Pieniądz – pochodzenie, losy,wpółczesne funkcje pieniądza

PIENIĄDZ POCHODZENIE, LOSY,
WSPÓŁCZESNE FUNKCJE PIENIĄDZA.
Zrozumienie
zasad
funkcjonowania
współczesnego
banku,
krajowego
i międzynarodowego systemu bankowego, makro i mikroekonomicznych zależności
między gospodarką pieniężną a realną sferą wytwarzania dóbr i świadczenia usług
oraz całokształtu krajowych i międzynarodowych stosunków finansowych wymaga
poznania natury pieniądza oraz zasad polityki pieniężnej. Czym jest pieniądz,
w jakich formach występuje, co określa jego wartość, w jaki sposób banki tworzą
pieniądz i jaka ilość pieniądza jest w gospodarce niezbędna dla jej sprawnego
funkcjonowania. To podstawowe pytania, na które należy odpowiedzieć.
STRONA - 1 -
Zagadnienia te ważne są z dwóch powodów. Po pierwsze, niezwykle
dynamiczny rozwój elektroniki i informatyki sprawił, że coraz częściej spotkać można
opinie o szybkim zlikwidowaniu z życia gospodarczego pieniądza w postaci gotówki,
aż
po
całkowite
zastąpienie
jej
najrozmaitszymi
postaciami
pieniądza
bezgotówkowego. Wygoda posługiwania się nowymi postaciami pieniądza, szybkość
jego przekazywania( rozliczeń) oraz bezpieczeństwo przeprowadzanych transakcji
każą przypuszczać, że w istocie oczekiwać można w niedalekiej przyszłości
poważnych
zmian
w dokonywaniu rozliczeń pieniężnych, a nawet organizacji całego systemu
bankowego. Po drugie, następujący w niespotykanej dotąd skali proces globalizacji
rynków pieniądza i kapitału, powoduje pojawienie się różnorodnych innowacji
finansowych, dostosowujących bankowość do zmian w handlu światowych,
międzynarodowych stosunkach walutowych oraz nowych formach prowadzenia
gospodarki finansowej przez podmioty gospodarcze, czy wreszcie potrzeb
finansowych ludności.
W przeciwieństwie do współczesnych, społeczeństwa prymitywne w ogóle nie
posługiwały się pieniądzem, ponieważ nie zajmowały się handlem. W warunkach
prowadzonej przez nie gospodarki naturalnej, wszystkie wytwarzane dobra
przeznaczane były na własne potrzeby, rodziny lub wspólnoty plemiennej. Również
handel początkowo odbywał się bez użycia pieniądza, w ramach tzw. systemu
barterowego, to jest wymiany towar za towar. Wyprodukowane nadwyżki towarów
ponad potrzeby rodziny czy wspólnoty plemiennej wymieniano na inne, których w jej
obrębie nie wytwarzano. Obecnie jeszcze niektóre kraje w obliczu trudności
gospodarczych i związanych z nimi problemami regulowania bieżących zobowiązań,
utrzymują z konieczności tego rodzaju stosunki wymienne. Zwłaszcza w zakresie
wymiany towarowej z zagranicą. Pieniądz nie jest więc nieodłącznym elementem
utrzymywania stosunków ekonomicznych pomiędzy ludźmi, choć współcześnie
wydaje się w tej roli niezastąpiony.
Aby dany towar mógł stać się pieniądzem, a dokładniej – pełnić funkcję
pieniądza, musiał łączyć w sobie co najmniej cztery cechy1:
A. Z. Nowak, E. Krakowińska, Z. Skrzypczak, T. Zalega, Makroekonomia, Wydawnictwo WSPiZ im.
Leona Kożmińskiego, Warszawa 2001/2002
1
STRONA - 2 -

Podaż pieniądza musi być ograniczona - wszystko, co występuje
w nieograniczonej ilości, nie ma ekonomicznej wartości i nie może służyć jako
pieniądz.

Pieniądz musi być podzielny – pieniądz musi być podzielony na małe
jednostki bez straty na wartości, aby nie było problemów z dokonywaniem
zarówno małych, jak i dużych płatności.

Pieniądz musi być łatwo przenośny – pieniądz powinien być wygodny
w użyciu i łatwy do przenoszenia. Powinien sprawiać, że zawieranie nawet
dużych transakcji nie powinno być z tego powodu uciążliwe. Nie bez
znaczenia są tu używane w poszczególnych krajach rozmiary banknotów. Nie
powinny być one ani zbyt małe ani zbyt duże.

Pieniądz powinien być trwały i stabilny – pieniądz stabilny to taki, który
reprezentuje względnie stałą wartość, gdzie rozdzielenie w czasie transakcji
sprzedaży od transakcji kupna nie powoduje strat. Dla utrzymania wysokiej
stabilności niezbędne jest utrzymywanie na odpowiednim poziomie podaży
pieniądza. Przez trwałość rozumieć tu będziemy wysoką jakość jednostek
pieniężnych. Trudno uznać za trwały rdzewiejący bilon czy łatwo ulegające
zniszczeniu pieniądze papierowe. Cecha ta obejmuje również zabezpieczenia
przed fałszowaniem pieniędzy.2
W miarę upływu czasu, towary powszechnego użytku, jak: muszle, bydło, skóry,
kamienie itp. przestały pełnić funkcję pieniądza i zostały zastąpione metalami. Na
początku były to metale nieszlachetne, takie jak: żelazo, miedź, brąz, a później
dopiero złoto i srebro. Nie ma pewności, kiedy po raz pierwszy użyto w transakcjach
takiego pieniądza. Najstarsze informacje o tym wydarzeniu pochodzą ze starożytnej
Mezopotamii( dziś południowy Irak), sprzed 4500 lat. W owym okresie pieniądzem
były na przykład: pierścienie, kawałki stopionego srebra itp., płatności dokonywano
złotem lub srebrem (także innymi metalami) o określonej wadze i dowolnym
kształcie.
Pełnowartościowe monety kruszcowe, które z czasem upowszechniły się
w obiegu jako bardziej „znormalizowany” środek płatniczy były pieniądzem
obiegowym i towarowym jednocześnie. Wartość płatnicza jednostki pieniężnej
2
Ekonomia, Praca zbiorowa pod redakcją W. Cabana, Absolwent, Łódź 1998
STRONA - 3 -
monety odpowiada wartości towarowej zawartego w niej kruszcu. Dopuszczano tylko
odjęcie od wagi kruszcu pewnego ubytku na pokrycie kosztów bicia monety. Gdy
w obiegu znajdowały się jednocześnie monety złote i srebrne, system walutowy
zwany był bimetalizmem. Jeśli prawnie zostałby ustalony w tym systemie stosunek
wartościowy pomiędzy monetami srebrnymi a złotymi, to można by powiedzieć
o istnieniu systemu waluty podwójnej. Jeżeli stosunek wymienny tych walut
kształtowałby się na wolnym rynku, to wówczas istniałby system waluty równoległej.
Jeżeli w warunkach bimetalizmu zmienia się stosunek wartościowy ilości złota
i srebra zawarty w równowartych monetach złotych i srebrnych lub też, gdy
zmniejsza się zawartość kruszcu w monecie złotej lub srebrnej przy jednoczesnym
utrzymaniu w obiegu monet o wyższej zawartości kruszcu, wówczas zaczyna działać
prawo Greshama – Kopernika.
W warunkach istnienia bimetalizmu pieniądz gorszy wypiera z obiegu pieniądz
lepszy. Oznacza to przykładowo, iż monety o relatywnie wysokiej zawartości kruszcu
są wycofywane z obiegu i tezauryzowane, a w obiegu pozostają monety o tej samej
wartości nominalnej, lecz mniejszej zawartości kruszcu. Pieniądz lepszy w wyniku
tezauryzacji staje się środkiem przechowywania wartości lub odpływa z kraju jako
preferowany przez zagranicznych dostawców towarów.
SYSTEM WALUTY ZŁOTEJ
W wyniku ewolucji system dwuwalutowy przekształcił się w drugiej połowie
XIX w. w system waluty opartej wyłącznie na złocie. Upowszechniło się także
przekonanie o jego sprawnym funkcjonowaniu do momentu, gdy bank emitujący
pieniądz będzie zdolny w każdej chwili wymienić na złoto wszystkie formy tego
pieniądza w postaci banknotów, bilonu oraz pieniądza bezgotówkowego, według
prawnie ustalonego parytetu złota. System waluty złotej, w porównaniu z innymi
systemami pieniężnymi, charakteryzowała duża stabilność w obiegu wewnętrznym
i międzynarodowym, wyrażająca się w stosunkowo niewielkich zmianach cen, co
głównie stwarzało poczucie pewności działania podmiotom gospodarczym. Proces
zastąpienia złota innymi formami pieniądza rozpoczął się na początku XX
w.
i nazwany został demonetaryzacją lub też ekonomizacją złota. Całkowita jego
likwidacja nastąpiła w czasie pierwszej wojny światowej, kiedy zawieszona została
wymienialność banknotów na złoto.
STRONA - 4 -
TEORIA BANKOWA
Przedstawicielami teorii bankowej byli Anglicy: T. Tooke, J. Fullarton
i J. Bendixen. Wg nich nie ma ścisłego związku między ilością pieniądza, a ilością
złota. Ruch złota jest powodowany nie tylko zmianami poziomu cen, ale również
innymi czynnikami, np. międzynarodowymi ruchami kapitałów lub deficytem bilansu
handlowego. O ilości pieniądza w obiegu decyduje poziom cen, a nie wielkość emisji.
Jeśli ceny są wysokie to rośnie poziom kredytów, a rezerwy maleją. Nie może dojść
do nadmiernej emisji pieniądza papierowego, gdyż „potrzeby handlu” będą
automatycznie regulowały ilość banknotów w obiegu i nadmiar będzie zwrócony do
banku jako zbędny. Niepotrzebna jest więc regulacja emisji banknotów w stosunku
do kruszcu.
TEORIA KRUSZCOWA
Twórcą teorii kruszcowej był D. Ricaro. Zgodnie z założeniami teorii poziom
cen w gospodarce zależy wprost proporcjonalnie od ilości pieniądza w obiegu.
W ślad za wzrostem ilości pieniądza w obiegu, przy danym wolumenie dóbr i usług,
rosną ceny i na odwrót. Natomiast poziom cen wpływa z kolei na import i eksport
towarów. Jeżeli ceny w kraju są wysokie, to eksport maleje a import rośnie.
Powstający wskutek tego procesu deficyt bilansu wymiany z zagranicą powoduje
odpływ złota z kraju, a w dalszej kolejności zmniejszenie obiegu banknotów. Co
w następstwie przyczynia się do spadku cen, który z kolei stymuluje eksport
i zapewnia powrót do równowagi bilansu handlowego.
SYSTEM WALUTY KIEROWANEJ
We współczesnych systemach pieniężnych nie występuje bezpośredni
związek między zasobami złota a emisją pieniądza w postaci banknotów czy bilonu.
Nie oznacza to jednak, że banki centralne nie gromadzą rezerw złota. Od 1974 r.
banki centralne kupują i sprzedają złoto po cenach, jakie kształtują popyt i podaż na
rynku. Złoto wycenione na rynku mogłoby być traktowane jako towar, gdyby nie fakt,
że w dalszym ciągu jest istotnym składnikiem światowych rezerw walutowych.
STRONA - 5 -
Rezerwy te są z reguły zamrożone, do rzadkości należą bowiem sytuacje, w których
złoto
używane
jest
do
regulowania
zobowiązań
z
tytułu
zobowiązań
międzynarodowych. Na gruncie tych spostrzeżeń powstała normalistyczna teoria
pieniądza, która upatruje istoty pieniądza w jego abstrakcyjnej wartości, powszechnie
akceptowanej społecznie. Nie jest przy tym istotne, jaką postać materialną pieniądz
przybiera – muszli, kawałka metalu czy też papieru. Ważne jest jedynie aby
występował on rzadko oraz budził powszechne zaufanie, co w żadnej mierze nie
musi wynikać z wartości materiału, z którego pieniądz wykonano.
Pieniądz współczesny, niezależnie od swojej zewnętrznej postaci i systemu
gospodarczego w którym obiega, jest prawnie określonym i powszechnie
akceptowanym środkiem płatniczym, mogącym wyrażać, przekazywać i przenosić
wartość, która związana jest z wartością produktu społecznego kraju emitenta.
W praktyce sposób wprowadzania pieniądza do obiegu oraz rozmiary emisji
zależą od ustroju pieniężnego kraju. Ustrój pieniężny kraju jest ustalony przez ustawę
o Banku Centralnym( w Polsce – ustawa o Narodowym Banku Polskim) oraz inne
akty prawne dotyczące systemu pieniężnego. Ustrój pieniężny( monetarny) reguluje
stopień autonomii banku centralnego od rządu i instytucji państwowych, jego
kompensację oraz cele i narzędzia realizacji polityki pieniężnej. Powszechnie w roli
pieniądza występują dzisiaj niewymienialne na złoto znaki pieniężne, co powoduje
stosowanie wyłącznie funkcjonalnego podejścia dla określenia jego istoty.
Pieniądz współczesny pełni w gospodarce następujące funkcje:

Miernika wartości – wyrażana jest w nim wartość towarów i usług; wartość
towaru wyrażona w pieniądzu to cena – kiedy wszystkie dobra i usługi mają
ceny pieniężne, łatwo jest mierzyć wartość jednej rzeczy w przeliczeniu na
inne – porównujemy ich ceny. Pełniąc funkcję miernika wartości pieniądz
występuje idealnie, co oznacza, że producenci dla wyrażenia wartości swoich
towarów w pieniądzu nie muszą w danej chwili posiadać pieniędzy,
w wyobraźni porównują swoje towary do pieniądza i określają ich wartość.

Środka cyrkulacji (wymiany) – każdy produkt może być sprzedawany
(wymieniony na pieniądze), a za pieniądze może być kupiony każdy towar.
STRONA - 6 -
Dlatego też pieniądz spełnia tę funkcję pośrednicząc w wymianie towar –
pieniądz – towar (T – P – T) i występuje realnie, ponieważ uczestniczy
w przekształcaniu form własności jako pośrednik. Użycie pieniądza umożliwia
rozerwanie łańcucha wymiany na T – P ... P – T, co pozwala rozdzielić
wymianę w czasie i w przestrzeni.
Pieniądz spełniający w odpowiednim stopniu funkcję środka wymiany musi
charakteryzować się pewnymi właściwościami, a więc cechami, które zapewniają mu
powszechną akceptowalność. Są to takie cechy jak:

Środka płatniczego (środka regulacji zobowiązań) – funkcję tę pieniądz
pełni wówczas, gdy sprzedaż towarów i usług oddzielona jest w czasie od
przekazania równowartości w pieniądzu. W wymianie towarowej wiele
transakcji dokonuje się bez użycia pieniądza jako środka cyrkulacji (wymiany).
Odbiorca otrzymuje towar, a producent otrzymuje od niego pieniądze
w terminie późniejszym. Są to tzw. Transakcje kredytowe, w których pieniądz
pojawia się w momencie dokonania transakcji tylko jako miernik wartości,
natomiast nie występuje realnie, tj. jako pośrednik wymiany. Pieniądz realny
pojawia się później, w momencie regulowania przez dłużnika jego zobowiązań
z tytułu transakcji kredytowych. Występuje on wówczas w innej funkcji, jako
środek regulowania zobowiązań, a nie jako środek wymiany.

Środka tezauryzacji (gromadzenia skarbu) - ludzie nie wydają całych
swoich dochodów, część pozostawiają do rozdysponowania w przyszłości
(oszczędzają). Dlatego też w tej funkcji pieniądz występuje wówczas, gdy
zostanie wycofany z procesu cyrkulacji (obiegu). Aby pieniądz w sposób
satysfakcjonujący pełnił tę funkcję, musi mieć stabilną siłę nabywczą.

Pieniądza światowego – jeśli dana jednostka pieniężna pełni cztery wyżej
wymienione funkcje na rynku międzynarodowym, to pieniądz ten pełni rolę
pieniądza światowego.
"Ostatnie lata przyniosły burzliwy rozwój nowego rodzaju pieniądza, a mianowicie
pieniądza bezgotówkowego (skrypturalnego) zwanego również bankowym. Jest to
pieniądz występujący w formie zapisów na rachunkach depozytowych w bankach.
Wpłacając pieniądze do banku, bank zaciąga wobec nas dług. Przy pomocy tych
pieniędzy możemy regulować nasze zobowiązania wystawiając odpowiednie czeki,
STRONA - 7 -
które bank zobowiązany jest realizować. Czeki te są powszechnie akceptowane,
a więc stają się pieniądzem. Czeki to tylko jedna z form pieniądza bankowego.
Ich bogactwo jest coraz większe."3
Obecnie w wielu krajach funkcjonuje pieniądz elektryczny, który jest zespołem
znaków
na
karcie
magnetycznej,
przekształcanych
za
pomocą
impulsów
elektrycznych zawierających zakodowane informacje. Przy tym pieniądzu rachunki
bankowe znajdują się w pamięci komputera, zaś formy rozliczeń dokonywane są za
pomocą kart magnetycznych. 4
Pieniądz jako miernik wartości, sam w sobie wartości mieć nie musi lub też może
mieć ją w niewielkim stopniu. Przykładem w tym zakresie mogą być współczesne
banknoty, których koszty produkcji są niewspółmiernie niskie w stosunku do wartości
nominalnej na jaką opiewają. Choć określony przedmiot sam w sobie nie musi mieć
jakiejkolwiek wartości by mógł być pieniądzem, to można w jego jednostkach
wyrażać wartość(ceny) wszystkich innych towarów.
Pojawienie się pieniądza pozwoliło mierzyć ceny wszystkich dóbr, określić
wzajemną relację wartości tych dóbr oraz konstruować system cen. Pieniądz pozwolił
zatem na przejście od systemu cen względnych(relatywnych) do systemu cen
absolutnych. Z pojęciem pieniądza jako środka wymiany należy łączyć likwidację
przymusu
podwójnej
lub
wielokrotnej
zbieżności
przy
wymianie
towarów
i świadczenia usług. Relacja, wymiana: towar – towar – towar itd., została zastąpiona
relacją : towar – pieniądz – towar – pieniądz itd. Po prostu, dzięki umowie, iż „dobro
pośrednie” czyli pieniądz, jest przyjmowane jako zapłata przy wymianie na inne
dowolne dobro, znacznie obniżają się koszty dokonywania różnych transakcji
gospodarczych.
3
4
Ekonomia, Praca zbiorowa pod redakcją W. Cabana, Absolwent, Łódż 1998
T. Zalega, Leksykon ekonomii, Wydawnictwo WSHE, Łódź 2001
STRONA - 8 -
SPIS TREŚCI
PIENIĄDZ - POCHODZENIE, LOSY, ........................................................................ 1
SYSTEM WALUTY ZŁOTEJ ..................................................................................... 4
TEORIA BANKOWA ............................................................................................... 5
TEORIA KRUSZCOWA ........................................................................................... 5
SYSTEM WALUTY KIEROWANEJ ............................................................................ 5
SPIS TREŚCI ........................................................................................................ 9
LITERATURA ...................................................................................................... 10
STRONA - 9 -
LITERATURA
1. D. Begg, S. Fisher, R. Dornbush, Makroekonomia, PWE, Warszawa 1999
2. Z. Nowak, E. Krakowińska, Z. Skrzypczak, T. Zalega, Makroekonomia,
Wydawnictwo WSPiZ im. Leona Koźmińskiego, Warszawa 2001/2002
3. Ekonomia, Praca zbiorowa pod redakcją W. Cabana, Absolwent, Łódź 1998
4. T. Zalega, Leksykon ekonomii, Wydawnictwo WSHE, Łódź 2001
5. P. A. Samuelson, W. D. Nordhaus, Ekonomia, PWN, Warszawa 1997
6. R, E. Hall, J. B. Taylor, Makroekonomia. Teoria, funkcjonowanie i polityka,
PWN, Warszawa
1999
STRONA - 10 -