praca licencjacka Historia myśli ekonomicznej
advertisement
1. ZAKRES ZAINTERESOWAŃ HISTORII MYŚLI EKONOMICZNEJ JAKO DYSCYPLINY NAUKOWEJ Historia ME jako dyscyplina naukowa bada przeszłość myśli ekonomicznej i poszukuje prawidłowości w jej rozwoju. Jest więc nauką, która weryfikuje procesy narodzin, kształtowania się oraz wzajemnego przenikania poglądów, koncepcji i teorii dotyczących życia gospodarczego na przestrzeni dziejów. „Dyscyplina Naukowa" to względnie samodzielna gałąź nauki mająca określony obiekt badania i cel badawczy, co tak pojmowana HME jako obiekt badania, przyjmuje przeszłość ME, jako cel poszukiwania prawidłowości jej rozwoju. Zakres dociekań HME wynikasz miejsca, jakie zajmuje ta dyscyplina w ogólnej klasyfikacji nauk. HME jest z jednej strony odcinkiem HM ludzkiej w ogóle stąd podążania z myślą filozoficzną, społeczną czy polityczną. Z drugiej jednak strony ME jest ściśle sprzężona z historią gospodarczą, ekonomią polityczną, polityką gospodarczą i ekonomikami szczegółowymi. 2. METODOLOGIA HISTORII MYŚLI KONOMICZNEJ HME dokonuje świadomej selekcji materiału pod kątem widzenia kolejnych szczebli w poznawaniu kategorii i praw ekonomicznych oraz sposobów diagnozy i prognozy Zjawisk ekonomicznych. Selekcja materiału historycznoteoretycznego musi wiec iść w kierunku poznania z czym borykała się ME, dlaczego umiała rozwiązywać jedne zagadnienia, nie potrafiąc rozwiązać innych, jakie pozostawiła nam wreszcie problemy badawcze otwarte do dzisiaj. Pojawienie się nauk społecznych, a wśród nich nauk ekonomicznych, stało się możliwe jednak dopiero wówczas, gdy grunt do badań naukowych zostać przygotowany przez inne dyscypliny naukowa. Dociekania nad filozoficznym aspektami badań ekonomicznych, są więc wstępem do zrozumienia waloru teoriopoznawczego teorii ekonomicznych, a także do oceny stosowanych przez te teorie metod badań i prezentacji osiąganych wyników. Uświadomienie sobie, jak rodzą się kategorie prawa-ekonomiczne, jaki jest związek analizy logicznej i historycznej, zrozumienie w jakim stopniu odkrywa możliwość przeobraża się w konieczność, w jaki sposób nauki ekonomiczne dokonują diagnoz i prognoz, jak więc na podstawie nauk ekonomicznych podejmowane są decyzje gospodarcze - wszystko to zahacza wyraźnie o problemy teoriopoznawcze i metodologiczne . 3. MYŚL EKONOMICZNA A PRAKTYKA Myśl ekonomiczna stanowi fragment ludzkiej myśli w ogóle. Wyrosła ona zarówno na tle praktyki gospodarczej, jak i postępującej umiejętności myśli kategorialnego. Naukowa ME opisuje życie gospodarcze jako zespól stosunków międzyludzkich zachodzących w procesie produkcji i realizacji przedmiotów materialnych służących do zaspokojenia powstałych potrzeb społecznych i indywidualnych. Tłumaczy zjawiska, pokazuje przyczyny, skutki i mechanizmy, weryfikuje skuteczność teorii, stara się wyjaśnić jaką rolę odegrały poszczególne koncepcje, ocenia ich wartość i skuteczność. ME stanowi fragment ludzkiej myśli w ogóle. ME formuje również prawa i kategorie ekonomiczne. Usiłuje również ustalić funkcje społeczno polityczne, jakie spełniają poszczególne koncepcje i teorie rozszerzały zakres poznania ekonomicznego za jakim go zwężały. Na podstawie wniosków z przeszłości stara się formułować kierunki nowych poszukiwań, podpowiada co odrzucać a co kontynuować. HME może przyczyniać się więc do udzielania odpowiedzi na cały szereg pytań. Pytań o kapitalnym znaczeniu dla zrozumienia klimatu ideologicznego danej epoki, może wskazać podłoże powiązań ideowych, a przede wszystkim wskazać jak przejawiał się układ sił społecznych jakie było natężenia sprzeczności społecznej. 4. KSENOFONT JAKO AUTOR „KSIĘGI O GOSPODARCE". Problematyka ekonomiczna w antycznej Grecji była podporządkowana sprawom polityki i moralności. Nie oznacza to jednak, iż odnoszono się obojętnie do znaczenia czynnika ekonomicznego w życiu społeczeństwa. K. w swej „Księdze o gospodarce" bez zastrzeżeń popiera dążenie do bogactwa, które traktuje jako podstawa pozycji prawdziwego obywatela. K. sprzeciwiał się, był niezadowolony z istniejącej rzeczywistości historycznej. Dlatego opracowuje wraz z Platonem i Arystotelesem model państwa idealnego. Ksenofont podobnie Jak Platon i Arystoteles podkreślać wagę gospodarki naturalnej nad pieniężną. Za najważniejszą sferę działalności, gospodarczej uważali rolnictwo, traktując je jako podstawę bogactwa każdego kraju. Gdzie rozkwita rolnictwo- stwierdza Ksenofont tam kwitną inne zawody, podnosi się rzemiosło i handel. Nie broni właścicielom ziemskim zajmować się handlem. Dopuszcza również gromadzenie bogactwa w formie-pieniężnej. Przyznaje absolutne pierwszeństwa gospodarki naturalnej, ale me potępia stosunków towarowo- pieniężnych. K. problem podziału pracy ujmuje przede wszystkim z pkt. widzenia wartości uzyskowej. Jedynie specyfikacja zapewni uzyskanie produkcji lepszej jakości. Niemożliwe jest aby człowiek uprawiający różne rzemiosła był w stanie wykonać wszystkie jednakowo dobrze. Uważał, że podział pracy rozwija się szczególnie w dużych miastach. Według K. wartość maja jedynie rzeczy użyteczne tj. zaspokajające określoną potrzebę. Dla ludzi trudniących się handlem mają one wartość jedynie wtedy, gdy umieją się nimi posługiwać. Natomiast dla kupca przedstawiają wartość nawet wówczas jeśli umiejętność używania ich jest mu obca. Posiada również wartość i pieniądz (srebro) ale tylko w odniesieniu do tych osób które potrafią go w sposób właściwy wykorzystać. Ksenofont dostrzega sprzeczność między wartością użytkową i wartością wymienną, które rozważają się w obrocie towarowo-pieniężnym, ale nie "próbuje zgłębić tego zagadnienia. Ksenofont popiera gromadzenie pieniędzy. 5. PLATON I ARYSTOTELES WOBEC GOSPODARKI I BOGACTWA MATERIALNEGO . Platon (427-347 r.p.n.e.), Arystoteles (384-322 r.p.n.e.) ustosunkowują się negatywnie do nadmiernego gromadzenia bogactwa. Uznają jednak konieczność posiadania zasobów przez państwo w takim zakresie, w jakim jest to niezbędne do realizacji w dziedzinie politycznej i moralne;. Gospodarowania zaś ma właśnie służyć umiejętnemu administrowaniu bogactwami, uczyć właściwego rządzenia własnym majątkiem. Platon uważa, że ,(.,Rzeczpospolita i Prawo") szczęście społeczeństwa zapewnić ma nic dobrobyt obywateli, lecz ich doskonałość. Wartości moralne cenić bowiem należy najwyżej. Głosi uniwersalizm i totalizm państwowy. Zakłada interwencjonalizm państwowy we wszystkich dziedzinach życia, dotyczy to również gospodarki. Regulacja stosunków gospodarczych odbywać się ma zgodnie z ustalonym planem w oparciu o ustalone przez państwo prawa pozytywne. Platon i Arystoteles byli konsekwentnymi zwolennikami gospodarki naturalnej. Dostrzegali oni w prawdzie konieczność istnienia wymiany wewnętrznej i zagranicznej. lecz chcieliby ją ograniczyć do minimum. Odrzucają wszystko co godzi w niezawisłość ekonomiczną państwa oraz samowystarczalność poszczególnych gospodarstw domowych. Trudnienie się rzemiosłem i handlem pozostawili wyłącznie niewolnikom i cudzoziemcom. Są bezkompromisowymi wrogami bogactwa pieniężnego, zwłaszcza zaś przekształcenie pieniądza w narzędzie akumulacji. Platon domaga się formalnego zakazania gromadzenia pieniędzy. Postuluje aby w obiegu znajdowała się tylko laka ilość, Jaka jest niezbędnie potrzebna do opłacenia robotników, rzemieślników i służby. Arystoteles odróżnia bogactwo naturalne występujące w postaci wartości użytkowej od bogactwa pieniężnego. Pierwsze związane jest z gospodarką naturalną i powstaje w wyniku działalności gospodarstwa domowego. Celem tej działalności jest zgodne z naturą zdobywania środków utrzymania, zaspokajanie potrzeb konsumpcyjnych a nic osiąganie zysku. Drugi rodzaj bogactwa wiąże się z gospodarką towarową i powstaje w rezultacie działalności gospodarstw zarobkowych. Ich jedynym celem jest osiąganie zysków sprzeczne z naturą gromadzenia bogactwa pieniężnego poprzez wymianę, handel. Początkiem i koncern wymiany wartości użytkowych jest pieniądz. Gospodarka zarobkowa w którym wymiana służy zdobywaniu pieniędzy zasługuje na potępienie opiera się bowiem na wyzysku. Dążenie do maksymalizacji zysku i nieograniczonego pomnażania bogactwa pieniężnego doprowadzi do dehumanizacji życia wyzwolenia się największych instynktów eliminacji jakichkolwiek norm etycznych. Każde dobro może służyć do zaspokojenia własnych potrzeb, albo być przeznaczę n&, do wymiany. Wymiana stanowi podstawę stosunków między ludźmi i dlatego musi opierać się na zasadach etycznych. 6. 0BRAZ GOSPODARKI HOMERA-EPOKA STAROŻYTNOŚCI: bogata kultura, gospodarka. Starożytność ma swoją gospodarkę, której towarzyszy myśl gospodarcza, refleksja, spojrzenie. To nie jest dojrzale, jest na marginesie procesów gospodarczych. Refleksja jest powierzchniowa wynika to z tego, że gospodarka jest gospodarką, w której dominuje reprodukcja prosta nastawiona na odtworzenie zużytego, nie jest to więc gospodarka dynamiczna. Gospodarka ta ma bardzo ograniczone cele. Gospodarka starożytna to gospodarka stagnacyjna charakteryzuje ją powolność zmian procesy dokonują się w krótkim okresie, który dla tej gospo-darki jest okresem długim. Taki charakter gospodarki nie sprzyja refleksji, nie sprzyja uogólnieniom myśli ekonomicznej. Pewne myśli pojawiają się w tej epoce na temat gospodarki- zalążki HME. Co to są za poglądy? Myśl ekonomiczna ma podłoże filozoficzne. Rozważania myślicieli starożytności mają charakter teoretyczny, jest to wolna refleksja -jest to suma powierzchownych spostrzeżeń na temat procesów gospodarczych. Dostrzegano znaczenie gospodarki w życiu społeczeństwa. Grecki myśliciel Ksenofont napisał traktat pt „Księga o gospodarce" w którym opowiada, że celem jednostki i społeczeństwa winno być dążenie do bogactwa. Traktuje on bogactwo jako bardzo ważny wyznacznik pozycji społecznej obywatela, Poglądy myślicieli starożytnej Grecji są bardzo zróżnicowane. Inni myśliciele Platon, Arystoteles głoszą zupełnie co innego. Mają oni negatywny stosunek do bogactw, zwłaszcza zaś do bogactwa w nadmiernym wymiarze. Czym się kierują? Kierują się przesłankami: Etyka zabrania być bogatym, bo bogactwo to zło. Państwocentryzm- państwo wszystko może i powinno być ono bogate, a jak bogate, to i sprawiedliwe, wszechstronne. Są oni zdania, że wszelkie zasoby, które są potrzebne do egzystencji społeczeństwa powinno gromadzić państwo, a ono dopiero ma moralny, i społeczny obowiązek zabezpieczyć byt społeczny ciążą na nim dwa obowiązki z tego tytułu: Umiejętność administrowania bogactwem, Uczenie się właściwego rządzenia majątkiem. U podstaw spojrzenia na problemy gospodarcze starożytności leżą problemy etyczne. Woluntaryzm - spojrzenia na gospo-darkę to takie myślenie, że państwo w gospodarce wszystko może i jest wszechstronne( wszechmocne). Myśliciele starożytni uważają że wszystko co się dzieje w gospodarce, musi mieścić się w ramach stanowionych norm państwowych. Dominuje w tej myśli przekonanie o przymiocie państwa w gospodarce. Potem przechodzi epoka od XII do VIII w p.n. epoka ta nosi nazwę HOMERA i jego, działań. W epoce tej dokonuje się przejście od tzw. Ustroju ugodowego do ustroju państwowego. Towarzyszy temu (ustrojowi państwowemu) dominacja niewolnictwa w gospodarce. Głównym źródłem wiedzy jest „Iliada i Odysea" * Narastają bardzo ostre przeciwieństwa klasowe. * Rośnie w potęgę arystokracja, * Społeczeństwo silnie rozwarstwia się l polaryzuje, pojawia się warstwa rolników, rzemieślników, kupców. Wytwarza się to, co socjologowie nazywają stratyfikację czyli przekrojem społeczeństwem. Zaczątki produkcji typu niewolniczego. Jakie poglądy ekonomiczne wyraża Homer w początkach swej twórczości? Uważa on, że działalność produkcyjną za godną człowieka wolnego, praca nie przynosi człowiekowi wolnemu ujmy"' Zbliża się wiek VII p.n.e przeciwieństwa klasowe narastają, system niewolniczy rozwija się. System ten zaczyna zagrażać klasom niższym, ludowi, chłopstwu, mogą oni w każdej chwili stać się niewolnikami HEZJOD z ASKEY pisze dzieło p.t. „Prace i dnie” i powiada, że najważniejsze znaczenie dla gospodarki ma praca niewolnika, praca samodzielna, praca jako podstawa bogactwa, jest to apologia(wywyższenie) rolnictwa jako naturalnego bogactwa. To rozwarstwienie ma określone skutki gospodarcze- biedni popadają w długi u bogatych. Zestawienie problemów gospodarczych poruszanych w różnym stopniu w greckiej literaturze epicznej jest skromne. Obejmuje także zagadnienia gospodarcze wojny, jak utrzymanie wojska, gromadzenie łupów i ściąganie haraczy. Odmienny pkt. widzenia tych samych spraw znajdujemy u Hezjoda, poety żyjącego na przełomie VLL[ i VII wieku p.n.e. Pochodził on ze wsi i dostrzegał sprzeczność z interesami arystokratów. W eposie „Prace i dnie” głosi pochwałę pracy w haśle „praca, nie hańbi, hańbi próżnowanie" i rozsnuwa sielankę życia wiejskiego. Walkę arystokracji z demosem przedstawia w bajkowej formie walki jastrzębia ze słowikiem, ale daleki jest od wzywania do czynnego oporu. Zaleca raczej uległość i przystosowanie do warunków. 7. SOLON JAKO REFORMATOR GOSPODARKI. : Na przełomie VII i. VI w. p.n.e. stosunki niewolnictwa utrwaliły się jednocześnie wystąpiły wszystkie sprzeczności tego ustroju- Łagodzenie tych sprzeczności, w imię utrwalenia władzy właścicieli niewolników było treścią poczynań różnych reformatorów. Myśl ekonomiczna tego okresu odzwierciedlała się najlepiej y^ reformach Solona (ok.635-$60-r. p.n.e.) ateńskiego męża stanu prawodawcy i poety, kupca z arystokratycznego rodu. Reformy zmierzały do usunięcia nabrzmiałego problemu, zagrażającego trwałości ustroju. Chodziło o radykalne zahamowanie pauperyzacji wolnej ludności ateńskiej, będącej następstwem rosnącego zadłużenia. Nowi kupcy to najczęściej kupcy i lichwiarze. Solon doprowadził, do integracji państwa (polis) w stosunku między wierzycielem i dłużnikiem, określając między innymi zasadę, że wolny człowiek nie może być zabezpieczeniem pożyczki i nie może z tego tytułu stać się niewolnikiem. W interesie warstw średnich reformy popierały rozwój rzemiosła i handlu oraz określiły górną granicę obszaru wielkiej własności. Interesy państwa były zagrożone, ponieważ istniejące stosunki prowadziły do kurczenia się rezerw społecznych stanowiących o potencjale obronnym kraju- Kolejnym skutkiem rozwoju sytuacji jest pojawienie się takich reformatorów jak Solon; on to 594 r. p.n.e. realizuje reformę skierowaną przeciwko wielkiej własności ziemskiej, pisze, traktat „SEJ SACHTEJA" (co oznacza poprawa). Postuluje: Oddłużenie niewolników.tych drobnych zależnych, w epoce lej grozi niewolnictwo "za długi; Poprawa sytuacji niewolników przez szerokie reformy, ale najważniejszą reformą jest oddłużenie. Przychodzi V wek p.n.e. a jest to apogeum w rozwoju gospodarki. Apogeum to wyraża się w rozwoju gospodarczym miast- państw greckich. Pojawienie się znamiennych postulatów: „Dla rozwoju miast - państw greckich należy w racjonalny sposób, w maksymalny sposób wykorzystywać niewolnictwo, które staje się panaceum". Niewolnictwo to środek (panaceum ) na rzecz rozwoju handlu, rozbudowy miast i ekspansywnej greckiej ' kolonizacji. 8. ISTOTA CHREMATYSTYKI. Arystoteles rozróżnia dwa rodzaje bogactwa: - Bogactwo naturalne w postaci wartości użytkowych- kultury materialnej od bogactwa pieniężnego. Powiada on, że bogactwo naturalne powstaje w toku gospodarki naturalnej, jest potrzebne w gospodarstwie domowym, człowiek musi mieć ubranie.. żywność, ciepło. Natomiast potępia gromadzenie zysków w postaci bogactwa pieniężnego. Mówi, że organizowaniem gospodarki domowej powinna się zajmować dziedzina, która on nazywa ekonomią (w wolnym przykładzie zarządzanie gospodarstwem domowym). Drugi rodzaj wiąże się z gospodarką towarową. Powstaje w wyniku działalności gospodarstw zarobkowych, a ich jedynym celem (celem haniebnym) jest zysk t sprzeczne z naturą ludzką gromadzenie bogactw zwłaszcza w postaci pieniędzy. Proces ten nazywa się hrematystyką, tzn. procesem mnożenia bogactwa pieniężnego przez handel, wymianę i pieniądz. Powiada, że gospodarstwo zarobkowe i gromadzenie pieniędzy zasługują na potępienie. Jego działanie jest nieetyczne, bo opiera się wyzysku. Bogactwo naturalne, czyli kultura materialna ma granicę zakreśloną przez potrzeby spożycia, a gromadzenie pieniędzy cię zna granic. Prowadzi do braku etyki, dehumanizacji życia wyzwala najniższe instynkty, eliminuje normy etyczne. Chrematystyka (od chremata- pieniądz),' tj. sztuka gromadzenia pieniędzy. Chrematystyka wiąże się z procesem wymiany, ale jeżeli drobny handel zamienny uważać trzeba za usprawiedliwiony, to potępić należy handel uprawiany dla zdobycia zysku pieniężnego. Arystoteles traktuje pieniądz jako wyraz umowy społecznej, zrodzonej-pod wpływem potrzeb wymiany dóbr. Każda rzecz, np. sandały może być użyta dwojako, do zaspokojenia potrzeb i do wymiany na inne dobro którego nie posiadamy. 9. MYŚL EKONOMICZNA ANTYCZNEGO RZYMU. Okres początkowy historii Rzymu związany jest likwidacją instytucji wspólnoty pierwotnej. Rzymska myśl społeczna nic mogła jak w Grecji usprawiedliwić niewolnictwa z moralnego punktu widzenia. Większość niewolników rzymskich urodziła się jako ludzie wolni i tylko przegrana wojna odmieniła ich los. Zamiast etyki najbliższym otoczeniem myśli ekonomicznej stał się system prawa w którym za niekwestionowaną zasadę uznano twarde prawo zwycięscy. Istotny wpływ na rozwój myśli ekonomicznej wywiera instytucja państwa rzymskiego. Grecja – niewolnik jest człowiekicm. Rzym - stagnacja(inżynierowie). Mniej filozofii to pragmatyzm, wszystko służy merkantylizmowi i potędze Rzymu, niewolnik nie jest człowiekiem(prawnie). Społeczeństwo rzymskie jest rozwiniętym społeczeństwem niewolniczym. Rodzi się zapotrzebowanie na koncepcje uzasadniające istnienie państwa typu uniwersalnego i rodzi się potrzeba stałego umacniania obszaru centralnego imperium, a więc Rzymu jako stolicy oraz Italii jako najbliższego i jej obszaru. Patrz jeszcze pyt 10,11,12,13,14. 10.. PRAGMATYZM KATONA W STAROŻYTNYM RZYMIE A GOSPODARKA. Prawie legendarny wzór Rzymskich cnót i surowości, wybitny mąż stanu Republiki Katon (ok.234-149p.n.e.),wstawił się także jednym z pierwszych w świecie traktatów poświeconych ekonomice rolnictwa. Troska o racjonalność dyktuje tak surowe zalecenia, jak zakuwane niewolników przy pracach stwarzających możliwość ucieczki. Chorym niewolnikom, należy dawać mniej pożywienia, a słabych i starych co prędzej sprzedawać. Okrutnie brzmi w tym zestawieniu zbiór porad Katona odnoszących się do pielęgnacji worów roboczych. Czytając jego rady w sprawie żywienia, przydziału odzieży i traktowania niewolników przez ich nadzór podczas pracy, nie trudno dostrzec, że ten surowy moralista nie troszczył się zupełnie o proces reprodukcji siły roboczej. Wycisnąć jak najwięcej trudu z niewolnika w okresie jego największych możliwości fizycznych. W jego zaleceniach znajdujemy sporo myśli o prowadzeniu gospodarstwa wysoko opłacalnego. Katon widzi np. znaczne korzyści wynikającej lokalizacji gospodarstwa w pobliżu dobrych dróg, portów morskich lub miast. Trzeba sprzedawać, wszystkie nadwyżki produktów nie wzdragając się nawet przed oszukiwaniem nabywcy. Interesujące są również konkretne porady Katona na temat uprawy roli, nawożenia wyposażenia w narzędzia, organizacji przetwórstwa i ochrony roślin- Katon wielki właściciel ziemski i prawodawca (III i IV w p.n.e.). „Księga o rolnictwie"- typowy przykład pragmatyzmu w gospodarce. Mówi, że ideałem jest gospodarstwo, którego celem Jest zaspokojenie potrzeb konsumpcyjnych. Głównym celem gospodarstwa rolnego powinna być produktywność i wydajność. Na sprzedaż jednak należy przeznaczyć tylko nadwyżki, a nabywca może tylko to, czego nie można wytworzyć we własnym gospodarstwie formułuje zasadę mało kupować, dużo sprzedawać. Występuje tu sprzeczność między etyką a pragmatyzmem. Potępia chciwość i zysk, ale jest racjonalistą, proponuje bogacenie się. Właściciele ziemi (mówi o wydajności) zachęca do produktywności, nawołuje do rozwoju, hodowli. Mówi o rentowności rolnictwa i racjonalizuje, tę myśl: „aby rolnictwo było rentowne, to gospodarstwa muszą być obok wielkich miast i, w pobliżu dróg i spławnych rzek". Trzeba budować magazyny, mówi Katon, w oczekiwaniu korzystniejsze cele. To jest ultragmatyzm wysublimowany racjonalizm. Pracować mają niewolnicy, narzędzia do pracy mają być proste, bo o skomplikowane niewolnicy nie będą dbać. Gospodarstwa mają być średnich rozmiarów, intensywne. II w. p.n.e. -podstawą produkcji rolnej są. Katon mówi o tym, że powinny być średnie. Latyfundia są ekspansywne, na wielką skalę wykorzystuje się niewolników, ciągle rozwarstwione społeczeństwo, niewolników jest coraz większe (wojny, zadłużenia-zasada niewoli za długi). Coraz więcej ludzi staje się plebsem, a z plebejuszy-niewolnikami. 11. LATYTUNDIA I KOLONAT W STAROŻYTNYM RZYMIE Zmiany w podłożu społecznym stanowiły praprzyczynę ewolucji zapotrzebowania na dociekania ekonomiczne. Po zlikwidowaniu resztek ustroju rodowego i zdobyciu olbrzymich obszarów klasa właścicieli niewolników rozwarstwia się. W samym Rzymie i na terenie Italii występuje wyraźny podział na bogaczy (stara arystokracja wzbogaceni plebejusze-plutokraci) i. biednych. Rzym- ogarnia walka między –patrycjatem i plebstwem. Patrycjusze to warstwa sprawująca władze polityczną. Plebejusze to mieszkańcy miast i wsi. Obie warstwy w różnych okresach osiągają znaczne sukcesy w zależności od układu sił. W miarę utrwalania się potęgi Rzymu następował rozwój wielkich posiadłości ziemskich LATYFUND1Ó, zatrudniających tysiące niewolników. Zubożali chłopi ciągnęli do Rzymu, gdzie mieszali się z plebstwem. Była to warstwa ludzi wolnych, ale utrzymujących się z jałmużny państwowej lub prywatnej. W starożytnym Rzymie ogromny wpływ . na kształtowanie stosunków społecznych, gospodarczych t politycznych wywierały wojny. Dzięki nim zapewniano dopływ niewolników i łupów co umożliwiło m. in. utrzymanie lumpcnproletariatu i łagodzenie sprzeczności między drobnymi posiadaczami ziemi i właścicielami latyfundiów. Ograbienie podbitych prowincji i możliwości kolonizacji bogatych obszarów stanowiło przez długi czas „wentyl" bezpieczeństwa społecznego. Od drugiego wieku aż po upadek Rzymu trwa okres przebudowy stosunków społecznych na podstawie nowej instytucji społecznej -KOLANATU (w praktyce po części wolni). Oni mają wydźwignąć rolnictwo z upadku a tym samym i całą gospodarkę. Kolanaty będą oparte o system dzierżawy. Zaczęły wysychać militarne źródła dopływu niewolników. Na czoło potrzeb wysunęła się konieczność zapewnienia rozszerzonej reprodukcji niewolniczej lub półniewolniczej siły roboczej. Myśl ekonomiczna podjęła więc nowe zadania -wyjaśniania sensu przemian i pobudzania nowych kierunków działań. Kolanat przyczynił się do upadku niewolnictwa (l w. n.e. powstanie Spartakusa). Pojawiła się nowa forma feudalna. 12. REFORMY BRACI GRAKCHÓW Zaostrzenie się sprzeczności między właścicielami latyfundiów i patrycjuszami -z jednej strony, a drobnymi właścicielami i plebejuszami, z drugiej legł u podstaw reformatorskich poczynań braci GRAKCHÓW (ruch Grakchów). Ruch ten zmierza do reformy w rolnictwie w interesie drobnej i średniej własności. To jest ruch obrony przed deklasacją. Nie przynosi to jednak wielkich efektów, nadal dominują wielkie latyfundia. Bracia Grakchowie wysunęli radykalny program odebrania zagarniętych ager publicum i ograniczenia, dopuszczalnej powierzchni posiadłości do ok.250 ha, Z odrębnej ziemi państwo mogłoby nadzielić biedotę, a zwłaszcza byłych legionistów. W ten sposób chroniono potencjał obronno - gospodarczy państwa. Dostrzegano także postępujące niebezpieczeństwo ciasnego obniżania się wydajności pracy niewolników. Reformy agrarne braci nie doczekały się za ich życia realizacji. Chodzi o to, że pragnąc poparcia plebsu w walce o władzę Gajusz przeforsował także prawo o sprzedawaniu taniej żywności i rozdawnictwie zboża lumpenproletariatowi. Nie dały także zamierzonych skutków reformy postulujące tworzenie koloni rzymskich na terenach podbitych i pobudzała handlu oraz rzemiosł. Opór latyfundiów był tak duży, iż nie dostrzegali oni powolnego słabnięcia samych podstaw ich władzy. 13. WARRON O ROLNICTWIE W STAROŻYTNYM RZYMIE Ewolucja w stosunkach społecznych, która nastąpiła w ciągu stu lat od działalności Katona, znalazła odbicie w kolejnym trakcie poświęconym gospodarce rolnej. Chodzi, o dzieło Warona (l1627 p.n.c.) „Zasady nauki o rolnictwie", w którym znowu oprócz praktycznych porad znalazły się szersze rozważania na temat niewolnictwa, przeżywającego strukturalny kryzys. Eksploatacja niewolników w gospodarstwie rolnym powinna, wg Warrona opierać się nie tylko na bezpośrednim przymusie, lecz także na bodźcach moralnych. Przy pewnych rodzajach prac lepiej jest korzystać z robotników najemnych. Aby wzbudzić zainteresowanie pracą, należy stworzyć im lepsze warunki egzystencji, dawać obfitsze żywienie, zapewnić im lepsze ubranie, obdarzyć funkcją dozorcy itp. Warron postuluje nawet przydzielanie zasłużonym niewolnikom małych działek ziemi. W traktacie Warrona można także dostrzec zalążki myślenia kategoriami bilansu nakładów i wyników. Najbardziej wydajne są wielkie majątki, ale ich produkcja musi być towarowa (na sprzedaż). Zaleca, ona uprawę zbóż i roślin dających duże zyski. Mówi, że główną przyczyną niskiej wydajności rolnictwa-niska wydajność niewolników. Warron potępia pogoń za bogaceniem się drogą uprawiania lichwy. 14. KOLUMELA O ROLNICTWIE W STAROŻYTNYM RZYMIE I w. p.n.e. myśliciel Kolumela jest autorem traktatu „O ziemi". Kolumela krytykuje koncepcje Warona i mówi. że podstawowe gospodarstwa powinny być średniej wielkości, a nawet drobne. Columela stawia kropkę nad i latylundia i niewolnicy doprowadzają rolnictwo do katastrofy, ujemne skutki, brak zainteresowania. Formułuje program wyjścia z kryzysu "Należy podzielić latyfundia na drobne" działki i wydzierżawić je niewolnikom. Wydajna praca może pochodzić od wolnego człowieka, który uprawia dzierżawioną mu ziemię i prowadzi małe Gospodarstwo. Duże znaczenie ma oczywiście wyposażenie gospodarstwa w drobne narzędzia, właściwa uprawa i nawożenie gleby, lokalizacja blisko dobach rynków zbytu i umiejętne administrowanie majątkiem. Niewolnik staje się coraz droższy, gdyż Rzym ponosi klęski w wojnach. Poglądy Columella odpowiadają już okresowi utrwalania się kolanatu. 15. CHARAKTERYSTYKA MYŚLI EKONOMICZNEJ ŚREDNIOWIECZA Na rozwój myśli ekonomicznej w średniowieczu istotny wpływ miał feudalizm i feudalny sposób produkcji. Ten feudalny sposób produkcji dominuje w okresie VI-X wieku w Europie. Dominuje wymiana towar-towar. Rozwijają się siły wytwórcze, u ludzi następuje wzrost umiejętności posługiwania się nowymi maszynami. Rozdziela się miasto wieś. Wzrasta wydajność procesów produkcyjnych, powstają nadwyżki. Wszystko to pobudza wymianę i potęguje elementy towarowopieniężne w łonie feudalizmu. Objawem narastania tej gospodarki jest stopniowe odchodzenie od renty odrobkowej tj. (pańszczyzny) do renty pieniężnej. Rolnik płaci czynsz pierwowzór podatku. Te procesy ekonomiczne przekształcają system, człowiek wytwarza więcej niż potrzeba. Wszystko to pobudza wymianę, potęguje elementy towarowo pieniężne w Jonie fcudalizmu. W gospodarce niewolniczej gospodarkę tę rozsądził kolanat, a gospodarkę feudalną rozsądzi gospodarka towarowo-pieniężna. Po pierwsze są to procesy ekonomiczne przekształcające system, po drugie u podłoża myśli ekonomicznej średniowiecza leży także chrześcijaństwo. To jest wszech panująca ideologia światopoglądowa, i państwowa. Kościół monopolizuje wszelką myśl epoki, także myśl ekonomiczną, bo ona dalej jest bardzo silnie związana z etyką i moralnością. Dlatego dla epoki średniowiecza typowa myśl ekonomiczna to poglądy tzw. KANONISTÓW. Są to kodyfikatorzy i komentatorzy ówczesnego kodeksu kanonicznego. Podłożem wszelkich poglądów gospodarczych w tej epoce jest moralistyka, a także określone cele etyczne. Tak więc myśl ekonomiczna tej epoki jest bardzo powiązana z moralistyką i etyką. Myśl ekonomiczna ma także silne podłoże socjologiczne. W początkach średniowiecza główną bazą klasową wczesne -średniowiecznego chrześcijaństwa są warstwy biedne, jest to plebs niewolniczy. Chrześcijaństwo jest wyrazem buntu przeciwko możnym (arcykapłanom). Dlatego chrześcijaństwo głosi adekwatne poglądy jak: ubóstwo, wspólna własność, wspólnota konsumpcyjna. W pragenezie chrześcijaństwa mamy ideał skromnego życia, obowiązek dzielenia się nadwyżkami z ubogimi, co wywodzi się z nakazów Pisma Św. Przedstawicielami tej epoki są: Jan Chryzostom, Augustyn, Tomasz z Akwinu. Ich poglądy ulegają ewolucji, a wiąże się to z prostym zjawiskiem, gdzie religia chrześcijańska w IV wieku jest religią klas posiadających. Jest to ideologia panująca, ideologia państwowa, dlatego ojcowie kościoła, myśliciele także ekonomiczni głoszą poglądy odzwierciedlające epokę. Nie mówi. się o wspólnocie nie mówi się, że własność prywatna w nadmiarze to zło nie głosi się potrzeby zmieniania własności prywatnej. Hasło „świadczenie bogatych na rzecz biednych, wystrzeganie się egoizmu, nadmiernego przywiązania do materii, to jest skierowane ku górze, a ubogim zaleca się cierpliwe znoszenie doczesnego losu i szacunek do wszelkiej władzy. Stąd pochodzi formuła ówcześnie dominująca, że wszelka władza pochodzi od Boga, jest to teokratyczna koncepcja państwa (Bóg w centrum koncepcji rządzenia). Jest to bardzo precyzyjna koncepcja, średniowieczni myśliciele nawiązują do starożytnych myśli Arystotelesa. 16. JAN CHRYZOSTOM I AUGUSTYN O GOSPODARC. Obaj filozofowie żyli i tworzyli w IV w. (Augustyn żył w lalach 354-430). Augustyn był jednym z najwybitniejszych ojców Kościoła i przez całe autorytet chrześcijańskiej. Praca fizyczna jest jego zdaniem, mila Bogu. a praca na roli przybliża człowieka do Boga, natomiast handlu i lichwiarstwa nie zaliczaj do zaliczał szlachetnych. Ich poglądy ulegają ewolucji, a wiąże się to z prostym Zjawiskiem, gdzie religia chrześcijańska w IV w. jest religią klas lepiej sytuowanych, klas posiadających. Jest to ideologia państwowa ideologia panująca, dlatego ojcowie Kościół, myśliciele. Także ekonomiczni głoszą poglądy odzwierciedlające epokę. Nie mówi się o wspólnocie. Nic mówi się, że własność prywatna w nadmiarze to zło, nie głosi się potrzeby zniesienia własności prywatnej. Głosi się poglądy wyzwolone. Hasła: świadczenia bogatych na rzecz biednych, wystrzegania się egoizmu, nadmiernego przyzwyczajania się do materii, jest to skierowane ku górze. Ubogim zaleca się : cierpliwe znoszenie doczesnego losu, szacunek do wszelkiej władzy, stąd formuła ówcześnie dominująca „Wszelka władza pochodzi od Boga". Jest to teoretyczna koncepcja państwa-Bóg w centrum koncepcji rządzenia. Jest to bardzo precyzyjna koncepcja. 17. TOMASZ Z AKWINU O GOSPODARCE W XIII w. na czoło wybija się TOMASZ Z AKW1NU (1225-1274). Czasy św. Tomasza z Akwinu to okres wyrażonego postępu w stosunku do starożytności. Rozwój produkcji towarowej wyższy niż w Grecji, czy Rzymie. Jego dzieło „Suma teologiczna" (suma-synteza). Św. Tomasz rozważa. wiele spraw gospodarczych: a problem własności a problem wymiany a problem ceny a problem planu a problem pieniądza G problem obrotu pieniężnego a problem procentu Tym sprawom poświęca się Tomasz. Tomasz z Akwinu jest ideologiem społeczeństwa feudalnego. POGLĄD WYJŚCIOWY Społeczeństwo to piramida- jest zhierarchizowane. Piramida (feudalna) charakteryzuje zależność człowieka od człowieka. Tomasz mówi o naturalnej nierówności ludzi. Jedni rodzą się do rządzenia a inni do posłuszeństwa. Tomasz opowiada się za własnością prywatna . własność prywatna jest całkowicie zgodna z prawem natury. Tomasz mówi, że jest dobrem, bo każdy bardziej troszczy się o swoją własność. Prywatna własność zapewni spokój i porządek społeczny, ale właściciel prywatnej własności powinien dzielić się swoimi nadwyżkami dochodów z ubogimi Dobra materialne należą do danego człowieka tylko w sensie własności, a nie w sensie używania. Na używanie nie ma on monopolu. Egoizm rządzi produkcja celem wytwarzania jest zysk, ale musi być eliminowany z dystrybucji (z rozdziału, udziału, rozpowszechniania dóbr). Na tym tle Tomasz formułuje tzw. teorię CENY SPRAWIEDLIWEJ. Cena sprawiedliwa wg Tomasza musi wynikać z procesu wymiany. Cena jest skutkiem wymiany. Wymiana to konieczna czynność związana z potrzebą życia w zorganizowanym zbiorowisku ludzkim. Jest w tym zbiorowisku podział pracy i specjalizacja, nikt nie może wszystkiego wytworzyć i w społeczeństwie musi być sprawiedliwa wymiana oparta o ekwiwalentność. Każdy akt kupna - sprzedaży musi zapewnić równość wymienianych wartości. Warunek ten nic jest spełniony, gdy cena danego wymiennego dobra jest wyższa, a drugiego niższa. Wymiana sprawiedliwa to równa cena dóbr. Tomasz pyta: Co wyznacz sprawiedliwą cenę? 3 czynniki: 1. nakłady pracy (większy nakład-wyższa cena) 2. nakłady rzeczowe (materiałów) 3. społeczne stanowisko producenta. Tomasz mówi: „Dochody muszą być zróżnicowane w zależności od przynależności stanowej". Tomasz mówi: „człowiek przynależy do wyższego stanu, ma prawo do wyższego zarobku dlatego, bo ma wyższe potrzeby. Jest lepiej wykształcony i wykonuje tzw. godziwy zawód". Rozróżnia dwa rodzaje ceny 1. cena rynkowa. 2. cena bieżąca. Ceny te kształtują się w zależności od popytu i podaży oraz aktualnej sytuacji rynkowej. W rezultacie dzieje się to, że cena rynkowa oscyluje wokół ceny sprawiedliwej, która jest osią, pucując raz w górę, raz w dół. Tomasz nie przestaje być moralistą. Należy dążyć do tego, aby cena rynkowa była równa cenie sprawiedliwej. Nierówność ceny rynkowej zagraża istnieniu równowagi społeczeństwa. Mówi, że „brak ekwiwalentności ceny czyni produkcję nieopłacalną"'. Widzi pewne niebezpieczeństwo. Uzyskanie nadmiernej nadwyżki zysku może powodować ruinę konsumentów. Wymiana ekwiwalentna to warunek reprodukcji społecznej. „Dlatego Tomasz uważa reprodukcje za warunek ekwiwalentny. " Tomasz wypowiada się na temat pracy i płacy. Mówi: „obowiązek pracy powinien ciążyć na wszystkich, ale musi istnieć podział pracy, bo podział pracy jest naturalnym odzwierciedleniem hierarchii stanowej". Mów również, że są różne rodzaje pracy : klasyfikuje je z punktu widzenia moralnego. Najbardziej wartościowe prace to te, które zaspokajają potrzeby ludzkie. Niżej ocenia tę działalność, "Której celem jest osiągnięcie zysku, Tomasz daje prymat rolnictwu i rzemiosłu, ale nie neguje handlu, bo handel Jest rzeczą konieczną. Tomasz traktuje płacę roboczą, jako płacenie za najem siły roboczej. Członkowie społeczeństwa sprzedają bowiem sile roboczą dla egzystencji. Czynił uwagę- wielkość wynagrodzenia musi być równa wartości wykonywanej przez jednostkę pracy, również producentom towarów przysługuje cena równa ich wartości. „Tylko, że cena sprawiedliwa ma zapewnić taki poziom stopy życiowej, jaki wynika z przynależności stanowej pracownika". Najniższą granicę płacy wyznacza minimum egzystencji, takie wynagrodzenie powinni otrzymywać robotnicy najemni i rzemieślnicy, a inni wyższe wynagrodzenie odpowiednio do godności swojego zawoduRozpatruje problem zysku i procentu. Kieruje się także ceną sprawiedliwą. Mówi: „handel jest konieczny, idealna byłaby wymiana bezpośrednia producent-konsument, ale jeśli musi być już kupiec, to powinien pobierać cenę sprawiedliwą" Kupiec może pobierać cenę większą niż koszt towaru, ale o tyle większą ile włożył nakładu pracy. Nakład pracy powiększa wartość towaru. Tomasz mówi o kosztach własnych produkcji, o składowaniu, o transporcie, o ryzyku. Tomasz nazywa procent dochodem kapitału pożyczkowego, a len kapitał pożyczkowy to środki włożone w produkcję. Wypowiada się również na temat pieniądza. Pieniądz to miernik wartości i środek wymiany, ale odrzuca funkcję pieniądza jako środka kapitalizacji. Powtarza za Arystotelesem: „pieniądz jest bezpłodny i nic może rodzić nowego pieniądza". Bogacenie się drogą kapitalizacji uważa za niemoralne. „Procent to lichwa, gdyż przynosi dochód nie. będący rezultatem pracy". Dochód taki stoi w sprzeczności z regułą ekwiwaletności i winien być zakazany, ale jest wyjątek od tej reguły. Tomasz wprowadza zasadę odszkodowania: Wierzyciel ma prawo do odszkodowania, gdy dłużnik nie zwróci mu pożyczki pieniężnej w umówionym terminie", ale dodaje : „nie może być to jednak procent w postaci rekompensaty za ryzyko". 18. TEOR1A PIENIĄDZA ORESMIUSZA Teorię pieniądza rozwinął w XIV w. francuski teolog Mikołaj Oresmiusz. (Mikołaj z Oresme 1320-1385). Jego dzieło- traktat ekonom iczny„Traktat o powstaniu, istocie, prawach i zmianach monet". Treść - przeciw nomalizmowi pieniądza . Nominalizm- teoria mówiąca. że funkcja pieniądza jako miernika wartością opiera się na autorytecie państwa, nie musi mieć pokrycia w kruszcu. Wtedy państwo, a nie zawartość kruszcu reguluje wartość pieniądza i może ją zmieniać. Oresmiusz krytykuje to, uważa że jeżeli pieniądz jest środkiem wymiany to taka dowolna regulacja jego wartości może doprowadzić do anarchii fiskalnej. Dlatego też Oresmiusz odpowiada: „Wartość monet powinna być nic zmieniona, a miernikiem tej wartość! powinna być wartość kruszcu, która przesądza o wartości monety". W rozważaniach Oresmiusza jest pewien wątek moralno społeczny, gdy mówi, że pieniądz jest wartością publiczną i nie można grać tą, wartością. W dziele wysuwa wiele prekursorskich idei. Mówi, że istnieje szereg prawidłowości które towarzyszą obiegowi- pieniężnemu. Pieniądz, to regulator obrotów i towarów on może przynosić dochód. Uważa, że pieniądz rodzi się z potrzeby ułatwienia wymiany. Sam pieniądz jest sztucznym bogactwem i zdarzyło się, że posiadacz monet umierał z głodu. Moneta służąc wymianie jest pożytecznym . Udogodnieniem dla dobra społeczeństwa i odpowiednim dla użytku państwa. Moneta powinna być zrobiona z substancji kosztownej i rzadkiej (złoto i srebro). Pieniądz jest własnością całego społeczeństwa i miernikiem jego wymienialnych bogactw. Jak wszyscy ekonomiści rozpatruje rzecz etycznie. Obniżenie wartości pieniądza to grzech. Przytacza argumenty polityczne i gospodarcze przeciwko psuciu pieniądza. Kruszec szlachetny będzie z kraju odpływał, a na jego miejsce przyjdzie podrobiona moneta obca. Obniży się wymiana handlowa z zagranicą. Duże zyski osiągać będą lichwiarze kombinatorzy i spekulanci. W rezultacie psucie monety obróci się przeciwko „panującemu", który swe dochody otrzymywać będzie w „spodlonej" monecie i od coraz biedniejszego społeczeństwa. Traktat Oresmiusza zwiastuje już narodziny nowej epoki, zmierzch kananonistyki, wyzwolenie się myśli ekonomicznej z ciasnych ram systemu etyki gospodarczej. Zbliża się na lali Odrodzenia okres rewolucyjnych przemian, w wyniku których wyłaniać się zacznie ustrój kapitalistyczny. 19. ISTOTA MERKANTYLIZMU W GOSPODARCE Merkantylizm (XVI- XVII w. z włoskiego merkante - handlowiec). Ojczyzną jego są Włochy. Merkantylizm to ideologia określana warstwą i klasą. Służy klasie i broni jej. Można ją traktować jako ideologię gospodarcza rodzącej się klasy kupców i burżuazji, klasa feudalna odchodzi w cień. Powstają nowe klasy : kupców, bankierów, rodzącej się burżuazji i mieszczaństwa. Merkantylizm to nowa polityka gospodarcza która ma sprzyjać pierwotnym interesom akumulacji kapitału (istota polityki merkantylistycznej). Dominuje schemat wymiany (towar- pieniądz – towar), gdyż dla merkantylistów-najważniejszym problemem jest problem cyrkulacji, obiegu, dynamiki. Próbują oni uporządkować zjawiska gospodarcze, dociekając w imię efektywności i zysku - zysk staje się celem. Ta nowa ideologia gospodarcza tworzy podstawy pod przyszły rozwój kapitalizmu przemysłowego. Sam rozwój gospodarczy tworzy podstawy podłoża pod rozwój merkantylizmu. Jest to okres bardzo ostrej rywalizacji pomiędzy ówczesnymi potęgami gospodarczymi. Rywalizacja między Anglią, Francją. Holandią o surowce (ekspansja kolonialna), o rynki zbytu, o pryzmat w Europie. Doktryna M. staje się ideologią, która pobudza rywalizację. Pobudza to ekspansję, powoduje kolonializm, walka o panowanie na morzu. Merkantyliści wysuwają postulat nad wszystkim powinna panować interwencja państwa. Państwo powinno regulować wszystkie dziedziny życia gospodarczego. Protekcjonizm państwowy- państwo powinno go stosować, popierać, ułatwiać, pomagać w dziedzinie wytwarzania i wymiany międzynarodowej. Merkantyliści krzyczeli głównie w imieniu kapitału kupieckiego bankierów. Kapitał kupiecki był zaangażowany w kampanie gospodarcze. 20.GOSPODARCZE POGLĄDY REFORMACJI Na przestrzeni XVI w. zachodziły w życiu społecznym i gospodarczym Europy ogromne przemiany, u których podłoża leżał przyśpieszony rozwój sił wytwórczych. Tak więc od końca XV w. trwa ciąg wielkich odkryć geograficznych i wynalazków technicznych. Poszukiwanie lepszych dróg do bogactw różnych krajów, odkrywanie szlaków handlowych, rozwinięcie handlu dalekomorskiego. Odkrycia pobudzają popyt na towary europejskie, a samym odkryciom sprzyja rozwój produkcji manufakturowej oraz liczne wynalazki i udoskonalenia techniczne. Ustrój feudalny staje się zbyt ciasny da rozwoju sił wytwórczych, które rozsadzają jego ramy w najsłabszych miejscach. Epoka ta należy do przejściowych w dziejach rozwoju formacji społecznych Motorem przemian jest przede wszystkim proces pierwotnej akumulacji kapitału. Oznaczała ona skupienia w ręku jednej klasy podstawowych środków produkcji kosztem drobnych wytwórców, którzy w nowych warunkach społecznych będą dysponowali wyłącznie własną siłą roboczą. Gwałtowny rozwój handlu światowego otwarcie nowych chłonnych rynków zagranicznych to coraz szybszy wzrost popytu na rynkach wewnętrznych narodowych, sprzyjały rozwojowi kapitału handlowego. Wyrastał on także z przekształcenia się kapitału lichwiarskiego i pożyczkowego. Rozwój sił wytwórczych zmienił stosunki wytwórcze nie tylko w rolnictwie, w którym rozwijała się-wielka produkcja nazbyt. Głębokie przemiany zachodzą w stosunkach między wsią i miastem oraz w systemie produkcji rzemieślniczej. Rośnie znaczenie gospodarki towarowo - pieniężnej. Produkcja oddzieliła się od handle powstaje warstwa kupiecka -podejmuje ona wielkie operacje, pojawia się kapitał kupiecki. Kapitał ten zaczyna gromadzić duże pieniądze. Ponadto pojawiają się ruchy intelektualne i kulturowe, a nowe wartości znoszą także wielkie ruchy jak odrodzenie i reformacja. Olbrzymi ruch feudalny głosi także poglądy ekonomiczne: Jak należy inwestować kapitał, żeby nie był martwy, Trzeba żyć pracowicie, oszczędnie, Należy rozwijać handel, wytwórczość, Akumulować kapitał, nawet kosztem konsumpcji. Jest to rewolucja poglądów która niesie za sobą epoka Merkantylizmu XVI/XVII w to: Początek centralizacji państw narodowych, Początek przezwyciężenia rozbicia feudalnego eliminacja granic, cel Rozszerzenie rynków wewnętrznych, Ożywienie gospodarcze, Szersza inwestycja kapitału. Prowadzi to do rozbudowy pęcaków, floty, zagospodarowania nowych terytoriów. Państwa zainteresowane są dynamiką rozwojową kapitału kupieckiego. Wynika stąd polityka protekcjonizmu celno- handlowego państw. 21.POJĘCIE PROTEKCJONIZMU W GOSPODARCE Protekcjonizm- to stan w którym procesami gospodarczymi sterowało państwo. popierało ono. otaczało opieką określane gałęzie produkcji. Protekcjonizm państwowy-państwo powinno go stosować. Popierać, ułatwiać, pomagać w dziedzinie wytwarzania i wymiany międzynarodowej. To protekcjonizm stworzył wielki kapnął i kapitalistów, ale teraz zaczyna być przeszkodą w rozwoju. Kapitalista Jest już na tyle potężny, że on opieki, pomocy potrzebuje o wiele mniej, natomiast wysuwa żądania i chce wolności rozwoju gospodarczego. 22.MERKANTYLISTYCZNA KONCEPCJA PIENIĄDZA Przedstawiciele wczesnego merkantylizmu nazywa się monetarystami albo bulionistami. Obie nazwy podkreślają głoszoną przez nich tezę o szczególnym znaczeniu w życiu gospodarczym i społecznym pieniądz kruszcowego. Łaciński słowo „moneta" odpowiadało w pełni pojęciu pieniądza kruszcowego. Również angielskie „bullion” oznaczano złoto lub srebro w szybkach, z których zwykle bito monety. Zafascynowanie rolą pieniądza sięga starożytności. Właściwie pierwszych monetarystów można by znaleźć już w XIV i XV w., zwłaszcza wśród tych, którzy głosili konieczność zahamowania odpływu z kraju szlachetnych kruszców. Jakie przyczyny ogólne legły u podstaw koncepcji monetarystów? W początkach XVI w. nastawił skok jakościowy w dziedzinie handlu międzynarodowego. Przyczyniło się to do wystąpienia z całą jaskrawością nowej funkcji pieniądza. Oprócz środka wymiany, pieniądz zaczął pełnić funkcję jako kapitał. Monetaryzm rozwijał się zwłaszcza w tych krajach, w których stosunki towarowopieniężne upowszechniły się szeroko, a więc w Anglii, Francji, Hiszpanii i we Włoszech. We Francji, która nie posiadała własnych kopalń drogocennych kruszców, lecz prowadziła ożywiony handel z bogatą w kruszce Hiszpania zauważono dość wcześnie związek pomiędzy poziomem cen towarów a ilością monety w obiegu. W 1566 r. Urzędnik królewski de Malestroict napisał rozprawę o paradoksach pieniądza, w której zakwestionował powszechny sąd na temat drożyzny. Dowiódł, że za towary płaci się w kruszcu tyle samo co przed 300 - tu laty. natomiast trzy razy więcej w monetach obiegowych, a przyczyną tego jest spodlenie (spadanie wartości) monety. Wyjaśnienie Malestroicta zaatakował Jean Bedin, wybitny teoretyk państwa. W jego odpowiedzi na paradoksy pieniądza można dopatrzyć się zrębów ilościowej teorii pieniądza. Bodin dostrzegał prawidłowość miedzy dwoma zjawiskami gospodarczym i-zwiększeniem się ilości monety w obiegu i wzrostem poziomu cen towarów. Uważa, że psucie monety nie mogłoby podnieść cen tak wysoko. Spowodować to napływ złota i srebra z zagranicy. Tańsze, ponieważ wydobywane po niższym koszcie wywołały rewolucje cen niemal w całej Europie. W roku 1588 Bernard Davanzati (1529-1606) opublikował dzieło „Wykład o pieniądzu". Opisuje on dzieje pieniądza i zauważanego przemianę w kapitał i synonim potęgi. Przyjmuje on, że na świecie obiega ograniczona ilość kruszcu szlachetnego i że ona wyznacza relacje cenowe. Psucie monety mija się z celem i powoduje tylko zmniejsza w obiegu kruszcu. Dochody skarbu spadają i zwęża się wymiana handlowa. Jego rodak Gaspare Scaruffi (1519-1584) proponował nawet zawarcie umowy międzynarodowej, ustalając stały kurs zioła do srebra i jednolitą monetę światową. Hiszpańska myśl ekonomiczna przeżywała w tym czasie poważny rozwój. Ogromne kolonie w Ameryce i ożywiona wymiana handlowa zmusiły przede wszystkim do rewizji kanonistycznych poglądów na lichwa i zysk kupiecki. Ekonomiści z tzw. Szkoły z Salamanki zwrócili, uwagę na duże różnice geograficzne w kursach walut. Wiązali to zjawisko z napływem złota i srebra, tworząc zręby teorii parytetu siły nabywczej waluty. Nie dostrzegali jednak prawdziwej przyczyny, tj. ujemnego bilansu handlowego Hiszpanii w stosunku do swych najbliższych sąsiadów. W Anglii podejmowano te same zagadnienia. Dyskusja wokół spraw psucia monety 1 lichwy zrodziła także liczne traktaty. Pisarz i polityk Jan Hales -czołowy merkantylista. Napisał rozprawę „Rozprawa o wspólnym pożytku Królestwa Anglii". Jeden z ojców teorii inflacji. Próbuje dokonać analizy społecznych przyczyn i skutków drożyzny. Uważa, że drożyzna jest skutkiem podlenia monet, powiada: „Jak się obniża wartość kruszcu w monecie, to monety podleją, czyli spada ich wartość”. Jak „spada, wartość moneta to bierze się pożyczki z zewnątrz daje to efekt krótkotrwały, bo pożyczki przejada się. Hales mówi: „bogate jest takie państwo, które pomnaża dobra i daje ludziom zatrudnienie. Nie wolno stawić na eksport angielskiej wełny, a trzeba eksportować jak najwięcej angielskich produktów sukienniczych" Dopiero na przełomie XVI i XVII w. angielscy monetaryści rozwinęli szeroko koncepcja wpływu handlu zagranicznego i względnej obfitości szlachetnych, kruszców na drożyznę. Gerard de Malynes (1586-1641) w „Rozprawie o raku toczącym Anglię" twierdził, że: „nadmiar pieniędzy powoduje ogólne podniesienie się cen, a brak pieniędzy ogólny ich spadek. Ucieczka dobrej monety z Anglii, wywołana, zdaniem Malynesa, psuciem pieniądza przez panujących, powinna wywoływać reakcję władz państwowych. Trzeba zakazać wywozu monet przez kupców angielskich. Monetaryzm przeradza się w rozwinięty system merkantylizmu, w którym państwu i polityce interwencyjnej przypisuje się ogromne znaczenie. Jeszcze bardziej racjonalnie przeciwstawił się obniżeniu wartości pieniądza w XV w. Mikołaj Kopernik. Uważa, że pieniądz mało warty zmniejsza dynamikę rynku, obrót towarowy j należy go eliminować. „ Gorszy pieniądz wypiera pieniądz lepszy". 23. IDEOLODZY MERKANTYLIZMU I ICH POGLĄDY PRZEDSWICIELE MYŚLI MERKANTYLISTYCZNEJ Ojczyzną merkantylizmu są Wiochy. Najwcześniej i najdłużej rozwijał się właśnie tam. Głównym zainteresowaniem merkantylizmu własnego jest obieg (cyrkulacja) pieniężna. Koniec weku XVI/XII Gaspare Scaruffi 1579 wysuwa postulat, ażeby stworzyć ogólnoświatowy system pieniężny oparty na jednolitej monecie o jednakowej wartości kruszcu. Utrzymanie wartości pieniądza utożsamiano z włością kruszcu, z którego go wykonano. Bernardo Dawanzati napisał dzieło „Wykład o pieniądzach". W I6!3 ukazuje się praca Agonia Serra „Krótki traktat o przyczynach, które mogą sprowadzić obfitość złota i srebra w krajach nie posiadających kopalń. Dowodź: on, że obfitość kruszców i ogólne bogactwo nie jest rezultatem manipulacji kursami walut, ale wynikiem trzech rzeczy: Dodatniego bilansu w handlu zagranicznym, Rozwoju rodzimej produkcji, Zatrudnienia, Serra podkreśla, że bogactwo kraju zależy od ilości rzemiosł, kwalifikacji ludzi, zakresu obrotu handlowego. Dodaje również, że ważna jest zapobiegliwość gospodarcza tych, którzy rządzą. We Francji w tym czasie mamy dwóch merkantylistów: l.Jan Halcs - czołowy merkantylista. Napisał rozprawę: Rozprawa o wspólnym pożytku Królestwa Anglii". Jeden z Ojców teorii inflacji. Próbuje dokonać analizy społecznych przyczyn i skutków drożyzny. Uważa, że drożyzna jest skutkiem podlenia monet, powiada: Jak się obniża wartość kruszcu w monecie, to monety podleją, czyli spada ich wartość. Jak spada wartość monet, to bierze się pożyczki z zewnątrz - daje to efekt krótko trwały, bo pożyczki przejada się". Hales wypowiada się przeciwko importowi towarów i przeciwko eksportowi półproduktów. Hales mówi : „bogate jest laki państwo, które pomnaża dobra i daje ludziom zatrudnienie. Nie wolno stawiać na eksport angielskiej wełny, a trzeba eksportować jak najwięcej angielskich produktów sukienniczych. XVII wiek- Anglicy: Mun i Hildt Hild rozwija tezę : bogactwo Anglii w handlu zagranicznym: Handel zagraniczny to czołowa dziedzina efektywności gospodarczej; W handlu zagranicznym musi być zawsze bilans dodatni. Życie społeczne i ekonomiczne musi być maksymalnie oszczędne. Import trzeba redukować, eksport trzeba rozwijać. Trzeba też rozwijać produkcję krajową. Eksport musi dotyczyć dóbr przetworzonych, a nie naturalnych. Trzeba starać się eksportować także usługi, ponieważ nakład na wytworzenie jest mniejszy, a korzyści większe. XVIII w. W Anglii pojawia się Jan Law - głosi potrzebę odejścia o systemu pieniądza kruszcowego, którego wartość spada i której się nic da utrzymać. Postuluje wprowadzenie nowego pieniądza - papierowego. Stewart - autor J3adania nad zasadami ekonomii politycznej". Jego główne odkucie to oddzielenie siły roboczej od środków produkcji. Dostrzega tzw. wychodztwo ze wsi. Trzeba ich wykorzystywać do wytworzenia manufaktur (pierwowzorów pierwszych fabryk), robi się kapitalizm, powstaje praca nakładcza. Pieniądz w nowym układzie stanic się jednostką obrachunkową, w której będziemy mierzyć wartość towarów, pracy surowców. Nic wolno jednak dopuścić do obniżki wartości pieniądza. Dlatego emisja pieniądza powinna być taka jaka jest skala produkcji. 24. ISTOTA FIZJOKTATYZMU Fizjokratyzm to prąd ekonomiczny który można związać z XVIII w. Na wsi występuje feudalizm na farmach występują pewne elementy kapitalizmu, ale ogólnie panuje stagnacja. Ceny produktów są niskie. Nastąpił krach systemu bankowego, cała polityka merkantylistyczna zbankrutowała. Na tle tej sytuacji rodzi się myśl, że trzeba wprowadzić w życie nowe koncepcje, podnieść gospodarkę z bankructwa, do którego doprowadziły koncepcje merkantylistyczne. W gospodarce pojawiają się autorzy nowych koncepcji- fizjokracji. Powstaje myśl oświecenia - racjonalizm. W drugiej połowie XVIII w. nastaje moda na poddawanie wszystkiego co stare krytyce, Fizjokraci byli reakcją na merkantylizm byli zwolennikami porządku naturalnego. Fizjokraci zakładali 3 elementy: Stałość cen Niezmienna wielkość produkcji; Dominacja produkcji rolnej. Podstawą poglądów fizjokratów są 2 teorie: Teoria produktu czystego, Teoria ekwiwaletności Różnice: Merkantyliści przywiązywali olbrzymią wagę do sfery cyrkulacji towaru i pieniądza-obrotu towarowopieniężnego. Fizjokraci główne zainteresowanie kieruje na produkcję. Analizują nowy sposób produkcji z elementem kapitalizmu. Smith jest zwolennikiem spontanizmu w rozwojugospodarczym, działano prawa wartości, liberalizmu gospodarczego. Równocześnie jest on wrogiem interwencjonizmu państwowego. To zwolennik i entuzjasta rynku czystego (taki rynek JUŻ nic istnieje, Smith walczy z merkantylizmem i protekcjonizmem, żąda zniesienia wszelkich ograniczeń w handlu zagranicznym, atakuje interwencje państwa). Uważa, że najważniejsza jest produkcja i wzrost gospodarczy, a one mają miejsce tylko na wolnym rynku. „Kapitalista przemysłowy jest człowiekiem egoistycznym, niemoralnym, ale tylko on może być siłą napędową rozwoju gospodarczego. Kapitalista to więcej niż właściciel ziemski. Smith uważa, że stosunki ekonomiczne są trwale i naturalne oraz niezmienne; ale słusznie twierdzi, że wolna konkurencja jest niezbędna i jest głównym czynnikiem rozwoju, bo każdy chce mieć większy rynek od drugich. Smith jako pierwszy powiedział, że gospodarka rozwija się zgodnie z planami i prawidłowościami. Jakie prawidłowości formułuje Smith? 1. Analizuje skutki podziału pracy. Podział pracy powoduje wymianę i jej konieczność. a wymiana dynamizuje obrót towarowo- pieniężny. 2. Smith jest autorem i prekursorem pojęcia produktu narodowego. Mówi: „bogactwo krają, to nie pieniądza ale roczny produkt ziemi i pracy". Jest to współczesny prototyp produktu i dochodu narodowego. „ Praca to źródło bogactwa". Rozmiary owego bogactwa , traktowano przez pryzmat pracy zależnie od dwóch czynników: Od liczby zatrudnionych w produkcji, Od wydajności pracy, czyli jej efektywności. Smith uważa, że należy pogłębiać podział pracy i w coraz szerszym stopniu stosuje zasadę i nową technikę. Zwraca uwagę na szczególną ważność pracy produkcyjnej. Mówi, że' praca nie tylko reprodukuje środki, ale przynosi nadwyżkę, a nadwyżka, to zysk. Praca produkcyjna to praca spłacona z kapitału inwestycyjnego, a nie z dochodu. Praca nieprodukcyjna jest spłacana z dochodu. 3. Smith rozważa także ideę pieniądza - traktuje go jako środek i narzędzie cyrkulacji, ale czasami pieniądz przybiera formę towaru (wykorzystywany do kapitalizacja. Smith uważa., że jest to bardzo złe, bo sam pieniądz nie jest produktem, niczego nie wytwarza. 25. FRANCOIS QUESNAY (1694-1774) Z zawodu lekarz – profesja ta ugruntowała u niego światopogląd, który sprzyjał stosowaniu nauk przyrodniczych w badaniach organizmu społecznego i gospodarczego. Jego dzieło „Ciekawe kwestie o wolności, rolnictwie i handlu. Przez wolność trzeba rozumieć pisał Q. możliwość ustanowienia się w celu podjęcia rozumianej decyzji na rzecz działania lub jego zaniechania. Q. wprowadził ważną maksymę polityki gospodarczej: „Niech naród będzie oświecony co do praw ogólnych porządku przyrodzonego, które stanowią o rzędzie istotnie najdoskonalszym. Uważał, że człowiek działa w gospodarce zgodnie z prawami naturalnymi, a głównym motywem Jego działania jest interes osobisty, Zdaniem Quesnay’a musi istnieć pełna zdolność ekonomiczna, pełna liberalizm gospodarczy. Quesnay jest prekursorem gospodarki rynkowej. Musi istnieć równość gospodarcza, a prawo własności jest podstawowym prawem człowieka. Wolność gospodarcza, a prawo własności jest podstawowym prawem człowieka. Wolność gospodarcza jest święta. Wtedy dopiero interes społeczny będzie harmonizował z interesem osobistym jednostki. Wolność gospodarcza ma wiele aspektów osobista, ekonomiczna, pracy, produkcji, handlu. Q. wiąże procesy gospodarcze ze społeczeństwem i powiada, że społeczeństwo to organizm żywy i może mieć dwa stany: zdrowy i normalny; chory i nienormalny. Jeśli stan społeczny gospodarki Jest nienormalny, to trzeba stworzyć terapię gospodarczą przez decyzje ekonomiczne. Gmach społeczności ludzkiej, a raczej gmach porządku społecznego, opiera się wg Quesneya’a na trzech kolumnach, praw natury i wolnościach człowieka- wolności posiadania własności, wolności gospodarowania i wolności osobistej. Zwieńczeniem jest oczywiście porządek naturalny, na którym opiera się porządek pozytywny do porządku naturalnego uzyskują wysoka stabilność i trwałość ustrojową. Podstawą poglądów flzjokratów są dwie teorie: Teoria produktu czystego, Teoria ekwiwalentności. W oparciu o te teorie Quesnay wyróżnia w obiegu kapitału trzy aspekty: 1. Pomnażanie kapitału(bogactwa)- dokonuje się ono w rolnictwie, ponieważ bogactwo przynosi przyroda; 2. Zwiększenie bogactwa; 3. Dodawanie sumy bogactwa- dokonuje się poprzez wytwarzanie, bo przyroda udziału nie bierze. PRODUKT CZYSTY- nadwyżka nowo powstałej produkcji ponadto co na nią wydatkowano. Jest to prototyp wartości dodatkowej. Fizjokraci przenosili wartości dodatkową ze strefy obiegu do strefy produkcji. Według nich wielkość produktu czystego zależy od poziomu kosztów produkcji w rolnictwie np. na ten koszt składa się głównie koszt ziemi i koszt płacy roboczej, a resztę czyni natura. Jest to jeden z prekursorów prawa wartości w którym koszt jest podstawą. Q. dowodzi, że w istocie rzeczy każdy towar wkracza do obrotu z istniejącą uprzednio ceną bowiem (a cena jest w nim zawarta, a składają się na nią koszty produkcji. Na rynku dokonuje się więc rynkowa przemiana różnych wartości w relacji towar - cena . Q. Temu zaprzecza, bo istnieje .zasada kontrapunktu. Tam gdzie istnieje konkurencja –musi się dokonywać wymiana różnych wartości wtedy bogactwo nie może się pomnażać. Także pieniądz traktuje on jako bezpłodne bogactwo. Jedyna korzyść z pieniądza to, że stanowi on narzędzi wymiany towarowej i że można nim opłacać daniny i podatki. Za kapitał rolny Q. uważa kapitał włożony w rolnictwo. Mówi, że w te sferę należy wkładać jak najwięcej kapitału, bo jest tu najefektywniejszy przyrost. Działa tu przyroda, która nic nie kosztuje. Natomiast kapitał w przemyśle jest jajowy, a w handlu narusza ekwiwalentność wymiany. W tej kwestii wyróżnia się dwa rodzaje nakładów: 1. Pierwotne - zasoby potrzebne do założenia gospodarstwa rolnego; 2. Roczne -wkłady, w bieżącą produkcje; Jest to prototyp kapitału trwałego i obrotowego w produkcji. „O kapitale rzeczywistym, czyli czynnym najefektywniejszym można mówić tam gdzie powstaje produkt dodatkowy, jako efekt zastosowania kapitału Q. stworzył tzw. tablicę ekonomiczną, w której przedstawił skomplikowany proces krążenia dóbr w społeczeństwie i wytwarzania produktu dodatkowego, Społeczeństwo jest podmiotem gospodarki. W jego ekonomicznej strukturze wyróżnia się klasy: 1. Król, właściciele, szlachta, 2. Klasa produkcyjna - farmerzy, bo oni wytwarzają czysty produkt; 3. Pracownicy manufaktur i rzemieślnicy - klasa jałowa i bezpłodna, bo me wytwarza czystego produktu. Fizjokraci zakładali 3 elementy: Stałość cen; Niezmienna wielkość produkcji; Dominacja produkcji rolnej. Jest to wielkie uproszczenie w poglądach fizjokratów, ale teza o produkcie dodatkowym to prekursorsko. „Tablice ekonomiczne" Ouesnay’a to pierwsza próba ukazania-struktury reprodukcji kapitału. 26. TURGOT I JEGO POGLĄDY Turgot - uczeń Quesnay’a (koniec XVIII wieku) minister finansów Ludwika XIV. Wydał szereg dekretów przeciwko pańszczyźnie, pozostałościom feudalnym, które krępują rozwój gospodarczy. Jego główna myśl to „tworzenie i podział bogactw". Jako pierwszy wspomina o ekonomicznych skutkach i przeciwieństwach klasowych. W miarę rozwoju cywilizacji następuje powiększenie nierówności miedzy klasami, rosną ostre antagonizmy. Pracodawca chce płacić, jak najmniej, a robotnik chce otrzymać jak najwięcej. Jednak kapitał musi przynosić zysk. Zysk z wytworzenia musi być duży, bo z inwestowaniem łączy się ryzyko. Jego dzieło_„O tworzeniu i podziale bogactw” ukazuje postęp techniczny w rozwoju społeczeństwa od stadium osadniczego, przez podział zajęć na rolnicze i nierolnicze, aż po wyłonienie się klasy właścicieli ziemi. Turgot rozróżnia dwa elementy: Procent z dzierżawy. Zysk z produkcji, tzn. zysk Jest modyfikacją procentu. Poglądy fizjokratów w tym i Turgota to niewątpliwie koncepcja fizjokratyczna, ale jakby z rozerwaną powłoką. 27. ADAM SMITH-OJCIEC EKONOMII KLASYCZNEJ I TEORII RYNKU Adam Smith (1723-179U) jego główne dzieło to: „Badania nad naturą i przyczynami bogactwa narodowego. Ojciec teorii rynku, klasycznej ekonomii. Smith jest zwolennikiem spontanizmu w rozwoju-gospodarczym, działano prawa wartości, liberalizmu gospodarczego. Równocześnie jest on wrogiem interwencjonizmu państwowego. To zwolennik i entuzjasta rynku czystego (taki rynek JUŻ nic istnieje, Smith walczy z merkantylizmem i protekcjonizmem, żąda zniesienia wszelkich ograniczeń w handlu zagranicznym, atakuje interwencje państwa). Uważa, że najważniejsza jest produkcja i wzrost gospodarczy, a one mają miejsce tylko na wolnym rynku. „Kapitalista przemysłowy jest człowiekiem egoistycznym, niemoralnym, ale tylko on może być siłą napędową rozwoju gospodarczego. Kapitalista to więcej niż właściciel ziemski. Smith uważa, że stosunki ekonomiczne są trwale i naturalne oraz niezmienne; ale słusznie twierdzi, że wolna konkurencja jest niezbędna i jest głównym czynnikiem rozwoju, bo każdy chce mieć większy rynek od drugich. Smith jako pierwszy powiedział, że gospodarka rozwija się zgodnie z planami i prawidłowościami. Jakie prawidłowości formułuje Smith? 1. Analizuje skutki podziału pracy. Podział pracy powoduje wymianę i jej konieczność. a wymiana dynamizuje obrót towarowo- pieniężny. 2. Smith jest autorem i prekursorem pojęcia produktu narodowego. Mówi: „bogactwo krają, to nie pieniądza ale roczny produkt ziemi i pracy". Jest to współczesny prototyp produktu i dochodu narodowego. „ Praca to źródło bogactwa". Rozmiary owego bogactwa , traktowano przez pryzmat pracy zależnie od dwóch czynników: Od liczby zatrudnionych w produkcji, Od wydajności pracy, czyli jej efektywności. Smith uważa, że należy pogłębiać podział pracy i w coraz szerszym stopniu stosuje zasadę i nową technikę. Zwraca uwagę na szczególną ważność pracy produkcyjnej. Mówi, że' praca nie tylko reprodukuje środki, ale przynosi nadwyżkę, a nadwyżka, to zysk. Praca produkcyjna to praca spłacona z kapitału inwestycyjnego, a nie z dochodu. Praca nieprodukcyjna jest spłacana z dochodu. 3. Smith rozważa także ideę pieniądza - traktuje go jako środek i narzędzie cyrkulacji, ale czasami pieniądz przybiera formę towaru (wykorzystywany do kapitalizacja. Smith uważa., że jest to bardzo złe, bo sam pieniądz nie jest produktem, niczego nie wytwarza. 4. Pyt.28 PRAWO WARTOŚCI SMITHA - Smith zajmuje się także wartościami ekonomicznymiRozróżnia dwie wartości każdego dobra: Użytkową, która jest po prostu użytecznością dobra, Wymienna, - zdolność dobra do wymiany na inne dobro. Smitha interesuje głównie wartość wymienna. Według niego na wartość wymienną składa się praca, a właściwie wartość pracy włożonej w towar. Praca jest najważniejszym elementem wartości towaru, elementem wewnętrznym Pieniądz jest tylko zewnętrznym miernikiem wartości towaru. Innym elementem wartości towaru jest płaca robocza, czyli składnik ceny siły roboczej. Smith zajmuje się także zyskiem : „Zysk to część składowa kosztów produkcji", procentem: „ruch stopy procentowej określany jest przez ruch stopy zyskuj Najważniejsza dla Smitha jest teoria prawa wartości -Jest ono fundamentem gospodarki rynkowej. Na niej zbudowana jest cała gospodarka. Dogmat Smitha: „cena towaru składa się z płacy, zysków i rent”. W cenie detalicznej towaru mieszczą się wszystkie elementy, które złożyły się na jego wytworzenie współczesne prawo wartości. 29. DAWID RICAKDO - JEGO POGLĄDY EKONOM. D. Ricardo wyrósł ze studiów nad Smitha i jego dziele „Bogactwo narodów". Był przekonany, że stosunki kapitalistyczne są jedynie możliwe i odpowiadają człowiekowi. Interesy burżuazji stawia ponad interesami pozostałych klas. W przeciwieństwie do Smitha interesują go badania nic natury i przyczyn bogactwa narodu, lecz prawa wyznaczające podział produktu miedzy klasy, które współdziała w tworzeniu bogactwa. Podstawą całego systemu teoretycznego Ricarda jest teoria wartości. Wartość dla niego to ilość pracy zużytej na wytworzenie towaru. Wartość towaru zależy w prostym stosunku od ilości pracy w odwrotnym stosunku od jej wydajności. Ricardo widzi różnicę miedzy wartością użytkową towaru i jego wartością wymienną. Wyraźnie podkreśla, że kapitał biorąc udział w procesie produkcji nie tworzy nowej wartości, a jego wartość, przenosi się na wytworzony towar. Wśród wielu rozważań Ricardo są też dotyczące teorii pieniądza i kredytu. Pieniądz jest towarem (o wartości' wymiennej decyduje czas pracy zużytej na wykonanie towaru). Towar i pieniądz są ekwiwalentne, gdy kryją w sobie jednakowe ilości pracy. Ricardo ukazuje możliwość zastąpienia pieniądza kruszcowego pieniądzem papierowym. Dzieło „Zasady ekonomii politycznej i opodatkowania" 30. JEAN SISMONDI I JEGO KLASYCZNE POGLĄDY EKONOMICZNE Dla S. najważniejszy nie jest zysk a spożycie i samorealizacja. Dla produkcji skłania człowieka tylko konieczność zaspokajania potrzeb. W dziele „Nowe zasady ekonomii politycznej" krytykuje liberalizm gospodarczy. Rola państwa wg. Sismondiego: państwo powinno prawie regulować procesy gospodarcze i organizować gospodarkę, pojawia się, wątek socjalny-państwo powinno regulować sprawy socjalne :płace, zasiłki chorobowe, długość dni pracy. Państwo poprzez swoją działalność zabezpiecza odpowiedni poziom popytu. Popyt jest siłą motoryczną obrotu towarowo- pieniężnego. Sismondi uważa że postęp techniczny i mechanizację pracy można wprowadzić w życic dopiero wtedy gdy wzrastają potrzeby a dotychczasowy sposób produkcji jest niewystarczający. Źródłem wartości wg. S. jest ludzka praca, a o wielkości wartości decyduje czas społecznie niezbędny (czas zużyty na wyprodukowanie towarów, które znalazły efektywny popyt na rynku, czas poświęcony na produkcję dóbr, które nie znalazły zbytu jest zmarnotrawiony. Produkcja ma być dla człowieka. Wprowadza on pojecie „nadwartości"'- nadwyżka gospodarcza, która muzę być uzyskiwana na drodze współdziałania pracy i kapitału. 31. PROUDHON I JEGO MYŚL EKONOMICZNA Zapoczątkował wulgaryzację klasycznej ekonomii, politycznej („Co to jest własność" 1840) Własność jest kradzieżą, pragnie on zahamowania drobnej własności prywatnej, gospodarkę traktuje Jako zjawisko odwieczne i niezmienne, gospodarka towarowa wymaga nie likwidacji ale skorygowania przez ukonstytuowanie wartości wymiennej. W gospodarce zachodzi bowiem przeciwieństwo między wartością użytkową a wymienną, które należy usunąć aby gospodarka wymienna stała się sprawiedliwa i efektywna. Podaż wg. P. to wartość użytkowa, a popyt to wartość wymienna t twierdzi że znalezienie miary która umożliwiałaby porównanie tych dwóch wartości doprowadzi do ich równowagi (równowagi rynkowej)-,jeśli wartość względna jakiegoś produktu zostanie utrwalona, to podaż i popyt-będą zrównoważone". P. próbuje dowodzić, że złoto i srebro to pierwsze towary których wartość została ukonstytuowana, postuluje aby ten przywilej rozszerzyć na wszystkie inne towary i utworzyć bank wymiany, który przyjmowałby wszystkie towary następnie określał ich wartość i wydawał bony towarowe. Bony te dawałyby prawo do nabycia w banku ludowym dowolnych towarów. W ten sposób zniknąłby pieniądz - podstawa władzy kapitału. Rolę procentu sprowadza on do formy wyzysku i ryzyka. Postuluje koncepcję bezprocentowego kredytu dla rzemieślników i robotników na zakup środków produkcji. Jest zwolennikiem ustroju sprawiedliwości społecznej opartego w sferze politycznej jako konfederacja niezależnych gmin wytwórczych, zastępujących niepotrzebną" organizację państwa. 32. MALTHUS I JEGO EKONOMIA „DEMOGRAFICZNA". Teoria demograficzna: „Ludność rośnie w postępie geometrycznym, a dobra konsumpcyjne, surowcew postępie arytmetycznym, a więc nie ma możliwości wyżywienia wszystkich. Dla tego są potrzebne wojny, epidemie. Źródłem zbędnych rąk do pracy nic jest system społeczny, lecz sama przyroda. Poglądy: miarą wartości nie jest praca jako została zużyta na wykonanie danego dobra, tylko praca jako za to dobro może być nabyta, wartość składa się z dochodów, zdaniem M. nie ma bezpośredniego związku między popytem, (suma wypłaconych zarobków zawierajęcych zysk), a zyskiem. Gdyż popyt byłby dopiero wtedy wystarczający do nabycia wytworzonych towarów (podaż), po cenach nie zawierających zysku. Uważa, że oszczędności kapitałów mogą powodować nienadążanie globalnego popytu za rozmiarami produkcji, wysuwa tezę, że jedynym sposobem realizacji produkcji po cenach umożliwiających otrzymywanie zysku jest istnienie tzw. „osób trzecich"'warstwy wyższe nieprodukcyjne (arystokracja, urzędnicy, duchowieństwo itp.), a nadmierna akumulacja może prowadzić do nadprodukcji, źródłem zysku nie jest nadwyżka ponad koszty utrzymania wypracowana przez robotnika, ale nadwyżka ceny ponad wartość towaru, realizowana dzięki nieprodukcyjnym konsumentom„osoby trzecie” postuluje koncepcje bezprocentowego kredytu dla rzemieślników, robotników na zakup środków produkcji i upowszechnianie własności prywatnej, jest zwolennikiem ustroju sprawiedliwości społecznej opartego w sferze politycznej jako konfederacja niezależnych opcji wytwórczych, zastępujących niepotrzebną organizację państwową, maszyna rodzaj pracy najemnej (złe),ale likwiduje podział pracy konkurencja, monopol, mają dobre, złe strony, należy niweczyć złe a zachowywać dobre. 33. KAROL MARKS JAKO EKONOMISTA. Karo! Marks urodził się 5 maja 1818 r. W Trewirze. Jego największe dzieło to czterotomowy „Kapitał". Dla zbadania „prawa ruchu kapitalizmu" wykorzysta! Marks kategorie prawa ekonomiczne wykryte przez ekonomię klasyczną. Poddał je Jednak Marks pogłębionej i bardziej precyzyjnej analizie. Marks rozróżnia pracę i silę roboczą oraz .stwierdza że przedmiotem transakcji między kapitalistą a robotnikiem nie jest praca jako taka, lecz zdolność do pracy, siłą robocza. Wartość wytworzona' przez robotnika w procesie pracy, który jest procesem zużycia siły roboczej, jest większa od wartości produktów potrzebnych do reprodukcji siły roboczej w warunkach określonych przez społeczno-historyczny poziom rozwoju społeczeństwa, a więc od siły roboczej. Wysokość płacy roboczej, oznaczona przez wartość tych produktów, nadwyżka zawartości wytworzonej przez robotników ponad otrzymaną przez nich płacę stanowi wartość dodatkową, którą przywłaszczają sobie kapitaliści z tytułu faktu, że w ich rękach jest skoncentrowana własność środków produkcji, W ten sposób wykrył Marks podstawę antagonizmu między klasą robotniczą a klasą kapitalistów, Marks wyjaśnia prawidłowości podziału wartości dodatkowej pomiędzy poszczególnych kapitalistów. Podstawy ceny rynkowej przestaje być ..wartość: staje, się nią cena-produkcji, dzięki czemu masa wytworzonej w społeczeństwie wartości dodatkowej zostaje wydzielona między poszczególnych kapitalistów w proporcji do posiadanego przez nich kapitału. Niemniej jednak suma w ten sposób ukształtowanych zysków przeciętnych jest równa sumie wytworzonej wartości dodatkowej, która, jest źródłem, a więc isuma cen produkcji jest równa sumie wartości. Teoria kumulacji nie jest dla Marksa tylko teorią wzrostu gospodarczego (w ten sposób pojmowała ją ekonomia klasyczna), lecz przede wszystkim teorią rozwoju systemu kapitalistycznego, która ukazuje strukturalne, jakościowe przekształcenia zachodzące w kapitalistycznych stosunkach produkcji prowadzące do upadku tego sposobu produkcji ł zastąpienia go systemem socjalistycznym. Konkurencja pomiędzy kapitalistami zmusza ich do wprowadzenia postępu technicznego i organizacyjnego, obniżającego koszty produkcji. Wprowadzanie postępu technicznego wymaga dodatkowego kapitału co zmusza przedsiębiorców do skumulowania, czyli przekształcania części wartości dodatkowej w kapitał. Zarazem jednak postęp techniczny oznacza zastępowanie pracy robotników działalnością maszyn. Nieuniknioną konsekwencją akumulacji i postępu technicznego w gospodarce kapitalistycznej staje się więc powstanie rezerwowej armii pracy bezrobocia. Jednocześnie akumulacja prowadzi do wystąpienia procesów koncentracji i centralizacji kapitału. Występuje także tendencja do przekształcania coraz większej części społeczeństwa w pracowników najemnych wielkiego kapitału lub pracowników w inny sposób od niego uzależnionych. Wzrasta świadomość i stopień organizacji klasy robotniczej, która staje na czele oporu przeciwko rosnącemu wyzyskowi i anarchii produkcji kapitalistycznej. Konieczna staje się socjalistyczna rewolucja dla zapewnienia społeczeństwu możliwości dalszego rozwoju poprzez tworzenie nowych stosunków produktów opartych na społecznej własności środków produkcji. Teoria ekonomiczna Marksa jest przede wszystkim teorią ekonomi kapitalizmu. Nie zajmuje się natomiast Marks bliżej ekonomią socjalizmu. Wskazuje on tylko pewne zasadnicze cechy tego systemu gospodarczo-społecznego. a przez przemysł ciężki. 34. ISTOTA AUSTRYJACK1EJ SZKOŁY „PSYCHOLOGICZNEJ” W EKONOMII I JEJ PRZEDSTAWICIELE. Druga polowa XIX w. to duża popularność koncepcji K. Marksa, które się nie spełnią. Marksowski system myślenia wywołuje różne reakcje. Najklasyczniejszym miejscem tych reakcji jest Austria. W 1848 r. Dokonuje tam Wiosna Ludów. Austria przechodzi wielkie zmiany polityczne. Dalej jest krajem feudalnym, nie ma przemysłu. Do połowy 1848 r Wyrasta silne mieszczaństwo i rozwój usług (mieszczaństwo się bogaci). W poglądach ekonomistów w II połowie XIX w. w Austrii dominują akcenty konsumpcyjne, bardziej niż produkcyjne. Na tym tle na przełomie XIX i XX w. Wyrasta w Austrii Sz. „Psychologicznej w Ekonomii. Istota tej szkoły polega na akcentowaniu roli użyteczności w ekonomii. Jej twórcą był Karol Manger- twórca pracy (l870) „Podstawy ekonomii politycznej". Po roku 1870 Europa odwraca się od liberalizmu gosp. Następuje w krajach niemieckojęzycznych wielkie uprzemysłowienie. Ekonomia patrzy w ekonomii na prace gospodarcze z pkt. widzenia fabrykanta, zbytu, z pkt. widzenia praktycznegoPojawiają się psychologiczne tendencje: subiektywizm, empiryzm i praktycyzm. Filozofia ma odpowiedzieć na pytanie- jak produkować, żeby mieć zbyt, aby towar był użyteczny dla konsumenta. Zainteresowanie ekonomii dotyczy głownie wymiany rynkowej. U podstaw koncepcji austryjackiej legło kilka założeń: 1. na ekonomię patrzy się z pkt. widzenia mikro, analizuje się w pewnej izolacji działania poszczególnych podmiotów gosp. przedsiębiorstw. 2. Żeby doskonalić efektywność produkcji musi istnieć między przedsiębiorstwami absolutna konkurencja, 3. Każdy, kto się zajmuje gospodarką musi być HOMOEKONOMIKUS - człowiek . ekonomiczny, tzn. musi tak myśleć, ażeby z gospodarowania osiągnąć największe korzyści przy najmniejszych nakładach. 4. Badany w gospodarce stosunek człowieka do materii i produkcji i te efekty zależą od owego stosunku. 5. Owych „austryjaków" interesuje głównie proces cyrkulacji, czyli obiegu. Jest na pierwszym miejscu, a nie produkcja. Cyrkulacja ma być skuteczna, czyli pieniądz ma tak obiegać, aby był zbyt. K.Menger „ekonomia to nauka rządząca gospodarką. Należy badać przede wszystkim stosunek człowieka do sfery wymiany dóbr, do sfery zaspokojenia potrzeb, do sfery użyteczności". Mniej ich zajmuje produkcja. WIZYTÓWKI SZKOŁY: HENRYK VON WIESER EGON BOHN –BAVERK. 35. HERMAN GOSSEN I JEGO POGLĄDY EKONOMICZNE (1810-1858) prawnik i matematyk, którego rozprawa za jego życia praktycznie nie miała czytelników. Nosiła ona długi tytuł „ Rozwój prawda stosunków społecznych i wynikające stąd reguły działań ludzkich (l 854). Obecnie mówimy o sformułowaniu przez Gossena dwóch praw związanych z gospodarowaniem. Pierwsze prawo głosi, że pożyczki płynące z kolejnych porcji dobra maleją w miarę wzrostu zaspokojenia danej potrzeby. Drugie mówi, iż człowiek w dążeniu do maksymalizacji swego zadowolenia musi tak dzielić dostępne mu ilości dobra między różne potrzeby, aby krańcowe pożyczki były równe we wszystkich zastosowaniach. Prawa te Gossen prezentował w języku rachunku różniczkowego. 36. SOCJALIŚCI „UTOPIJNI” I ICH POGLĄDY EKONOMICZNE. Głównymi przedstawicielami realizmu utopijnego byli: Saint-Simon, Fourier oraz Owen. Saint-Simon(1760-1825) Pierwsza praca Saint-Simona (listy mieszańca Genewy do swoich współczesnych 1802) zawierała pomysł przebudowy system władzy drogą dobrowolnych ofiar wyboru grup największych uczonych, którym subskrybaci oddaliby pieniądze i rządy. Saint - Simon widział w społeczeństwie trzy klasy- uczonych, posiadaczy i wytwórców. W nowym ustroju nastąpiłby wyraźny podział władzy na duchową i świecką. Powstały zręby jego utopijnego industrializmu, w którym znajdujemy najwięcej zagadnień natury ekonomicznej. Dwa podstawowe dzieła w tej materii to – „O systemie industrialnym” (18211822) i „Katechizm industrialistów” (1824) Na poglądach Saint- Simona zaważył ogromnie historycyzm, t.j. traktowanie wszelkich procesów i zjawisk jako mających swój początek i koniec. Zasługą SS jest zwłaszcza prześledzenie procesu dziejowego industrii, t.j. działalności produkcyjnej człowieka i samych wytwórców. Położenie wytwórców określa w znacznej mierze charakter ustroju. Współcześnie twierdził SSklasa feudalna(wojskowa) zachowała władzę polityczną. Natomiast klasa industrialna nie ma jeszcze pełnej świadomości i zasad. SS pragnie „...patrzeć na zrzeszenie narodowe jak na przedsiębiorstwo industrialne mające na celu zapewnienie każdemu członkowi społeczeństwa, proporcjonalne do jego wkładu. możliwie jak najwięcej dobrobytu i pomyślności. Wizji takiej wspólnoty służy koncepcja nowego systemu industrialnego „Industrialista pisał SS jest to człowiek, zajmujący się produkowaniem i udostępnianiem poszczególnym członkom społeczeństwa jakiegoś jednego środka materialnego i wielu takich środków, zaspokajających potrzeby lub upodobania". Industrialiści tworzą trzy wielkie klasy: rolników, przemysłowców, kupców. SS kreślił dość szczegółowo nie tylko schemat władzy w społeczeństwie, ale i pokojowe drogi urzeczywistnienia owego ustroju. Utopijność programu budowania owego ustroju jest oczywista- Zamykanie oczu na walkę klasową było największym błędem SS. Charles Fourier (1772-1837) jego najważniejsze prace to: Teoria czterech ruchów i ogólnych przeznaczeń, Teoria jedności powszechnej (18421844), ...świat społeczny i przemysłowy. Wg. F świat składa się z wiecznej materii i matematyki. Bóg jest siłą która wprawia materie w ruch w zgodzie z zasadami matematyki i dla sobie wiadomych celów. Nasika usiłuje poznawać prawa rządzące ruchem świata, przybliżyć ludzi do Boga. F jest namiętnym krytykiem swoich czasów i ówczesnego stadium rozwoju kapitalizmu. Piętnuje cywilizacje która doprowadziła do nadprodukcji, kryzysów i nędzy mas, monopoli. Jego zdaniem, około 2/3 ludności żyje w sposób pasożytniczy tj. nieproduktywny. Podstawowa jednostką organizacyjną nowego społeczeństwa będzie falanga-wspólnota produkcyjno konsumpcyjna, raczej spółka akcyjna niż spółdzielnia-, zrzeszająca od 1600- 2000 ludzi w różnym wieku t w harmonii dobranej kompozycji charakterów. Na obszarze około l mili kwadratowej rozciągają się pola uprawne falangi i wznosi się gigantyczna budowla- falanster w której pracują i mieszkają członkowie wspólnoty. Zgodnie ze swymi namiętnościami i zamiłowaniami członkowie wspólnoty tworzą grupy i większe zespoły - tzw. serie, w których żyją i ochoczo pracują. Flangi powstają jako spółki akcyjne, zakładane przez wielkich finansistów, którym taka lokata kapitału przynosi pokaźne zyski. Z stąd też flang posiada dwie klasy członków: akcjonariuszy i socjetariuszy. Ci ostatni wnoszą tylko swoją prace i zbiegiem czasu dzięki nagromadzonym oszczędnościom kupują także akcje. Flang jest zrzeszeniem bez tradycyjnej władzy. Robert Owen (1771-1858) Najważniejsze prace Owena to: Nowy pogląd na społeczeństwo, czyli rozprawy o kształceniu charakteru (1813). oraz Rewolucja w umysłach postępowaniu ludzkości (1849). Podstawowym eksperymentem Owena była próba organizacji racjonalnej produkcji przemysłowej, założenie wzorcowej komuny i bazaru wymiany towarów. Owen postawił tezę : charakter człowieka jest wytworem warunków, w których jest on wychowany. Mając wpływ na losy 2 tyś. robotników podległych mu zakładach, Owen wcielał w życie wyznawane przez siebie zasady. Zaczął od sprawy zatrudnienia dzieci, zakazując angażowania ich do pracy przed ukończeniem 10 lat. Skrócił także dzień pracy 10.5 godziny poprawił radykalnie warunki mieszkaniowe, założył dla robotników sklep spożywczy, zysk ze sprzedaży poświęcono na prowadzenie szkoły publicznej. Owen głosił pełną możliwość tworzenia kolonii i osiedli agroprzemysłowych kreśląc ich obraz w szczegółach. Podobnie do falangi Fouriera la wspólnota obejmowałaby od 800 do 2000 osób. Centralnym zadaniem wspólnoty miało być wychowanie dzieci na dobrych obywateli. Federacje komun miały zastawić organizację państwową. Owen upatrywał zło w pieniądzu kruszcowym. Kruszców i banknotów jest wciąż za mało w stosunku do istniejącego i potencjonalnego bogactwa. Twierdził, że ,, naturalnym miernikiem wartości jest, w zasadzie, praca ludzka, to znaczy całokształt uruchomionych jego sił umysłowych^' fizycznych" Istnieje więc realna podstawa, aby praca .zastąpiła stosowany obecnie kruszcowy (i banknotowy) miernik wartości, aby wyeliminować w wymianie towarów pośrednika. 37. ISTOTA „MATEMATYCZNEJ” SZKOŁY W EKONOMII I JEJ PRZEDSTAWICIELE. Prekursorem szkoły lozańskiej był Cournot, mistrzem- Walras , kontynuatorami -Pareto i Barone. Vilfrcdo Pareto (1848-1923), uznany za najwybitniejszego przedstawiciela szkoły lozańskiej, jest autorem dwu istotnych prac ekonomicznych: Wykład ekonomii politycznej (1895), podręcznik ekonomii politycznej (1906). Szkoła lozańska rozwijała się głównie we Włoszech. Szkołę lozańską często zwie się też szkołą matematyczną. Wiąże się to z tym, że jej przedstawiciele stosowali w swoich analizach ekonomicznych metody matematyczne. Podstawowe założenia metody badawczej stosowanej przez ekonomistów szkoły lozańskiej można ująć w pkt: 1. Twórcy tej szkoły wysuwają program i podejmują próbę stworzenia ekonomii „czystej". Ma to oznaczać, że ekonomia powinna stać się nauką na wzór nauk przyrodniczych. W związku z tym z ekonomii „czystej" jako dyscypliny abstrakcyjne należy wytańczyć ekonomię stosowaną i ekonomię społeczną (Walras). W ekonomii nie ma również miejsca dla rozważań socjologicznych. 2. Przedmiot ekonomii „czystej" stanowi według ekonomistów szkoły lozańskiej mechanizm kształtowania cen w warunkach doskonałej konkurencji główny problem stanowią siły działające na rynku: popyt i podaż oraz cena, rozumiana jako cena równowagi. W ten sposób ekonomia „czysta" szkoły lozańskiej, podobnie jak przedmarksowska ekonomia wulgarna i szkoła angloamerykańska koncentruje swą uwagę na zjawiskach wymiany, uważając że stanowi ona główną treść procesu gospodarczego. 3. Ekonomiści szkoły lozańskiej - głoszą teorie użyteczności krańcowej. Tak samo jak u Marshalla teoria stanowi podstawę koncepcji równowagi konsumenta oraz podstawę analizy popytu jako jednej z sił rynkowych. 4. Uważa się, że wielkości ekonomiczne - takie jak popyt, podaż i ceny dóbr konsumpcyjnych i kapitałowych; popyt, podaż \ ceny (wynagrodzenie) czynników produkcji; współczynniki produkcji idt. są współzależne, że np. podaż wpływa na cenę w tym samym stopniu, co cena i podaż. Obok wielkości ekonomicznych w rozumowaniu ekonomistów lozańskich występują czynniki uznane za pozaekonomiczne, które w sposób jednostronna jako przyczyna, wpływają na kształtowanie wielkości ekonomicznych. Zalicz się tu np. stan techniczny gospodarki narodowej, ludności i jej kwalifikacje, gusty konsumentów, ustrój społ.- gosp. itp. .Nagadania związków i współzależności zachodzących między wielkościami ekonomicznymi zakrada się, że owe czynniki pozaekonomiczne ulegają zmianie, że są stałe. Szkoła lozańska skoncentrowana się wyłącznie na analizie statycznej. 5. Dla szkoły lozańskiej charakterystyczna jest tendencja do ujmowania zjawisk rynkowych w całokształcie w skali całego rynku. Ekonomiści szkody lozańskiej starają się opisywać taki układ wartości ekonomicznych, w którym wszystkie są już do siebie dostosowane. Nazywa się to stan ogólnej równowagi ekonomicznej. 38. ANTOINE COURNOT I JEGO POGLĄDY EKONOMICZNE (patrz pyt. :37) Cornout był przedstawicielem matematycznej szkoły w ekonomii i prekursorem szkoły lozańskiej. (patrz pyt. :37) 1. Rozpatruje wielkości ekonomiczne i zależności występujące między nimi w postaci funkcji algebraicznych oraz posługuje się rachunkiem różniczkowym. 2. Integruje go wzajemny stosunek monopolu i wolnej konku-rencji i interpretuje te zjawiska jako biegunowe parametry. 3. Uważa że monopol realizuje zysk kiedy nastąpi zrównanie utargów końcowych z kosztami krańcowymi. 4. Cena w przypadku wolnej konkurencji jest zawsze równa utargowi krańcowemu, natomiast w monopolu cena jest większa od utargu krańcowego. 5. Twierdzi, że monopolista ma zasadniczy wpływ na popyt poprzez manipulowanie ceną, a cena dynamizuje utarg. 6. Uważa że w gospodarce istnieje tzw. monopol naturalny ponieważ niektóre zasoby są ograniczone. 7. Jest zwolennikiem analizy funkcjonalnej zależności pomiędzy ceną, popytem a podażą. Jeżeli znana jest cena to możemy ustalić rozmiary popytu i na odwrót. 8. Przy formułowaniu prawa popytu korzystał z zasady „ceteris paribus” (prawo popytu zależy od liczby ludności, podziału bogactwa, dobrobytu, gustów i przyzwyczajeń konsumpcyjnych oraz ilości i dostępności rynków). W swoim modelu przyjmował wszystkie te wielkości za satałe. 9. Wprowadził do ekonomii monopol, oligopol, polipol.. Cournot przyjmuje zasadę ciągłości funkcji i ogólne reguły jej badania. Dalsze rozważania C. Prowadził na prostym modelu przedsiębiorstwa, badając relacje między popytem, podażą i ceną w komplikujących się warunkach i sytuacjach: monopolu, duopolu i konkurencji doskonałej. Coumot stał się prekursorem teorii duopolu, objaśniającej współzależność konkurentów. 39. ISTOTA MARCINAL1STYCZNEGO KIERUNKU W EKONOMII l JEGO PRZEDSTAWICIELE. Wraca się do teorii Bouverta. Na czoło wysuwa się Hick „Wartość i kapitał". Wprowadza on tam pojęcie, które nazywa się krańcową stopą substytucji. Istotą jego poglądów jest, że wybór pozytywny jednostki na rynku jest, bezpośredniozależnych od cen, wybieranych towarów .Dla poglądów tego. 40. KEYNESIZM - TEORIA KAPITALIZMU KIEROWANEGO". Amerykanie nie szukali stagnacji kryzysu 19291933, ale metod, przy pomocy których można kryzysowe tendencje osłabić. Poszukiwania idą w następującym kierunku: Jak zaktywizować gospodarkę? Jak lepiej wykorzystać siły wytwórcze? Jak zmniejszyć bezrobocie? Jak ożywić popyt? Na tle tych rozważań trzeba było stworzyć nową teorię ekonomiczną są to tendencje odwrotne do liberalizmu. Idą w kierunku nowej teorii interwencjonalizmu państwowego. brak tego było jednak z przyczyn krachu. Roosevelt proponuje politykę nowego Padu gospodarczego, który sprowadzać się do kilku kierunków działania: Próby zwiększenia zatrudnienia przez uruchomienie robót publicznych, Powiększenie przez to popytu, System zasiłku dla bezrobotnych, Interwencyjne zakupy państwa dóbr interwencyjnych wytwarzanych 41. GENEZA KEYNESIZMU W EKONOMII Kryzys ekonomiczny lat 1929-1933 pociągnął za sobą niezwykle silne pogłębienie się wszystkich sprzeczności kapitalistycznych. Szczególnie newralgicznym problemem stało się bezrobocie i problem zatrudnienia. W Wielkiej Brytanii bezrobocie osiągnęło liczbę ponad dwóch milionów uległa załamaniu pozycja finansowa. tego kraju odstąpiono od waluty złotej „wolnego handlu" i innych tradycyjnych dla Anglików posunięć gospodarczych. Podobnie jak i w innych krajach kapitalistycznych oraz wyraźnie ujawniaj się tu fakt, że w gospodarce kapitalistycznej brak jest mechanizmów zdolnych' do samoczynnego przywracania zwichniętej równowagi gospodarczej. Ten stan powoduje, że cały szereg pisarzy podnosi problem konieczności interwencji ze strony państwa w imię interesów całości gospodarki kapitalistycznej. Przejaw-kryzysu lat 1929-1933 były niezwykle skomplikowane. Stawał się niesłychanie przewlekły, a sytuacja kryzysowa w przemyśle splatała się z kryzysem przebiegał w warunkach ogólnego kryzysu kapitalizmu, stworzył szczególnie trudną sytuację. Kiedy gospodarce kapitalistycznej udało się już nawet minąć dno kryzysu, zaczęła się pociągać z kolei faza depresji bez nadziei na szybkie ożywienie w gospodarce. Coraz bardziej konieczna stawała się ingerencja państwa, w pierwszym rzędzie w obronie zagrożonych interesów wielkich monopoli. Integracji tej dokonywano jednakże pod pozorem potrzeby wyprostowanie skrzywień, stworzenie przesłanek do większej sprawiedliwości społecznej w podziale dochodu narodowego. Ekonomiści zastanawiali się nad tym: - Jak zaktywizować gospodarkę? - Jak lepiej wykorzystać siły wytwórcze? - Jak ożywić popyt? Kierunki działania nowego ładu gospodarczego: próby zwiększania zatrudnienia przez uruchomienie robót publicznych, powiększenie przez to popytu, system zasiłku dla bezrobotnych, interwencje zakupu państwa dóbr wytwórczych przez przemysł ciężki. Polityka nowego ładu i jej efekty na przykładzie wiciu ówczesnych krajów stalą się praktyczną podstawą do stworzenia przez K.eyensa nowej teorii ekonomicznej. Teoria ta odpowiadała potrzebie czasu. Była wyrazem nowych tendencji rozwojowych w gospodarce rozwiniętego kapitalizmu w warunkach gospodarki opartej o struktury państwowo -monopolistyczne. Interwencjonizm czasów Keyensa to czynnik koordynacji gospodarczej w warunkach wysoko zawansowanego uspołecznienia procesów produkcji. 42. ISTOTA MYŚLI EKONOMICZ. JOHNA KEYNESA Teoria keynesizmu polega głównie na tym że wiąe ona pieniądz z ogólną teorią funkcjonowania gospodarki zwłaszcza zaś z teorią cyklu koniunkturalnego, a w jego ramach z popytem. Keynes wiąże ze sobą kilka elementów: działanie pieniądza jako rozrusznika gospodarki cyklu koniunkturalnego interesuje go pobudzanie, faza rozwoju, a zwłaszcza faza popytu. Należy wszystko robić by dynamizować popyt. Uważa on że popyt to czynnik gwarantujący rozwój gospodarki. 43. METODOLOGICZNE ZAŁOŻENIA KEYENSA Keyens odrzuca założenia teorii marginalistycznej. Zajmuje się badaniem wielkości globalnej w skali mikro, całą gospodarką, agregaty, wielkości zbiorcze, DN, konsumpcja, oszczędności. Keyens uważa, że gospodarczy indeks i pkt widzenia jednostki nic muszą się pokrywać z indeksem i pkt. widzenia całej gospodarki. Uważa, że oszczędzanie jest dla jednostki pozytywnym zjawiskiem jeśli zaś idzie o całą gospodarkę to uważa, że blokuje to popyt. Według Keyensa wszelkie zależności w gospodarce mają charakter przyczynowo-skutkowy. Jego zdaniem w modelu gospodarki wszystko jest zmienne, chociaż on odróżnia zmienne zależne i niezależne. Uważa ponadto, że istnieje potrzeba prowadzenia badań ekonomicznych w odniesieniu do krótkich odcinków pracy. Odrzuca pogląd, że procesy gospodarcze i dochodzenie do równowagi trzeba badać w długim okresie czasu. Uważa, że w krótkim okresie czasu siły, które dezorganizują gospodarce-które negatywnie na nią wpływają przeważają nad siłami dążącymi do równowagi. Dlatego też należy badać krótkie okresy czasu, gdyż wówczas siły te można wychwycić. Keyens stara się wytłumaczyć dlatego gospodarka odchyla się od stanu równowagi i jakie tendencje mają tu decydujące znaczenie. Buduje model, w którym jako parametry niezmienne w krótkim okresie czasu przyjmuje : Ilość i kwalifikacje siły roboczej, Ilość. rozporządzanego wyposażenia kapitałowego, Poziom techniki, Stopień konkurencji, Gusty i przywiązanie konsumenta, Struktura społeczna, Czynniki podziału dochodu narodowego. Uważa, że całe zło współczesnej gospodarki podlega na tym, że nie są w pełni wykorzystywane wszelkie zdolności wytwórcze. Keyensowska teoria popytowa kształtowania się DN: o. W krótkim okresie czasu rozmiary produkcji i dochodu narodowego są określane przez rozmiary globalnego popytu w społeczeństwie . Popyt określa wydatki społeczne, tak konsumpcyjne, jak i inwestycyjne. Społeczeństwo może wydawać na inwestycje mniej lub więcej w stosunku do konsumpcji. Gdy inwestycje są większe od konsumpcji, to globalny popyt spada, gdyż inwestycje pochłaniają więcej środków. Dotyczy to krótkiego okresu czasu, gdyż w długim okresie popyt poinwestycyjny się zwiększy, bo wszelkie inwestycje nakręcają popyt. Dlatego Keyns twierdzi, że wzrost inwestycji zawsze prowadzi do wzrostu DN, co dalej prowadzi do wzrostu wielkości popytu (pomijając krótki okres czasu). Teoria popytowego efektu inwestycji: Inwestycje nie zawsze muszą być bezpośrednio produkcyjne(autostrady, budynki, mosty.). PODSUMOWANIE: Model Keyensa jest udaną konstrukcją logistyczną. Przyjmuje w nim istnienie trafnych wielkości np.: zasoby siły roboczej, kwalifikacje. Cały jednak jego wysiłek skierowany był na badacie niedostatecznego popytu. Uważał, że taki popyt wypływał z niepełnego wykorzystania siły roboczej, także przez bezrobocie. Bardzo ważna Jest treść keynesowskicj popytowej teorii kształtowania się DN. O poziomie DN decyduje globalny popyt społeczeństwa, a ten popyt uzależniony jest od jego wydatków konsumpcyjnych i inwestycyjnych, przy czym Keyens uważa, że wydatki konsumpcyjne są względnie ustabilizowane do 20 % cyklu koniunkturalnego, zaś wydatki Inwestycyjne o 20 % przekraczają. Wahania inwestycyjne powodują wahania poziomu DN. Poziom efektywnego popytu zależy od inwestycji (także w krótkim okresie). MODEL KEYENSA Model Keyensa opiera się na analizie przyczynowo -skutkowej. Występują w nim czynniki zmienne (DN, konsumpcja, inwestycje, zatrudnienie, oszczędności) a ich wysokość zależy od zmiennych przyczynowych, przy czym podłoże zmiennych ma dla niego charakter psychologiczny - skłonność do konsumpcji krańcowej, rentowność kapitału, stopa procentowa. „W okresie krótkim skłonność do konsumpcji Jest większa przy niskich dochodach, ale maleje wraz ze wzrostem dochodów. Zwiększa się natomiast skłonność do" inwestycji, dochody bowiem można przeznaczyć na oszczędności lub inwestycje". By zabezpieczyć równowagę gospodarki trzeba dążyć do lego, aby oszczędności i inwestycje byty sobie równe. 44. KEYENSIZM A MONETARYZM W GOSPODARCE - Monetaryści opierają się na założeniu o stabilności sektora prywatmego w gospodarce kapitalistycznej – jest to odcięcie się od keynesizmu z jego twierdzeniem o konieczności ingerencji państwa. Gosp. Kapitalistyczna pozostawiona sama sobie zachowa, zdaniem monetarystów niezbędną stabilność przy pewnym akceptowanym społecznie poziomu bezrobocia. - Keynes twierdzi że w długofalowym procesie gosp. rolę impulsów monetarnych odgrywają zmiany w krańcowej wydajności kapitału. Zdaniem monetarystów impulsy monetarne dominują w zbiorze wszystkich innych impulsów oddziałujących. Ich zdaniem władze są w stanie kontrolować podaż pieniądza jeśli tylko tego chcą. - Keynesiści w nadmiarze pieniądza widzą obniżenie się stopy procentowej i tym samym budzenie inwestycji i wzrost zatrudnienia zaś monetaryści nadmiar pieniądza będzie skierowany na pozyskanie dodatkowych walorów. Te wzmożone zakupy wyładują się ostatecznie we wzroście cen i mogą pobudzać zjawiska inflacyjne. - Monetaryści nie są zainteresowani zmianami krótkookre-sowymi zwłaszcza przewidywaniem zmian w dochodzie. Badają zmiany zachowania się rynku realnych bilansów pieniężnych. Keynes inetersował się krótkimi okresami oraz kształtowaniem się dochodu narodowego i jego podziałem. 45. KEYNESOWSKIE POJĘCIE „MNOŻNIKA INWESTYCYJNEGO Rozumowanie KEYENSA przedstawia się w schematyczny sposób- wzrost inwestycji prowadzi do wzrostu-dochodów. Część dochodów wydawana jest na konsumpcję. Powstaje pp na nie tworzy impulsy do zatrudnienia i dalszych dochodów (na rynek wylewają się 2 strumienie pieniężne z wydatków na inwestycje i z wydatków na konsumpcję ). Keyens uważa, że są to bardzo ważne impulsy dla rozwoju gospodarczego i uważa, że zatrudnienie i dochody z zatrudnienia są skutkiem wydatków na inwestycje. Keyens nazywa to zjawisko tzw. efektem mnożnikowym i powiada tak „mnożnik inwestycyjny jest to ilościowe ujęcie zjawiska polegającego na pobudzeniu wydatków konsumpcyjnych przy pomocy wydatków na inwestycje.''' Górną granicę MI , który działa w warunkach nie pełnego wykorzystania czynników wytwórczych jest osiągnięcie stanu pewnego zatrudnienia (taki stan jest miernikiem pełnego wykorzystania czynników wytwórczych. Wysokość MI zależy od krańcowej skłonności do konsumpcji tzn. o tyle o ile ludzie będą wydawać pieniądze, bo jak będą je oszczędzać to wysokość Ml nie będzie wysoka( im większa skłonność w tym wyższa wysokość Ml). 46. KEYNESOWSKA TEORIA CYKLU KONIUKTURALNEGO Co najmniej od połowy XIX w.(epoka kapitalizmu) myśliciele ekonomiści zauważyli, że gospodarka rozwija się nierównomiernie, a krzywa jej dynamiki przypomina lambadę. Na tym tle należy zauważyć kilka refleksji. W okresie prosperit stopa procentowa jest niska, a rentowność kapitału wysoka, tzn. że kapitał ma skuteczną sile nabywczą. Jeśli rentowność kapitału Jest wysoka to stan ten skłania do inwestowaniaInwestowanie natomiast uruchamiana efekty mnożnikowe. To z kolei powoduje wzrost produkcji, wzrost zatrudnienia, wzrost dochodu, wzrost pp i dochodu narodowego. Jednakże w miarę rozwoju gospodarki pojawiają się hamulca. Zaczynają one działać w skutek pojawienia się takich zjawisk jak wzrost oszczędności, a także tego, że czynniki wytwórcze są w pełni wykorzystane i już bardziej wykorzystać się ich nie da (gdy są wielkie oszczędności, to są zamrożone środki wytwórcze). Dlatego pp konsumpcyjne wzrasta wolniej i maleje, a wobec tego jest on mniejszy w stosunku do pd. i rozpoczyna się nadprodukcja. Ponieważ nadprodukcja się zwiększa to ogranicza się nakłady inwestycyjne i zaczyna w ten sposób działać ujemny mnożnik inwestycyjny. Stan taki trwa dokąd nie zaczną spadać oszczędności i nie zrównoważą się one ze spadającymi inwestycjami. Zjawiskom tym towarzyszyć będą spadające dochody ludności, ale zgodnie z poglądem Keyensa, le spadające dochody będą zwiększać skłonność do konsumpcji. Skoro skłonność do konsumpcji wzrośnie, to majątek trwały dekapitalizuje, zwiększy się rentowność kapitału i znów powstanie koniunktura, czyli cykl się powtarza. 47. TEORIA STAGNACJI SEKULARNEJ. Wiąże się ona z rozważaniami nad teorią cyklu koniunkturalnego. W krajach rozwiniętych jest pewna stabilizacja gospodarcza i następuje stały wzrost DN. Kiedy wyrasta dochód jednostki, powoduje spadek skłonności do konsumpcji, ale powoduje szybszy wzrost skłonności do oszczędności.-Nasycenie gospodarki kaprem —jest wysokie - to krańcowa rentowność kapitału się obniża, bo też silą nabywcza pieniądza się obniża . Pojawia się stagnacja (lambdacyjność). Przyczyną narastania stagnacji Jest ekonomiczna niemal przewaga skłonności do oszczędzania nad skłonnością do inwestowania. 48. PROTKEYNESOWSKA MYŚL EKONOMICZNA. POGLĄDY. CHARAKTERYSTYKA Keynes zauważył, że gospodarka kapitalistyczna rozwija się cyklicznie. Jego badania sprowadzały się do modelu popytowego. Interesowały go działania pp. Ponieważ w pp upatrywał czynnik rozwoju gospodarczego. Keynes zawsze odpowiadał na pytania: ,Jaki jest popytowy skutek inwestycji?”, „Może być max”. Jednak wszystkie jego rozważania odnosiły się do okresów krótkich. Keynes stara się odpowiedzieć na 3 zagadnienia (późny K. Epoka postkeynesowska): 1. jak wygląda cykl koniunkturalny, 2. czym jest wzrost gospodarczy, 3. czym jest rozwój gospodarczy. Żeby nie odpowiadać trzeba było użyć i wykorzystać dwa narzędzia badawcze: MNOŻNIK INWESTYCYJNY, AKCELATOR. Przy pomocy tych narzędzi Keynes doszedł do wniosku, że trzeba jeszcze skonstruować jeszcze inne narzędzia, które nazwał NARZĘDZIA ANALIZY DYNAMICZNEJ. 49. NARZĘDZIA ANALIZY DYNAMICZNEJ W ten sposób doszedł do pojęcia, które nazwał DYNAMIZACJAMI. Jego istota Keynes i postkeynesiści uważali, że ten dynamiczny M.! Jest wielkością stałą i występuje we wszystkich fazach cyklu gospodarczego. Zależy on wg postkenesistów od krańcowej skłonności do konsumpcji poszczególnych grup społecznych, przy czym wchodzą w grę i zasady i proporcja podziału DN między tymi grupami. Podział DN ulega zmianom w różnych fazach cyklu. Jedne grupy się bogacą inne biednieją. Ta nierówność w podziale dochodu wpływa na zmiany dotyczące wysokości w kształtowaniu się Ml. Takim efektem wywołującym efekt mnożnikowy jest np. finansowanie robót publicznych. A ponieważ to finansowanie bywa w różnym czasie rożne, to na tym tle można zrozumieć ZASADĘ PRZYŚPIESZENIA (AKCELATORA) popyt dochód Państwo dofinansowuje roboty publiczne rośnie dochód zwiększa się popyt 50. ZASADA PRZYŚPIESZENIA .AKCELERATOR. Zasada akcelatora to zasada przyśpieszenia procesów gospodarczych. Pojęcie akcelatora wprowadziło 4 naukowców: Albert Aflalism, John Clark, Roy Herold, Eryk Lindborg. Zasada przyśpieszenia gospodarczego głosi, że zmiany pp na artykuły i usługi wywołując wiele większe zmiany w pp na dobra inwestycyjne, służące do produkcji tych pierwszych (np. jeśli jest pp na ubrania to o wicie większe przyśpieszenie będzie wywołane pp. na fabryki, które te ubrania produkują). Dzieje się tak w warunkach pełnego wykorzystania mocy wytwórczych. Teoretycy akceleratora, uważają, że jego stopa rośnie zawsze przy przyśpieszeniu tempa wzrostu gospodarczego oraz maleje przy zwalnianiu tego tempa. Tak wie zasada akceleracji zawsze będzie powiązana z MI w procesie wzrostu .rozważania uczonych na ten temat opierają się jednak o wcześniejsze Keynesa. Zawsze mówił on o popytowym efekcie wszelkich inwestycji i to w okresie krótkim. Zawsze najważniejszy był dla niego element pewnego wykorzystania czynników wytwórczych. Natomiast nie poświęcał zbyt dużo uwagi innemu skutkowi inwestycji jakim jest PRZYROST MOCY PRODUKCYJNYCH. Wszelkie efekty dochodowe wiążą się z zasadą przyspieszenia. Wpływ zatem dochodu i produkcji na inwestycje ma charakter dualny, bo i dochód i produkcja wpływają w określonym stopniu na DN i na konsumpcję. 51. TEORIA CYKLU KONINKTURALNEGO HALSONA I DOMARA Teoria cyklu koniunkturalnego wg: 1.HOBSONA (amerykański badacz, żył do 1940r. „Ekonomia bezrobocia"), twórca tzw. teorii niedostatecznego popytu. Podstawową przyczyną kryzysu ekonomicznego są nad-mierne oszczędności, które są zamrożone i nie przeznacza się ich na inwestycje. Watek społeczny: przyczyną oszczędności jest niewłaściwy podział DNgrupowanie wszelkich bogactw wielkich w rękach bogaczy. „Kryzysy będą pojawiać się dotąd, dokąd nie wprowadzi się w gospodarce bardziej równomiernego podziału, dochodu, 2. E. DOMARA (ur.1914, „Szkice z teorii wzrostu gospodarczego"). Podstawowym warunkiem równowagi ekonomicznej jest zrównanie wydatkowanego DN i wzrost zdolności produkcyjnych wywołanych przez inwestycje, ale przy dojściu do pełnego zatrudnienia i wykorzystania zdolności produkcyjnych. Wydatkowany DN=I 52. TEORIA ROZWOJU GOSPODARCZEGO SCHUMPETERA Punktem wyjścia analizy Schumpetera jest gospodarka styczna jak ją nazywa, ruch okrężny życia gospodarczego. W ramach tej gospodarki procesy ekonomiczne mają charakter wyłącznie adaptacyjny, a w całości wytwarzanego produktu ulega podziałowi pomiędzy dwa podstawowe czynniki produkcji: pracę i ziemię. Dobra kapitałowe, które są zainwestowane otrzymują tylko zwrot poniesionych nakładów. Zysk jako odrębny dochód powstaje dopiero w warunkach rozwoju gospodarczego, a więc w gospodarce dynamicznej. Rozwój ten jest rezultatem działalności „przedsiębiorców". którzy wprowadzają innowacje ( innowacja to czynnik rozwoju, bez którego rozwoju nie ma.). Innowacja to produkcja nowych towarów, zastosowanie nowej techniki, odkrycie nowych źródeł surowców, nowych rynków zbytu, wprowadzenie nowej organizacji i produkcji. Innowacje powodują obniżkę kosztów i stwarzają możliwość obniżki cen. Schumpeter powiada: „Bodźcem dla inwestycji jest dążenie do zysku" wyjaśnia pojawienie się procentu, traktując go jak konsekwencję rozwoju gospodarczego, jako opodatkowanie zysku. Najważniejszą cechą przedsiębiorcy nie jest własność środków produkcji, ale realizacja inwestycji. Istotnym elementem teorii Schumptera jest podejście do problemu finansowania inwestycji. Podważa tezę, że inwestycje zawsze muszą być finansowane z istniejącego funduszu oszczędności. Przedsiębiorcy mogą finansować inwestycje z kredytu tworzonego przez system bankowy. Schumpeter na wiele lat przed Keynesem wysuną tezę, że w gospodarce kapitalistycznej nie oszczędności decydują o rozmiarach inwestycji, ale inwestycje o rozmiarach oszczędności. Mechanizm Schumpetera- inwestycje powodują wzrost cen, wzrost cen powoduje spadek zdolności nabywczej przedsiębiorstw, stan ten wywołuje inflację, ogranicza inwestowanie, ale przy zrównanym poziomie inwestycji i w rozpoczęciu produkcji inwestorzy spłacają pożyczki bankowe i groźba inflacji mija. Takie mechanizmy powodują powstanie zjawisk deflacyjnych. wg Schumpera mamy do czynienia z cyklicznością rozwoju gospodarczego. Zjawiska kryzysu określa taki: „Kryzys jest to punkt wyjściowy do przywrócenia równowagi ekonomicznej, bo on zmusza do innowacji, a to już nowa faza rozwoju. Są różne typy wahań cyklicznych. W kryzysie: „cykl długi obejmuje tylko ruch cen, ale cykle krótkie obejmują ruch wszystkich wielkości ekonomicznych tj. produkcję, ceny, kredyt, zatrudnienie. Schumpeter zauważa, że następuje stale a systematyczne obniżenie pozycji przedsiębiorcy. Pojawiają się związki zawodowe, TV. radio, prasa od nich uzależniony jest kapitalista. Ocena teorii Schumpetera: „W jego ujęciu rozwój cykliczny jest konieczna ceną, postępu gospodarczego "Jeśli chcemy mieć rozwój gospodarczy, musimy się godzić na wahania koniunkturalne, które są niezbędnym składnikiem tego rozwoju". Teoria ta daje wypaczony obraz kapitalizmu. Wpływ Schumpetera na późniejszy rozwój ekonomii burżuazyjnej był dość istotny. Zwrócił on uwagę na konieczność dynamicznego ujmowania procesów gospodarczych mimo, że sam jego model dynamiczny nie został przyjęty przez podstawową część teoretyków burżuazyjnych. 53. TEORIA „STAGNACJI SEKULARNEJ" HARRODA i HIGGINSA. (dojrzałości gospodarczej) I.R. HARRODA (1900-1978, „Ekonomika międzynarodowa", „Szkic z teorii dynamicznej", „Przystanek do ekonomiki dynamicznej"). Twórca modelu i warunku zrównoważonego wzrostu gospodarczego. Inwestycje zrealizowane są równe faktycznym oszczędnością. gwarantowana stopa wzrostuoszczędności równoważą się z inwestycjami. Zapewnia wykorzystanie dostępnych zdolności produkcyjnych z wyjątkiem zatrudnienia, naturalna stopa wzrostu- możliwa do osiągnięcia w danych warunkach gospodarczych, przy danym przyroście naturalnym i postępie technicznym. Obejmuje ona pełne zatrudnienie. Wg Harroda najbardziej idealny stan w gospodarce to taki, kiedy faktyczna stopa wzrosty gospodarczego byłaby równa stopie gwarantowanej i naturalnej. Powstaje wtedy taki stan użytkowania kapitału, kiedy ma miejsce pełnego wykorzystania zdolności produkcyjnych i zatrudnienia oraz czynniki te wzrastają zapewniając pełne ich wykorzystanie. Faktyczna stopa wzrostu oscyluje- wokół gwarantowanej stopy wzrostu, ale nie osiąga pułapu wyznaczonego przez naturalna stopę wzrostu. Przyczyny kryzysu: niedostateczna elastyczność gospodarki, długotrwała stabilność współczynnika kapitałowego, skłonność do nadmiernego oszczędzania („Tylko kapitał zainwestowany daje skutek gospodarczy"). Państwo może i powinno ingerować. Może wpływać na wysokość stopy %, zachęcać do inwestycji kapitałochłonnych i kapitałooszczędnych. Z rozważań H. Wynika, że: istnieje tendencja do spadków, które prowadzą do kryzysów istnieje zawsze, margines. Teoria stagnacji sekularnej = teoria dojrzałości gospodarczej A. Hansen (1941-„Polityka fiskalna i cykl koniunkturalny"), B. Hiceins (1950„Koncepcja sekulamej stagnacji"). Rozwinięte kraje kapitalistyczne doszły do stanu dojrzałości gospodarczej. Ich wzrost gospodarczy będzie wolniejszy, pogłębiać się będą różnie między DN osiągniętym a potencjalnie możliwym do osiągnięcia przy pełnym wykorzystaniu czynników wytwórczych. DN stanowi 89% w danym roku do 100% możliwego do osiągnięcia. -Stagnacja sekularna przejawia się w toku cyklu koniunkturalnego, że depresje są coraz dłuższe i głębsze, a ożywienia coraz słabsze i krótsze. Nie ma proporcjonalizmu typu lambdoidalncgo. Zwolnienie tempa wzrostu gospodarczego wynika z: spadku przyrostu naturalnego, starzenia się społeczeństwa, braku inicjatyw społecznych, skłonność do nadmiernego oszczędzania istnieje ograniczona możliwość ekspansji geograficznej. Nie ma możliwości nowego podziału świata. Spadku kapitałochłonnych wydatków inwestycyjnych. Recepta- stosowanie koncepcji Keynsa. 54.TEOR1A STRUKTURALNYCH PRZEMIAN KAPITALIZMU SCHLIHTERA, JOHNSTONA i NADLERA 1. Schihter (1949-„Gospodarka amerykańska") 2. Johnston (1944- Nieograniczona Ameryka") 3. Nadier (1956- „Ludowy kapitalizm") W latach 40 i 50 w USA dokonały się zasadnicze zmiany gospodarcze. Są zaspakajane dążenia i aspiracje społeczne. Nastąpiła dyfuzja własności tzn. kapitał został rozproszony wśród milionów akcjonariuszy. Nastąpiła demokratyzacja kapitału i rewolucja w zarządzaniu, tzn. powstała nowa klasa menedżerów. Jest to wyraz' docenienia cech osobistych tych luda. Nastąpią rewolucja w dochodach. Zmniejszyła się dyspozycja w dochodach w wyniku polityki podatkowej i świadczeń społecznych. Efektem lego jest coraz większa zamożność społeczeństwa. Przez co kapitalizm staje się coraz bardziej demokratycznym systemem i realizuje harmonie interesów wszystkich warstw i klas społecznych.. Koncepcja ta „uderza" w marksizm. 55. TEORIA „SPOŁECZEJ OBFITOŚCI” GALBRAITHA Główne prace Johna Kennetha Galbraitha to: „Amerykański kapitalizm". Koncepcja siły równoważącej" (1952r.), „Społeczeństwo obfitości” (1958r.), „Nowe społeczeństwo przemysłowe" (1967r.). W pracach tych próbuje on przedstawić kierunek strukturalnej ewolucji amerykańskie gospodarki, wskazać jej mocne i słabe strony, nakreślić program pozytywny. Golbraith uważa, że współ. Kapitalizm amerykański jest w zasadzie zdrowym systemem gospodarczym. Zanik konkurencji związany z procesem powstania wielkich korporacji i monopoli zmienił jedynie tradycyjny mechanizm funkcjonowania systemu, ale nie naruszył Jego gospodarczej efektywności. Stało się to dzięki powstaniu „siły równoważącej''' - w postaci wielkich zrzeszeń nabywców i sprzedawców. Przeciwdziałają oni tendencji do monopolistycznego nadużywania władzy gospodarczej, a państwo ich w tym jeszcze wspiera. Galb. wie, że gospodarka ameryk, nie jest doskonała. Przyczyny pewnej wadliwości funkcjonowania ameryk. Kapitalizmu jego zdaniem, tkwią w obiegowej interpretacji rzeczywistości. Interpretacja la opiera się bowiem na ameryk. Ekonomii niedostatku XVIII/XIX w. Tezy tej ekonomi przestały być aktualne w „społ. Obfitości", które już osiągnęła gospodarka amerykańska- Współczesna gospodarka nie jest doskonała. Jest nastawiona na problem produkcji i wzrostu bogactwa. Braki maja charakter nie tylko gospodarczy, ale także psych- socjologiczny: fascynacja wzrostem bogactwa, pogoń za zyskiem, produkcja na pokaz, snobizm, przepych, biednienie tych którym się nie powiodło. niszczenie środowiska.'" Wszystko to nie zapewni społeczeństwu pełnego dobrobytu: Państwo powinno oddziaływać na społeczeństwo, żeby zmieniło nastawienie społeczne. 56. POGLĄDY EKONOMICZNE BENHAMA. Angielski ekonomista FRYDER1K BENHARN reprezentował teorie głoszące „rozwój poprzez handel". Koncepcja ta opiera się także na tezie, że rozwój wymiany handlowej z krajami rozwiniętymi może samoczynnie prowadzić do stopniowego podnoszenia poziomu gosp. Krajów słabo rozwiniętych. Neguje potrzebę prowadzenia przez państwo określonej polityki industrializacji. Jego zadaniem kraje słabo rozwinięte powinny kontynuować i rozwijać tradycyjne kierunki eksportu w ramach istniejącego międzynarodowego podziału, pracy a to oznacza że powinny specjalizować się w produkcji-rolniczej i surowcowej (kawa, kakao, bawełna). W 1956r. W „PLANKOLOMBO" - twierdzi, że koszty produkcji przemysłowej w krajach opóźnionych są bardzo wysokie w stosunku do produkcji rolniczej i surowcowej (teoria kosztów komparatywnych). Wobec tego kraje powinny specjalizować się w dziedzinie rolnictwa i wydobywczości tylko trzeba je unowocześnić, a środki na to trzeba czerpać z pożyczek międzynarodowych oraz zagranicznych kapitałów prywatnych. Dla przyciągania obcego kapitału konieczne jest udzielenie mu określonych koncesji, a więc zagwarantowanie bezpieczeństwa, swobody wywozu zysków itp. Istotne znaczenie dla kapitału prywatnego, ma gwarancja, ze nie grozi mu nacjonalizacja. 57.TEORIA „ROZWOJU INICJOWANEGO" MYRDALA I NURKSE Teoria mówi, że nie jest możliwe zapoczątkowanie procesu wzrostu w-kraju słabo rozwiniętym bez aktywnej ingerencji państwa RAGNAR NURKSE wskazuje, że w kraju słabo rozwiniętym występują procesy kumulacyjne, które utrwalają z nim stan zacofania i uniemożliwiający samoczynne, żywiołowe podejście na tory przyśpieszenia wzrostu gosp. Przerywanie tych procesów wymaga aktywnej ingerencji państwa skierowanej na tworzenie sektora przemysłowego. Koncepcję tę wyłożył R. Nurkse w znanej pracy „PROBLEMY TWORZENIA KAPITAŁU W KRAJACH GOSPODARCZO SŁABO ROZWINlETYCH” 1962r. Koncepcje Nurksego rozwinął Gunnar Mardyl, znany ekonomista szwedzki w pozycji „Teoria ekonomii, a kraje gospodarcze nierozwinięte" w ogólną zasadę „kumulatywnej i okrężnej przyczynowości". W kraju słabo rozwiniętym procesy kumulacyjne przebiegają w jednym już zainicjowanym kierunku, a więc działają w kierunku pertyfikacji stanu zacofania gospodarczego. Przerywanie tych procesów, sprawiło by zaczęły one działać w kierunku przeciwnym, wymaga oddziaływania na gospodarkę czynników zewnętrznych, spośród których najbardziej realnym jest działalność państwa. Cel tego jest jeden: wyjście z błędnego koła ubóstwa58. MODEL JAPOŃSKI I INDYJSKI DOTYCZĄCY INGERENCJI PAŃSTWA W GOSPODARKĘ „Japoński model wzrostu gospodarczego" - wyraża pogląd wg, którego funkcja państwa w gospodarce ma mieć charakter protekcjonistyczny i bodźcowy tzn., że rola kapitalizmu państwowego ma ograniczać się do okresu startu. Po rozwinięciu produkcji, kiedy stanie się ona wystarczająco rentowna, państwowe przedsiębiorstwa przemysłowe powinien przyjąć kapitał prywatny. Sektor państwowy ma zająć stałą pozycję jedynie w dziedzinie bankowości, celem protekcjonizmu państwowego (tak rozwija się gospodarka japońska w XIX/XX). Model ten, ograniczający rolę kapitalizmu państwowego, nie jest aprobowany przez niektórych ekonomistów z krajów słabo rozwiniętych. Oni raczej są zdania, że w gospodarce kraju rozwijającego się sektor państwowy musi zawsze spełniać rolę wiodącą i kierującą wzrostem gospodarczym. Istnieją pewne dziedziny gospodarki (infrastruktura, przemysł ciężki), które zawsze powinny pozostać domeną sektora państwowego. Ten ,model_ gospodarczy. otrzymał w literaturze, nazwę INDYJSKIEGO MODELU WZROSTU GOSPODARCZEGO nie tylko ze względu na parcie go na praktyce indyjskich planów gospodarczych, ile ze względu na deklaracje programowe rządzącej w Indii Partii Kongresowej. 59. INSTYTUCJONALIZM W HISTORII MYŚLI EKONOMICZNEJ I JEGO PRZEDSTAWICLELE Instytucjonalizm - szkoła ta zrodziła się w USA w latach 20 30 była bardzo potężna. Szkoła ta krytykuje tradycyjne poglądy ekonomii, zwłaszcza w sferze teorii, którą uważa jako przestarzałą. Podważają fundamentalność praw ekonomicznych - głoszą, że prawa posiadają charakter względny, nieprzesądzający. Zmiany ekonomiczne dokonują się bardzo ewolucyjnie. Instytucjonalizm nic zajmuje się- przeszłością, natomiast podjął próbę opisania struktury i mechanizmów przemian we współczesnej gosp. kapitalistycznej. Instytucjonalizm nie stworzył szkoły - to jest nurt myślowy tych. którzy się zbuntowali. T. Veblen - „Teoria klasy próżnującej" w ] 914 r. I „Własność wyobcowana i przedsiębiorczość w obecnych czasach^ w 1923r. Poddaje krytyce klastyczną epokę: - prawa rozwojowe nie istnieją porządku naturalnego tez nie ma, - wszystko jest. okresowe, " krytykuje teorię popytu (postępowanie konsumenta jest zawsze racjonalne - maksymalizuje, s-woje zadowolenie). Velben twierdzi, że konsument kiedy dokonuje wyboru kieruje się rachunkiem przyjemnością i zwyczajami. Tak wytwarzają się reguły postępowania ludzi, a te reguły tworzą modę!. Jeśli ten model zostanie powszechnie uznany to staje, się regułą czyli instytucją. Instytucja - to zespół zwyczajów, nawyków, myślenia i sposobów działania. Instytucja to własność prywatna gosp. pieniężna, system ceł, form org. Rynku i przemysłu. Instytucje są stabilne chociaż nie wieczne. Postęp społeczny powoduje, że instytucje zmieniają się i tu tkwi element rozwoju- Ludzie zachowują się różnie w zależności od warunków. Zachowacie ludzi sankcjonują tworzone przez nich dla uzasadnienia swych, działań idee. -Idee, -które przez długi czas funkcjonują, staja się normą. A normy kształtują system gospodarczy. 61. ETATYZM W POLITYCE GOSPODARZEJ Etatyzm jest to środek, narzędzie polityki gosp. państwa kapitalistycznego, który polega na tym, że państwo prowadzi samo bezpośrednio działalność gosp. na władny koszt i ryzyko. W warunkach etatyzmu państwo jest przedsiębiorcą. Może prowadzić działalność w różnych formach: 1. forma jawna - państwo samo może prowadzić przeds. Państwowepaństwo jest ich kierownikiem. 2. Forma ukryta - państwo ma udziały w przeds. Prywatnych i poprzez posiadanie tych udziałów wpływa na te przeds. 3. Forma pośrednia — polega na tym, że przeds. Banki i inne podmioty gospod. I pozostają one częściowo w gestii państwa - oparte są o kapitał mieszany: państwowo-prywatny. Etatyzm to taki środek w którym pastwo Jest właścicielem części majątku i w części odpowiada za ten majątek. Etatyzm to forma interwencjonizmu państwowego - polega na aktywnym oddziaływaniu państwa przy pomocy środków bezpośrednich i pośrednich. Istota interwencjonizmu i etatyzmu to dwie różne sprawy. Interwencjonizm jest pojęciem ogólnym państwo wpływa na gospodarkę za pomocą bodźców ekonomicznych. Etatyzm jest wtedy, gdy państwo prowadzi politykę aktywnego kształtowania życia gospod. Przy pomocy środków bezpośrednich ale przy etatyzmie państwo występuje jako podmiot gospodarczy - na własny koszt i własne ryzyko. Merkantylizm - przełom XVI i XVII w - rozpoczyna się współpraca pomiędzy państwem monarchii absolutnej a kształtującą się nową klasą - burżuazją - zalążek polityki etatyzmu. Państwo monarchii absolutnej oddziaływuje na gosp. przez politykę pieniężną (królewszczyzny). Kapitaliści - właściciele fabryk chcą wolności gosp. chcą uwolnić się od państwa hasła libaralizmu gosp. -jest koncepcją dominującą do 1914 r.. Dopiero II wojna światowa - bez interwencji państwa nie może się obejść - kapitał nie chętnie inwestował w pewne dziedziny – przemysł energetyczny – komunikacja – łączność – przedsiębiorstwa komunalne, państwo w warunkach monopolizmu zmuszone jest stwarzać system, który będzie przeciwwagą. Ingerencja państwa w życie gospodarcze w postaci etatyzmu jest konieczne. Monopolizacja prowadzi do stagnacji gospodarczej i kryzysu. Keyns na podstawie analizy makroekonomicznej tworzy teoretyczne podstawy interwencjonizmu państwowego – druga połowa lat 30. W czasie drugiej wojny światowej państwo musi ingerować we wszystkie dziedziny życia. Po wojnie monopole przekształcają się w holdingi – powstają kooperacje międzynarodowe – zwiększa się powiązanie menagersko – rządowe. W latach 70tych pojawia się ewolucja – zbyt duży etatyzm ogranicza zdolności gospodarcze – powszechna reprywatyzacja – wycofanie się państwa z życia gospodarczego. Etatyzm musi występować – jednak zbyt duży ogranicza rynek. 60. NEOLNSTYTUCJONALIZM W HISTORII MYŚLI EKONOMICZNEJ Na gruncie instytucjonalizmu zrodził się neoinstytucjonalizn - przekonaniem ich jest to, że gospodarka kapitalistyczna nadal przechodzi w planowe społeczeństwo obfitości. Ograniczeni np. ekologiczne, np. ograniczenia w dostępie surowców. Doceniają rozwój technologii przesuwa gospodarkę naprzód. Negują tezę o istnieniu mechanizmu samoregulującego trzeba regulować impulsami gospodarkę. Stwierdzają, że obiektywnym elementem rozwoju sytuacji jest narastanie-nacisku grupowego na-decyzje ekonomiczne (dokonują tego związki zawodowe, korporacje, związki konsumenckie). Prowadzenie poza rynkowej kooperacji, która prowadzi do tzw. równowagi kierowanej. Ma ona regulować, planować, koordynować rozwój procesów gospodarczych. Państwo ma zapewnić harmonię poszczególnych grup, także grup biznesu, sytuacji akceptowanej przez społeczeństwo. Krytyka mówi, że to coś nierealnego. John Gaibraitch - „Ekonomia a cele społeczne" w 1973 r. Pokazuje gops. USA z dwóch stron - z jednej strony siły napędowe, które pchają tę gospodarkę do przodu, - z drugiej strony - hamulce rozwojowe. Uważa on, że nie ma sensu dalszego zwiększania produkcji w USA, dlatego poziom produkcji przekroczył racjonalne potrzeby konsumpcyjne. Społeczeństwo zostało na-sycone. To wcale nie znaczy, że wszystkie grupy społeczne są nasycone-jest warstwa, która relatywnie żyje w ubóstwie. G. Twierdzi, że jest to ekonomia fałszywego świata. Nacisk idzie na ilość a nic na jakość co nie sprzyja postępowi technicznemu i ekonomicznemu. Zmiany mogą dokonać tylko intelektualiści oni powinni przejmować sterowanie gospodarką od technokratów menedżerów. Klarans Ayers 1891 – 1972 „Teoria postępu ekonomicznego” w 1944 r. w pracy tej dzieli gosp. Na 2 części: -pierwsza to gosp. rynkowa nazywają pieniężną, jest bardziej żywiołowa, - druga gospod. Przemysłowa bardziej sterowana kierująca się impulsami. Rozróżnia się dwie koncepcje wartości:- wartość pieniężna w cenie, - wartość rzeczywistą nazywają wartością technologiczną lub wartością użytkową. Cena powinna odzwierciedlać nie tylko rzeczywistą wartość dóbr ale wszystkie aspekty użyteczności danego dobra. Albowiem wartość i użyteczność to dwie różne rzeczy. Ayers zajmuje się też popytem - powiada - „Dla mnie popyt jako zjawisko ekonomiczne to nie tylko wynik potrzeb i użyteczności ale także czynników poza ekonomicznych". Są to lata, kiedy w USA rodzi się marketing. Tradycje to wielka rzecz, zwyczaje, presja, reklamy, presja środowiska, - te czynniki nazywa wartościami instytucjonalnymi. Musimy im przeciwstawić wartości technologiczne i wartości pieniężne odpowiednio oparte o elastyczność. I lak tworzy pojęcie wartości realnej - uważa, że wartość realna reprezentuje najwyższy i najważniejszy poziom wartości. Ten poziom wartości realnej buduje postąp i realny obraz stanu gospodarki. Na poziom realnej wartości składa się wartość technologiczna i pieniężna i muszą być w stosunku siebie spójne. Gerard Colm formułował takie poglądy: 1. Gospodarka, stale się zmienia- trzeba ją analizować długookresowo - nie zgadza się w tym względzie z Keynsem. Szczególną uwagę trzeba zwrócić na postęp technologiczny. 2. Pojawiają się wielkie przedsiębiorstwa- holdingi. 3. Pojawiają się coraz silniejsze grupy nacisku interwencjonizm jest konieczny, stymulująca kontrola jest konieczna. Ginar Merdał - noblista w dziedzinie ekonomii w latach 80 - tych. "Ekonomia międzynarodowa i przyszłość” w 1956r., „państwo dobrobytu planowanie ekonomiczne i jego implikacje”. Apogeum - lata 50 i 60 interesują go społeczne aspekty gosp. jest to epoka wielkiej walki o wpływy w świecie. Uważa, że dla gosp. postęp naukowo- techniczny jest bardzo ważny najważniejsza funkcja to ta, że przekształca strukturę społeczną. Przekształcająca się struktura społ. I gosp. musi być akceptowana przez społeczeństwo - celem takiego działania jest zorganizowanie państwa dobrobytu. „ Celem długofalowej polityki jest stworzenie międzynarodowego społeczeństwa dobrobytu". Równowaga ekonomiczna może być osiągana w wyniku kolektywnego współdziałania różnych grup interesu będących jednocześnie grupami nacisku. To państwo musi doprowadzić do kompromisu przede wszystkich krajów opóźnionych w rozwoju gospodarczym. 62. AGRARYZM W TEORII EKONOMII Agraryzm (agros- ziemia) - to nie tylko doktryna to także ruch społeczno- ekonomiczny dążący do poprawy sytuacji w rolnictwie, Agraryzm zrodził się w Niemczech po -wojnie francusko - pruskiej. Zrodzenie się tej koncepcji było skutkiem wojny i gwałtownego uprzemysłowienia- Niemcy odebrały od Francji wysokie kontrybucje, które stały się przyczyna gwałtownego uprzemysłowienia. Dużo ludzi przechodziło ze wsi do miast. Rok 1870 i jego skutki były podłożem wielkiego kryzysu rolnictwa w Niemczech - nosi to nazwę kryzysu agralnego 1870- 1890. Ruch agrarystyczny występuje w krajach o przewadze rolnictwa w gosp. i przewadze ludzi z rolnictwa- Ruch agrarysryczny dążył do obrony interesów producentów rolnych zagrożonych przez potężny rozwój kapitalizmu. Agraryzm nawiązuje do koncepcji Sismondiego. Mechanizm konkurencji prowadzi do ruiny producentów drobno towarowych i do pauperyzacji mas. Taka sytuacja pogłębia sprzeczność pomiędzy kapitałem a pracą i prowadzi do kryzysu ekonomicznego. Wysuwa on następujące postulaty: 1.zerwanie z liberalizmem gospodarczym, 2.zwiększenie ingerencji państwa w gospodarkę idącej w kierunku takim żeby państwo zapewniło trwały rozwój producentów drobno towarowych w przemyśle i rolnictwie, 3.państwo musi zapewnić sprawiedliwy podział DN. W końcu XIX w pojawia się David - wysuwa on agraryzm kolejną koncepcję - rolnictwo niemieckie będzie się rozwijać w kierunku wydajności wielkich gospodarstw a wielka własność będzie się ograniczać. Ruhland w Szwajcarii był Laur. Rozwijał się w Czechach, w Danii, w Polsce, w krajach bałkańskich. Agraryzm rozwija się w krajach zapóźnionych gospodarczo. Rolnictwo europejskie idzie w kierunku kapitalizmu - także w krajach zapóźnionych proces mechanizacji rolnictwa i handel rozwija się. Wahania koniunktur, kryzysy, radykalizacja mas a zwłaszcza chłopi reagują na tzw. „nożyce cen"- wysokie ceny artykułów przemysłowych i bardzo niskie ceny żywności. W latach 20 i 30 - przez Europę przeszła fala kryzysów ekonomicznych i fala silnej ręki będąca następstwem wielkiego kryzysu w USA. Dopiero nową politykę na tle poglądów Keynsa zapoczątkował Roosvelt;, w Niemczech Hitler, we Włoszech - Mussolini - poprawiają koniunkturę. W Polsce - fabryka Ursusa i pola modernizacji armii od 1936r. Na 10 lat zaczyna dominować przemysł kosztem rolnictwa- wieś się rozwarstwia. W Polsce 1918-1936 dominuje agraryzm - główny teoretyk to St. Milkowski w 1934r. Napisał „Agraryzm jako forma przebudowy ustroju społecznego. "Mówi, że trzeba przebudować strukturę rolnictwa, ustrój rolny - na przeszkodzie stoi sojusz ziemiaństwa i kapitalistów i pozostałość ideologii szlacheckiej, Przebudowa powinna wyeksponować rolę chłopstwa. Nastąpiło zachwianie równowagi między przemysłem a rolnictwem. Gospodarstwa chłopskie są bardzo słabe i powinna je wspierać spółdzielczość. Postuluje aby przemysł budować nie tylko w mieście ale także na wsi. Agraryzm traktuje rolnictwo jako jedno z ważniejszych gałęzi rozwoju gospodarczego. Agraryzm to koncepcja regulowania mechanizmu rynkowego w stosunku do wsi -polega na koordynowaniu mechanizmów rynkowych a nie ich zastępowaniu.
