kryminologia klasyczna

kryminologia klasyczna
1.
2.
3.
4.
5.
rozwinęła się w drugiej połowie XVIII wieku i na początku XIX wieku, jej głównymi
przedstawicielami byli Cesare Beccaria, Jeremy Bentham, Immanuel Kant, Georg
Wilhelm Friedrich Hegel, Anzelm Feuerbach
opierała się ona na założeniu, ze każdy człowiek, w tym przestępca jest jednostką
racjonalną, czyli w sposób świadomy wybierającą pomiędzy alternatywnymi sposobami
zachowania się; jest on także jednostką wolną i dysponuje wolną wolą; opiera się ona także
na indeterministycznej koncepcji człowieka, która zakłada, że przestępca to jednostka
normalna, niczym nie różniąca od pozostałych ludzi, która w sposób świadomy wybiera zło;
powoduje to, że każdy człowiek jest potencjalnym przestępcą;
kolejnym elementem była absolutna koncepcja kary, która ma wymiar etyczny i sprowadza
się do tego, że kara ma być sprawiedliwą odpłatą za wyrządzone zło; konsekwencją tego
założenia była koncepcja prawa karnego czynu – podstawą odpowiedzialności karnej ma
być popełniony czyn;
człowiek nie tylko jest zdolny, ale nawet skłonny do popełniania przestępstw – człowiek jest
zły ze swej natury, co powoduje że przeważa pesymistyczna wizja natury człowieka;
kryminologia klasyczna bardzo silnie nawiązywała do koncepcji umowy społecznej, bez
prawa karnego nie możliwe byłoby istnienia społeczeństwa; kara miała mieć charakter
celowy, służyć prewencji generalnej, a przede wszystkim odstraszaniu
kryminologia pozytywistyczna
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
rozwinęła się w drugiej połowie XIX wieku, wraz z pojawieniem się szkoły pozytywnej
prawa karnego; głównymi przedstawicielami byli Cesare Lambroso, Enrico Ferriego oraz
Rafaela Garofalo;
jej podstawami był scjentyzm, czyli kult nauki i naukowości, a także naturalizm
metodologiczny, który sprowadzał się do przekonania nie tylko o potrzebie, ale i o
możliwości uprawiania nauk społecznych na wzór nauk ścisłych;
przyjęła deterministyczną koncepcję człowieka, która charakteryzowała się tym, że każde
zachowanie, w tym także zachowanie przestępne, zależne jest od określonych czynników, nad
którymi ludzie na mają kontroli; kryminologia pozytywistyczna to przede wszystkim nauka o
przyczynach przestępczości (etiologia przestępczości);
koncentrowała się ona na osobie przestępcy, dlatego tę cechę określono mianem
indywidualizmu; był to rodzaj kryminologii zorientowany na sprawcę;
Lombroso sformułował pytanie – dlaczego jedni ludzie popełniają przestępstwa, a inni
nie? (tzw. pytanie lombrozjańskie); odpowiedź sprowadzała się do tego, że sprawca
przestępstwa w pewien sposób jest odmienny od pozostałych ludzi, posiada pewne cechy
szczególne; oznacza to, że kryminologia pozytywistyczna przyjęła optymistyczną wizję
natury człowieka – większość ludzi jest skłonna do dobra, a żeby stać się przestępcą trzeba
posiadać pewne szczególne właściwości;
kolejną cechą kryminologii pozytywistycznej jest korekcjonalizm, wynikający z
odmienności sprawcy przestępstwa; jeżeli są one powodem zachowań przestępnych, to należy
je zlikwidować; oznacza to, że stosowane środki w walce z przestępczością nie mogą być
traktowane jako odwet, lecz muszą dotykać przyczyn przestępczości; prawo karne ma być
instrumentem oddziaływania, a nie represji; kara ma być dostosowana do osoby sprawcy
(prawo karne sprawcy) i mieć charakter celowy; duży nacisk kładła na prewencję
specjalną, która miała być realizowana poprzez resocjalizację;
według kryminologii pozytywistycznej istnienie ładu społecznego opierało się na konsensusie
– większość społeczeństwa dobrowolnie akceptuje jego istnienie
dzieli się na dwa nurty: biopsychologiczny (paradygmat rodzajów ludzkich) oraz
socjologiczny (paradygmat rodzajów otoczenia)
nurt biopsychologiczny kryminologii pozytywistycznej
1.
o
o
o
o
2.
3.
a.
o
o
b.
o
o
o
o
c.
d.
opierał się on na kilku założeniach:
główny wpływ na zachowanie człowieka wywierają cechy pozwalające traktować go jako
odrębną jednostkę;
niektóre z tych cech, które są dziedziczone, wrodzone lub nabyte tworzą podłoże sprzyjające
powstawaniu zachowań antyspołecznych;
można ustalić, które cechy wywołują tendencję do zachowań antyspołecznych, co prowadzi
do możliwości wykrycia związku przyczynowego pomiędzy taką cechą a określonym
zachowaniem;
ustalenie takiego związku stwarza możliwość walki z takim zjawiskiem;
kierunek biopsychologiczny tworzą teorie kładące nacisk na cechy somatyczne oraz teorie
kładące nacisk na cechy psychiczne
teorie somatyczne
teorie antropologiczne: najbardziej rozpowszechnił je Lombroso; nawiązał on do dorobku
fizjonomistów, którzy wiązali ukształtowanie twarzy z właściwościami psychiki oraz
frenologów, którzy szukali takich związków pomiędzy kształtem czaszki a ludzką psychiką;
stwierdził, że niektórzy ludzie mają trwałą tendencję do popełniania przestępstw, którą można
poznać po cechach budowy ciała (np. cofnięte czoło, deformacja czaszki); „przestępca z
urodzenia” musi posiadać co najmniej sześć takich cech, a także inne, np. leworęczność;
ludzie dysponuje wrodzoną skłonnością do popełniania przestępstw wskutek obciążenia
dziedzicznego, wynikającego z chorób psychicznych, alkoholizmu, a także poprzez wpływ
czynników zewnętrznych;
wyróżnił także przestępców nałogowych, z namiętności, przypadkowych i kryminoidów –
są to osoby nieodporne na czynniki zewnętrzne i skłaniające się do przestępnego zachowania;
teorie związane z genetyką opierały się na badaniach genealogicznych, bliźniąt oraz
adopcyjnych
badania genealogiczne zostały zapoczątkowane badaniem rodziny oznaczonej kryptonimem
„Kallikak”; badano dwie gałęzie rodziny, które wywodziły się od tej samej osoby; pierwsza
gałąź, określona jako „zła” charakteryzowała się tym, że była ona „efektem” współżycia z
prostytutką, natomiast druga - „dobra” - była rezultatem zawarcia małżeństwa z osobą o takiej
samej pozycji społecznej, jaką miał ojciec; w sześciu pokoleniach „złej” gałęzi 90% jej
członków miało problemy z funkcjonowaniem w społeczeństwie; wniosek – nie można na
stwierdzić jaki wpływ na postępowanie człowieka mają cechy dziedziczne, ponieważ ich
wpływu nie można oddzielić od wpływu czynników społecznych
badania bliźniąt nie dały dowodów potwierdzających wpływ cech dziedzicznych na ujemnie
oceniane zjawiska;
badania adopcyjne nie potwierdziły istnienia związku między przestępczością przybranych
rodziców i ich adoptowanych dzieci;
wniosek ogólny: nie dziedziczy się skłonności do zachowań przestępczych lub
nadużywania alkoholu, lecz pewne podstawy biologiczne lub procesy biochemiczne,
które w pewnych warunkach środowiskowych sprzyjają tym zachowaniom
teorie zaburzeń chromosomów: każdy człowiek posiada 46 chromosomy, które są ułożone w
23 pary, z czego 22 pary to tzw. autosomy, a ostatnia para tworzona jest przez chromosomy
płciowe – u kobiety występują dwa chromosomy X (46XX), a u mężczyzny chromosom X
oraz Y (46XY); zapis struktury chromosomów może być u mężczyzny zaburzony poprzez
obecność dodatkowego męskiego chromosomu płciowego, np. 47XYY, co może powodować
tendencję do zachowań kryminalnych o podłożu agresywnym; teoria ta jest niepotwierdzona;
teorie zaburzeń OUN: negatywnie oceniane zachowania społeczne, które powodowane są
organicznym uszkodzeniem mózgu, nazywane są charakteropatią; nie jest jednak pewne,
czy tego typu zachowania pojawiają się zawsze przy uszkodzeniach UON; podobne
zachowania mogą wywołać mikrouszkodzenia mózgu, które prowadzą do dysfunkcji mózgu
e.
f.
4.
a.
o
o
o
o
o
b.
c.
o
d.
5.
mogą one powstać w czasie np. życia płodowego lub w czasie porodu; dzieci, które cierpią na
to schorzenie mają większe problemy z dostosowaniem się do wymagań społecznych, a to z
kolei może prowadzić do utrwalenia tendencji do antyspołecznych zachowań;
teoria zaburzeń biochemicznych: wiążą się one z zaburzeniami endokrynologicznym,
zaburzenia procesów biochemicznych wywołują lub wyzwalają tendencje do antyspoł.
zachowań; związane jest to m.in. z niedoborem lub nadmiarem witamin lub hormonów,
nieprawidłowym poziomem cukru we krwi;
teoria obniżenia sprawności intelektualnej: nie wykazano, że przestępcy charakteryzują się
niższym poziomem inteligencji, ale niski poziom sprawności umysłowej może utrudniać
spełnianie pewnych społecznych wymogów, a to prowadzi do zachowań przestępczych; w
środowisku nieletnich przestępców istnieje nadreprezentacja osób o obniżonej inteligencji
teorie psychosomatyczne
teorie konstytucjonalno-typologoiczne: Hipokrates wyróżnił cztery kategorie ludzi, ze
względu na swoje właściwości psychiczne: sangwinik (silnie reagujący, niewytrwały w
działaniu), choleryk (silnie reagujący, wytrwały w działaniu), melancholik (słabo reagujący,
wytrwały w działaniu) i flegmatyk (słabo reagujący, niewytrwały w działaniu); teorię tę
uzupełnił Kretschmer, który także wyróżnił cztery kategorie ludzi:
typ asteniczny – wysoki, szczupły, ostre rysy twarzy;
typ atletyczny – wzrost średni lub wysoki, raczej szczupły, lecz dobrze umięśniony;
typ pykniczny – wzrost średni lub niski, otłuszczony, grube rysy twarzy
typ dysplastyczny – nieregularna budowa ciała, często otłuszczony :P
z określonymi typami łączył choroby psychiczne; stwierdziła także, że typy „czyste” są teorią;
koncepcja ta jest odmianą lombrozjanizmu;
teoria Eysencka: wyróżnił dwa typy układów nerwowych, które różnią się przebiegiem
procesów pobudzania i hamowania, mianowicie ekstrawertyków (ławo pobudzić i wygasić;
są impulsywni, towarzyscy, optymistyczni, brak krytycyzmu, nieopanowani, co prowadzi do
agresji) i introwertyków (trudno pobudzić i wygasić; nie są towarzyscy; są powściągliwi,
nieśmiali, systematyczni, sumienni, są pesymistami); osoby cechujące się wysokim poziomem
ekstrawertyzmu i neurotyzmu – wrażliwości emocjonalnej – mają najwięcej problemów, aby
unikać zachowań antyspołecznych; u ekstrawertyków proces nabywania i utrwalania norm
społecznych wymaga większego nakładu pracy niż u introwertyków;
teorie nieprawidłowej osobowości: ich istotą są zaburzenia w obrębie obrazu samego siebie
które wiążą się z przekonaniem o zmniejszonej lub zawyżonej własnej wartości, skłonność do
posługiwania się mechanizmami obronnymi, które prowadzą do zdjęcia z siebie
odpowiedzialności za własne czyny; innym powodem może być niewłaściwie zbudowany
system wartości (wyłączne akcentowanie swojego dobra); często łączą się z depresją itp.
innym przykładem zespół ogólnego niepowodzenia, na który składają się m.in. niska
odporność na stres, brak wytrwałości w dążeniu do celu, niski poziom wykształcenia,
alkoholizm; przykład – żulerstwo;
psychopatia: jest to nieprawidłowe ukształtowanie osobowości, które cechuje się m.in.
niezdolnością do trwałych związków uczuciowych, przewaga popędu nad wyższymi
regulatorami zachowań; powoduje to zachowania impulsywne, które nie muszą łączyć się z
niskim poziomem inteligencji; duża liczba przestępców wielokrotnie notowanych jest
psychopatami – są to osoby o nieprawidłowo ukształtowanej psychice w wyniku negatywnych
doświadczeń społecznych;
wnioski ogólne: jest ona prosta w zastosowaniu, lecz pozwala podzielić ludzi na „lepszych” i
„gorszych”, co zwiększa komfort psychiczny „lepszych”; podział ten może być podstwą do
zaostrzenia odpowiedzialności karnej; utrwala pewne stereotypy, pozwala manipulować
społeczeństwem, jest ona często stosowana w celach socjotechnicznych; nie ma dowodów na
to, że występowanie jakiegokolwiek czynnika jest warunkiem wystarczającym lub
koniecznym do wystąpienia przestępczości; należy odrzucić wszystkie teorie mówiące o
dziedziczeniu skłonności przestępczych lub predestynacji do popełniania przestępstw;
nurt socjologiczny kryminologii pozytywistycznej
1.
o
o
o
o
2.
o
o
o
o
o
o
a.
o
o
b.
opierał się on na kilku założeniach:
na zachowanie człowieka decydujący wpływ wywierają czynniki społeczne;
niekorzystne warunki społeczne powodują zachowania przestępne, a nawet mogą wykształcić
u jednostki tendencję do takich zachowań;
można ustalić, jakie czynniki powodują zachowania przestępne;
usunięcie lub ograniczenie siły oddziaływania tych czynników pozwala skutecznie zwalczać
przestępczość;
teorie ekologiczne: człowiek musi zminimalizować zagrożenia płynące z otoczenia poprzez
reakcję na bodźce zewnętrzne; powoduje to konieczność szukania związków pomiędzy
zachowaniami przestępnymi a środowiskiem; najbardziej znanymi twórcami tej teorii byli
badacze tworzący tzw. szkołę chicagowską (Park, Burgess), którzy badając przestrzenny
rozkład przestępczości w miastach stwierdzili, że wraz z ukształtowaniem środowiska w
obrębie miasta zmienia się nasilenie przestępczość; Burgess wyróżnił kilka stref miasta:
centralną – z instytucjami handlowymi, finansowymi itp.; codziennie jest tam wiele osób;
przejściową – są tu instytucje ze strefy centralnej, jak i przemysł lekki, co powoduje, że po
części jest ona strefą przemysłową;
mieszkań pracowniczych – mieszkają tu ludzie ze strefy przejściowej, którzy chcą
znajdować się blisko zakładu pracy;
willową – zamieszkałą przez osoby należące do klasy średniej i wyższej, zabudowaną
częściowo mieszkaniami o bardzo wysokim standardzie;
podmiejską – obejmuje tereny poza granicami miasta oraz osiedla i miasteczka satelitarne;
według Burgessa rozwój miasta to proces odśrodkowego rozszerzania się stref, z których
każda napiera na strefę wobec niej zewnętrzną i przejmuje jej teren, co określił jako sukcesję;
badał także przestępczość nieletnich, która była nierównomiernie nasilona – najsilniejsza była
w strefie centralnej, lecz w miarę przechodzenia do stref zewnętrznych słabła
teorie strukturalne: dotyczą one zróżnicowania społecznego – ludzie znajdujący się na
różnych szczeblach struktury społecznej mają inne możliwości działania; przedstawicielem
był Robert Merton, który sformułował teorię anomii opierającą się na założeniu, że wszyscy
członkowie społeczeństwa podlegają naciskowi wywieranemu przez społeczeństwo, aby
skłonić ich do osiągania społecznie uznawanych wartości; nacisk jest wywierany ponieważ
społeczeństwo jest jedną wspólną strukturą kulturową, która określa cele, a także sposoby
ich osiągania; niekażdy może stosować te sposoby, gdyż zależy to od miejsca w strukturze
społecznej – prowadzi to do problemów przystosowania się jednostki do stawianych jej
wyzwań; może ona zastosować jeden z pięciu sposobów przystosowania: konformizm,
innowację, rytualizm, wycofanie lub bunt; wybór jednego z powyższych sposobów może w
dużym stopniu zależeć od otoczenia jednostki i wywieranych na nią nacisków;
teoria Mertona pozwala w lepszym stopniu wyjaśniać uwarunkowania przestępstw przeciwko
mieniu lub związanych z dostępem do nich niż uwarunkowań innych przestępstw;
wniosek: określona struktura społeczeństwa może wywoływać zachowania przestępne
teorie zróżnicowania kulturalnego: Albert Cohen badając społeczeństwo USA w połowie lat
50. stwierdził, że dominującą warstwą społeczną jest klasa średnia, która narzuca swoje
standardy zachowania klasom niższym; osoby z tej klasy pełnią wiele funkcji w organach
kontroli społecznej, dlatego osoby z niższych warstw chcąc osiągnąć wyższą pozycję muszą
spełniać stawiane im wymogi; wymienia też pewne cechy, które charakteryzują osoby z
wyższych sfer, są to : ambicja, osobista odpowiedzialność, szacunek dla osiągnięć, świecki
ascetyzm, racjonalność, dbałość o wygląd i maniery, eliminację agresji, rozsądny
wypoczynek i szacunek dla własności; osoby z niższych warstw nie przykładają uwagi do
tych cech, dlatego nie są one rozwijane, co z kolei uniemożliwia im awans społeczny;
dochodzi do odrzucenia norm klasy średniej i wykształcenia norm zastępczych, które
zaspakajają potrzebę społecznego uznania; osoby młode z niższych warstw tworzą własne
o
o
c.
o
d.
e.
grupy, które cechują się subkulturą negatywistycznie nastawioną do kultury warstw średnich;
cechuje się ona nieutylitaryzmem (nacisk na własne korzyści), złośliwością, hedonizmem,
podkreślaniem autonomii
Miller stwierdził, że warstwy niższe wytworzyły w przeszłości własną subkulturę, całkowicie
przeciwstawną kulturze klasy średniej; subkulturę tę tworzą punkty skupienia, czyli wartości
uznawane w grupie – trudności, twardość, cwaniactwo, podniecenie, los i niezależność;
inną cechą struktury niskich warstw społecznych jest tworzenie się w nim podziałów według
kryterium płci – w domu dominują kobiety, nie tworzy to wzorów dla chłopców, dlatego łączą
się oni w grupy, które zaspakajają potrzeby nie zaspakajane przez rodzinę; przynależność do
takiej grupy i walka o wysoką pozycję w niej jest źródłem zachowań przestępnych;
teoria zróżnicowanych okazji: na wybór zachowania zgodnego albo sprzecznego z prawem
wpływa nie tylko dostęp do środków skłaniających do zachowań poprawnych, ale także
dostęp do środków koniecznych do podjęcia zachowań antyprawnych; nieletni grupują się w
zbiorowości o trzech charakterach – przestępczych (powstają gdy nieletni żyją w środowisku
nasyconym dorosłymi kryminalistami), konfliktowych (powstają w środowiskach
zdezorganizowanych) i wycofania (nieletni nie zdołali zaspokoić swoich aspiracji przy
pomocy środków legalnych lub nielegalnych, a mają dostęp do narkotyków)
teorie uczenia się zachowań przestępczych: Sutherand sformułował teorię zróżnicowanych
powiązań, która opiera się na następujących założeniach: zachowanie przestępcze jest
wyuczone w interakcjach z innymi osobami w procesie komunikacji, główny proces nauki
następuje w grupach o osobistych powiązaniach, motywy działania zostały wyuczone w
skutek określenia norm prawnych jako niewiążące, a jednostka staje się przestępcą wskutek
nadwyżki definicji sprzyjających łamaniu prawa nad definicjami sprzyjającymi jego
poszanowaniu
teorie technik neutralizacji: opiera się ona na argumentacji służącej usprawiedliwianiu
zachowań przestępnych; głównymi sposobami usprawiedliwiania są: zaprzeczenie
odpowiedzialności, zaprzeczenie bezprawia („przecież nikomu nic się nie stało”),
zaprzeczenie ofiary („należało się mu”), potępienie potępiających, powołanie się na
wyższe racje; katalog ten nie jest zamknięty; ich wspólną cechą jest dokonywanie
manipulacji, która prowadzi do pozbycia się możliwości – w oczach sprawcy – obciążenia go
negatywnym zachowaniem; nie jest ważny fakt, że inni nie popierają tego punktu widzenia,
ważne jest to, że sprawca chroni obraz swojej osoby, który inni chcą zepsuć;
teorie kontroli: opierają się na dorobku Emila Durkheima, który uznał, że przestępczość jest
zjawiskiem naturalnym, które występowało, występuje i będzie występować, ponieważ
zachowanie polegające na łamaniu norm społecznych powoduje, że społeczeństwo nie trwa w
bezruchu i musi cały czas zmieniać podejście do własnych wytworów, np. poglądów, a także
wskutek tego, że człowiek z natury jest egoistyczny i nie dysponuje żadnymi hamulcami
przed zachowaniami krzywdzącymi inne osoby; społeczeństwo musi wytwarzać środki zdolne
do powstrzymywania ludzi przed popełnianiem przestępstw, aby utrzymała się ona w
akceptowanych granicach; większość ludzi nie popełnia przestępstw, ponieważ społeczeństwo
kontroluje je za pomocą więzi społecznej; przyczyną zachowań przestępnych jest osłabienie
bądź zerwanie więzi społecznych, ponieważ zmniejsza to gotowość jednostki do
przestrzegania norm społecznych; więź społeczna składa się z przywiązania (pozytywny zw.
emocjonalny z osobami z bliskiego otoczenia), zaangażowania (uczestnictwo w działaniu),
zaabsorbowania (udział w działalności zgodnej z prawem) i przekonania (gotowość do
przestrzegania norm społecznych); brak lub osłabienie jednego z elementów powoduje
możliwość wystąpienia zachowań przestępczych
wnioski ogólne: teorie socjologiczne zazwyczaj kładły nacisk na jeden element, a pozostałe
pomijały; mocno akcentowały czynniki, które mogą przyczynić się do zachowań
przestępnych, a także ukazały społeczne mechanizmy generujące przestępczość;
ustrukturalizowanie społeczeństwa wyznacza ludziom różne sfery działania, a także naraża
ich na oddziaływanie różnych czynników, z których część może powodować przestępczość.
kryminologia antynaturalistyczna
1.
2.
-
-
3.
rozwinęła się w latach 60. i 70. XX wieku; stosowane metody badawcze nawiązywały do
socjologii humanistycznej i rozumiejącej, a także analizy jakościowej; opierała się ona na
konfliktowej wizji społeczeństwa i prawa karnego, co oznaczało, że prawo karne zaczęto
wykorzystywać jako instrument używany w konfliktach społecznych przez strony tego
konfliktu; przestępczość stała się w związku z tym skutkiem określonego przebiegu procesów
społecznych; przyjęła interakcjonistyczną koncepcję przestępstwa; przedmiotem
zainteresowania są mechanizmy społecznej reakcji na zachowanie przestępne, związany
jest on z pytaniem reaktywnym – dlaczego pewne zachowania uznawane są za przestępstwa
i pewni ludzie uważani są za przestępców, a inne zachowania i innie ludzie nie?; główny
nacisk kładzie się na funkcjonowanie mechanizmów instytucji społecznej kontroli, a
zwłaszcza źródła i mechanizmy społecznych mechanizmów kryminalizacji i selektywność
funkcjonowanie tych instytucji; jest to kryminiologia zorientowana na normę;
cechy charakterystyczne:
przestępczość jest wynikiem konfliktów występujących w społeczeństwie, a biorących się ze
sprzeczności interesów pomiędzy grupami społecznymi, a także jednostkami;
normy prawne, które pewne typy zachowań uznają za przestępstwa, są ustanawiane w
interesie dominujących warstw społecznych;
normy prawne są środkami dyscyplinującymi jednostki, zwłaszcza te, które znajdują się na
dole hierarchii społecznej, a naznaczonym może zostać każdy, niezależnie od tego, czy normę
taką naruszył, czy też nie;
zapobieganie przestępczości polega na zmianie sposobu stanowienia (depenalizacja lub
dekryminizacja) lub stosowania norm prawa karnego, czyli łagodzeniu ujemnych skutków
norm prawa karnego;
w kryminologii antynaturalistycznej wyróżniamy teorię naznaczenia społecznego, teorię
konfliktu społecznego oraz nurt fenomenologiczny;
teoria naznaczenia społecznego
1.
2.
3.
kryminologia antynaturalistyczna zapoczątkowana została w latach 50. przez kierunek
określany mianem labelling theory, który w Polsce określany jest mianem teorii naznaczenia
społecznego, teorii etykietowania bądź teorii stygmatyzacji;
podstawą było opracowane przez Charlesa H. Cooley'a pojęcie jaźni odzwierciedlonej –
każda jednostka ma zdanie na temat samego siebie, posiada samoocenę, która wpływa na jego
zachowanie; podstawą do jej kształtowania jest opinia innych jednostek o danej osobie;
wnioskował, że obraz samego siebie jest wynikiem interakcji na linii jednostka – otoczenie; w
oparciu o ten mechanizm Lemert stworzył pojęcia dewiacji pierwotnej i dewiacji wtórnej;
dewiacja pierwotna oznacza naruszenie normy prawnej; samo naruszenie normy prawnej nie
wpływa na samoocenę jednostki; ważne jest społeczna reakcja w sytuacji uznania jakiegoś
zachowania za naruszające normy społeczne, a zwłaszcza konsekwencje tej reakcji dla
jednostki uznanej za dewianta – to jest właśnie dewiacja wtórna; jedną z konsekwencji
działania instytucji kontroli społ. jest nadawanie ludziom etykiet typu żul, ćpun, zboczeniec;
wraz z nadaniem jednostce takiej etykiety (co wyraża się np. w zmianie postaw względem
otoczenia) zaczynają funkcjonować mechanizmy jaźni odzwierciedlonej; wniosek –
naznaczenie jednostki jako dewianta i traktowania jej jako dewianta powoduje, że
zaczyna ona wierzyć, że jest tym dewiantem; dewiacja nie jest więc statutem osiągniętym,
ale statusem przypisanym;
outsiderzy: w roku 1963 Howard Becker wydał książkę pod takim samym tytułem; opiera się
ona na innej definicji zachowania dewiacyjnego; dewiacyjność jest efektem dokonania przez
grupę społeczną pewnej interpretacji zachowania i nadania mu pewnego znaczenia
(dewiacyjnego); o dewiacyjności danego zachowania decyduje społeczna reakcja na dane
zachowanie; brak reakcji, nawet przy zachowaniu obiektywnie naruszającym normę,
powoduje, że nie jest to zachowanie dewiacyjne; definicja dewiacji oparta jest więc na
kryterium reaktywnym;
zachowanie
zachowanie zgodne z normami
zachowanie sprzeczne z normami
uznane za dewiacyjne
fałszywie oskarżony
dewiant
uznane za niedewiacyjne
konformista
ukryty dewiant
3.
-
-
-
-
4.
5.
według Beckera zachowanie dewiacyjne nie posiada żadnych cech charakterystycznych, które
umożliwiłyby odróżnić te zachowanie od innych, a dewianci w żaden sposób nie różnią się od
niedewiantów; później sformułował on koncepcję karier dewiacyjnych, która wyjaśniała
utrwalanie się u osób, którym nadano miano dewianta, zachowań niezgodnych z normami;
jednostka traktowana jest jako dewiant niezależnie od pełnionej przez siebie funkcji
społecznej; powoduje to trudności w funkcjonowaniu w społeczeństwie i w efekcie łamanie
norm; oparta jest na efekcie domina, naznaczenie dewianta jest samorealizującą się
prognozą;
stereotypizacja: teoria Schurra, która składa się z czterech elementów:
stereotypizacja: ponieważ w każdym społeczeństwie funkcjonują stereotypy, jednostka
uznana za dewianta może być oceniana przez pryzmat negatywnego stereotypu np. zboczeńca
który funkcjonuje niezależnie od tego, czy rzeczywiście nim jest;
retrospektywna interpretacja: ujawnienie, że dana osoba jest homoseksualistą, powoduje że
jej przeszłe zachowanie, które nie budziło zastrzeżeń, zaczyna być interpretowane poprzez
pryzmat ww. stereotypu;
dysonans poznawczy: jednostki utrzymujące kontakty z dewiantem nie mogą pogodzić
dotychczasowych kontaktów z ujawnionymi „faktami” na temat danej osoby; dochodzi
wówczas od olśnienia – dewiant dobrze ukrywał swoją prawdziwe oblicze itp.;
pochłanianie ról: rola społeczna pełniona przez jednostkę, którą uznano za dewianta, nabiera
charakteru roli dominującej, czyli dla osoby uznanej za dewianta będzie ona np. defraudantem
zanim będzie mężem, ojcem, sąsiadem, kolegą, kochankiem :P
koncepcja Matzy'ego: David Matzy rozróżnił pojęcia patologii i zróżnicowania, a także
przeciwstawił wynikającemu z kryminologii pozytywistycznej korekcjonalizmowi postawę
docenienia; odrzucił on założenie, polegające na patrzeniu na społeczeństwo z perspektywy
dominującej kultury, co oznacza, że społeczeństwie i naukach społecznych trudno jest
wyróżnić jednoznaczne kryteria zdrowia i patologiczności; rzeczywistość społeczna to seria
alternatywnych rzeczywistości; zachowania dewiacyjne powinny być traktowane w taki sam
sposób jak zachowania konformistyczne, gdyż są one przykładami wielokulturowości;
docenienie dewianta polega na zaakceptowaniu go, takim jakim jest; wynika z tego prawo do
bycia odmiennym i prawo radykalnej nieinterwencji;
teoria Fritza Sacka: sorry, ale nie potrafię tego rozgryźć :(
teorie konfliktu społecznego
1.
2.
starały się wyjaśnić nierównomierność dystrybucji zjawisk dewiacyjnych i przestępnych w
strukturze społecznej, a zwłaszcza ich koncentrację w obrębie niższych warstw społ.; źródłem
był fakt, iż procesy naznaczenia społ. powodowane są przez konflikty społ., a co oznacza, że
tworzenie i egzekwowanie prawa karnego związane jest z instytucją władzy i nierównym
dostępem do niej; w związku z tym wyróżniono kryminologię konfliktową i radykalną;
kryminologia konfliktowa Bernarda: warunki, w jakich żyją jednostki, decydują o ich
interesach i kształtują ich system wartości; społeczeństwo jest więc tworzone z grup społ. o
bardzo silnie zróżnicowanych warunkach życiowych; ponieważ interesy mają charakter
długofalowy, grupy wytwarzają silne wzory zachowań, które znacznie różnią się od wzorów
3.
4.
5.
zachowań innych grup; jednocześnie zachowania ludzi są zbieżne z uznawanymi przez nich
wartościami; tworzenie prawa odbywa się zatem w drodze konfliktów i kompromisów, a
poszczególne ustawy są wyrazem kombinacji interesów wielu grup; jednak im wyższą pozycję
polityczną i ekonomiczną ma grupa, tym bardziej prawo ma tendencję do reprezentowania jej
interesów, a im wyższą pozycję ma jednostka, tym trudniej poddać ją kontroli, jeśli jej
zachowanie naruszyło prawo; organy kontroli społ. mają tendencję do zajmowania się
sprawami łatwymi, które związane są z osobami z niższych warstw społecznych; wniosek –
nasilenie przestępczości ujawnionej w ramach poszczególnych grup społecznych będzie
odwrotnie proporcjonalne do polityczno-ekonomicznej pozycji danej grupy, niezależnie
od wpływu innych czynników, które mogą wpływać na nasilenie przestępczości;
teoria Volda: kiedy zaistnienia konflikt interesów i wartości różnych grup społecznych,
zawsze dochodzi do mobilizacji jednej grupy przeciwko drugiej; poszukują one wówczas
pomocy ze strony państwa, aby bronić swoich interesów i praw; ujawnia się ona w formie
ustawodawstwa – ta grupa, która przekona większość członków legislatywy, uzyskuje
korzystny dla siebie kształt i treść prawa, łącznie z kryminalizacją pewnych zachowań;
mniejszość będąca przeciw nie musi jednak przestrzegać tego prawa, ale musi pamiętać, że z
reguły większość, która popiera określoną regulację prawną, dysponuje środkami do
wyegzekwowania pewnych zachowań lub wpływem na te środki; wniosek – przestępstwo to
zachowanie członków grupy mniejszościowej, które wypływa z poczucia lojalności wobec
grupy; w wielu przypadkach jest ono wynikiem normalnej reakcji ludzi walczących w
dających się uzasadnić, naturalnych i normalnych sytuacjach o utrzymanie
dotychczasowego stylu życia;
teoria kryminalizacji Turka: każde społeczeństwo dzieli na grupę dominującą (władzę),
która podejmuje decyzje i tworzy prawo oraz grupę podporządkowaną (poddani), czyli
tych, których prawo dotyczy; prawo jest tworem zbiorowości zorganizowanej politycznie,
czyli posiadającej struktury władzy; badanie przestępczości polega więc na badaniu
stosunków zachodzących pomiędzy statusem i rolami władzy a statusem i rolami poddanych;
osoby sprawujące władzę i tworzące prawo ten fakt w społeczeństwie legitymizują poprzez
ukazanie instytucji władzy opartej na koncepcji uczenia się – władza i poddani nieustannie
uczą się interakcji pomiędzy sobą , czyli zajmowania pozycji dominacji i podporządkowania;
stabilność władzy zależy od tego, w jakim stopniu podporządkowani akceptują istniejący
porządek bez względu na ich stosunek do niego; władza musi więc „zmuszać” do
posłuszeństwa; łamanie prawa to wyraz braku władzy albo wskaźnik załamania się jej;
wyróżnił normy kulturowe (związane są z treścią prawa stanowionego) i normy społeczne
(sposób funkcjonowania prawa w praktyce); jeżeli po stronie władzy i po stronie poddanych
oba typy norm wykazują dużą zbieżność, to konflikt społeczny jest praktycznie nie do
uniknięcia, bowiem żadna ze stron nie jest skłonna pójść na kompromis; jeśli istnieje duża
różnica kulturowa lub społeczna pomiędzy władzą i poddanymi, to norma prawna musi być
egzekwowana poprzez użycie przymusu; konflikt jest także zależny od poziomu organizacji
stron – władza jest zawsze zorganizowana, ale jeśli poddani też będą zorganizowani, to ryzyko
konfliktu zwiększa się; ostatnim czynnikiem jest poziom wyrafinowania stron, czyli stopień
znajomości wzorów zachowań drugiej strony, używany do manipulacji; warunki, w jakich
konflikt może skutkować kryminalizacją to:
znaczenie danego zachowania się dla władzy;
relatywna siła egzekutorów i broniących się;
konsekwencje działań podejmowanych dla zwiększenia/zmniejszenia szans osiągnięcia celów.
koncepcja społecznej rzeczywistości przestępstwa: przestępstwo to definicja ludzkiego
zachowania, tworzona przez upoważnione organy w ramach społeczeństwa zaangażowanego
politycznie; im większa liczba definicji kryminalnych, tym większa przestępczość; definicje te
opisują zachowania pozostające w konflikcie z interesami tych segmentów społeczeństwa,
które posiadają władzę; segment to pewne zbiory społeczne, do których zaliczamy osoby o
podobnym wieku, płci itp.; w ramach segmentu wartości są wspólne, ale poszczególne
6.
7.
8.
segmenty mogą różnić się stopniem zorganizowania swoich interesów; dzielą się one na
formalne (brak zorganizowania) i aktywne, co pozwala uznać, że sprawcy pospolitych
przestępstw kryminalnych tworzą własny segment społeczny; definicje kryminalne tworzy ten
segment społeczny, który tworzy i egzekwuje prawo karne, a także sprawuje wymiar
sprawiedliwości w sprawach karnych; zastosowanie normy prawa karnego zależy od tego, w
jakim stopniu zachowanie osób niesprawujących władzy koliduje z interesami tych
segmentów, które władzę sprawują; wniosek – członkowie segmentów społeczeństwa,
których wzory zachowań nie są uwzględniane w procesie tworzenia i stosowania definicji
kryminalnych będą w większym stopniu angażować się w zachowania definiowane jako
kryminalne;
kryminologia radykalna Bernarda: w społeczeństwie istnieje konflikt o podstawowe interesy i
wartości grup oraz jednostek; społeczeństwo dzieli się na klasy, przy czym główne klasy to
klasa panująca (ma środki produkcji) i klasa pracująca (zatrudnieni w produkcji); istnieje
konflikt pomiędzy tymi klasami, a prawo karne jest instrumentem do utrzymywania oraz
umacniania dominacji klasy panującej; przestępstwami są takie zachowania, w drodze których
członkowie klasy panującej wiktymizują przedstawicieli taki innych klas, jak i swojej klasy;
przestępstwami nie są zachowania typowe dla klasy panującej; nawet jeśli są one uznane za
przestępstwa, to w praktyce nie są one ścigane; kryminologia musi w związku z tym ukazywać
niesprawiedliwości w procesie tworzenia i stosowania prawa karnego; przestępczość zniknie,
gdy usunie się charakterystyczne dla społeczeństw przemysłowych formy organizacji społ. i
ekonomicznej oraz stworzenia społeczeństwa konsensualnego, np. socjalistycznego;
nowa kryminologia: kryminologia nie może ograniczać się tylko do opisu i wyjaśniania
procesów kryminalizacji, ale musi zawierać w sobie element wartościowania – kryminolog
staje się więc reformatorem społecznym dążącym do stworzenia lepszego ładu społecznego;
kontrola społ. to przede wszystkim problem merytoryczny, musi ona ulec głębokiej zmianie,
jeśli ma przestać być źródłem nadmiernej represji i niesprawiedliwości; problem kontroli
społecznej jako narzędzia niesprawiedliwości w rękach klasy panującej zostanie rozwiązany
poprzez przebudowę społeczeństwa i stworzenie nowego społeczeństwa; głównym pytaniem
jest jednak pytanie o to, czy można rozszerzać mechanizmy kontroli społecznej, które nie są
oparte na represji; nie oznacza ono odrzucenia tej kontroli, ale postuluje scentralizowanie
kontroli formalnej, czyli prawa karnego i wymiaru sprawiedliwości; społeczeństwo bez
przestępczości to takie społeczeństwo, gdzie zachowania przestępcze nie są definiowane i
traktowane jako przestępstwo;
abolicjonizm: postuluje likwidację prawa karnego jako instrumentu kontroli społecznej;
Niels Christie stworzył koncepcję konfliktów jako własności – przestępstwo jest formą
konfliktu, który dawniej dotyczył wyłącznie ofiary i sprawcy; strony same rozwiązywały go;
rozwój państwa i wymiaru sprawiedliwości spowodował, że państwo zawłaszczyło
rozwiązywanie tych spraw; odejście od zemsty rodowej i odszkodowania uznał za błąd,
ponieważ państwo zaczęło stosować represję, która wcale nie rozwiązuje problemu
przestępczości, przynosi wiele efektów ubocznych i nie prowadzi do usatysfakcjonowania
ofiary; proponował wprowadzenie do prawa karnego mediacji, negocjacji, naprawienia szkody
przeprosin itp.; sprawca ma ponieść konsekwencje tego, co uczynił, ale w taki sposób, który
on akceptuje i który satysfakcjonuje ofiarę;
nurt fenomenologiczny
1.
przedmiotem zainteresowań są społeczne funkcje prawa karnego; stara się znaleźć
odpowiedź na pytanie, czy oficjalne cele wymiaru sprawiedliwości i prawa karnego (walka z
przestępczością) pokrywają się z celami rzeczywistymi realizowanymi przez te instytucje;
kryminologia pozytywistyczna traktowana jest przez nich jako rodzaj ideologii, gdyż uważa,
że te dwa rodzaje celów pokrywają się, co powoduje że zniekształca prawdziwy obraz zjawisk
przestępczych i uniemożliwia ich poznanie
2.
3.
4.
społeczne funkcje przestępczości: Kai Emerson badał trzy fale przestępczości, które przeszły
przez Boston (uznawany za ostoję purytanizmu) w latach 1630, 1650 i 1692; chodziło o
zdarzenia, w które ingerowały sądy – przejawy herezji religijnej, histeria wokół czarownic z
Salem, konflikty z grupami religijnymi; zachowania dewiacyjne po części były prowokowane
przez przywódców religijnych kolonii, gdyż był to sposób integrowania zbiorowości wokół
religijnych zasad purytanizmu; osoby naznaczone jako dewianci były więc kozłami ofiarnymi,
których stygmatyzacja i ukaranie miało służyć określeniu tego, co mieści się w granicach
tolerancji, a co nie, a także jaki jest obszar zachowań konformistycznych;
społeczne funkcje kryminalizacji włóczęgostwa: źródłem kryminalizacji tego zachowania nie
było przekonanie o społecznej szkodliwości pozostawania bez pracy, lecz konieczność
zapewnienia siły roboczej, np. w Anglii po zakończeniu epidemii dżumy;
społeczne funkcje kontroli społecznej: koncepcja społeczeństwa dyscyplinującego, która
zawiera genezę tzw. nowożytnych więzień; nie sprawdziły się one jako miejsce poprawy
sprawców przestępstw – kary ograniczenia i pozbawienia wolności nie ograniczyły poziomu
przestępczości, a jedynie pogłębiły poziom nieprzystosowania społecznego skazanych;
wynika to z faktu, iż poza oficjalnie deklarowanymi celami więzienie musi spełniać także
inne funkcje, bowiem w ten sposób zanikłoby; więzienie jest technologią sprawowania
władzy, obok armii, klasztorów, szkół i szpitali psychiatrycznych ma na celu stworzenie
jednego modelu społeczeństwa, który opiera się na posłuszeństwie jednostek; zmiany w
prawie karnym na przełomie XVII i XIX wieku były tylko przejściem od technologii
sprawowania władzy, które dotykały ciała sprawcy, do technologii dotykających duszę;
kryminologia neoklasyczna
1. powstała w latach 70. w Stanach Zjednoczonych jako forma odpowiedzi na dominację w
kryminologii amerykańskiej socjologicznych teorii przestępczości i wynikające z nich
konsekwencje w postaci idei resocjalizacji przestępcy oraz akcentowania polityki społecznej w
polityce kryminalnej; stanowiła ona wyraz konserwatywnego podejścia do problemu
przestępczości;
2. wychodzi z założenia, że oparta na pozytywistycznych koncepcjach polityka kryminalne jest
nieskuteczna w praktyce, bo będąc kosztowną, nie prowadzi do celu, jakim jest zmniejszenie
przestępczości; wiązało się to z powrotem do prawa karnego opartego na koncepcji
sprawiedliwej odpłaty (talionu) bądź odstraszania; jedynym czynnikiem, jakim dysponuje
państwo w walce z przestępczością jest zagrożenie karą i jej realizacja;
3. następuje powrót do koncepcji racjonalnego sprawcy przestępstwa, który nie popełnia
swojego czynu wskutek działania czynników znajdujących się poza jego kontrolą, ale który
reaguje w sposób przewidywalny na zewnętrzne względem niego bodźce;
o przestępca jest wolną jednostką, wybierającą w racjonalny sposób pomiędzy różnymi
alternatywnymi postępowaniami;
o ekonomiczna teoria przestępczości – przestępca wzorowany jest na modelu jednostki
podejmującej racjonalne decyzje ekonomiczne na wolnym rynku i kierującej się przede
wszystkim rachunkiem zysków i strat;
o teoria kontroli – głównym czynnikiem powodującym jest niedoskonałość mechanizmów
kontroli skłonności do przestępstwa;
4. cechy charakterystyczne:
o przestępstwo jest zachowaniem stanowiącym akt wolnej woli człowieka, więc on jest
odpowiedzialny za to zachowanie;
o kara jest sprawiedliwą odpłatą za wyrządzone zło, jak i sposobem powstrzymywania
ukaranego i innych jednostek przed popełnianiem nowych przestępstw;
o najlepszą metodą zapobiegania jest operowanie karą kryminalną, która musi zaspakajać
społeczne poczucie sprawiedliwości oraz odstraszać potencjalnych przestępców
geneza nurtu neoklasycznego we współczesnej kryminologii
1. klasycy twierdzili, że pozytywizm prowadzi do likwidacji prawa karnego opartego na zasadzie
winy oraz indywidualnej odpowiedzialności, ponieważ oznaczał to, iż przestępcy w gruncie
rzeczy nie odpowiadają za popełnione przez siebie czyny; pozytywiści za główne narzędzie
walki z przestępczością uznali walkę z przyczynami przestępczości, a nie karanie
przestępców, czego wyrazem była koncepcja polityki karnej odrzucająca pojęcie kary
retrybutywnej i opartej na celowej racjonalizacji kary i zakładającej, że jej głównym zadaniem
jest resocjalizacja sprawcy przestępstwa; pozytywizm socjologiczny ukształtował także
szeroką koncepcję polityki kryminalnej, która obok polityki karnej obejmowała także
instrumenty polityki społecznej jako narzędzia zwalczania przestępczości; jej
przedstawicielem była Anne Brauneck, która opisując ją nawiązała do koncepcji społecznej
gospodarki rynkowej;
2. w latach 70. w USA zaczęto krytykować tą koncepcję, ponieważ w poprzedniej dekadzie
rozpoczął się okres gwałtownego wzrostu przestępczości, który trwał do lat 90.; z budżetu
federalnego i budżetów stanowych przeznaczano duże kwoty na programy zwalczania
przestępczości, które nie dawały spodziewanych rezultatów w postaci spadku liczby
przestępstw; krytyka dotychczasowych teorii i nawiązywanie do koncepcji europejskiej szkoły
klasycznej prawa karnego, a zwłaszcza do dorobku Cesare Beccaria czy Jeremy Benthama
zrodziły nowy kierunek – neoklasycyzm;
3. koncepcja sprawiedliwej odpłaty: sformułował ją Andrew von Hirsch, w kryminologii
amerykańskiej określana była terminem just desert; krytykował koncepcję kary celowej i
prewencyjnej, której głównym założeniem była prewencja indywidualna, czyli zapobieganie
ponownemu popełnianiu przestępstw przez sprawcę w przyszłości; sposobem realizacji tej
koncepcji w USA była rehabilitation – pobyt w więzieniu nie ograniczał się tylko do odbycia
kary, ale także na podejmowaniu różnych oddziaływań na osobę sprawcy; dodatkowo nie
orzekano kar jednoznacznie określonych z góry, ponieważ nie możliwe było określenie czasu
oddziaływania na więźnia; spowodowało to wydawanie wyroków względnie oznaczonych,
które charakteryzowały się orzekaniem dolnych i górnych granic kary do odbycia (np. od 2 do
25 lat); sprecyzowanie okresu pobytu w zakładzie karnym zależało od postępów resocjalizacji,
które były oceniane przez kryminologów; von Hirsch uznał, że polityka karna oparta na takich
założeniach prowadzi do wielu niesprawiedliwości:
o odmienny sposób traktowania sprawców podobnych przestępstw – o wymiarze kary i
długości pobytu w więzieniu decyduje nie to, co sprawca zrobił, ale to, kim jest; powoduje to
wydłużenie pobytu w więzieniu poza granice określone wagą czynu i stopniem winy;
o resocjalizacja jest naruszeniem autonomii jednostki – nie można bowiem skazanych
„uszczęśliwiać na siłę”;
o rozwiązaniem jest powrót do tradycyjnego pojmowania prawa karnego jako prawa karnego
czynu i zasady sprawiedliwej odpłaty, kara ma być formą społecznej reakcji na wyrządzone zło
i ma prowadzić do „wyrównania rachunków” pomiędzy społeczeństwem a przestępcą;
o podstawą wymiaru kary ma być wyłącznie czyn sprawcy, wyrok powinien mieć charakter
bezwzględnie oznaczony, nie powinno się w sposób odmienny traktować sprawców podobnych
czynów;
4. koncepcja wolnej woli: nawiązał do niej Ernest van den Haag; wychodzi z założenia, że
pomiędzy tezą o istnieniu określonych przyczyn przestępczości a koncepcją kary
redystrybutywnej i odstraszającej nie ma żadnej sprzeczności; jest to możliwe, jeżeli odróżni się
przyczynowość od przymusu; zachowania ludzkie mają pewne podstawy, ale nie oznacza to,
że ludzie (w tym przestępcy) nie mają swobody wyboru; przykładem może być taki czynnik
kryminogenny, jakim jest ubóstwo – osoba uboga ma większą pokusę, aby kraść, niż osoba
zamożna, ale nie oznacza to, że zachowaniem takiej osoby rządzą wyłącznie impulsy, nad
którymi nie jest w stanie zapanować; nie wynika z tego również fakt, że nie jest w stanie
reagować na zewnętrzne względem niej bodźce, przeciwnie – groźba poniesienia kary ma
o
5.
o
o
6.
o
7.
8.
skłaniać do zaniechania popełnienia przestępstwa; wynika z tego koncepcja kary odstraszającej;
zagrożenie karą, jego intensywność, nieuchronność są jedynymi czynnikami związanym z
kontrolą przestępczości, jakimi państwo może manipulować;
przestępstwo jest więc następstwem zdolności do wybierania; wybory dokonywane przez
sprawców nie są jednak całkowicie wolne, ponieważ rządzą nimi pewne prawidłowości;
ekonomiczna teoria przestępczości: jej przedstawicielami są Gary Becker i Isaac Ehrlich
ludzie są jednostkami racjonalnymi, w sposób racjonalny maksymalizującymi przyjemność i
zadowolenie; pojęcia stworzone przez ekonomię dla analizy rynku, a więc podaż, popyt, zysk,
koszty itp. można wykorzystywać również przy analizie innych zachowań, które także należy
traktować jako zachowania rynkowe w warunkach ograniczonych zasobów; ten typ
rozumowania widać szczególnie w sposobie oceny przez Ehrlicha zachowań przestępców
powrotnych – kryminologia opiera się na założeniu, że wielokrotnie karani recydywiści muszą
być obciążeni jakimiś wadami psychicznymi, ponieważ nie wyciągają wniosków z odbywanych
kar (zachowania przestępców nie muszą być racjonalne); sam fakt schwytania i ukarania
przestępcy nie musi mieć wpływu na podjęcie przez niego decyzji o dalszym popełnianiu
przestępstw – można spodziewać się ich popełniania, jeżeli sposobności dostępne jednostce nie
ulegną zmianie;
wszyscy ludzie, w tym przestępcy, reagują w identyczny sposób na określone bodźce – zmiana
kosztów i zysków w dużym stopniu prowadzi do zmiany dokonywanego wyboru; wybór nie
musi być jednak wynikiem świadomej kalkulacji;
sprawca przestępstwa w żaden sposób nie różni się od pozostałych ludzi;
teoria Jamesa Wilsona: krytykuje teorie pozytywistyczne, ponieważ dotyczą one takich
zmiennych, które pozostają nie tylko poza zasięgiem oddziaływania środków, którymi
dysponuje wymiar sprawiedliwości, ale także poza zasięgiem ingerencji państwa; spowodowało
to wzrost poziomu przestępczości w USA w latach 60. i niepowodzenie programów zwalczania
przyczyn przestępczości, na które wydatkowano duże sumy; poszukiwanie przyczyn
przestępczości jest więc z praktycznego punktu widzenia niepotrzebne; wiąże z tym postulat
odejścia od analizy przyczynowej w kryminologii do analizy w kategoriach możliwości
praktycznego działania, czyli zadawanie pytań o istotę stanu rzeczy, który ma być osiągnięty,
jakie narzędzia są w dyspozycji, jakie są metody pomiaru itp.; zamierzonym celem jest redukcja
poziomu przestępczości;
praktycznym przykładem zastosowania tej koncepcji jest teoria wybitych szyb – tak, jak jedna
wybita szyba stanowi dowód braku reakcji na takie zachowanie, co zachęca do wybijania
innych, tak natrętne żebractwo, zaczepianie przechodniów, jeżeli nie zostaną napiętnowane,
stanowią wstęp do poważniejszych naruszeń prawa; przeciwdziałanie drobnej przestępczości
polega na utrudnianiu przestępczości poważniejszej, co zmniejsza możliwość poszerzania się
grup przestępczych poprzez potępienie zachowań przestępnych; dalszym celem jest mobilizacja
społeczeństwa i współpraca z takimi organami kontroli społecznej, jak policja, prokuratura,
sądy itp.
teoria kontroli: nawiązanie do teorii Travisa Hirschi’ego; koncentruje się na kwestii, dlaczego
niektórzy ludzie nie popełniają przestępstw; podstawowym czynnikiem powodującym
przestrzeganie norm prawa są instytucje i mechanizmy kontroli społecznej; przestępstwo jest
efektem załamania się mechanizmów kontroli względem danej osoby – ulega on wrodzonej
tendencji do zła; oznacza to, że każdy człowiek w sytuacji braku czynników kontrolnych może
stać się przestępcą; jeżeli wobec sprawcy zawiodła kontrola wewnętrzna, a także nieformalna
kontrola zewnętrzna (np. presja otoczenia), to zastosowane muszą być mechanizmy formalnej
kontroli społecznej w postaci represji karnej; ponieważ mechanizmy kontrolne pierwszego
rodzaju uległy osłabieniu we współczesnych społeczeństwach, zwłaszcza w określonych
grupach społecznych, należy fakt ten zrekompensować wzmocnieniem kontroli formalnej i
represji karnej;
perspektywa działań rutynowych: jej twórcą jest Marcus Felson, który krytykował teorie
pozytywistyczne, gdyż uzależniały one rozmiar przestępczości od czynnika określanego jako
o
o
o
o
o
o
podaż sprawców – gdy wzrasta intensywność oddziaływania czynników, które powodują to, że
ludzie popełniają przestępstwa, wzrasta poziom przestępczości; Felson skrytykował to
założenie, gdyż podaż sprawców w każdym społeczeństwie jest wartością stałą, a o popełnianiu
przestępstw decyduje okazja, która pojawia się jeżeli spełnione są łącznie dwie przesłanki,
mianowicie obecność obiektu zdatnego do ataku oraz brak zabezpieczeń; o rozmiarach
przestępczości decyduje więc podaż okazji przestępczych, która jest wartością zmienną; podaż
jest uzależniona od stopnia koncentracji obiektów mogących być przedmiotem ataku, a także od
osłabienia mechanizmów kontroli; przyczynami osłabienia mechanizmów kontrolnych są:
osłabienie tradycyjnych mechanizmów kształtowania więzi społecznej;
przemiany funkcjonowania modelu rodziny;
nieodpowiednie funkcjonowanie szkoły;
przemiany cyklu życia ludzi, a zwłaszcza wydłużanie się okresu adolescencji;
powiększanie się rozmiarów czasu wolnego;
ekspansja przestrzeni publicznej (nikt nie ponosi odpowiedzialności za nią);
nieskuteczność funkcjonowania nieformalnych mechanizmów kontroli społecznej prowadzi do
przerzucania jej zadań na organy kontroli formalnej, co z kolei powoduje kryzys tych instytucji,
które nie są w stanie poradzić sobie z nowymi obowiązkami; związane jest to także z tym, iż w
dużym stopniu sprawność działania organów kontroli formalnej zależy od sprawności kontroli
nieformalnej;
Podsumowanie
1. przestępca jest jednostką swobodnie dokonującą wyborów, co powoduje dwojakiego rodzaju
skutki – akcentowanie roli instytucji formalnej kontroli społecznej, z zwłaszcza prawa karnego,
prowadzi do zaostrzenia represji karnej, natomiast droga do poprawy funkcjonowania
mechanizmów kontroli nieformalnej powinna polegać na większym wykorzystywaniu
prewencji;
2. następuje odejście od prewencji indywidualnej i resocjalizacji sprawy jako celów kary, na rzecz
prewencji generalnej, a zwłaszcza odstraszania; znajduje to wyraz w zaostrzaniu
odpowiedzialności karnej;
3. realizacja koncepcji uniemożliwiania poprzez fizyczne uniemożliwianie popełniania
przestępstw w drodze wieloletniej izolacji więziennej sprawców uznanych za szczególnie
niebezpiecznych;