Oddziaływanie prądu na organizm człowieka oraz ratowanie osób
advertisement
Politechnika Poznańska – Wydział Elektryczny ul. Piotrowo 3A, 6060-965 Poznań Poznań tel. 6161-6652077, fax. 6161-6652548, email: [email protected] www.ede.fee.put.poznan.pl projekt POKL-04.01.02-00-172/11-00 Oddziaływanie prądu na organizm człowieka oraz ratowanie osób porażonych prądem elektrycznym 1 Projekt wspó współfinansowany przez Unię Unię Europejską Europejską w ramach Europejskiego Funduszu Społ Społecznego projekt POKL-04.01.02-00-172/11-00 Powszechne stosowanie urządzeń zasilanych energią elektryczną niesie ze sobą różnego rodzaju zagrożenia zarówno dla człowieka jak i jego środowiska. Są to: • zagrożenia od elektryczności statycznej • porażenia oraz oparzenia prądem i łukiem elektrycznym • zagrożenia pożarowe • zagrożenia wybuchem • szkodliwe oddziaływania silnych pól elektrycznych i elektromagnetycznych • zagrożenia o charakterze mechanicznym. 2 Projekt wspó współfinansowany przez Unię Unię Europejską Europejską w ramach Europejskiego Funduszu Społ Społecznego projekt POKL-04.01.02-00-172/11-00 3 Projekt wspó współfinansowany przez Unię Unię Europejską Europejską w ramach Europejskiego Funduszu Społ Społecznego projekt POKL-04.01.02-00-172/11-00 4 Projekt wspó współfinansowany przez Unię Unię Europejską Europejską w ramach Europejskiego Funduszu Społ Społecznego projekt POKL-04.01.02-00-172/11-00 Oddziaływanie prądu elektrycznego na organizm ludzki Prąd przemienny o częstotliwości 50 Hz i napięciu 400/230 V jest najbardziej rozpowszechnionym środkiem przenoszenia energii elektrycznej. Z tego powodu większość porażeń i oparzeń ludzi prądem elektrycznym, nazywanych wypadkami elektrycznymi, występuje przy styczności człowieka z urządzeniami elektroenergetycznymi prądu przemiennego, przy czym najczęstsze są rażenia na drodze ręka - nogi lub ręka - ręka. Ponadto prąd przemienny o częstotliwości od 15 do 100 Hz powoduje najgroźniejsze dla życia reakcje organizmu, stąd skutki rażenia nim rozpatruje się szczególnie wnikliwie. 5 Projekt wspó współfinansowany przez Unię Unię Europejską Europejską w ramach Europejskiego Funduszu Społ Społecznego projekt POKL-04.01.02-00-172/11-00 Działanie pośrednie, powstające bez przepływu prądu przez ciało człowieka, powoduje takie urazy, jak: oparzenia ciała wskutek pożarów wywołanych zwarciem elektrycznym lub spowodowane dotknięciem do nagrzanych elementów groźne dla życia oparzenia ciała łukiem elektrycznym, a także metalizacja skóry spowodowana osadzaniem się roztopionych cząstek metalu uszkodzenia wzroku wskutek dużej jaskrawości łuku elektrycznego uszkodzenia mechaniczne ciała w wyniku upadku z wysokości lub upuszczenia trzymanego przedmiotu. 6 Projekt wspó współfinansowany przez Unię Unię Europejską Europejską w ramach Europejskiego Funduszu Społ Społecznego projekt POKL-04.01.02-00-172/11-00 Działanie bezpośrednie: porażenie elektryczne wskutek przepływu prądu elektrycznego przez ciało ludzkie (tzw. prądu rażeniowego) może wywołać wiele zmian fizycznych, chemicznych i biologicznych w organizmie (a nawet śmierć człowieka) poprzez oddziaływanie na układ nerwowy oraz w wyniku elektrolizy krwi i płynów fizjologicznych. 7 Projekt wspó współfinansowany przez Unię Unię Europejską Europejską w ramach Europejskiego Funduszu Społ Społecznego projekt POKL-04.01.02-00-172/11-00 Porażenie elektryczne może objawiać się: odczuwaniem bólu przy przepływie prądu, kurczami mięśni (skurcz mięśni dłoni może uniemożliwić samouwolnienie się porażonego) zatrzymaniem oddechu, zaburzeniami krążenia krwi zaburzeniami wzroku, słuchu i zmysłu równowagi utratą przytomności migotaniem komór sercowych (fibrylacja) - bardzo groźnym dla życia człowieka, gdyż zazwyczaj prowadzi ono do zejścia śmiertelnego oparzeniami skóry i wewnętrznych części ciała, do zwęglenia włącznie 8 Projekt wspó współfinansowany przez Unię Unię Europejską Europejską w ramach Europejskiego Funduszu Społ Społecznego projekt POKL-04.01.02-00-172/11-00 Bezpośrednio po rażeniu prądem, tzn. po przerwaniu przepływu prądu, może wystąpić wstrząs elektryczny, objawiający się przerażeniem, bladością, drżeniem ciała lub kończyn, nadmiernym wydzielaniem potu, stanem apatii lub euforii. Może również wystąpić obrzęk mózgu i utrata przytomności, połączona z zatrzymaniem krążenia krwi i brakiem oddechu. Skutki te mogą się ujawnić także po pewnym czasie - od kilku minut do kilku miesięcy. 9 Projekt wspó współfinansowany przez Unię Unię Europejską Europejską w ramach Europejskiego Funduszu Społ Społecznego projekt POKL-04.01.02-00-172/11-00 Zjawisko porażenia ma miejsce wówczas, gdy występuje droga dla prądu rażeniowego i istnieje źródło napięcia wymuszającego przepływ takiego prądu. W praktyce dochodzi do tego, gdy człowiek styka się jednocześnie z dwoma punktami znajdującymi się pod różnymi potencjałami i zamyka się w ten sposób elektryczny obwód dla prądu rażeniowego Napięcie dotykowe jest to napięcie między dwoma punktami nie należącymi do obwodu elektrycznego, z którymi mogą się zetknąć jednocześnie obie ręce lub ręka i noga człowieka. Napięcie krokowe jest to napięcie między dwoma punktami na powierzchni ziemi lub na powierzchni stanowiska pracy, odległymi od siebie o 1 m (jeden krok). 10 Projekt wspó współfinansowany przez Unię Unię Europejską Europejską w ramach Europejskiego Funduszu Społ Społecznego projekt POKL-04.01.02-00-172/11-00 Skutki rażenia prądem elektrycznym zależą od: rodzaju prądu, a więc czy jest to rażenie: prądem przemiennym o małej częstotliwości (15 -100Hz), prądem przemiennym o dużej częstotliwości, krótkotrwałymi, jednokierunkowymi impulsami prądowymi, prądem stałym wartości napięcia i natężenia prądu rażeniowego oraz czasu jego przepływu drogi przepływu prądu przez ciało człowieka stanu psychofizycznego porażonego czasu przepływu prądu rażenia temperatury i wilgotności skóry powierzchni styku z przewodnikiem siły docisku przewodnika do naskórka 11 Projekt wspó współfinansowany przez Unię Unię Europejską Europejską w ramach Europejskiego Funduszu Społ Społecznego projekt POKL-04.01.02-00-172/11-00 Najczęściej występujące drogi przepływu prądu rażeniowego przez człowieka 12 Projekt wspó współfinansowany przez Unię Unię Europejską Europejską w ramach Europejskiego Funduszu Społ Społecznego projekt POKL-04.01.02-00-172/11-00 13 Projekt wspó współfinansowany przez Unię Unię Europejską Europejską w ramach Europejskiego Funduszu Społ Społecznego projekt POKL-04.01.02-00-172/11-00 14 Projekt wspó współfinansowany przez Unię Unię Europejską Europejską w ramach Europejskiego Funduszu Społ Społecznego projekt POKL-04.01.02-00-172/11-00 Impedancja naskórka (skóry) w dużym stopniu zależy od stanu fizycznego naskórka (gruby, cienki, zdarty, suchy, wilgotny, mokry) i od powierzchni styku z zewnętrznym obwodem elektrycznym. Wartość impedancji naskórka zawiera się w szerokich granicach - od kilkuset do kilkunastu tysięcy omów. Rezystancja wewnętrzna ciała zależy głównie od drogi przepływu i jest największa przy przepływie prądu na drodze ręka - ręka i ręka - noga (stopa), przy czym jej wartość jest równa około kilkuset omów. Najmniejsza wartość impedancji jest na drodze przepływu prądu ręka - kark. 15 Projekt wspó współfinansowany przez Unię Unię Europejską Europejską w ramach Europejskiego Funduszu Społ Społecznego projekt POKL-04.01.02-00-172/11-00 Impedancja ciała człowieka ZT Z s1 Zw Ir Z s2 Największą impedancję dla przepływu prądu elektrycznego wykazuje wierzchnia warstwa naskórka o grubości 0,05÷0,2 mm Schemat zastępczy impedancji ciała człowieka Zs1, Zs2 - impedancje skóry w miejscu zetknięcia się z elektrodami, Zw - impedancja wewnętrzna tkanek na drodze przepływu prądu, ZT - impedancja wypadkowa. 16 Projekt wspó współfinansowany przez Unię Unię Europejską Europejską w ramach Europejskiego Funduszu Społ Społecznego projekt POKL-04.01.02-00-172/11-00 Impedancja ciała człowieka Impedancja skóry zależy od: stanu naskórka i stopnia jego zawilgocenia napięcia rażeniowego czasu trwania rażenia powierzchni dotyku i nacisku elektrod Impedancja wewnętrzna zależy od: drogi przepływu prądu powierzchni styczności z elektrodami Zmienność impedancji wypadkowej jest wynikiem zmienności jej części składowych. W zakresie napięć do ok. 500 V decydujące znaczenie ma impedancja skóry. Przy napięciach wyższych jej wpływ staje się pomijalny (zjawisko przebicia), a impedancja wypadkowa przyjmuje wartości impedancji wewnętrznej. 17 Projekt wspó współfinansowany przez Unię Unię Europejską Europejską w ramach Europejskiego Funduszu Społ Społecznego projekt POKL-04.01.02-00-172/11-00 Impedancja ciała człowieka Z [] Napięciu rażeniowemu 220 V odpowiadają na rysunku następujące wartości: - percentyl 95% - 2125 Ω, - percentyl 50% - 1350 Ω, - percentyl 5% - 1000 Ω T 5000 4000 3000 95% 2000 50% 5% 1000 0 100 300 500 700 900 U [V] T Statystyczne wartości wypadkowej impedancji ciała człowieka ZT w zależności od napięcia rażeniowego Ur (dla drogi przepływu prądu ręka - ręka, dla stanu suchego naskórka i przy dużej powierzchni styczności elektrod z ciałem człowieka tj.ok. 50÷100 cm2) 18 Projekt wspó współfinansowany przez Unię Unię Europejską Europejską w ramach Europejskiego Funduszu Społ Społecznego projekt POKL-04.01.02-00-172/11-00 Impedancja ciała człowieka Zk - impedancja kończyny Zk = 500 Ω Uproszczony ogólny schemat zastępczy impedancji ciała człowieka 19 Projekt wspó współfinansowany przez Unię Unię Europejską Europejską w ramach Europejskiego Funduszu Społ Społecznego projekt POKL-04.01.02-00-172/11-00 Porażenie prądem elektrycznym R 0 UD JZ - JR UR RC RP RP RC – rezystancja ciała człowieka RP – rezystancja przejścia prądu do ziemi UD - napięcie dotykowe UR – napięcie rażeniowe JZ – prąd zwarcia JR – prąd rażeniowy Projekt wspó współfinansowany przez Unię Unię Europejską Europejską w ramach Europejskiego Funduszu Społ Społecznego 20 projekt POKL-04.01.02-00-172/11-00 Rażenie napięciem dotykowym i krokowym L1 L2 L3 N IF ZL Uo IF Ro UE Rr Rr IF IB Ro IB IF UE UST USS 21 Projekt wspó współfinansowany przez Unię Unię Europejską Europejską w ramach Europejskiego Funduszu Społ Społecznego projekt POKL-04.01.02-00-172/11-00 Rezystancja przejścia • Podłoga (sucha) – PCV: 108 Ω – marmur: 104 Ω – drewno: 109 Ω – asfalt: 1010 Ω – beton: 102 Ω • Obuwie – na spodach gumowych: 106 Ω – na spodach skórzanych: 106 Ω – tekstylne: 105 Ω – tekstylne wilgotne: 10 Ω 22 Projekt wspó współfinansowany przez Unię Unię Europejską Europejską w ramach Europejskiego Funduszu Społ Społecznego projekt POKL-04.01.02-00-172/11-00 Impedancja ciała człowieka Napięcie dotykowe, V Graniczne wartości impedancji człowieka dla różnych części populacji, Ω 5% populacji 50% populacji 95% populacji 25 1750 3250 6100 50 1450 2625 4375 75 1250 2200 3500 100 1200 1875 3200 125 1125 1625 2875 220 1000 1350 2125 700 750 1100 1550 1000 700 1050 1500 pow. 1000 650 750 850 Wartości impedancji ciała człowieka w zależności od napięcia dotykowego Ud dla różnych części badanej populacji ludzi dorosłych (wg Raportu IEC 479) 23 Projekt wspó współfinansowany przez Unię Unię Europejską Europejską w ramach Europejskiego Funduszu Społ Społecznego projekt POKL-04.01.02-00-172/11-00 24 Projekt wspó współfinansowany przez Unię Unię Europejską Europejską w ramach Europejskiego Funduszu Społ Społecznego projekt POKL-04.01.02-00-172/11-00 Działanie prądu elektrycznego Zakłócenia w pracy serca a) Praca normalna b) brak skurczów komór sercowych c) nieefektywne i asynchroniczne skurcze mięśnia sercowego d) fibrylacja komór sercowych a) U [mV] R 1.5 R 1.0 P 0.5 T Q Q S 0 T P 0.5 S 1.0 t [s] 1.5 b) U [mV] Zaburzenia oddychania Utrata przytomności Ustanie krążenia P 0.5 P 0 0.5 1.0 P t [s] 1.5 c) U [mV] 1.0 Skutki termiczne R 0.5 Oparzenia skóry, mięśni Uszkodzenia organów wewnętrznych Q 0 T S P R Q P T R Q S 0.5 1.0 1.5 0.5 1.0 1.5 t [s] d) Zaburzenia układu nerwowego Utrata przytomności Zaburzenia w czuciu i ruchach Nerwice lękowe U [mV] 1.0 0.5 0 t [s] 25 Projekt wspó współfinansowany przez Unię Unię Europejską Europejską w ramach Europejskiego Funduszu Społ Społecznego projekt POKL-04.01.02-00-172/11-00 Prądy graniczne Próg odczuwania (percepcji) Ip – minimalna odczuwana przez człowieka wartość prądu Prąd przemienny 50 Hz: Ip = 0.5 mA Prąd stały: Ip = 2 mA Próg samouwolnienia Is - maksymalna wartość prądu, przy której osoba trzymająca elektrodę może samodzielnie uwolnić się spod napięcia. Prąd przemienny 50 Hz: Is = 10 mA Prąd stały: Is = 30 mA– tylko przy skokowych zmianach Próg fibrylacji If - max wartość prądu, przy której nie wystąpi fibrylacja komór serca Prąd przemienny 50 Hz: dla t < 0,1s If = 500 mA dla t >1s If = 30 mA Prąd stały: dla t < 0,1s If = 500 mA dla t >1s If = 120 mA Projekt wspó współfinansowany przez Unię Unię Europejską Europejską w ramach Europejskiego Funduszu Społ Społecznego 26 projekt POKL-04.01.02-00-172/11-00 Strefa przejściowa Prądy graniczne Niebezpieczeństwo fibrylacji, zagrożenie zdrowia i życia brak reakcji Drętwienie kończyn, bóle i skurcze mięśni Krzywa graniczna Graniczne wartości prądów rażeniowych przemiennych o częstotliwości technicznej i strefy reakcji człowieka (droga rażenia „lewa ręka – stopy) 27 Projekt wspó współfinansowany przez Unię Unię Europejską Europejską w ramach Europejskiego Funduszu Społ Społecznego projekt POKL-04.01.02-00-172/11-00 Ze względu na prawdopodobieństwo występowania określonych skutków można wyróżnić następujące strefy: AC-1 zazwyczaj brak reakcji organizmu, AC-2 zazwyczaj nie występują szkodliwe skutki patofizjologiczne. Linia b jest progiem samodzielnego uwolnienia człowieka od kontaktu z częścią pod napięciem, AC-3 zazwyczaj nie występują uszkodzenia organiczne. Prawdopodobieństwo skurczu mięśni i trudności w oddychaniu przy przepływie prądu w czasie dłuższym niż 2 s. Odwracalne zakłócenia powstawania i przenoszenia impulsów w sercu, włącznie migotaniem przedsionków i przejściową blokadą pracy serca, bez migotania komór serca, wzrastające wraz z wielkością prądu i czasem jego przepływu, AC-4 dodatkowo, oprócz skutków charakterystycznych dla strefy AC-3, pojawia się wzrastające wraz z wartością prądu i czasem jego przepływu niebezpieczeństwo skutków patofizjologicznych, np. zatrzymanie czynności serca, zatrzymanie oddychania i ciężkie oparzenia. Ze względu na prawdopodobieństwo wywołania migotania komór serca wyróżnia się następujące strefy: AC-4.1 - 5 % przypadków migotania komór serca, AC-4.2 - nie więcej niż 50 % przypadków, AC-4.3 - powyżej 50 % przypadków. 28 Projekt wspó współfinansowany przez Unię Unię Europejską Europejską w ramach Europejskiego Funduszu Społ Społecznego projekt POKL-04.01.02-00-172/11-00 Skutki oddziaływania prądu stałego na ciało ludzkie zależą od wartości prądu I, przepływającego przez ciało ludzkie oraz czasu przepływu t. Ze względu na prawdopodobieństwo występowania określonych skutków można wyróżnić następujące strefy: DC-1 - zazwyczaj brak reakcji organizmu, DC-2 - zazwyczaj nie występują szkodliwe skutki patofizjologiczne, DC-3 - zazwyczaj nie występują uszkodzenia organiczne. Prawdopodobieństwo odwracalnych zakłóceń powstawania i przewodzenia impulsów w sercu, wzrastających wraz z natężeniem prądu i czasem , DC-4 - prawdopodobieństwo wywołania migotania komór serca oraz wzrastające wraz z natężeniem prądu i czasem inne szkodliwe skutki patofizjologiczne, np. ciężkie oparzenia. Ze względu na prawdopodobieństwo wywołania migotania komór serca wyróżnia się następujące strefy: DC-4.1 - 5 % przypadków migotania komór serca, DC-4.2 - nie więcej niż 50 % przypadków, DC-4.3 - powyżej 50 % przypadków. 29 Projekt wspó współfinansowany przez Unię Unię Europejską Europejską w ramach Europejskiego Funduszu Społ Społecznego projekt POKL-04.01.02-00-172/11-00 Strefa przejściowa Prądy graniczne Niebezpieczeństwo fibrylacji, zagrożenie zdrowia i życia brak reakcji Drętwienie kończyn, bóle i skurcze mięśni Graniczne wartości prądów rażeniowych stałych strefy reakcji człowieka (droga rażenia „lewa ręka – stopy” , dodatnia polaryzacja stóp) 30 Projekt wspó współfinansowany przez Unię Unię Europejską Europejską w ramach Europejskiego Funduszu Społ Społecznego projekt POKL-04.01.02-00-172/11-00 Informacje dotyczące wypadków porażeń prądem stałym oraz przeprowadzone badania wskazują, że: niebezpieczeństwo migotania komór serca jest w zasadzie związane z prądami wzdłużnymi (prąd płynący wzdłuż tułowia ciała ludzkiego, np. od ręki do stóp). Dla prądów poprzecznych (prąd płynący w poprzek tułowia ciała ludzkiego, np. od ręki do ręki) migotania komór serca mogą pojawiać się przy większych natężeniach prądu, próg migotania komór serca dla prądów opadających (prąd płynący przez ciało ludzkie, dla którego stopa stanowi biegun ujemny) jest około dwa razy wyższy, niż dla prądów wznoszących (prąd płynący przez ciało ludzkie, dla którego stopa stanowi biegun dodatni). Projekt wspó współfinansowany przez Unię Unię Europejską Europejską w ramach Europejskiego Funduszu Społ Społecznego 31 projekt POKL-04.01.02-00-172/11-00 Prądy graniczne Prądy o wysokich częstotliwościach mają działanie bardziej powierzchowne i mniej wnikają w głąb tkanek; głównie skutki termiczne. I [mA] 80 60 40 20 10 100 1000 f [Hz] Zależność prądów rażeniowych od częstotliwości 32 Projekt wspó współfinansowany przez Unię Unię Europejską Europejską w ramach Europejskiego Funduszu Społ Społecznego projekt POKL-04.01.02-00-172/11-00 W warunkach środowiskowych normalnych, wartość napięcia dotykowego dopuszczalnego długotrwale UL wynosi 50 V dla prądu przemiennego i 120 V dla prądu stałego. Do środowisk o warunkach normalnych zalicza się lokale mieszkalne i biurowe, sale widowiskowe i teatralne, klasy szkolne (z wyjątkiem niektórych laboratoriów) itp. W warunkach środowiskowych o zwiększonym zagrożeniu, wartość napięcia dotykowego dopuszczalnego długotrwale UL wynosi 25 V dla prądu przemiennego i 60 V dla prądu stałego. Do środowisk o zwiększonym zagrożeniu zalicza się łazienki i natryski, sauny, pomieszczenia dla zwierząt domowych, bloki operacyjne szpitali, hydrofornie, wymiennikownie ciepła, przestrzenie ograniczone powierzchniami przewodzącymi, kanały rewizyjne, kempingi, tereny budowy i rozbiórki, tereny otwarte itp. 33 Projekt wspó współfinansowany przez Unię Unię Europejską Europejską w ramach Europejskiego Funduszu Społ Społecznego projekt POKL-04.01.02-00-172/11-00 Działanie termiczne prądu Przepływający przez ciało człowieka prąd rażeniowy powoduje wydzielanie się w tkankach organizmu energii cieplnej. Ilość wydzielonej energii cieplnej zależy od wartości natężenia prądu, rezystancji tkanek oraz od czasu przepływu prądu przez ciało lub jego część. W zależności od pojemności cieplnej tkanki (ciepła właściwego) na skutek wydzielonej energii cieplnej następuje wzrost temperatury. Gdy nie przekracza 5 K, nie występują zmiany patologiczne, jeżeli jednak temperatura wzrasta o 10 i więcej K, tkanki ulegają zniszczeniu wskutek martwicy. Nazywa się to oparzeniem elektrycznym. Najbardziej niebezpieczne dla zdrowia i życia człowieka są tzw. rażenia skojarzone, kiedy przez ciało człowieka przepływa prąd łuku elektrycznego. 34 Projekt wspó współfinansowany przez Unię Unię Europejską Europejską w ramach Europejskiego Funduszu Społ Społecznego projekt POKL-04.01.02-00-172/11-00 Łuk elektryczny albo wyładowanie łukowe może powodować: uszkodzenia ciała odłamkami zniszczonych urządzeń elektrycznych lub podczas upadku, wskutek działania fali uderzeniowej oparzenia ciała, których rozległość i głębokość są zależne od gęstości energii cieplnej łuku oraz uszkodzenia siatkówki oka, z powodu wzrostu temperatury płynu soczewkowego, jako wynik oddziaływania termicznego metalizację nieosłoniętych części ciała oraz uszkodzenia rogówki oka, wywołane roztopionymi, gorącym cząstkami metali i materiałów izolacyjnych, unoszonymi gorącym strumieniem gazów, jako wynik oddziaływania termiczno-mechanicznego uszkodzenia rogówki oka na skutek promieniowania nadfioletowego ogrzanie płynu podczerwonego soczewkowego oka na skutek promieniowania 35 Projekt wspó współfinansowany przez Unię Unię Europejską Europejską w ramach Europejskiego Funduszu Społ Społecznego projekt POKL-04.01.02-00-172/11-00 Natężenie prądu w mA 0.5 1 ~ 1.5 Objawy - skutki przepływu prądu o częst. 50-60 Hz. Brak widocznych reakcji. Początek odczuwania 1~3 Odczuwanie bezbolesne. 3~6 Początek skurczów mięśni i odczucie bólu. 10 ~ 15 Silne skurcze mięśni, trudności z oderwaniem rąk od przewodu, silne bóle w palcach, ramionach i plecach. 15 ~ 25 Bardzo silne skurcze i bóle, samodzielne oderwanie się jest niemożliwe, trudności z oddychaniem. 30 Początek paraliżu dróg oddechowych, możliwość utraty przytomności. 75 Początek migotania komór sercowych 250 Migotanie komór sercowych w czasie pow. 0.4 s 4000 Paraliż i zatrzymanie akcji serca. > 5000 Zwęglenie się tkanek 36 Projekt wspó współfinansowany przez Unię Unię Europejską Europejską w ramach Europejskiego Funduszu Społ Społecznego projekt POKL-04.01.02-00-172/11-00 Natężenie prądu w mA 5~8 Objawy - skutki przepływu prądu stałego Początek odczuwania przepływu prądu 10 ~ 15 Uczucie ciepła 20 ~ 25 Powstawanie skurczów mięśni, znaczne odczuwanie ciepła 1200 Powoduje śmierć 37 Projekt wspó współfinansowany przez Unię Unię Europejską Europejską w ramach Europejskiego Funduszu Społ Społecznego projekt POKL-04.01.02-00-172/11-00 Podsumowując można stwierdzić że: Prąd poniżej 25mA powoduje: odczuwalne skurcze mięśni, zatrzymanie oddychania, wzrost ciśnienia tętniczego krwi. Prąd od 25mA do 75mA powoduje: migotanie komór serca (5-6 min. śmierć), stan skurczowy mięsni oddechowych, wzrost ciśnienia tętniczego krwi. Prąd od 75mA do 3-4 A powoduje nieodwracalne migotanie komór serca. Prąd powyżej 5 A dodatkowo rozległe oparzenia. 38 Projekt wspó współfinansowany przez Unię Unię Europejską Europejską w ramach Europejskiego Funduszu Społ Społecznego projekt POKL-04.01.02-00-172/11-00 Uwalnianie porażonego spod działania prądu elektrycznego i jego ratowanie W razie porażenia prądem elektrycznym najważniejszą czynnością jest szybkie uwolnienie porażonego spod działania prądu i udzielenie mu pierwszej pomocy. Osoba ratująca musi dokonać wyboru metody i sposobu uwolnienia porażonego spod działania prądu elektrycznego w zależności od warunków, w jakich nastąpiło porażenie, mając przy tym na uwadze własne bezpieczeństwo oraz potrzebę natychmiastowego uwolnienia porażonego 39 Projekt wspó współfinansowany przez Unię Unię Europejską Europejską w ramach Europejskiego Funduszu Społ Społecznego projekt POKL-04.01.02-00-172/11-00 Uwolnienie porażonego spod działania prądu elektrycznego o napięciu do 1 kV może się odbyć jedną z następujących metod: przez wyłączenie napięcia zasilającego przez odciągnięcie porażonego będących pod napięciem od urządzeń przez odizolowanie porażonego, uniemożliwiające przepływ prądu przez jego ciało 40 Projekt wspó współfinansowany przez Unię Unię Europejską Europejską w ramach Europejskiego Funduszu Społ Społecznego projekt POKL-04.01.02-00-172/11-00 Napięcie zasilające można wyłączyć poprzez: wyłączenie napięcia właściwego obwodu elektrycznego otwarcie właściwego łącznika, usunięcie topikowej bezpiecznika bądź jego wyłączenie wkładki przecięcie przewodów od strony zasilania za pomocą narzędzi z izolowanymi rękojeściami, z zastosowaniem środków chroniących przed skutkami łuku elektrycznego (nie wolno stosować tego sposobu w pomieszczeniach zagrożonych wybuchem) 41 Projekt wspó współfinansowany przez Unię Unię Europejską Europejską w ramach Europejskiego Funduszu Społ Społecznego projekt POKL-04.01.02-00-172/11-00 Porażonego można odciągać od urządzenia elektrycznego, gdyby wyłączenie napięcia trwało zbyt długo. Można uwolnić porażonego, przy przepływie prądu rażenia ręka - nogi, przez „odizolowanie go od ziemi” za pomocą materiału izolacyjnego podsuniętego pod nogi porażonego. Uwalniając porażonych spod działania prądu elektrycznego o napięciu do 1 kV, należy stosować następujący zasadniczy i dodatkowy sprzęt ochronny: rękawice gumowe, kalosze, dywaniki, drążki, itp. W razie braku sprzętu ochronnego można stosować jako materiał izolacyjny zastępczy: suche drewno, tworzywa sztuczne, suche materiały tekstylne. 42 Projekt wspó współfinansowany przez Unię Unię Europejską Europejską w ramach Europejskiego Funduszu Społ Społecznego projekt POKL-04.01.02-00-172/11-00 Uwaga! Jeżeli porażenie wystąpiło na wysokości, a wyłączenie napięcia może spowodować groźny upadek porażonego, należy przed wyłączeniem napięcia zabezpieczyć porażonego przed skutkami upadku. W pierwszej minucie istnieje 98% szansy uratowania życia, po 3 minutach - 40%, po 5 minutach - 25% a po 8 minutach tylko 5%. 43 Projekt wspó współfinansowany przez Unię Unię Europejską Europejską w ramach Europejskiego Funduszu Społ Społecznego projekt POKL-04.01.02-00-172/11-00 zwarcie właściwych łączników od strony zasilania (rys.2 a) w wypadku, gdy uchwyt łącznika nie jest izolowany należy użyć dostępnego w danej chwili materiału izolującego z jednoczesnym odizolowaniem się od podłoża i przedmiotów przewodzących (rys.2 b) usunięcie wkładek topikowych z obwodu zasilania (rys.2 c) przecięcie przewodów od strony zasilania za pomocą narzędzi z izolowanymi rękojeściami przy zastosowaniu środków chroniących przed skutkami łuku elektrycznego (rys.2 d) zwarcie przewodów od strony zasilania. Sposób ten należy stosować tylko w liniach napowietrznych. Zwarcia dokonuje się za pomocą odpowiedniej zarzutki metalowej (rys.2 e) 44 Projekt wspó współfinansowany przez Unię Unię Europejską Europejską w ramach Europejskiego Funduszu Społ Społecznego projekt POKL-04.01.02-00-172/11-00 Przeciwdziałanie przyczynom występowania porażeń prądem elektrycznym Do metod przeciwdziałających przyczynom występowania porażeń można zaliczyć: − ograniczenie (eliminacja) „przypadkowości” w występowaniu porażeń dzięki podnoszeniu kultury technicznej, − właściwe projektowanie i budowę urządzeń i aparatów elektrycznych w sposób uniemożliwiający dotknięcie części czynnych, − stosowanie odpowiednich materiałów izolacyjnych odpornych na uszkodzenia mechaniczne, wysokie temperatury, procesy starzeniowe, − systematyczne szkolenie osób obsługi i dozoru nad eksploatacją urządzeń elektroenergetycznych, − stosowanie sprzętu ochrony osobistej i narzędzi elektroizolacyjnych, − użytkowanie narzędzi, maszyn i urządzeń elektrycznych zgodnie z ich przeznaczeniem, − systematyczną, regularną kontrolę stanu izolacji urządzeń i maszyn elektrycznych 45 Projekt wspó współfinansowany przez Unię Unię Europejską Europejską w ramach Europejskiego Funduszu Społ Społecznego projekt POKL-04.01.02-00-172/11-00 Przeciwdziałanie skutkom rażenia prądem elektrycznym Do metod ograniczających skutki wywołane przepływem prądu elektrycznego przez ciało człowieka należy zaliczyć: − stosowanie do zasilania narzędzi i urządzeń napięć bezpiecznych, − ograniczanie natężenia prądów rażeniowych, − ograniczanie czasu przepływu prądów rażeniowych, − wyłączanie z ruch narzędzi i urządzeń posiadających zbyt niską wartość rezystancji izolacji, − wyrównywanie potencjałów elektrycznych na częściach przewodzących dostępnych i obcych. 46 Projekt wspó współfinansowany przez Unię Unię Europejską Europejską w ramach Europejskiego Funduszu Społ Społecznego projekt POKL-04.01.02-00-172/11-00 Odległość z jakiej może przeskoczyć iskra z przewodów do stojącego pod nimi człowieka" 47 Projekt wspó współfinansowany przez Unię Unię Europejską Europejską w ramach Europejskiego Funduszu Społ Społecznego projekt POKL-04.01.02-00-172/11-00 48 Projekt wspó współfinansowany przez Unię Unię Europejską Europejską w ramach Europejskiego Funduszu Społ Społecznego projekt POKL-04.01.02-00-172/11-00 49 Projekt wspó współfinansowany przez Unię Unię Europejską Europejską w ramach Europejskiego Funduszu Społ Społecznego projekt POKL-04.01.02-00-172/11-00 50 Projekt wspó współfinansowany przez Unię Unię Europejską Europejską w ramach Europejskiego Funduszu Społ Społecznego projekt POKL-04.01.02-00-172/11-00 51 Projekt wspó współfinansowany przez Unię Unię Europejską Europejską w ramach Europejskiego Funduszu Społ Społecznego projekt POKL-04.01.02-00-172/11-00 52 Projekt wspó współfinansowany przez Unię Unię Europejską Europejską w ramach Europejskiego Funduszu Społ Społecznego projekt POKL-04.01.02-00-172/11-00 53 Projekt wspó współfinansowany przez Unię Unię Europejską Europejską w ramach Europejskiego Funduszu Społ Społecznego projekt POKL-04.01.02-00-172/11-00 54 Projekt wspó współfinansowany przez Unię Unię Europejską Europejską w ramach Europejskiego Funduszu Społ Społecznego projekt POKL-04.01.02-00-172/11-00 55 Projekt wspó współfinansowany przez Unię Unię Europejską Europejską w ramach Europejskiego Funduszu Społ Społecznego projekt POKL-04.01.02-00-172/11-00 56 Projekt wspó współfinansowany przez Unię Unię Europejską Europejską w ramach Europejskiego Funduszu Społ Społecznego projekt POKL-04.01.02-00-172/11-00 57 Projekt wspó współfinansowany przez Unię Unię Europejską Europejską w ramach Europejskiego Funduszu Społ Społecznego projekt POKL-04.01.02-00-172/11-00 58 Projekt wspó współfinansowany przez Unię Unię Europejską Europejską w ramach Europejskiego Funduszu Społ Społecznego projekt POKL-04.01.02-00-172/11-00 59 Projekt wspó współfinansowany przez Unię Unię Europejską Europejską w ramach Europejskiego Funduszu Społ Społecznego projekt POKL-04.01.02-00-172/11-00 PIERWSZA POMOC Ocena stanu poszkodowanego Po odłączeniu poszkodowanego od napięcia należy ocenić: czy jest przytomny: czy reaguje na głos, czy reaguje na dotyk, czy reaguje na ból czy oddycha: czy klatka piersiowa rytmicznie się unosi, czy za pomocą przyłożenia ucha do jamy ustnej i nosa daje się wyczuć strumień wydychanego powietrza czy ma zachowane tętno: kontroli dokonujemy na tętnicach szyjnych znajdujących się po obu stronach, powyżej krtani, w zagłębieniu pomiędzy krtanią a mięśniami szyi, używając drugiego, trzeciego i czwartego palca. Nie wolno badać tętna jednocześnie na obydwu tętnicach szyjnych. Kontrola oddechu i tętna powinna trwać przynajmniej 5-10 sekund. 60 Projekt wspó współfinansowany przez Unię Unię Europejską Europejską w ramach Europejskiego Funduszu Społ Społecznego projekt POKL-04.01.02-00-172/11-00 Ocena stanu poszkodowanych 61 Projekt wspó współfinansowany przez Unię Unię Europejską Europejską w ramach Europejskiego Funduszu Społ Społecznego projekt POKL-04.01.02-00-172/11-00 Objawami braku oddechu są: zasinienie skóry (może być mylące, jeśli jest zimno!); niewyczuwalny ruch powietrza przy ustach poszkodowanego - najlepsza i najszybsza metoda to obserwacja klatki piersiowej, dokonywana od strony pępka w stronę głowy. Z tej perspektywy nawet u osób otyłych będzie widać - to daje największą pewność; słyszalne odgłosy chrapania czy bulgotu - częściowa niedrożność dróg oddechowych. 62 Projekt wspó współfinansowany przez Unię Unię Europejską Europejską w ramach Europejskiego Funduszu Społ Społecznego projekt POKL-04.01.02-00-172/11-00 Objawy nagłego zatrzymania krążenia występują w następującym porządku czasowym: brak tętna na tętnicy szyjnej - natychmiast utrata przytomności - po 10-20 sekundach zatrzymanie oddechu - po 15-30 sekundach szerokie źrenice, brak reakcji na światło - po 60-90 sekundach - trudne do oceny w jasny dzień 63 Projekt wspó współfinansowany przez Unię Unię Europejską Europejską w ramach Europejskiego Funduszu Społ Społecznego projekt POKL-04.01.02-00-172/11-00 Badanie tętna - tętno może być badane w trzech miejscach: na tętnicy szyjnej na tętnicy udowej na tętnicy promieniowej 64 Projekt wspó współfinansowany przez Unię Unię Europejską Europejską w ramach Europejskiego Funduszu Społ Społecznego projekt POKL-04.01.02-00-172/11-00 Reanimacja Jeśli pacjent nie oddycha, bardzo ważne jest szybkie rozpoczęcie reanimacji. Już po 4 minutach w niedotlenionym mózgu poszkodowanego powstają nieodwracalne zmiany, które uniemożliwią późniejsze odratowanie pacjenta. 65 Projekt wspó współfinansowany przez Unię Unię Europejską Europejską w ramach Europejskiego Funduszu Społ Społecznego projekt POKL-04.01.02-00-172/11-00 Zabieg reanimacyjny czynności: składa się z następujących udrożnienie dróg oddechowych sztuczne oddychanie - zapewnienie dobrej wentylacji płuc pośredni masaż serca - zastosowanie wymuszonego obiegu krwi w tym celu niżej wymienione czynności należy wykonać w ciągu kilku sekund 66 Projekt wspó współfinansowany przez Unię Unię Europejską Europejską w ramach Europejskiego Funduszu Społ Społecznego projekt POKL-04.01.02-00-172/11-00 1. Ułożyć ratowanego płasko na twardym podłożu 2. Sprawdź czy w jamie ustnej ratowanego nie znajdują się ciała obce i zanieczyszczenia np. jedzenie, wymiociny, krew, muł, jeśli są to: Odchyl głowę ratowanego na bok Usuń zanieczyszczenia z jamy ustnej 67 Projekt wspó współfinansowany przez Unię Unię Europejską Europejską w ramach Europejskiego Funduszu Społ Społecznego projekt POKL-04.01.02-00-172/11-00 3. Odchyl głowę ratowanego do tyłu, żuchwę przesuń do przodu i ku górze co udrożni drogi oddechowe. 68 Projekt wspó współfinansowany przez Unię Unię Europejską Europejską w ramach Europejskiego Funduszu Społ Społecznego projekt POKL-04.01.02-00-172/11-00 Udrożnienie dróg oddechowych Drożność dróg oddechowych można odzyskać przez odgięcie głowy ratowanego ku tyłowi w następujący sposób: • Głowę należy odchylić do tyłu z dłonią ułożoną na czole pacjenta. • Drugą ręką pociągnąć jego podbródek otwierając usta. Jeśli podejrzewamy uszkodzenie kręgosłupa szyjnego głowa pacjenta nie powinna być odginana do tyłu. Wtedy drożność można uzyskać w następujący sposób: • Ręce należy ułożyć z boków głowy pacjenta. • Cztery palce obu rąk powinny obejmować kąt żuchwy i ciągnąć ją do przodu, wówczas zęby żuchwy wysuną przed zęby szczęki. • Kciukami należy odsunąć dolną wargę ku dołowi tak, aby otworzyć usta naciskając brodę poszkodowanego. Głowę trzeba stabilizować ostrożnie! 69 Projekt wspó współfinansowany przez Unię Unię Europejską Europejską w ramach Europejskiego Funduszu Społ Społecznego projekt POKL-04.01.02-00-172/11-00 Resuscytacja krążeniowo-oddechowa Jeżeli wykonany pierwszy oddech ratowniczy nie powoduje uniesienia się klatki piersiowej jak przy normalnym oddychaniu, należy wykonać następujące czynności: - Sprawdzić jamę ustną poszkodowanego i usunąć widoczne ciała obce, - Sprawdzić, czy odgięcie głowy i uniesienie żuchwy są poprawnie wykonane, - Wykonać nie więcej niż 2 próby wentylacji za każdym razem, zanim ponowione zostanie uciskanie klatki piersiowej. 70 Projekt wspó współfinansowany przez Unię Unię Europejską Europejską w ramach Europejskiego Funduszu Społ Społecznego projekt POKL-04.01.02-00-172/11-00 4. Teraz zastosuj sztuczne oddychanie metodą usta-usta, w przypadku braku akcji serca (tętna) rozpocznij masaż pośredni serca (przez klatkę piersiową). 71 Projekt wspó współfinansowany przez Unię Unię Europejską Europejską w ramach Europejskiego Funduszu Społ Społecznego projekt POKL-04.01.02-00-172/11-00 Ułóż rękę na mostku ratowanego. Nadgarstek jednej ręki ułóż na mostku na 1/3 jego wysokości od dołu. Nadgarstek drugi ułóż na pierwszym. Ręce wyprostuj w stawach łokciowych 72 Projekt wspó współfinansowany przez Unię Unię Europejską Europejską w ramach Europejskiego Funduszu Społ Społecznego projekt POKL-04.01.02-00-172/11-00 Uciskaj miarowo mostek z częstotliwością 100 razy na minutę z taką siłą (ok. 50kg), aby wychylenie mostka wynosiło 4-5cm. Jeśli ratownik jest sam to po każdych 30 uciskach klatki piersiowej wykonuje 2 oddechy ratownicze 73 Projekt wspó współfinansowany przez Unię Unię Europejską Europejską w ramach Europejskiego Funduszu Społ Społecznego projekt POKL-04.01.02-00-172/11-00 Resuscytacja krążeniowo-oddechowa Jeżeli ratownik jest sam, powinien na chwilę zostawić poszkodowanego i wezwać pogotowie, a następnie rozpocząć uciskanie klatki piersiowej zgodnie z poniższym opisem: Technika masażu pośredniego serca u dorosłych: •Jeden nadgarstek opiera się na punkcie ucisku w dolnej połowie mostka, w osi ciała. •Drugi nadgarstek ułożony jest na pierwszym. Palce obu rąk są uniesione lub splecione, tak, by uniknąć złamania żeber przy ucisku. •Faza ucisku - Ramiona wyprostowane, barki pionowo nad mostkiem, który jest wciskany na głębokość 4-5 cm. Ratownik powinien używać ciężaru swego tułowia, przekazywanego przez wyprostowane ramiona. •Faza rozluźnienia - Odciążenie mostka bez odrywania nadgarstka od punktu uprzedniego nacisku; klatka piersiowa wraca do pozycji wyjściowej Powtarzaj uciśnięcia z częstotliwością 100/min, 74 Projekt wspó współfinansowany przez Unię Unię Europejską Europejską w ramach Europejskiego Funduszu Społ Społecznego projekt POKL-04.01.02-00-172/11-00 Resuscytacja krążeniowo-oddechowa • • • • Po wykonaniu 30 uciśnięć klatki piersiowej ratownik: Zaciska skrzydełka nosa, Bierze normalny wdech, następnie wdmuchuje powoli powietrze przez około 1 sekundę (tak jak przy normalnym oddychaniu), obserwując jednocześnie czy klatka piersiowa się unosi, Obserwuje czy po wykonanym wdechu jego klatka piersiowa opada, Jeszcze raz nabiera powietrza i wdmuchuje do ust poszkodowanego. Następnie ponownie układa ręce na mostku i wykonuje kolejnych 30 uciśnięć klatki piersiowej Akcję prowadzimy w cyklu: 30 uciśnięć klatki piersiowej / 2 wdechy ratownicze. Należy kontynuować te czynności do momentu przywrócenia akcji krążenia i oddechu lub przyjazdu specjalistycznych służb medycznych. Jeżeli na miejscu zdarzenia jest więcej niż jeden ratownik, ratownicy powinni się zmieniać podczas prowadzenia akcji co 1–2 minuty, aby zapobiec zmęczeniu, należy zminimalizować przerwy w resuscytacji podczas zmian. 75 Projekt wspó współfinansowany przez Unię Unię Europejską Europejską w ramach Europejskiego Funduszu Społ Społecznego projekt POKL-04.01.02-00-172/11-00 76 Projekt wspó współfinansowany przez Unię Unię Europejską Europejską w ramach Europejskiego Funduszu Społ Społecznego projekt POKL-04.01.02-00-172/11-00 5. O skuteczności akcji ratunkowej świadczy: Zwężenie źrenic Pojawienie się tętna na tętnicy szyjnej Zaróżowienie się skóry W czasie reanimacji nie wolno podawać doustnie żadnych środków leczniczych!!! Pamiętaj akcję reanimacyjną należy prowadzić do czasu przyjazdu lekarza!!! 77 Projekt wspó współfinansowany przez Unię Unię Europejską Europejską w ramach Europejskiego Funduszu Społ Społecznego projekt POKL-04.01.02-00-172/11-00 Jeśli poszkodowany nie wymaga dalszej pomocy, układamy go w pozycji bocznej ustalonej 78 Projekt wspó współfinansowany przez Unię Unię Europejską Europejską w ramach Europejskiego Funduszu Społ Społecznego projekt POKL-04.01.02-00-172/11-00 Ułożenie poszkodowanego w pozycji bocznej ustalonej Tryb postępowania w celu ułożenia poszkodowanego w pozycji bezpiecznej: • Ułożenie poszkodowanego na plecach, • Odsunięcie bliższej ręki poszkodowanego od ciała tak, by była skierowana ku górze, • Przyłożenie drugiej ręki poszkodowanego do policzka grzbietową stroną dłoni i przytrzymanie jej przy policzku, • Chwycenie drugą swoją ręką nogi poszkodowanego za dalszą kończynę, tuż powyżej kolana i podciągnięcie jej ku górze, aby zgięła się w stawie kolanowym, • Odwrócenie poszkodowanego na bok (do siebie) trzymając rękę na policzku i pociągając za kolano, • Odchylenie głowy ratowanego do tyłu, aby drogi oddechowe były drożne, • Regularnie sprawdzanie oddechu, Jeżeli poszkodowany musi być ułożony w tej pozycji dłużej niż 30 minut, to po tym czasie należy odwróć go na drugi bok. 79 Projekt wspó współfinansowany przez Unię Unię Europejską Europejską w ramach Europejskiego Funduszu Społ Społecznego projekt POKL-04.01.02-00-172/11-00 W czasie ratowania należy działać: SZYBKO - nie tracić czasu na przyglądanie się porażonemu, poszukiwanie osób mogących pomóc i na inne zbędne czynności, SPRAWNIE - wykonywać tylko czynności zamierzone i celowe, SPOKOJNIE - nie wpadać w panikę. Jeżeli w pobliżu są inne osoby, powinny one wezwać lekarza. Jeżeli poza udzielającym pomocy nie ma przy porażonym innej osoby, to nie wolno odstępować porażonego 80 Projekt wspó współfinansowany przez Unię Unię Europejską Europejską w ramach Europejskiego Funduszu Społ Społecznego projekt POKL-04.01.02-00-172/11-00 Udzielanie pomocy przedlekarskiej przy oparzeniach termicznych i chemicznych Oparzenia dzielą się na oparzenia powierzchniowe i głębokie. Oparzenia powierzchniowe charakteryzują się zaczerwienieniem skóry, obrzękiem i bólem (1° oparzenia) oraz powstawaniem p ęcherzy (2° oparzenia). Oparzenia głębokie (3° oparzenia) dotycz ą uszkodzenia naskórka i całej grubości skóry właściwej. Gdy na osobie porażonej wskutek działania łuku elektrycznego zapaliła się odzież, należy ją uwolnić spod napięcia, przenieść w bezpieczne miejsce, ugasić płonącą odzież stosując polewanie wodą, narzucając względnie zawijając poszkodowanego w koc lub prześcieradło lub też w inny sposób. Nie wolno używać płynów gaśniczych. 81 Projekt wspó współfinansowany przez Unię Unię Europejską Europejską w ramach Europejskiego Funduszu Społ Społecznego projekt POKL-04.01.02-00-172/11-00 W przypadku oparzeń termicznych należy: miejsca oparzone polewać zimną wodą o temperaturze 20°C przez 20 do 30 minut - do chwili zniesienia bólu, usunąć ubranie i bieliznę z oparzonych miejsc, jeśli nie są one stopione lub przyklejone do rany skóry, na ranę oparzeniową założyć jałowy opatrunek, chronić oparzonego przed utratą ciepła owijając go w koc; wszystkie rany powinny być zaopatrzone w taki sposób, aby koc nie stykał się z oparzoną powierzchnią ciała, w zależności od stanu poparzonego wezwać pogotowie lub własnym transportem dostarczyć go do szpitala. 82 Projekt wspó współfinansowany przez Unię Unię Europejską Europejską w ramach Europejskiego Funduszu Społ Społecznego projekt POKL-04.01.02-00-172/11-00 83 Projekt wspó współfinansowany przez Unię Unię Europejską Europejską w ramach Europejskiego Funduszu Społ Społecznego projekt POKL-04.01.02-00-172/11-00 Porażenie prądem Nie wolno dotykać osoby porażonej prądem, zanim nie odłączy się jej od źródła prądu !!! 84 Projekt wspó współfinansowany przez Unię Unię Europejską Europejską w ramach Europejskiego Funduszu Społ Społecznego projekt POKL-04.01.02-00-172/11-00 THE END Projekt wspó współfinansowany przez Unię Unię Europejską Europejską w ramach Europejskiego Funduszu Społ Społecznego 85
