Nie tylko miód. Wartość zapylania upraw w 2015r.

advertisement
Nie tylko
miód
Wartość ekonomiczna
zapylania upraw rolniczych
w Polsce w roku 2015
ISBN 978-83-927871-3-6
Spis treści
Streszczenie
7
Wstęp
9
Metodologia
11
Charakterystyka polskiego rolnictwa
12
Owoce
13
Warzywa
15
Eksport produktów pochodzenia roślinnego
17
Wartość ekonomiczna zapylania upraw rolniczych w Polsce
18
Wartość ekonomiczna zapylania upraw rolniczych
w poszczególnych województwach
2
19
Województwo dolnośląskie
20
Województwo kujawsko-pomorskie
21
Województwo lubelskie
22
Województwo lubuskie
23
Województwo łódzkie
24
Województwo mazowieckie
25
Województwo małopolskie
26
Województwo opolskie
27
Województwo podkarpackie
28
Województwo podlaskie
29
Województwo pomorskie
30
Województwo śląskie
31
Województwo świętokrzyskie
32
Województwo warmińsko-mazurskie
33
Województwo wielkopolskie
34
Województwo zachodniopomorskie
35
Rekomendacje
38
Bibliografia
Nie tylko miód
3
Streszczenie
Raport Nie tylko miód prezentuje wyliczenia
wartości zapylania upraw rolnych w Polsce
w roku 2015 dla całego kraju i w ujęciu wojewódzkim. Raport przedstawia także podstawowe informacje o znaczeniu owadów zapylających i rekomendacje dla polityki krajowej
i unijnej dotyczące sposobów powstrzymania
alarmującego zjawiska osłabienia kondycji
i wymierania pszczół.
Autorzy raportu, uwzględniając dane
Głównego Urzędu Statystycznego i opierając
się o aktualną wiedzę na temat wyceny zapylania szacują, że gdyby niemożliwe było zapylanie upraw przez zwierzęta – przede wszystkim
owady zapylające, wartość upraw rolnych
w Polsce w roku 2015 byłaby niższa o 4,1 mld zł.
Zapylanie przez pszczoły i inne zwierzęta
jest niezbędne do prawidłowego rozwoju m.in.
jabłek, pomidorów, truskawek, wiśni, ogórków,
dyni i rzepaku, czyli roślin, których Polska jest
ważnym unijnym, a nawet światowym
producentem i eksporterem.
Niestety populacja owadów zapylających
– hodowlanej pszczoły miodnej, ale również
dziko żyjących pszczół czy motyli - w wielu
miejscach na świecie drastycznie zmniejsza
się. Jedną z bezpośrednich przyczyn tego
alarmującego zjawiska jest masowe stosowanie
syntetycznych pestycydów. Dlatego Greenpeace
postuluje m.in. wprowadzenie pełnego, nieograniczonego w czasie zakazu stosowania
pestycydów szkodliwych dla owadów zapylających, wspieranie rolnictwa ekologicznego oraz
zwiększenie finansowania badań nad populacjami owadów zapylających oraz nowymi,
przyjaznymi dla środowiska metodami upraw.
4
Nie tylko miód
5
Zapylanie
Zapylanie
jest procesem,
dzięki któremu pyłek
z męskich organów
przenoszony jest na kwiaty
żeńskie, umożliwiając
zapłodnienie, co prowadzi
do wytwarzania owoców
i nasion.
Wstęp
PYŁEK
SŁUPEK
Organ męski
rodzaje
zapylania
(wodopylność)
ZOOGAMIA
(zapylanie przez zwierzęta)
100%
90%
80%
70%
60%
50%
40%
30%
20%
10%
35%
90% DZIKICH ROŚLIN
ZALEŻNYCH JEST OD ZAPYLANIA
PRZEZ ZWIERZĘTA
TEGO, CO JEMY JEST
BEZPOŚREDNIO ZALEŻNE OD
ZAPYLANIA PRZEZ ZWIERZĘTA
Około 90% dzikich roślin i aż 1/3 tego, co jemy
zależnych jest od zapylania przez zwierzęta, głównie pszczołowate.
6
gruszek, truskawek, pomidorów, ogórków,
wpływ na wartość polskiej produkcji rolnej,
melonów, moreli, cytrusów, brzoskwiń, dyni,
a w konsekwencji – polskiej gospodarki –
licznych ziół, gryki i rzepaku – wiele
mają owady zapylające (głównie pszczoły).
z tych gatunków to rośliny, których Polska
jest czołowym producentem i eksporterem.
Informacje na temat znaczenia zapylania
w Polsce, gdyby niemożliwe było zapylanie
przez owady dla ekosystemów są powszechnie
upraw przez zwierzęta. Szacunki wykonano
znane. Coraz częściej mówi się również o eko-
w oparciu o aktualne dane naukowe na te-
nomicznym aspekcie zoogamii. W skali całego
mat wyceny zapylania oraz dane statystyczne
świata wpływ owadów zapylających
dotyczące produkcji rolnej w Polsce w ostat-
na wartość plonów wyceniana jest na 265
nich latach. Wyniki zostały zaprezentowane
miliardów euro rocznie. Do tej pory brakowało
dla całego kraju oraz w ujęciu wojewódzkim.
podobnych wyliczeń dla polskiego rolnictwa.
Spośród 100 gatunków roślin uprawnych,
HYDROFILIA
(wiatropylność)
gospodarki. Niniejszy raport pokazuje, jak istotny
spadłaby wartość sprzedaży produktów rolnych
PRĘCIKI
ANEMOGAMIA
do prawidłowego rozwoju m.in. jabłek, wiśni,
W raporcie znajdują się wyliczenia, o ile
Organ żeński
3
Rolnictwo stanowi bardzo ważną gałąź polskiej
Niestety populacja owadów zapylających –
które stanowią źródło 90% żywności na świe-
hodowlanej pszczoły miodnej, ale również dziko
cie, aż 71 jest zapylanych przez pszczoły –
żyjących pszczół czy motyli - w wielu miejscach
wylicza Organizacja Narodów Zjednoczonych
na świecie drastycznie zmniejsza się. Niektóre
do spraw Wyżywienia i Rolnictwa (Food and
gatunki są zagrożone wyginięciem – dotyczy to
Agriculture Organization, FAO). Zapylenie przez
choćby ponad połowy z 470 gatunków pszczół
zwierzęta – głównie owady zapylające -
samotnic żyjących w Polsce. Paradoksalnie do
zwiększa plony owoców lub nasion 75%
tej sytuacji doprowadza współczesny model rol-
głównych upraw światowych (Klein i inni
nictwa, które z pracy tych owadów najbardziej
2007). Dobrze zapylony kwiat zawiera więcej
korzysta. Jednym z najważniejszych czynników
nasion, co oznacza lepszą zdolność kiełko-
wpływających negatywnie na pszczoły są bo-
wania oraz przede wszystkim większe i lepiej
wiem intensywnie stosowane syntetyczne środki
ukształtowane owoce. Co więcej – dzię-
ochrony roślin. Innym problemem jest brak
ki prawidłowemu zapyleniu skraca się czas
odpowiedniej bazy pożytkowej i zanikanie
pomiędzy kwitnieniem rośliny a zawiąza-
naturalnych i półnaturalnych siedlisk dzikich
niem się owocu, co zmniejsza ryzyko ataku
zapylaczy tam, gdzie krajobraz kształtowany
szkodników, chorób, ogranicza negatywny
jest przez wielkoobszarwe uprawy przemysłowe.
wpływ pogody i przede wszystkim syntetycznych środków ochrony roślin (UNEP 2010).
Największy udział w zapylaniu przez zwie-
Pszczoły i inne owady zapylające, będące
sojusznikami rolnictwa, mogą stać się jego największą ofiarą. Aby tego uniknąć, należy przede
rzęta mają pszczoła miodna oraz pszczoły dzi-
wszystkim zakazać stosowania najbardziej
ko żyjące (Breeze i inni 2011). Zapylanie przez
szkodliwych pestycydów i prowadzić politykę
pszczołowate jest niezbędne lub bardzo ważne
służącą rozwojowi rolnictwa ekologicznego.
Nie tylko miód
7
Metodologia
Analiza dotycząca wartości zapylania zosta-
pozwala na wyliczenie ekonomicznej war-
ła wykonana przy wykorzystaniu kalkulatora
tości zapylania upraw rolniczych (EVIP).
opracowanego przez Organizację Narodów
Dla części roślin uprawnych wartość współ-
Zjednoczonych do spraw Wyżywienia
czynnika jest nieznana lub po prostu zapylanie
i Rolnictwa (FAO), we współpracy z francuskim
nie odgrywa istotnej roli w ich plonowaniu.
instytutem badawczym INRA (Gallai, Vaissière
Dla pozostałych przyjęto wartości zgodnie
2009). Narzędzie to, wraz z pełną dokumenta-
ze wskazówkami z publikacji Kleina i innych
cją, dostępne jest na stronie internetowej:
(2007). Przykładowe wartości zestawiono
http://www.fao.org/pollination.
w Tabeli 1. – im wyższa wartość, tym większy
Kalkulator obejmuje wszystkie gatunki
wpływ zapylania zwierzęcego na plony. Jednak,
roślin uprawnych, przedstawionych zgodnie
jak podkreślają twórcy współczynnika, wciąż
z nomenklaturą FAOstat (http://faostat.org).
brak nam wielu ważnych informacji na temat
Wartości dotyczące ich zbiorów oraz cen
zapylania, a jego znaczenie może się zmieniać
rynkowych zestawiane są w nim ze współ-
w zależności od odmiany poszczególnej upra-
czynnikiem zależności plonowania od za-
wy oraz lokalizacji geograficznej. W raporcie
pylania przez owady (Klein i inni 2007), co
nie uwzględniono wartości produkcji nasiennej.
Nazwa uprawy
0,4
0,9
0,65
0,4
0,9
0,65
0,4
0,9
0,65
0,4
0,9
0,65
0,4
0,9
0,65
0
0,1
0,05
0,1
0,4
0,25
0,1
0,4
0,25
0,4
0,9
0,65
0,4
0,9
0,65
Tabela 1. Wartość współczynnika zależności plonowania od zapylania zwierzęcego dla wybranych upraw, za Klein i inni 2007
8
Nie tylko miód
9
Charakterystyka polskiego rolnictwa
Wartości dotyczące zbiorów poszczególnych
2010–2015. Dla szacunków wieloletnich, w przy-
roślin uprawnych oraz ich cen rynkowych
padkach, kiedy wartości zbiorów lub ceny były na
zaczerpnięto z danych Głównego Urzędu
względnie stałym poziomie lub wykazywały stałą
Statystycznego (GUS 2014, 2015a, 2015b, 2016a,
tendencję (na ogół wzrostową), brano pod uwagę
2016b). Za ceny rynkowe przyjęto ceny skupu,
ostatnie dostępne dane (w większości przypad-
przy czym w przypadku rzepaku były to ceny
ków z roku 2015). Jeśli zbiory lub ceny wykazywa-
skupu rzepaku przemysłowego. Korzystano
ły duże fluktuacje między latami, korzystano
z możliwie aktualnych danych, głównie z lat
z wartości uśrednionej dla ostatnich kilku lat.
W Polsce gospodarstwa rolne w 2015 roku
zlokalizowana jest w zachodniej i północnej
zajmowały 16,3 mln ha (GUS 2016c), co stanowi
części Polski. Szczególnie wysokim udziałem
52,4% ogólnej powierzchni kraju. W 2014 roku
rzepaku w powierzchni zasiewów wyróżnia się
funkcjonowało 1 413 028 gospodarstw rolnych.
obszar Dolnego Śląska, a także województwo
Dominują gospodarstwa o powierzchni
kujawsko-pomorskie. Uprawa rzepaku skon-
od 1–10 ha (Tabela 2.)
centrowana jest również w zachodniej części
Około 77% powierzchni użytków rolnych
Wpływ zapylania przez owady zapylające
na plony wybranych roślin uprawnych
100%
stanowią grunty orne, ok. 21% łąki i pastwiska,
nocno-wschodnim Pobrzeżu Gdańskim,
sady 2%. Powierzchnia zasiewów w 2015 roku
jak również na Pobrzeżu Szczecińskim
wyniosła 10,8 mln ha (GUS 2016c). Dominującymi
i Pojezierzu Zachodniopomorskim. Bardzo
uprawami w strukturze zasiewów na gruntach są
wysokim udziałem rzepaku w strukturze za-
zboża, które stanowiły 6749,7 tys. ha, tj. 69,9%
siewów (ponad 30%) charakteryzują się liczne
zasiewów. Kolejne grupy upraw zajmowały
gminy województwa zachodniopomorskiego.
kolejno 13,2% (rośliny pastewne), 10,6% (prze-
W Polsce od wielu lat masowo wzra-
mysłowe), 2,7% (ziemniaki), 0,8% (strączko-
sta zużycie pestycydów i nawozów sztucz-
we jadalne), a wszystkie pozostałe 2,7%.
nych. W porównaniu z innymi krajami Unii
Wstąpienie Polski do UE i jej polityka
90%
Cukinie
Dynie
Ogórki
80%
Pojezierza Warmińsko-Mazurskiego i na pół-
Europejskiej w latach 2000–2005 dynamika
w zakresie biopaliw i energii odnawialnej
sprzedaży pestycydów w Polsce była, za-
przyczyniła się do zwiększenia powierzchni
raz po Łotwie, najwyższa w Europie i wy-
uprawy rzepaku. Udział rzepaku i rzepiku
niosła 81%. Trend ten wciąż się utrzymu-
w ogólnej strukturze zasiewów w kraju sta-
je – w 2013 roku sprzedano o ponad 38%
nowił 9% w 2013 r., czyli o 5% w stosunku
więcej pestycydów niż w roku 2005.
do 2002 r. Ponad 80% powierzchni uprawy
Jagody i borówki
70%
Powierzchnia użytków rolnych w ha
Rok
60%
Brzoskwin ie
do 1
Morele
2015
50%
2015
40%
30%
Ogółem
1 404 933 22905
100,0%
1,6%
1,01 - 1,99
2,00 - 4,99
5,00 - 9,99
253668
453354
322590
18,1%
32,3%
23%
10,00 - 14,99
15,00 - 19,99
20,00 - 49,99
50 ha i więcej
145859
71376
102270
32910
10,4%
5,1%
7,3%
2,3%
Tabela 2. Gospodarstwa rolne według grup obszarowych użytków rolnych (źródło: Użytkowanie Gruntów i Powierzchnia Zasiewów w 2015 r, GUS 2016c)
Truskawki
20%
10%
10
Nie tylko miód
11
Owoce
Warzywa
Polska jest ważnym w skali globalnej producentem owoców klimatu umiarkowanego. W 2014 r.
sady uprawy drzew owocowych zajmowały powierzchnię 252,5 tys. ha, a krzewów owocowych
– 145,7 tys. ha. Wśród krajów Unii Europejskiej w Polsce najwięcej uprawia się jabłek, wiśni, malin,
porzeczek i borówki wysokiej. Polska jest również znaczącym producentem truskawek, agrestu
i aronii. W latach 2004–2013 zbiory owoców w Polsce stanowiły 5–11% produkcji owoców
w Unii Europejskiej. W 2015 r. zbiory owoców wyniosły 4,1 mln ton.
Jabłka
Wiśnie
Polska jest największym w Unii Europejskiej
Polska jest największym producentem wiśni
i czwartym na świecie producentem jabłek.
w Unii Europejskiej. W 2012 r. udział polskich
3,8% produkcji światowej jabłek oraz 26% pro-
zbiorów w unijnej produkcji wiśni wyniósł 64%.
dukcji Unii Europejskiej pochodzi z Polski. W la-
Równocześnie Polska jest trzecim – po Turcji
tach 2004–2014 areał uprawy jabłoni w Polsce
i Rosji – producentem tych owoców na świe-
wahał się od 162 tys. ha do 195 tys. ha. Udział
cie (15% w produkcji światowej). Areał uprawy
tej uprawy w areale uprawy wszystkich drzew
wiśni w 2014 r. to 31 770 ha. W 2014 r. zbiór
owocowych w kraju zwiększył się do 70%.
tych owoców w Polsce wyniósł 176,5 tys. ton.
Najwięcej sadów jabłoniowych znajduje się
Największe uprawy wiśni znajdują się w wo-
w tzw. zagłębiach sadowniczych województwa
jewództwie mazowieckim oraz w wojewódz-
mazowieckiego w okolicach Grójca, Warki oraz
twach: lubelskim, świętokrzyskim i łódzkim.
Truskawki
W 2013 r. uprawa truskawek w Polsce prowadzona była w 57 tys. gospodarstw.
Plantacje truskawek w 2014 r. zajmowały
powierzchnię 52,6 tys. ha, zbiory wyniosły 202,5 tys. ton. Udział produkcji polskich
truskawek w zbiorach unijnych i światowych wyniósł – kolejno –15% i 3%.
Śliwki
Główne warzywa gruntowe uprawiane
w Polsce to: kapusta, pomidory, marchew,
ogórki, cebula i burak czerwony. W 2014 r.
powierzchnia uprawy warzyw wynosiła 172
tys. ha. Uprawy warzyw gruntowych koncentrują się wzdłuż doliny Wisły – od Żuław aż po
Kraków. Jest to związane z występowaniem
urodzajnych gleb pochodzenia aluwialnego
oraz swoistym mikroklimatem. Uprawy warzyw
prowadzone są też w sąsiedztwie większych
ośrodków miejskich, które są ich rynkami zbytu.
W 2012 r. Polska była piątym producentem
Najbardziej wyspecjalizowane w produkcji
śliwek wśród krajów UE (po Rumunii, Francji,
warzyw gruntowych są gospodarstwa rolne
Hiszpanii i Włoszech) z 8% udziałem w unijnej
w sąsiedztwie Warszawy i Krakowa. W nie-
produkcji (17. miejsce w skali światowej pro-
których gminach udział warzyw gruntowych
dukcji). Areał uprawy śliw w 2014 r. wyniósł
w strukturze zasiewów osiąga bardzo wyso-
16,5 tys. ha, zebrano 106,1 tys. ton owoców.
kie wartości. Pod Warszawą należą do nich:
Ożarów Mazowiecki, Zakroczym, Stare Babice
Porzeczki
i Raszyn, natomiast pod Krakowem: Igołomia-
Tarczyna. Znaczące skupiska sadów występują
W produkcji porzeczek Polska zajmuje drugie –
również w województwach: lubelskim, łódzkim,
zmniejszyła się powierzchnia uprawy ziemniaka
po Rosji – miejsce na świecie. Zbiory tych owo-
świętokrzyskim i zachodniopomorskim.
z 568 tys. ha w 2007 r. do 267,1 tys. ha w 2014
ców stanowią 30% zbiorów światowych oraz
W latach 2004–2013 w polskim handlu zagra-
r. Ziemniaki uprawiane są przede wszystkim we
70% zbiorów w Unii Europejskiej. W roku 2014
nicznym jabłkami odnotowano dynamiczny
wschodniej, południowo-wschodniej i central-
powierzchnia upraw porzeczek wyniosła 45,3
wzrost. Eksport jabłek wzrósł w tym czasie pra-
nej części kraju. Największe uprawy ziemnia-
tys. ha, zebrano 162,6 tys. ton. W strukturze
wie 2,8 razy (z 434 tys. ton do 1 230 tys. ton).
ków prowadzone są w rejonie Sieradza i Kalisza.
produkcji 77% stanowiły porzeczki czarne,
Jego wartość zwiększyła się z 90 mln euro
a 23% – porzeczki czerwone.
Wawrzynowice i Koniusza. W ciągu ostatnich lat
do 447 mln euro (tj. prawie pięciokrotnie
i stanowiła 40–60% wartości eksportu owoców.
Agrest
Maliny
Polska zajmuje trzecie miejsce na świecie
Polska jest największym producentem malin
Udział Polski w światowej produkcji tych owo-
w Unii Europejskiej oraz drugim producen-
ców wynosi 10%, a w produkcji unijnej – 16%.
tem tych owoców na świecie (po Rosji).
W roku 2014 powierzchnia upraw agrestu wy-
W 2014 r. powierzchnia uprawy malin wyno-
niosła 2373 ha, zebrano 12,4 tys. ton owoców.
w produkcji agrestu (po Niemczech i Rosji).
siła 28 272 ha przy produkcji 125,9 tys. ton.
12
Nie tylko miód 13
Eksport produktów pochodzenia roślinnego
Eksport produktów rolnych stanowi ważną
portu to 588 mln euro. Łącznie w 2014
gałąź gospodarki Polski. W 2014 r. wartość
wolumen całego eksportu warzyw i przetwo-
eksportu towarów rolno-spożywczych osią-
rów warzywnych z Polski wyniósł 1 581 tys.
gnęła poziom 21,3 mld euro. W 2014 r. duży
ton, a jego wartość – 1,3 mld euro. W 2014
udział w eksporcie przypada na eksport pro-
eksport soków owocowych i warzywnych
duktów roślinnych, w tym tych, których plon
osiągnął poziom 447 tys. ton, których war-
zależy od zapylania przez owady. Eksport owo-
tość wyniosła 493 mln euro. Krajowy eks-
ców świeżych wyniósł 1 334 tys. ton o wartości
port tłuszczów roślinnych stanowił ponad
597 mln euro. Dominującą pozycją w eksporcie
2% eksportu rolno-spożywczego. W 2014 r.
owoców z Polski są jabłka. W 2014 r. eksport
z Polski wyeksportowano 623 tys. ton tłusz-
jabłek z Polski wyniósł 1 062 tys. ton, a jego
czów roślinnych za 495 mln euro. W war-
wartość – 340 mln euro. Eksport przetworów
tości eksportu tej grupy towarowej najwięk-
owocowych wyniósł 416 tys. ton. Wartość eks-
szy był udział (72%) oleju rzepakowego.
Rodzaje produktów
2011
2012
2013
2014
Warzywa
3107,3
3630,0
3979,7
3938,4
Owoce i orzechy jadalne
3122,0
4479,4
4845,5
4370,6
Przetwory z warzyw, owoców, orzechów lub innych części roślin
3584,6
4372,9
4625,4
4302,5
595,2
897,9
1787,7
1687,1
Nasiona i owoce oleiste, ziarna, nasiona i owoce różne,
rośliny przemysłowe
Tabela 3. Tabelaryczne zestawienie wartości eksportu produktów roślinnych (dane w milionach zł)
14
Nie tylko miód
15
m
orsk
ie
els
kie
pom
lub
sko-
Wartość ekonomiczna zapylania
upraw rolniczych w Polsce
kujaw
o-
rskie
sk
omo
iń
niop
m
dolnośląskie
od
zach
ar
ie
sk
ol
op
elk
wi
w
az
ur
s
kie
świę
tokrz
yskie
śląskie
Wartość zapylania upraw rolnych w Polsce
w Polsce wynosi ponad 1,5 mld zł rocznie;
w roku 2015 wynosiła 4,1 mld zł. Jest to kwota
rzepaku około 1 mld zł rocznie; a trzech ko-
zbliżona do wartości średniej dla ostatnich lat,
lejnych upraw ponad 0,25 mld zł rocznie.
oszacowanej na 3,9 mld zł. Zostały one wyliczo-
pomorskie
podlaskie
ckie
podkarpa
lubus
lskie
kie
opo
łódz
kie
Zapylanie przez zwierzęta, w tym przede
ne przy wykorzystaniu danych statystycznych
wszystkim owady zapylające, ma najwyższą
dotyczących produkcji rolnej w Polsce. Z uwagi
wartość kolejno w województwie mazowiec-
na różnice w zbiorach i cenach między latami,
kim, lubelskim i łódzkim. We wszystkich tych
szczegółowe wartości różnią się w poszczegól-
regionach występują duże areały upraw sadow-
nych latach. Dane te należy traktować jako sza-
niczych, na których plonowanie bardzo duży
cunkowe, pozwalające na ocenę skali zjawiska.
wpływ ma zapylanie. Jednak wartość ekono-
Na ogólną wartość zapylania roślin upraw-
miczna zapylania jest bardzo duża również
ał
m
w pozostałych województwach - osiąga ona
jabłek (oraz niektórych innych roślin sadowni-
co najmniej kilkadziesiąt mln zł rocznie,
czych) oraz zapylanie rzepaku. Jeśli chodzi
a w większości województw przekracza
o produkcję warzywną, zapylanie ma w Polsce
100 mln zł rocznie. Na obszarach o ma-
największy wpływ na plonowanie ogórków.
łym udziale sadów, uprawą w największym
Ekonomiczna wartość zapylania samych jabłek
stopniu zależną od zapylania jest rzepak.
ie
sk
kie
ec
wi
zo
ol
op
ma
nych w Polsce największy wpływ ma zapylanie
Ekonomiczna wartość zapylania w mln zł
1600
1400
1200
1000
800
600
400
200
Wykres 1. Udział poszczególnych województw w całkowitej wartości zapylania upraw rolniczych w Polsce
Po
m
id
or
y
zk
i
Po
rz
ec
ki
iw
Śl
Ag
re
st
G
ry
ka
G
ru
sz
ki
ki
po
zi
om
gó
rk
i
O
ki
i
w
sk
a
Tr
u
y
ic
ze
re
śn
ie
al
in
W
iśn
ie
M
ak
ep
Rz
Ja
bł
ka
0
Wykres 2. Uprawy o największej wartości ekonomicznej zapylania w Polsce
16
Nie tylko miód
17
Wartość ekonomiczna zapylania
upraw rolniczych w poszczególnych
województwach
Województwo dolnośląskie
Szacunkowa wartość zapylania upraw rolnych
w roku 2015 w województwie dolnośląskim
wyniosła 200 mln zł. Na wartość tą w największym stopniu wpływa zapylanie rzepaku (blisko
150 mln zł rocznie), dla którego województwo
dolnośląskie stanowi jeden z najistotniejszych
obszarów uprawy w kraju. Udział innych
upraw zależnych od zapylania jest stosunkowo
niewielki, ale na uwagę zasługuje duża pro-
Owoce
dukcja gryki, wyróżniająca to województwo
Rośliny oleiste
na tle reszty kraju (około 10 mln zł rocznie).
Warzywa
Udział poszczególnych grup upraw w całkowitej
wartości zapylania upraw rolniczych w województwie
Ekonomiczna wartość zapylania w mln pln
160
140
120
100
80
60
40
18
or
y
Po
m
id
zk
ec
Po
rz
sz
ru
G
i
ki
ki
iw
Śl
in
y
al
M
io
m
ip
oz
sk
aw
ki
Ag
re
st
ki
i
gó
rk
O
bł
ka
Ja
ka
ry
G
śn
re
ze
ic
Tr
u
traktować jako szacunkowe, pozwalające na ocenę skali problemu.
ie
ak
W
z tym szczegółowe wartości będą się różnić w poszczególnych latach. Dane te należy
0
ep
różnice w produkcji rolnej oraz cenach produktów rolnych pomiędzy latami. W związku
Rz
województwach. Podobnie jak w przypadku danych ogólnopolskich, należy mieć na uwadze
20
iśn
ie
Powyżej przedstawiono szacunkową wartość zapylania upraw rolniczych w poszczególnych
Nie tylko miód
19
Województwo kujawsko-pomorskie
Województwo lubelskie
Szacunkowa wartość zapylania upraw rolnych
Szacunkowa wartość zapylania upraw rolnych
w województwie kujawsko-pomorskim
w województwie lubelskim w roku 2015 wynio-
w roku 2015 wyniosła 208 mln zł. Podobnie
sła 774 mln zł i plasuje to województwo
jak w przypadku województwa dolnośląskiego,
na drugim miejscu w kraju. Województwo
na wartość tę w największym stopniu wpływa
lubelskie jest w krajowej czołówce, jeśli chodzi
zapylanie rzepaku (125 mln zł rocznie). Udział
o produkcję wielu upraw zależnych od za-
innych upraw zależnych od zapylania jest nieco
pylania: notuje się tu największe zbiory malin
większy, ale wciąż stosunkowo niewielki.
(wartość ich zapylania to 321 mln zł), truskaOwoce
wek (35 mln zł), agrestu (20 mln zł), porze-
Owoce
Rośliny oleiste
czek (około 16 mln zł) oraz gryki (14 mln zł).
Rośliny oleiste
Warzywa
Województwo lubelskie należy też do naj-
Warzywa
większych producentów upraw sadowniczych,
Udział poszczególnych grup upraw w całkowitej
wartości zapylania upraw rolniczych w województwie
Po
m
id
or
y
ki
iw
Śl
sz
ki
ru
G
ry
ka
G
ki
Ag
re
st
gó
rz
ec
z
Po
ip
O
oz
io
m
ki
ak
ki
in
y
M
ka
ry
G
al
i
zk
ec
Po
rz
Po
m
id
or
ki
iw
Śl
y
in
al
M
G
ru
sz
ki
io
m
oz
ki
aw
sk
Tr
u
iśn
ie
ic
ip
śn
re
ze
Ag
re
st
i
gó
rk
O
ie
śn
C
ze
re
ep
Rz
W
aw
0
Rz
ep
0
sk
50
Tr
u
20
ni
e
100
ze
re
ś
40
ic
150
ka
60
bł
200
ie
80
Ja
250
W
iśn
100
y
300
ki
120
ie
350
ak
140
rk
i
Ekonomiczna wartość zapylania w mln pln
Ekonomiczna wartość zapylania w mln pln
20
Udział poszczególnych grup upraw w całkowitej
wartości zapylania upraw rolniczych w województwie
głównie jabłek, gruszek, śliwek, wiśni i czereśni.
Nie tylko miód
21
Województwo lubuskie
Województwo łódzkie
Szacunkowa wartość zapylania upraw rolnych
Szacunkowa wartość zapylania upraw rol-
w województwie lubuskim w roku 2015 wy-
nych w województwie łódzkim w roku 2015
niosła 83 mln zł. Na sumę tę w największym
wyniosła 372 mln zł. Rolnictwo na tym ob-
stopniu wpływa zapylanie rzepaku (około
szarze jest szczególnie wrażliwe na kwe-
39 mln zł) oraz stosunkowo duży udział
stie zapylania, głównie z powodu dużego
zapylania owoców (łącznie blisko 34 mln zł).
udziału produkcji sadowniczej oraz znacznej
powierzchni upraw ogórków. Wartość zapylania ogórków (blisko 44 mln zł) i gruszek
Owoce
(ponad 18 mln zł rocznie) plasuje wojewódz-
Owoce
Rośliny oleiste
two łódzkie na drugim miejscu w kraju.
Rośliny oleiste
Warzywa
Warzywa
Udział poszczególnych grup upraw w całkowitej
wartości zapylania upraw rolniczych w województwie
Udział poszczególnych grup upraw w całkowitej
wartości zapylania upraw rolniczych w województwie
Ekonomiczna wartość zapylania w mln pln
45
40
Ekonomiczna wartość zapylania w mln zł
G
ry
ka
y
or
id
m
Śl
iw
ki
Po
Po
rz
ec
zk
i
y
al
in
M
st
re
Ag
Tr
u
sk
aw
ki
i
zk
ie
ic
Ja
b
W
y
id
or
Ag
re
st
m
Po
Po
rz
ec
zk
i
y
al
in
M
ki
iw
Śl
ki
sz
G
ru
ry
ie
G
re
ic
ze
ka
ie
śn
rk
i
ka
Ja
bł
O
gó
iśn
W
Tr
u
sk
aw
ki
i
po
zi
Rz
om
ki
ep
ak
iśn
0
22
ru
s
0
G
5
ak
50
ep
10
Rz
100
re
śn
15
ze
150
i
20
rk
200
gó
25
O
250
łk
a
30
ie
35
Nie tylko miód
23
Województwo małopolskie
Województwo mazowieckie
Szacunkowa wartość zapylania upraw rolnych
Szacunkowa wartość zapylania upraw rol-
w województwie małopolskim w roku 2015
nych w województwie mazowieckim w roku
wyniosła 125 mln zł. Największy udział
2015 wyniosła 1135 mln zł i uplasowała to
w tej wartości ma zapylanie upraw sa-
województwo na pierwszym miejscu w kraju.
downiczych (92 mln zł), wyróżniają-
Województwo to jest w krajowej czołówce,
cych ten region na tle pozostałych.
głównie z uwagi na znaczną powierzchnię
upraw sadowniczych; jest liderem w produkcji
jabłek, a wartość zapylania tylko jabłek wynosi
Owoce
810 mln zł rocznie. Do tego notowane są tutaj
Owoce
Rośliny oleiste
największe zbiory innych owoców: wiśni
Rośliny oleiste
Warzywa
i czereśni (wartość zapylania 115 mln zł), gru-
Warzywa
szek (blisko 39 mln zł), śliwek (około 14 mln zł).
Udział poszczególnych grup upraw w całkowitej
wartości zapylania upraw rolniczych w województwie
Udział poszczególnych grup upraw w całkowitej
wartości zapylania upraw rolniczych w województwie
Ekonomiczna wartość zapylania w mln pln
900
800
700
Ekonomiczna wartość zapylania w mln pln
60
600
50
500
40
400
30
300
20
200
10
100
0
24
ki
Po
rz
e
cz
or
y
Po
m
id
ka
G
ry
Ag
re
st
iw
ki
Śl
y
in
al
M
m
oz
io
aw
ki
sk
Tr
u
ie
iśn
W
ki
ak
ip
ru
s
G
Rz
ep
zk
i
i
rk
gó
re
ś
ze
ic
O
ni
e
ka
bł
Ja
ka
G
ry
id
or
y
m
Po
ki
ki
ec
z
Po
rz
iw
id
om
ip
sk
aw
ki
Śl
or
y
ki
sz
G
ru
Ag
re
st
k
ep
a
Rz
y
in
al
Tr
u
W
iśn
ie
ic
M
ze
re
śn
ie
i
rk
gó
O
Ja
bł
ka
0
Nie tylko miód
25
Województwo opolskie
Województwo podkarpackie
Szacunkowa wartość zapylania upraw rolnych
Szacunkowa wartość zapylania upraw rolnych
w województwie opolskim w roku 2015 wynio-
w województwie podkarpackim w roku 2015
sła 97 mln zł. Największą część tej sumy stanowi
wyniosła 70 mln zł. Największy udział w tej
wartość zapylania rzepaku (około 89 mln zł), dla
wartości ma zapylanie upraw sadowniczych
którego województwo opolskie stanowi jeden
(34 mln zł), jednak wartość zapylania warzyw
z najistotniejszych obszarów uprawy w kraju.
i roślin oleistych jest tylko nieznacznie mniejsza.
Owoce
Owoce
Rośliny oleiste
Rośliny oleiste
Warzywa
Warzywa
Udział poszczególnych grup upraw w całkowitej
wartości zapylania upraw rolniczych w województwie
Udział poszczególnych grup upraw w całkowitej
wartości zapylania upraw rolniczych w województwie
Ekonomiczna wartość zapylania w mln pln
100
90
80
70
60
50
25
40
20
30
15
20
10
10
5
y
id
or
ki
iw
Śl
m
Po
Po
rz
ec
zk
i
ki
sz
ru
G
G
ry
ka
om
zi
po
ki
i
Tr
u
sk
aw
ie
iśn
W
ki
Ag
re
st
ie
ic
ze
re
śn
rk
i
O
gó
y
in
al
M
łk
a
Ja
b
ak
ki
ze
Po
r
id
cz
y
or
y
in
M
al
ka
G
ry
ki
sz
G
ru
ki
iw
Śl
Ag
re
st
Po
m
ep
Rz
aw
ki
0
sk
Tr
u
W
iśn
ie
ic
ip
ze
oz
i
re
śn
om
ki
ie
i
gó
rk
O
ka
bł
Ja
Rz
ep
ak
0
26
Nie tylko miód
27
Województwo podlaskie
Województwo pomorskie
Szacunkowa wartość zapylania upraw rolnych
Szacunkowa wartość zapylania upraw rolnych
w województwie podlaskim w roku 2015
w województwie pomorskim w roku 2015
wyniosła 32 mln zł. Wartość ta jest równo-
wyniosła 115 mln zł. Na wartość tą w najwięk-
miernie rozłożona pomiędzy uprawy sa-
szym stopniu wpływa zapylanie rzepaku (około
downicze, warzywne i roślin oleistych.
83 mln zł). Udział innych upraw zależnych
od zapylania jest stosunkowo niewielki, ale na uwagę zasługuje duża produkcja gryki, wyróżniającato województwo
na tle reszty kraju (około 9 mln zł).
Owoce
Owoce
Rośliny oleiste
Rośliny oleiste
Warzywa
Warzywa
Udział poszczególnych grup upraw w całkowitej
wartości zapylania upraw rolniczych w województwie
Udział poszczególnych grup upraw w całkowitej
wartości zapylania upraw rolniczych w województwie
Ekonomiczna wartość zapylania w mln pln
90
80
or
y
id
Po
m
iw
ki
Śl
ru
s
G
Ag
re
st
zk
i
i
ec
zk
y
Po
rz
in
M
al
ie
ie
iśn
W
sk
aw
ki
ic
ip
ze
oz
i
re
om
śn
ki
i
gó
rk
O
ep
Rz
iw
Śl
y
or
id
m
ec
zk
Po
rz
sz
ru
G
Po
Tr
u
ie
iśn
W
Tr
u
sk
aw
ki
ic
ip
ze
oz
i
re
śn
om
ie
i
gó
rk
O
M
G
bł
Ja
ep
Rz
28
ka
0
bł
0
Ja
10
ka
2
ry
20
G
4
ki
30
i
6
Ag
re
st
40
ki
8
ki
50
al
in
y
10
ry
ka
60
ka
12
ak
70
ak
Ekonomiczna wartość zapylania w mln pln
14
Nie tylko miód
29
Województwo śląskie
Województwo świętokrzyskie
Szacunkowa wartość zapylania upraw rol-
Szacunkowa wartość zapylania upraw rolnych
nych w województwie śląskim w roku 2015
w województwie świętokrzyskim w roku 2015
wyniosła 39 mln zł. Około połowy tej war-
wyniosła 274 mln zł. Rolnictwo na tym obsza-
tości stanowi zapylanie rzepaku (około 22
rze jest szczególnie wrażliwe na kwestie zapy-
mln zł); dość duży jest też udział zapyla-
lania, głównie z uwagi na duży udział produkcji
nia owoców (łącznie około 12 mln zł).
sadowniczej oraz znaczną powierzchnię upraw
ogórków. Wartość zapylania jabłek (około
166 mln zł), wiśni i czereśni (około 27 mln zł),
Owoce
śliwek (około 4 mln zł) oraz ogórków (około
Owoce
Rośliny oleiste
32 mln zł) należy do najwyższych w kraju.
Rośliny oleiste
Warzywa
Warzywa
Udział poszczególnych grup upraw w całkowitej
wartości zapylania upraw rolniczych w województwie
Udział poszczególnych grup upraw w całkowitej
wartości zapylania upraw rolniczych w województwie
Po
m
id
or
y
zk
i
ec
Po
rz
iw
ki
Śl
ki
sz
G
ru
ka
ry
G
W
iśn
ie
Ag
re
st
in
al
re
ś
ze
ic
ip
ki
aw
M
ni
e
ka
m
oz
io
Ja
bł
ki
i
gó
rk
O
sk
Tr
u
ak
ep
id
Po
m
Po
Śl
iw
ru
sz
k
G
ry
G
ze
r
M
ie
eś
n
bł
Ja
ic
ip
ki
aw
sk
Tr
u
W
iśn
ie
oz
io
m
rk
i
gó
O
ep
Rz
30
Rz
0
or
y
0
rz
ec
zk
i
5
ki
5
i
10
ka
10
Ag
re
st
15
al
in
y
15
ka
20
ki
20
ak
25
y
Ekonomiczna wartość zapylania w mln pln
Ekonomiczna wartość zapylania w mln pln
25
Nie tylko miód
31
Województwo warmińsko-mazurskie
Województwo wielkopolskie
Szacunkowa wartość zapylania upraw rolnych
Szacunkowa wartość zapylania upraw rolnych
w województwie warmińsko-mazurskim
w województwie wielkopolskim w roku 2015
w roku 2015 wyniosła 106 mln zł. Na sumę
wyniosła 230 mln zł. Na sumę tę w najwięk-
tę w największym stopniu wpływa zapylanie
szym stopniu wpływa zapylanie rzepaku (około
rzepaku (około 72 mln zł) oraz stosunkowo
141 mln zł), dla którego województwo wiel-
duży udział zapylania owoców (około 25 mln zł).
kopolskie stanowi jeden z najistotniejszych
obszarów uprawy w kraju. Udział innych upraw
zależnych od zapylania jest stosunkowo nieOwoce
wielki, ale na uwagę zasługuje duża produkcja
Owoce
Rośliny oleiste
wiśni i czereśni, wyróżniająca to województwo
Rośliny oleiste
Warzywa
na tle reszty kraju (około 40 mln zł rocznie).
Warzywa
Udział poszczególnych grup upraw w całkowitej
wartości zapylania upraw rolniczych w województwie
Udział poszczególnych grup upraw w całkowitej
wartości zapylania upraw rolniczych w województwie
Ekonomiczna wartość zapylania w mln pln
160
Ekonomiczna wartość zapylania w mln pln
80
140
70
120
60
100
50
80
40
60
30
40
20
20
10
Po
rz
ec
zk
i
ka
G
ry
y
in
al
M
or
m
id
Po
ru
Tr
u
sk
aw
ki
G
io
oz
y
ki
sz
ki
m
ki
iw
i
rk
gó
Śl
ip
ze
W
iśn
ie
ic
O
re
bł
ka
Ja
ak
ep
Rz
id
or
y
ki
iw
Śl
Po
m
Po
rz
ec
zk
i
ki
sz
G
ru
Ag
re
st
i
gó
rk
re
ze
ic
ie
iśn
W
O
ie
śn
ka
bł
Ja
y
in
al
M
ry
ip
G
oz
i
ka
ki
om
ak
ep
Rz
aw
ki
Tr
us
k
32
śn
ie
0
0
Nie tylko miód
33
Rekomendacje
Województwo zachodniopomorskie
Jak pokazują zaprezentowane dane, praca
Szacunkowa wartość zapylania upraw rol-
owadów zapylających ma kolosalne znaczenie
nych w województwie zachodniopomor-
dla rolnictwa. Jednocześnie to przemysłowe,
skim w roku 2015 wyniosła 213 mln zł.
wielkoobszarowe rolnictwo w dużym stopniu
Znaczna cześć tej sumy dotyczy zapylania
odpowiada za spadek liczebności pszczół. Jedną
rzepaku (około 128 mln zł), którego jed-
z najważniejszych bezpośrednich przyczyn tego
ne z największych zbiorów notowane są
alarmującego zjawiska jest stosowanie toksycz-
w województwie zachodniopomorskim.
przeprowadzenie szeregu pilnych działań:
takich praktyk rolniczych, które pozwolą
zmniejszyć uzależnienie od syntetycznych
1
zawierających szkodliwe dla pszczół neonikotynoidy (do końca 2016 roku obowiązuje
w UE zakaz stosowania trzech najczęściej stosowanych neonikotynoidów) oraz fipronil,
a także rozszerzenie zakazu na inne toksyczne substancje, które nadal są dopuszczone do użytku w UE, takie jak: chloropiryfos, cypermetryna oraz deltametryna.
2
120
Przyjęcie narodowych planów ochrony owa-
100
ności biologicznej terenów rolnych.
Finansowanie badań, rozwoju i wdrażania
go czasowo zakazu stosowania pestycydów
140
uprawnych oraz zwiększenie różnorod-
powyższe pod uwagę, Greenpeace postuluje
Wprowadzenie całkowitego i nieograniczone-
Ekonomiczna wartość zapylania w mln pln
naturalnych siedlisk wokół terenów
4
Rośliny oleiste
Udział poszczególnych grup upraw w całkowitej
wartości zapylania upraw rolniczych w województwie
Zwiększenie ochrony naturalnych i pół-
nych pestycydów (Greenpeace 2013). Biorąc
Owoce
Warzywa
3
środków ochrony roślin.
Polska z jednej strony jest unijnym, a nawet
światowym liderem w uprawie wielu gatunków owoców zależnych od pracy zapylaczy.
Z drugiej strony polskie rolnictwo ekologiczne ma duży potencjał rozwoju, dzięki dużej
liczbie małych gospodarstw, dużym zasobom
siły roboczej na wsi, zróżnicowaniu warunków
przyrodniczych, wysokiej naturalności krajobrazu na obszarach wiejskich. Dlatego nasz kraj
ma szansę odgrywać wiodącą w UE rolę
w zakresie przedstawionych powyżej rekomendacji. Argumentem za taką polityką powinien
stać się również zestaw danych ekonomicznych przedstawionych w naszym raporcie.
dów zapylających, a w konsekwencji wspieranie i promocja praktyk rolniczych mających
80
korzystny wpływ na proces zapylania realizo60
wany w ramach systemów rolnych, np. rotacji
upraw (płodozmianu), ustanawiania obszarów
40
proekologicznych na poziomie indywidualnych gospodarstw, wspieranie ekologicznych
20
metod upraw. Plany te powinny również
uwzględniać systematyczne badania nad
m
id
or
y
ki
Po
sz
ru
G
Ag
re
st
i
zk
iw
ki
ec
rz
Po
ip
ki
sk
aw
Śl
ki
oz
eś
ze
r
ic
Tr
u
ie
iśn
W
34
io
m
ni
e
ka
G
ry
i
gó
rk
O
y
M
al
in
ka
bł
Ja
Rz
ep
ak
0
stanem populacji owadów oraz metodami
zwiększenia zróżnicowanej bazy pożytkowej.
Nie tylko miód
35
Bibliografia
36
Ekonomiczna wartość zapylania
jabłoni przez zwierzęta to 1,5 mld zł
rocznie. Najwięcej w województwie
mazowieckim - 810 mln zł
Bibliografia
Breeze, T.D., Bailey, A.P., Balcombe, K.G., &Potts, S.G. (2011). Pollination services in the UK: how
important are honeybees? Agriculture, Ecosystems and Environment 142: 137-143.
Gallai, N. & Vaissière, B.E. 2009. Guidelines for the economic valuation of pollination services
Greenpeace to międzynarodowa organizacja pozarządowa, działająca na rzecz ochrony
at a national scale. Rome, FAO
środowiska naturalnego. Organizacja koncentruje swoje działania na najbardziej istotnych,
Guidelines for the economic valuation of pollination services at a national scale
Food and Agriculture Organization of the United Nations, Rome 2009
Handel zagraniczny towarami rolno-spożywczymi w 2014 r. z uwzględnieniem eksportu
głównych grup towarowych, Agencja Rynku Rolnego, Warszawa 2015
zarówno globalnych jak i lokalnych, zagrożeniach dla bioróżnorodności i środowiska. Biura
Greenpeace znajdują się w ponad 50 krajach świata. Aby zachować swoją niezależność,
Greenpeace nie przyjmuje dotacji od rządów, partii politycznych i korporacji. Działania
Greenpeace finansowane są dzięki wsparciu indywidualnych darczyńców.
W Polsce Greenpeace działa od 2004 roku z siedzibą główną w Warszawie.
http://faostat.org
http://www.fao.org/pollination
Klein, A. M., Vaissiere, B. E., Cane, J. H., Steffan-Dewenter, I., Cunningham, S. A., Kremen,
C., & Tscharntke, T. (2007). Importance of pollinators in changing landscapes for world crops.
Proceedings of the Royal Society of London B: Biological Sciences, 274(1608), 303-313.
Koltowski, Z. (2007). Znaczenie pszczoły miodnej w zapylaniu roślin entomofilnych. Pszczelarz
Polski, 4, 11-14.
Majewski, J. (2011). Wartość zapylania upraw w województwie mazowieckim; próba szacunku.
Zeszyty Naukowe Szkoły Głównej Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie. Problemy Rolnictwa
Światowego, 11(1).
Produkcja i handel zagraniczny produktami rolnymi w 2013 r., GUS, Warszawa, 2014
Produkcja upraw rolnych i ogrodniczych w 2014 r., GUS, Warszawa 2015
Opracowanie przygotowane przez Pracownię Przyrodniczą
na zlecenie Fundacji Greenpeace Polska
Produkcja upraw rolnych i ogrodniczych w 2015 r., GUS, Warszawa 2016
Roczni Statystyczny Rolnictwa 2014, GUS, Warszawa 2015
Rolnictwo w 2014 r., GUS, Warszawa, 2015
Autorzy: Marek Jobda, Rafał Rzepkowski
Redakcja i korekta: Magdalena Kędzierska-Zaporowska
Skład: Agata Środa
Rynek owoców w Polsce w 2014 , Agencja Rynku Rolnego, Warszawa 2014
Skup i ceny Produktów rolnych w 2014 r., GUS, Warszawa 2015
Skup produktów rolnych w 2015 r. - dane wstępne, GUS, Warszawa 2016
Zdjęcie na okładce: Robby Schulze​​(CC BY 2.0)
Zdjęcia: str. 2, 8, 14 - Peter Catons Mac
str. 4 - Ed Lonnee
Spadek populacji pszczół. Przegląd czynników zagrażających owadom zapylającym i rolnictwu
str. 12 - Tomas Halasz
w Europie, Greenpeace 2013
str. 16 - Axel Kirchhof
Użytkowanie gruntów i powierzchnia zasiewów w 2015 r., GUS, Warszawa 2016
str. 18 - Fred Dott
str. 36 - Bente Stachowske
Lipiec 2016
38
Fundacja Greenpeace Polska
Altowa 4
02-386 Warszawa
greenpeace.pl
ISBN 978-83-927871-3-6
Wydrukowano na papierze ekologicznym
Download