Document

RELIGIE I ZWIĄZKI WYZNANIOWE
Wykłady
Opracowała Marta Gadomska
Poznanie religijne a poznanie naukowe.
NAUKA
 Aspekt historyczno- geograficzny- zarówno określony zbiór problemów poznawczych i praktycznych, a także metod
rozwiązywania tych problemów. (to jakie problemy zostały zaliczone do tego zbioru zależy od kręgu kultury i cywilizacji w
jakiej nauka się rozwija)
 Treściowy- nauka stanowi abstrakcję, tworzenia abstrakcji na bazie istniejącej rzeczywistości, będzie tworzyła prawa i
hipotezy, modele za pomocą aksjomatów. Powstaje bardziej uproszczony obraz rzeczywistości.
 Metodologiczny- nauka jako system metod. Metody albo usytuowane na wysokim poziomie abstrakcji (odnoszącej się do
nauki jako takiej), albo metody charakterystyczne dla poszczególnych dziedzin nauki. (często te metody są zapożyczone z
innych dziedzin)- metody podstawowe i pomocnicze.
 Strukturalny- struktura funkcjonowania nauki. Umowny, złożony system różnorodnych gałęzi dyscyplin/ kierunków
naukowych. Nie jest on stały.
 Aksjologiczny- wyznacza się to, co nauka ma prawo robić, a to do czego nie jest uprawniona- wzmocnikiem poznania
naukowego jest oderwanie się od ocen moralnych (nie udziela odpowiedzi na to co jest dobre a co złe) Celem nauki jest
dążenie do poszukiwania prawdy i fałszu. Dokonuje się falsyfikacji faktów naukowych. Ale te prawdy obejmują w danym
czasie i przestrzeni, aż do nowego procesu falsyfikacji nowych faktów.
Nauka (w znaczeniu „wielka nauka”) a technika-strona pozytywna, że połączenie nauki i techniki doprowadzi do szczęścia
człowieka na ziemi, a negatywna, że nie można łączyć tego za wszelką cenę- skutki negatywne dla przyszłych pokoleń.
Problem prawomocności metod naukowych- na ile są wiarygodne i czy mogą być stosowane do innych dziedzin (tym problemem
zajął się Paul Feyerabend „Przeciw metodzie”)- czy możliwe jest wytyczenie granic między metodami w nauce i nie nowe w
odniesieniu do nauki obowiązują te same prawa jakie maja zastosowanie w odniesieniu do sztuki lub religii, nie można
wyznaczyć stałych reguł odnoszących się do przyszłości, stanowią one jedynie zachętę do ich łamania. Odwołuje się do historii
nauki.
Zmiana paradygmatu jako rewolucja- w jaki sposób rozwija się nauka? :
A- model przyrostu wiedzy
B- model odejmowania tego, co się okazało sfalsyfikowane
Paradygmat- pewien sposób oceny rzeczywistości ukształtowany na podstawie kultury w określonym czasie.
Thomas Kuhn- twórca rewolucji nauki. Nauka rozwija się w dużej mierze dzięki rewolucjom naukowym. Istota rewolucji jest
odrzucenie paradygmatu i utworzenie na to miejsce nowego.
RELIGIA
 Podejście historyczne- religia w znaczeniu naukowym, nie w znaczeniu filozoficznym, oderwanym od rzeczywistości. Nie
jest dane raz na zawsze. W danym czasie i przyjmujących warunkach dany system się rodzi i rozwija lub zostaje odrzucony.
Łac. słowo religia miało początkowo zabarwienie prawno- administracyjne. Aż do 18 stulecia religia była przeciwstawiona
wszelkim innym systemom niechrześcijańskim. Jako religia słowo było używane tylko w chrześcijaństwie. To uległo zmianie
dopiero ok. 1960r.
Każda z religii ma swoje unikalne dzieje.
Religie są manifestacjami sacrum na przestrzeni dziejów i sposobami kontaktowania się człowieka z tym sacrum (wg Eliadiego)
sacrum
To co rzeczywiste
Potężne
Bogate
Pełne znaczenia (posiada sens)

profanum
Chaos
Niebezpieczny potok rzeczy
Przypadkowość
Brak sensu, brak stałości
Społeczne- religia postrzegana jako fakt społeczny (tu i teraz), czy religia wspiera system czy odgrywa role dysfunkcjonalną
(czyli czy zaburza funkcjonowanie systemu).
Religia odgrywa role pozytywną, bo jest w stanie zapobiec chaosowi, wprowadza ład, pewniki, który system społeczny nie
jest w stanie zapewnić.
Religia odgrywa role negatywną, ponieważ generuje funkcjonowanie organizacji, kultu, które są negatywne z punktu
widzenia funkcjonowania człowieka.
1


Teologiczne (Zofia Dybczyńska)- zjawisko pochodzenia boskiego stanowiące objawienie absolutu albo odpowiedź człowieka
na manifestacje boskości. Odwołujemy się do pewnych norm, a nie praktyki.
Wg siostry prof. Zdybickiej- realna i dynamiczna relacja osobowa człowieka do rzeczywistości transcendentnej. W naszej
kulturze byłby to Bóg (osobowo rozumiany absolut) Od którego człowiek czuje się zależny w istnieniu i działaniu i który jest
ostatecznym celem nadającym sens życiu ludzkiemu.
NAUKA A RELIGIA w ujęciu:
Alfreda N. Whitehead`a:
 Nie ma opozycji między nauka a religia, bowiem odkrycia naukowe prowadzą do formułowania pytań filozoficznych, które w
inny sposób są podejmowane przez religię.
 Religia w konfrontacji z faktami nie jest w stanie zmniejszyć ani zła moralnego w świecie, ani bólu i cierpienia.
 Niemniej to właśnie religia wnosi wkład w bezpośrednie doświadczenie człowieka. Polega on na uznaniu faktu iż nasza
egzystencja przekracza samą sekwencje nagich faktów.
Arnolda Toynbee
 „Uczeni ograniczają się do obserwacji zjawisk, dążąc do ich racjonalnego wyjaśnienia i sprawdzaniu swych wniosków. W
przeciwieństwie do nauki religia oferuje ludziom mapę tajemniczego świata, w którym przebudziliśmy się do świadomości i
w którym musimy przejść przez nasze życie”
 Traktuje je jako uzupełniające się sposoby umysłowego pojmowania wszechświata.
 Dlatego nauka nie powinna wkraczać w obszar religii i podobnie religia nie powinna uzurpować sobie praw do obszaru nauki.
Daisaku Ikedy
 Nauka w skutek swych ograniczeń nie powinna być traktowana przez człowieka jako wszechmocna
 W odniesieniu do kwestii, w których nauka zawodzi religia daje wiarę i wsparcie duchowe
Józefa Marii Bochańskiego
Analizując relacje między nauką i wiarą zauważa, iż nie ma między nimi wyraźnej sprzeczności i formułuje kilka tez:
1. pojawiające się sprzeczności odnoszą się do wiary i teorii naukowych
2. fakty naukowe posiadają znaczny stopień pewności, natomiast teorie naukowe są zmienne
3. przy tworzeniu teorii naukowych badacze posługują się zarówno metoda dedukcji jak i indukcji, która może być zawodna
4. nie jest prawda iż nauki przyrodnicze zajmują się problemami, które powstają również w kręgu zainteresowania wiary.
Kena Wilbera
 „nauka nie może zająć stanowiska co do znaczenia i calu fenomenu, którymi się zajmuje. Nie jest to jej zdaniem i nie
powinniśmy jej tego narzucać, jak czyni to wielu romantyków. Cała tragedia tkwi w tym, że nauka staje się scjentyzmem,
kiedy twierdzi: `sens nie istnieje, ponieważ nauka nie potrafi go zmierzyć.` naukowy dowód na to, że wyłącznie naukowe
dowody są prawdziwe.”
Kościoła katolickiego
 W istocie w świetle historii możemy mówić o rozejściu się nauki i religii, często symbolicznym wyrazem stało się potępienie
przez kościół katolicki Galileusza.
 Na progu trzeciego tysiąclecia wydaje się, iż nauka i religia wkroczyły w okres wzajemnego uznania.
Jana Pawła II
 „wiara i rozum (fides et ratio) są jak dwa skrzydła na których duch ludzki unosi się ku kontemplacji prawdy”
! Elementy składowe religii:
1. doktryna religijna
2. kult religijny
3. organizacja religijna
1. Całokształt dogmatów, a więc wyobrażeń, poglądów i zasad postępowania, wyjaśniające kwestie związane z istnieniem Boga
lub bóstwa, człowieka, świata oraz problemów życia i śmierci. Istota doktryny zawarta jest w tzw. wyznaniu wiary (kanonie),
które obowiązują wszystkich wyznawców danej religii.
Jej twórcami są zwykle teologowie (kapłani). Doktryna religijna składa się z teorii absolutu osobowego lub nieosobowego
(teologia), teorii wszechświata (kosmologia) oraz teorii człowieka (antropologia religijna).
2. Zespół czynności mających swoje źródła w pobudkach religijnych, których celem jest wyraźnie czci wobec bóstwa,
odtwarzanie mitów lub jednoczenie się z absolutem.
2
Do elementów kultu można zaliczyć różnego rodzaju ofiary, modlitwy, posty, śluby oczyszczenia, procesje, pielgrzymki, a
czasami i wojny religijne.
3. Zwarta bądź luźna, np. w hinduizmie, ale odgrywa znaczącą role w rozwoju religii.
zwarta (kościół katolicki)
luźna (hinduizm)
Przyczyn działalności różnych odłamów religijnych odwołujących się do jednego wyznania można poszukiwać zarówno w
różnicach formuł doktrynalnych jest i drobnych odstępstwach kulturowych.
Klasyfikacja wspólnot religijnych wg Tadeusza Margula (sześciostopniowa):
1. rodzina religij
2. religia sensu stricte (podstawa duchowa wielowiekowej dużej cywilizacji)
3. odłam religii (wynik schizmy)
4. wyznanie (odłam drugiego stopnia)
5. sekty, denominacje w Stanach Zjednoczonych (oderwane grupy wyznaniowe)
6. ruchy religijne (szkoły religijne i frakcje o dobrym odchyleniu)
Autor zaproponował genetyczną taksonomię. Być może należy dodać jeszcze jeden najniższy poziom:
7. nowe ruchy religijne (prof. E. Barker)
Przykład I
Chrześcijaństwo: rodzina religij judaistycznych (semickich).
Podział na 3 wielkie odłamy: katolicki (powszechny), prawosławny (prawowierny) oraz protestancki (zaświadczający) nazywany
także ewangelickim (głoszącym Dobra Nowinę).
Dalsze podziały miały największy zasięg w odłamie protestanckim, który podzielił się na wyznanie luterańskie (augsburskoewangelickie), kalwińskie (ewangelicko- reformowane), anglikańskie, zwingliańskie.
W ramach wyznania kalwińskiego wyodrębniły się dominacje drugiej reformacji (np. metodyści, baptyści, kwakrzy, adwentyści,
sataniści).
Przykład II
Buddyzm należący do kręgu religii indyjskich, podzielił się na 3 odłamy: therawedę, mahajanę, wadżrajanę.
W ramach mahajany można mówić o wielu denominacjach (chińska, koreańska, japońska czy wietnamska), które dzielą się na
liczne sekty.
Związek wyznaniowy:
 zrzeszenie obywateli, którzy wyznają jedną wiarę w ramach funkcjonującego prawa o stowarzyszeniach wyznaniowych oraz
państwowego porządku prawnego.
 Zorganizowana wspólnota ludzka oparta na sztywno określonych przekonaniach religijnych, stanowiących odrębny typ
wyznaniowy, która mobilizuje członków w dążeniu do wspólnego celu religijnego tymi samymi środkami.
 Specyficzny typ zorganizowanej społeczności ludzkiej, który posiada określony ustrój wewnętrzny, jest zdolny do
wyłowienia organów władzy, które spełniają funkcje wewnętrzne i reprezentują zewnętrzne na zewnątrz oraz są uprawnione
do określenia praw i obowiązków swoich członków.
 Wg W. Wysoczyńskiego pojęcie związku wyznaniowego odnosi się zarówno do kościoła katolickiego jak i innych związków
religijnych niezależnie od nazwy i podstawy prawnej ich funkcjonowania.
 Część badaczy w miejsce pojęcia związku wyznaniowego stosuje pojęcie organizacja religijna. Czynią tak choćby: Rodney
Stark i William S. Bainbridge, którzy definiują organizacje religijną jako rodzaj przedsięwzięcia społecznego zmierzającego
do tworzenia, podtrzymywania i wymiany kompensat o nadprzyrodzonej proweniencji.
Kościół
 Stanowi wielopokoleniową tradycje wyznaniową, która opowiada się za ustalonym od wieków porządkiem społecznym i jest
powiązana w różny sposób z uprzywilejowanymi klasami i grupami społecznymi dążąc do utrzymania istniejącego ładu
społecznego (Troeltsch 1931).
Sekta religijna- podążać za kimś, postępować za kimś. W najszerszym znaczeniu drobna opozycja kultowa bądź przekonaniowa w
stosunku do społeczności, na terenie której działa. Powstaje w wyniku drugorzędnych podziałów wewnątrz wspólnot religijnych.
Większe podziały są nazywane odłamami.
Cechy sekty religijnej:
 Wg. Menschinga- sektę charakteryzuje zwykle indywidualne i charyzmatyczny typ kierownictwa, dobrowolność
uczestnictwa, radykalizm członków wobec świata i uznawanych wartości oraz tendencja do jednostronnej interpretacji
doktryny religijnej i zawężenie kultu.
3



Troeltsch, Weber- Sekta jako społeczność religijna oparta na umowie, w przeciwieństwie do instytucjonalnej organizacji
kościelnej
Biskup Z. Pawłowicz- grupa lub ruch religijny, wyodrębniony z jakiejś religii lub związek wyznaniowy, który oderwał się od
któregoś z Kościołów przyjmując własne zasady doktrynalne, kulturowe oraz organizacyjne.
Ks. Nowak `95- Misjonarska gorliwość, przywództwo charyzmatyczne, prawda wyłaczna, nadrzędność grupy, dławienie
indywidualności, ścisła dyscyplina, odchylanie doktrynalne w zakresie autorytetu, Boga, Jezusa Chrystusa oraz zbawienia
Geneza sekt:
 Nauczanie charyzmatycznego przywódcy, potrafiącego skupić wokół siebie ludzi ulegających ślepo jego nauce (guruizm)
 Rozłam wewnątrz danej grupy religijnej (schizma)
 Dążenie części wyznawców do odrodzenia w obrębie danej wspólnoty religijnej (reformacja)
Denominacja
 W literaturze europejskiej- grupa wyznaniowa, która albo protestuje w obrębie istniejącego w danym społeczeństwie
Kościoła, albo odłączyła się od niego
 W literaturze amerykańskiej- grupa wyznaniowa, która posiada dłuższą tradycję i jest zorganizowana jako zarejestrowany i
obywatelsko nastawiony „kościół”
Wspólnota religijna
 „W przestrzeni pomiędzy Kościołem a toksyczną sekta istnieje pełen wachlarz pośrednich zjawisk wyznaniowych. Trudno o
ustalenie jednoznacznej granicy wskazującej, gdzie jeszcze jest Kościół a gdzie już zaczyna się sekta, gdyż zbyt wiele jest
kryteriów, a i same nowe grupy religijne przechodzą często ewolucje swoich doktryn i postaw. Najważniejszej granicy należy
chyba szukać gdzie indziej. Jest to granica przebiegająca w wewnętrznym sanktuarium każdego wierzącego i jest ich tylu ilu
szukających Boga”- Danielewicz
 Taki typ zbiorowości społecznej, której członkowie odczuwają silna więź interpersonalna istniejąca w niektórych obrębie
oraz która stanowi także, przynajmniej w niektórych aspektach, grupę samowystarczalna i zaspokajającą szeroki wachlarz
potrzeb jej członków, podzielających poczucie wzajemnej przynależności, bazującej głównie na wspólnocie doznać, praktyk
oraz przekonań dotyczących zjawisk rzeczywistości natury religijnej (nadprzyrodzonej)- Zaleski
Wspólnota religijna jako grupa interesu.
Każde gremium polityczne spogląda podejrzliwie na wszelkiego rodzaju indywidualne dążenie do zbawienia czy swobodnego
tworzenia wspólnot jako potencjalnego źródła wyzwolenia się z jarzma instytucji państwowej. Urzędnicy polityczni nie ufali
rywalizującej z nimi i dysponującej łaska kapłańskiej korporacji, ale nade wszystko gardzili autentycznym w istocie dążeniem do
osiągnięcia swych niepraktycznych wartości, znajdujących się poza utylitaryzmami, doczesnymi celami- Weber 1946.
Korzyści oferowane członkom:
 Materialne- najczęściej zysk w formie pieniężnej
 Solidarnościowe- pochodna uczestnictwa w działalności grupy
 Celowe- dotyczą wartości i celów stawianych przez grupę (dostarczanie odpowiednich wartości, norm, zakazów, zasad)
Kompensata a nagroda.
Wspólnoty religijne dostarczają zarówno kompensat rozumianych jako zapowiedź nagrody, jak i samych nagród. Biorąc pod
uwagę system kompensat i nagród R. Stark i W.S Bainbridge powiadają, że kościół kładzie większy nacisk na bezpośrednie
nagrody, sekta zaś na kompensaty
Rodzaje kompensat:
 Dostosowanie doktryny religijnej łagodzącej ból i przeciwności losu doczesnego życia, obietnica zniesienia cierpień w
przyszłym życiu
 Dostęp do nowych doświadczeń religijnych często ujawniających stłumione emocje, doświadczenie wizji, nowych przeżyć
 Dostęp do modlitwy oraz form indywidualnej pobożności
 Poczucie moralnej wyższości, dostępu do wiedzy tajemnej, poczucie znalezienia się wśród wybranych
Rodzaje nagród:
 Przynależność do wspólnoty religijnej jako przeciwieństwo wykorzenienia i źródło przyszłych nagród
 Uczestniczenie we wspólnych rytuałach religijnych wzmacniające poczucie przynależności i jedności wszystkich członków
wspólnoty
 Możliwość udziału w inicjatywach religijnych
 Proces socjalizacji dzieci, przekazywanie określonego systemu wartości
Stosunek wspólnot religijnych do świata:
1. nawróceniowa: konwertystyczna, entuzjastyczno- nawróceniowa (synonimy)
4
2. rewolucyjna: adwentystyczna, oczekująca na koniec świata
3. introwersyjna: pietystyczna
4. manipulacyjna (gnostyczna) zwana także kultem.
1. Postawa wobec świata- dostrzeganie zepsucia świata i ludzi
Cel działania- zmiana człowieka, a co za tym idzie zmiana świata
Sposób działania:
 stymulowanie przebudzenia religijnego
 wsparcie się na aktywności całej grupy
 podkreślenie relacji między jednostka i zbawcą
 moralizatorstwo, działalność misyjna
Korzyści i kompensaty:
 uzyskanie zbawienia
 głębokie emocjonalne doświadczenie relacji osobowej ze zbawcą
 przynależność do grupy wybranej
2. Postawa wobec świata- krytyka istniejącego porządku społecznego
Cel działania:
 wprowadzenie nowego porządku społecznego
 przejęcie władzy przez członków sekty
 różne wydarzenia czy napięcia w sytuacji międzynarodowej (a nawet okrągłe daty są traktowane jako zwiastun końca
świata)
Sposób działania:
 oczekiwanie na zmianę porządku społecznego
 analiza przepowiedni
 traktowanie członków jako narzędzi w reku boga
Korzyści i kompensaty:
 aktywne uczestnictwo w przyszłym boskim porządku
 udział w przeobrażeniu porządku społecznego
3. Postawa wobec świata- porzucenie świata i jego spraw
Cel działania:
 doświadczenie bezpieczeństwa za pomocą indywidualnie osiągniętych świętości
 dążenie do świętości
 oderwanie się od świata zewnętrznego i skupienie się na problemach własnego doskonalenia się
Sposób działania:
 pogłębienie życia duchowego
 odizolowanie się od spraw świata doczesnego
Korzyści i rekompensaty:
 wsparcie ze strony wspólnoty w dążeniu do świętości
 poczucie wyższości moralnej
 poczucie znalezienia się wśród zbawionych
4. Postawa wobec świata- akceptacja świata
Cel działania:
 Poprawa jakości życia dzięki odwołaniu się do wiedzy tajemnej, której nosicielem jest wspólnota
 Pogłębienie przyjętych w danym społeczeństwie wartości kulturowych
 Odrzucenie izolacjonizmu własnej wspólnoty, tworzenie wizerunku ponadreligii
Sposób działania:
 Wykorzystanie gnozy
 Wskazywanie na sukcesy odniesione przez tych członków wspólnoty, którzy zastosowali wiedze tajemną
 Dostarczenie właściwych technik i sposobów działania
Korzyści i kompensaty:
 Obietnica zdrowia, powodzenia czy prestiżu w życiu doczesnym
 „unaukowiona” wizja osiągnięcia prestiżu i władzy
A. Miejsce wspólnoty religijnej w społeczeństwie (środowisko zewnętrzne)
1. oficjalnie uznane kościoły
2. inne akceptowane kościoły
5
3. inne wspólnoty religijne
4. nielegalne wspólnoty religijne
1. Miejsce w społeczeństwie:
 Posiadają swobodę działania
 Cieszą się pełnia przywilejów
 Mogą prowadzić edukacje religijna w szkołach, posiadać kapelanów wojskowych
 Korzystać ze specjalnych zasad opodatkowania
 Nierzadko mają dostęp do funduszy państwowych
 Mogą mieć podpisaną specjalna umowę z państwem (konkordat)
Cele:
 Utrzymanie „statutu quo”
 Podejmowanie próby zwiększenia swobody działania i zakresu posiadanych przywilejów
 Krytyka i walka ze wspólnotami religijnymi (zwłaszcza sektami i kultami) traktowanymi jako zagrożenia dla
uprzywilejowanej pozycji
2. Miejsce w społeczeństwie:
 posiadają swobodę działania
 cieszą się ograniczonymi przywilejami
 stosunek do tego typu wspólnot religijnych warunkowany jest tradycją i kultura danego społeczeństwa
Cele:
 akceptacja „status quo”
 działania mające na celu ugruntowanie tradycji stanowiącej gwarancję posiadanej pozycji
 próby rozszerzenia zakresu przywilejów
3. Miejsce w społeczeństwie:
 Posiadają ograniczona swobodę działania i w istocie cieszą się niewielkimi przywilejami, czasami tylko zgoda na
organizowanie spotkań z nauczycielami, rozpowszechnianie literatury religijnej itp.
Cele:
 Zmiana „statusu quo”
 Dążenie do podniesienia statusu, wpisywania się w tradycję i kulturę danego kraju
 Pozyskiwanie zwolenników lub powiększenie liczby osób neutralnych
 Nagłośnienie wyroków sądowych korzystnych dla tego typu wspólnot
4. Miejsce w społeczeństwie:
 Nie posiadają swobody działania, najczęściej funkcjonują w ukryciu, a ich działalność spotyka się ze sprzeciwem społecznym
 Źródłem szykan mogą być organy państwowe nie aprobujące danej wspólnoty w określonym państwie jak i samo
społeczeństwo.
Cele:
 Zmiana „status quo”
 Prowadzenie działalności pod szyldem organizacji cieszących się aprobatą społeczeństwa w oczekiwaniu na zmianę
„klimatu” dla ich funkcjonowania
B. Miejsce wspólnoty religijnej (procesy zewnętrzne) np. integracja europejska, globalizacja.
Aktywną rolę odgrywają duże wspólnoty religijne. Inne wspólnoty- zależy jaką przyjmują postawę wobec świata. Jedne się nie
wypowiadają, nastawione indywidualistycznie.
SEKULARYZACJA.
1. w badaniach Thomasa Luckmanna.
Po pierwsze oznacza przejmowanie przez władze świecką terytoriów i posiadłości pozostających we władaniu Kościoła.
Po drugie, na gruncie prawa kanonicznego w Kościele rzymskokatolickim używany jest do wskazania osób posiadających
święcenia duchowne, a porzucających stan duchowny.
Po trzecie, proces wyzwalania się człowieka i instytucji społecznych spod wpływów religii, zwykle wartościowany pozytywnie
lub negatywnie w zależności od tego, kto takiej oceny dokonywał. Dla przykładu w kręgach antyklerykalnych postrzegany był
jako postępowy, zaś w kręgach religijnych jako wyraz pogaństwa. W tym kontekście Luckmann mówi o błędnym pojmowaniu
sekularyzacji jako patologii religijnej, w wyniku której kurczy się oddziaływanie Kościołów, a społeczeństwo odrzuca religię.
Po czwarte, na gruncie teologii (zwłaszcza protestanckiej) po II wojnie światowej postrzegana jako realizacja podstawowych
motywów chrześcijaństwa.
2. w badaniach Petera Bergera
6
Pojecie sekularyzacji jest powiązane nie tylko z nowożytną historią Zachodu, ale traktowane jest jako zjawisko globalne we
współczesnych społeczeństwach.
Istotne jest to, że procesy sekularyzacji są uchwytne empirycznie, a na gruncie cywilizacji Zachodu przejawiają się „ w emigracji”
Kościoła z terenów uprzednio podlegających jego kontroli i wpływowi- wyraża się to w rozdziale Kościoła od państwa lub
wywłaszczeniu posiadłości kościelnych albo emancypacji szkolnictwa spod władzy kościelnej.
W szerszym aspekcie byłoby to zatem wyzwolenie się różnych sektorów społeczeństwa i kultury spod dominacji religii.
Proces sekularyzacji jest bezpośrednio warunkowany procesami modernizacji. W związku z tym z najbardziej zaawansowaną
postacią sekularyzacji mamy do czynienia na gruncie europejskim oraz Stanów Zjednoczonych Ameryki.
W miarę rozprzestrzeniania się kultury Zachodu sukcesywnie rozwija się z różnym nasileniu w skali globalnej.
Berger skłania się ku stanowisku, że wraz z nowoczesna industrializacją pojawiła się tendencja do sekularyzacji sfery politycznej,
co przejawia się w rozdziale Kościoła i państwa. W rezultacie mamy do czynienia z sytuacją:
 powstaje państwo niejako dystansujące się od instytucji religijnych i religijnej legitymizacji działań politycznych.
 takie państwo nie może być już wykorzystywane przez dominująca dotychczas instytucje religijną.
 wobec różnych konkurujących wspólnot religijnych państwo przyjmuje raczej funkcje bezstronnego obrońcy ładu
społecznego niż rzecznika którejś ze wspólnot religijnych
 na znaczeniu zyskują zasady tolerancji i wolności religijnej
3. Niklasa Luhmanna.
Sekularyzacja jest „terminem za pomocą którego system religijny określa stan agregacji swoistego środowiska społecznego”.
S. stanowi sekwencję wysokiego stopnia i form zróżnicowania współczesnego społeczeństwa. Wyróżnia kilka etapów takiego
zróżnicowania w dziejach człowieka. Istota jest tu zamiana porządku stratyfikacyjnego w porządek funkcjonalny.
Początków porządku funkcjonalnego poszukuje on w epoce średniowiecza. Wskazuje na obszary funkcjonalne niejako
wymuszające przekształcenia, do których zalicza religie, politykę i gospodarkę.
W XIX w. formułowanie tego porządku zostało ukończone. Co istotne nie mamy tu do czynienia z teza zakładająca utratę funkcji
bądź znaczenia religii. Chodzi natomiast o „dająca się udokumentować historycznie ewolucje strukturalną systemu społecznego, o
ile oddziałuje ona na system religijny i jego środowisko”.
PRYWATYZACJA
W wyniku procesów sekularyzacji religia znajduje zakotwiczenie w prywatnej sferze życia nowoczesnych społeczeństw, dlatego
często określona jest jako sprywatyzowana czy niewidzialna religia.
Cechy:
 Jest sprawa wyboru jednostki
 Przestaje obowiązywać powszechny charakter religii
 Ta prywatna religijność nie może być podstawą dla budowy wspólnego świata, którego poszczególne elementy byłyby
obowiązujące dla każdego wyznawcy
 Stosunkowo nieliczne obszary poddane oddziaływaniu religijnemu dając się łatwo oddzielić od zsekularyzowanego
porządku społecznego i politycznego.
w badaniach T. Luckmanna.
Na bazie faktu iż mamy do czynienia z marginalizacja tradycyjnej religii kościelnej formułuje pytania odnośnie przyczyn tego
stanu rzeczy oraz ewentualnej możliwości pojawienia się jakiegoś nowego rodzaju religii.
Wspomniana marginalizacja tradycyjnej religii postrzegana jest jako konsekwencja wewnętrznie złożonego procesu
wywodzącego się z instytucjonalnej specjalizacji religii oraz transformacji porządku społecznego w skali globalnej. W jej wyniku
kształtuje się nowa społeczna forma religii określona przez Luckmanna jako niewidzialna religia. Nie wyklucza to także
funkcjonowania religijności kościelnej.
Ta nowa forma religii „pojawia się w tej samej globalnej transformacji społeczeństwa”, proces w wyniku, którego powstaje
niewidzialna religia jest jednym z wielu, które powstają w globalnej transformacji.
Charakterystyka niewidzialnej religii wg Luckmanna:
1.
 potencjalni konsumenci maja bezpośredni dostęp do wyobrażeń religijnych
 nie potrzebują odwoływać się do instytucji pośredniczących
 współcześnie religia stała się zjawiskiem odnoszącym się do sfery prywatnej
2.
 nie istnieje żaden obowiązujący model religii
 tworzone modele są subiektywne i w dużej mierze wynikają z doświadczeń związanych z funkcjonowaniem sfery
prywatnej
7


muszą one nieuchronnie konkurować ze sobą na wolnym rynku
jest mało prawdopodobne by na bazie zanikającej tradycyjnej religijności kościelnej powstał nowy powszechnie
obowiązujący model religii
3. W sprawach wyobraźni religijnych i znaczeń ostatecznych jednostka posiada wolny wybór. Zależy on w dużej mierze od
preferencji jednostki wyznaczonych jej społeczną biografią.
4. Religijność indywidualna w istocie nie otrzymuje poparcia czy potwierdzenia ze strony pierwotnych instytucji publicznych. W
zamian wsparcia poszukuje wśród innych jednostek.
Charakterystyka niewidzialnej religii wg Luhmanna.
1. religijność opiera się o indywidualne decyzje i ma się tego świadomość (jest to pochodna indywidualnej decyzji w kwestii
udziału w komunikacji religijnej czy w ogóle przyjęcia wiary)
2. wiara staje się sprawa prywatną (wcześniej sprawą prywatną była niewiara), ma to znaczenie z punktu widzenia dostarczania
wiary innym. Odrzucona zostaje instytucjonalizacja consensusu.
3. nie do utrzymania jest poczucie pewności związana z pobożnym uczestnictwem niezależnie od pobudek osobistych.
4. religia zaczyna sytuować się w obszarze czasu wolnego, w którym małowartościowe formy aktywności staja się dominujące.
W tym obszarze religia konkuruje z innymi obszarami.
Należy podkreślić iż prywatyzacja religii nie jest sprawa prywatną. Przeciwnie, oddziałuje ona w powiązaniu z innymi
strukturami społecznymi i w zasadzie wymusza reakcję społeczeństwa.
DEPRYWATYZACJA
W badaniach Jose Casanovy.
Poczynając od lat 80 XX w Jesteśmy świadkami nie tyle procesu prywatyzowania religii ile jej upublicznienia.
Upublicznienie występuje w dwojakim sensie:
1. religia opuściła wyznaczone dla niej miejsce w sferze prywatnej i przechodzi w obszar sfery publicznej. Podjęła wypełnianie
tych funkcji, które- jak się wydawało- są zmarginalizowane i straciły na znaczeniu w nowoczesnym świecie. Jest to rodzaj
odmowy odgrywania przez różne tradycje religijne marginalnej i sprywatyzowanej roli przypisywanej jej przez rzeczników
teorii sekularyzacji i prywatyzacji.
2. religia stała się przedmiotem publicznego zainteresowania. Niejako u podstaw tego zainteresowania znalazły się 4 istotne
wydarzenia:
 rewolucja muzułmańska w Iranie
 rola religii w powstaniu ruchu „Solidarność” w Polsce
 rozwój teologii wyzwolenia w Ameryce Łacińskiej
 renesans protestanckiego fundamentalizmu w stanach Zjednoczonych Ameryki
Analiza przejawów reprywatyzacji religii skłania do dwóch wniosków:
1. religia nie jest marginalizowana we współczesnym świecie i nie istnieją przesłanki by miała zaniknąć
2. religia niewątpliwie będzie miała wpływ na kształtowanie nowoczesnego świata
U podłoża koncepcji reprywatyzacji leży błędne przekonanie, iż historyczne procesy sekularyzacji doprowadzą bądź do
zmierzchu- stopniowego lub całkowitego zaniku- religii, bądź do prywatyzacji, a w związku z tym marginalizacji religii w
nowoczesnym świecie.
Formy współcześnie zreprywatyzowanej religii:
1. religijnej mobilizacji w obronie tradycyjnego świata codzienności
2. kwestionowania roszczeń państw i rynków do funkcjonowania bez względu na tradycyjne normy moralne
3. nacisku na odwoływanie się do zasady dobra wspólnego w miejsce zasady indywidualizmu
Fundamentalizm religijny.
W ujęciu Bassama Tibi`ego
„konflikt między cywilizacjami przekształca się w walkę miedzy różnymi odmianami fundamentalizmu religijnego, przy czym
trzeba podkreślić, że wcale nie chodzi o walkę religii”
Występuje przeciwko utożsamianiu fundamentalizmu religijnego z terroryzmem, bo fundamentalizm jest pojęciem szerszym.
Fundamentalizm
Zjawisko terroryzmu
8
Mamy do czynienia z poszczególnymi religiami, np. hinduizm, islam, judaizm, konfucjanizm czy sikhizm. Natomiast odwołujące
się do nich czy też bazujące na nich, fundamentalizmy tworzą filozofie polityczną.
Religia przynależy do sfery religijnej, natomiast fundamentalizm do sfery politycznej.
religia (sfera religijna)
fundamentalizm religijny (sfera polityki)
9