Działania zapobiegawcze i ich strategie 4. Metody strategii kreatywnej

(2)
Strategie zwalczania
przestępczości a etapy
rozwoju zjawisk
przestępczych
P_U03: …student potrafi dobrać elementy strategii zapobiegania
przestępczości w zależności od etapu rozwoju zjawiska
przestępczego
1
Przydatne pojęcia…
Prewencja i profilaktyka oznaczają właściwie to
samo.
 Prewencja wywodzi się z późnołacińskiego terminu
praeventio – zapobieganie, pochodzącego z
łacińskiego praevenire – wyprzedzić, zapobiec
 Profilaktyka z kolei to słowo pochodzenia greckiego
– prophylaktikós = zapobiegawczy, prophylássein =
strzec się; zapobiegać
 Chodzi więc o „działalność zmierzającą do
eliminowania określonego zjawiska lub jego skutków
uznawanych za niepożądane”

Przydatne pojęcia…
Profilaktyka uprzedzająca – działania podejmowane
przed pojawieniem się zjawiska, a więc i jego
skutków;
inaczej – działania wyprzedzające naruszenie normy
prawnej...
 Profilaktyka objawowa – jeśli zjawisko zaistniało,
podejmuje się działania mające na celu usunięcie jego
skutków bądź przyczyn (aby się nie powtórzyło);
inaczej: działania podejmowane po naruszeniu normy
prawnej


Niekiedy podejmowane działania mogą łączyć cechy/cele obu profilaktyk…
3
Zapobieganie/profilaktyka a kontrola
społeczna

Zapobieganie to aspekt kontroli społecznej
Kontrola społeczna - „system społecznych sankcji (negatywnych i
pozytywnych) oraz agend (grup, organizacji, instytucji) stosujących te
sankcje”
 Inaczej – kontrola społeczna to podmioty i ich działania skłaniające
jednostki i grupy do przestrzegania norm społ., czyli do konformizmu


Wyróżnia się trzy kręgi instytucji kontroli społecznej
związanej z ochroną prawną (formalną):
najwęższy (sądy)
b. wąski (sądy + policja, prokuratura, ABW, CBA, komornicy, więziennictwo
itp.)
c. szeroki (+ urzędy celne, skarbowe, trybunały itp.)
a.


Policja, ABW, CBA itd. to także instytucje prawa publicznego
(zob. wykład 6)
4
Działania zapobiegawcze i ich strategie
 Uznaje
się, że przestępczość jest zjawiskiem
nieodłącznym życiu społecznemu
 Stanowisko to występuje w dwóch odmianach:
1. W pierwszej odpowiedzialnością za przestępczość
obarcza się człowieka
2. W drugiej – za odpowiedzialne za przestępczość uważa
się samo społeczeństwo, z różnymi jego aspektami:
strukturalnym, gospodarczym, instytucjonalnym
(wliczając w to państwo jako takie), prawnym,
kulturowym (prawo to też kultura)
5
Działania zapobiegawcze i ich strategie
Podejście to występuje w dwu odmianach
(inaczej rozkładających akcenty):
1. Odpowiedzialną za przestępczość czyni się
naturę człowieka;
- pytanie brzmi wtedy: dlaczego niektórzy ludzie nie

popełniają przestępstw?;
- odpowiedź: tym, co może człowieka powstrzymywać
przed zachowaniami przestępczymi, jest właściwa
organizacja społeczeństwa; musi być tak
zorganizowane, aby krępowało złe skłonności
człowieka... (represja, Durkheim) Co to oznacza?
6
Działania zapobiegawcze i ich strategie
2. W drugiej wizji jako odpowiedzialne za
przestępczość wskazuje się samo społeczeństwo i
jego organizację;
pytanie brzmi: dlaczego niektórzy popełniają
przestępstwa?
odpowiedź: uważa się, że organizacja społeczeństwa
winna stwarzać możliwości prorozwojowego działania –
większość z tego skorzysta! (Campanella, More...) – to
strategia raczej kreatywna
7
Strategia destruktywna
1.
Strategia destruktywna jest sensowna zwłaszcza
jako reakcja natychmiastowa (np. izolowanie,
separowanie sprawcy przestępstwa, czynu nagannego,
aby go nie powtórzył).
2.
Metody strategii destruktywnej to:
-
uniemożliwianie (utrudnianie określonych działań:
rozdzielenie kibiców obu drużyn na stadionie)
wytłumianie (sankcjonowanie zachowań przestępnych:
„wcielanie” kar „w życie” - zakaz wstępu, meczu bez
kibiców)
zagrażanie (zapowiadanie reakcji: policja w gotowości
wobec kibiców; kara jako swoisty straszak)
Co robi policja w obliczu konfrontacji z tłumem?
-
•
8
Strategia kreatywna
3. Strategia kreatywna, nierepresyjna:
- obejmuje działania rozwijające zjawiska
pożądane – po to, by eliminowały zjawiska
niepożądane; (np. fundusze na dodatkowe
godziny wf, aby po lekcjach uczniowie
uprawiali sport, a nie chuliganili)
- ma sens w dłuższym horyzoncie czasowym,
wymaga przemyślanej polityki, sporych
nakładów...
9
Działania zapobiegawcze i ich
strategie
4. Metody strategii kreatywnej:
a. szkolenie (przekazywanie wiedzy i umiejętności w
różnych dziedzinach /w zakresie zachowań zgodnych z prawem/)
b. przekonywanie (wskazywanie profitów płynących z
określonych zachowań)
c. propagowanie (komunikowanie z wykorzystaniem
oddziaływania na emocje, podświadomość)
d. informowanie (uzupełnianie wiedzy przekazanej
innymi metodami; np. artykuły prasowe...)
e. przetwarzanie środowiska na sprzyjające
zachowaniom poprawnym (zgodnym z prawem...)
10
Działania zapobiegawcze i ich
etapy
•
a.
Etapy działań związanych z zapobieganiem
przestępczości:
etap działań pierwotnych (eliminowanie
warunków sprzyjających powstawaniu
środowisk przestępczych, np.: polityka
gospodarcza nastawiona na tworzenie miejsc
pracy, miejsc rekreacji, organizowanie zajęć
dla młodzieży, planowanie przestrzenne i
urbanistyczne)
11
Działania zapobiegawcze i ich etapy
b. etap działań wtórnych (usuwanie warunków
sprzyjających przestępczości i utrudnianie
popełniania przestępstw; policyjne rozpoznanie
środowisk przestępczych, działania na rzecz
„sąsiedzkiej czujności”, monitoring, techniczne
zabezpieczenia)
c. etap działań następczych (to już reakcje na
popełnienie przestępstwa, tj. strategia
destruktywna - zapobieganie recydywie,
„promieniowaniu” postaw przestępczych, ale i
kreatywna – np. resocjalizacja)
12
Reakcja na przestępczość
(sformalizowana)
2.
a.
b.
c.
Reakcja sformalizowana, determinowana
przez politykę karną, ma trójczłonowy,
trójetapowy charakter:
etap legislacyjny - określenie przedmiotu
reakcji: stanowienie norm, których naruszenie
będzie wywoływać ww. reakcję (zakres
kryminalizacji, funkcja także prewencyjna)
etap realizacyjno-represyjny - ustalenie, czy
popełniono przestępstwo, kto je popełnił, jaki
przepis naruszono, jaka sankcja powinna zostać
wymierzona w efekcie procesu karnego
etap wykonawczy - wykonanie sankcji sądu
13
Etap legislacyjny
-
-
Prewencja generalna (zapobieżenie ogólne):
pozytywny wymiar prewencji generalnej
(internalizacyjno-eksternalizacyjny: wpojenie, że
nie wolno łamać prawa; że to prawo jest czymś
ważnym, a zakazane zachowanie jest
niedopuszczalne)
negatywny wymiar prewencji generalnej
(represyjny - zagrożenie sankcją, zastosowanie jej,
ma odstraszać od popełnienia przestępstwa: aspekt
emocjonalny - strach, aspekt „ekonomiczny” kalkulacja opłacalności; przepadek mienia)
14
Prewencja indywidualna
- celem kary oddziaływanie na sprawcę i
powstrzymanie go przed ponownym zachowaniem
przestępnym
- środki oddziaływania winny być dostosowane do
cech (fizycznych i psychicznych) konkretnego
człowieka oraz warunków, w jakich się
wychowywał, w jakich funkcjonuje...
Etap legislacyjny
15
Etap realizacyjno-represyjny
a.
b.
c.
d.
Cele stosowania sankcji prawnokarnych
(polityka karna):
sprawiedliwościowy (zaspokojenie społecznego
poczucia sprawiedliwości)
ogólnoprewencyjny (oddziaływanie na
społeczeństwo)
szczególnoprewencyjny (oddziaływanie na
sprawcę)
kompensacyjny (naprawienie/zmniejszenie
wyrządzonego zła)
16
Etap realizacyjno-represyjny
•
•
To, czy system preferuje takie, czy inne cele,
zależy od przyjętej teorii kary. Wyróżnia się:
teorie absolutne (związek z celami
sprawiedliwościowymi)
teorie względne (związek z celami
ogólnoprewencyjnymi i szczególnoprewenc.)
teorie mieszane (kara ma łączyć cechy kar
podnoszone w dwu poprzednich teoriach)
Specjaliści opowiadają się zwłaszcza za
szczególnoprewencyjnymi i kompensacyjnymi
celami kary...
17
Działania szczególnoprewencyjne
Aby oddziaływanie na przestępcę było
skuteczne, trzeba spełnienia kilku wymagań
łącznie (co samo w sobie jest już problemem):
a. rozpoznania środków i sposobów
eliminowania przyczyn zachowania ocenianego
negatywnie
b. zaistnienia warunków do zastosowania tych
instrumentów
1.
18
Działania
szczególnoprewencyjne
c. trafnego ustalenia, jakie czynniki spowodowały
takie a nie inne zachowanie jednostki (studium
przypadku), a z tym jest problem, podobnie jak z
ustaleniem, czy odnoszą się one tylko do tej jednostki,
czy do innych także...
2. Działania szczególnoprewencyjne wymagają
również rozbudowania katalogu sankcji karnych (to
także problem!)
19
Przestępczość a działania ją
redukujące
1.
Nie należy tracić z pola widzenia faktu, że
wyrastające z takiego czy innego konfliktu
przestępstwa obejmują dwie strony:
przestępcę i pokrzywdzonego, który ucierpiał.
2.
Zamiast sankcji w postaci pozbawienia
wolności, można próbować tworzyć instrumenty
prawne służące kompensowaniu strat:
wyrównywaniu szkód, zmniejszaniu skutków
przestępstw, jednaniu z poszkodowanymi...
20
Przestępczość a działania ją
redukujące
3.
Chodzi zatem o tworzenie większego
zestawu środków szczególnoprewencyjnych,
umożliwiających indywidualne podejście do
sprawców (warunkowe nieorzekanie kar, częściowe
lub całkowite wstrzymanie ich wykonywania - na
próbę, nałożenie obowiązków, nadzór kuratora itp.)
4. Uwaga: podejście kompensacyjno-szczególnoprewencyjne nie oznacza jednak
zerwania z karą w rozumieniu prawa karnego jako
sposobem reakcji na przestępstwo!!!
21
Przestępczość a działania ją
redukujące
5. Nie oznacza też pomijania innych celów kary
– np. ogólnoprewencyjnych; dlatego jest to
rozwiązanie stosowane generalnie w przypadku
przestępstw drobnych, sporadycznie zaś – w
przypadku przestępstw poważnych.
6. Sięganie po te środki zależne jest od
realizowanej polityki karnej, co widać choćby
po polskich sądach, raz restrykcyjnych, innym
razem łagodnych…
22
Przestępczość a działania ją
redukujące - abolicjonizm
Podejście abolicjonistyczne - dwa założenia:
jak najmniej państwa w reakcjach na zachowania
szkodzące innym ludziom
b. jak najmniej wyrządzania dolegliwości przy
reagowaniu na zachowania szkodzące innym
2. W postaci skrajnej abolicjonizm postuluje
likwidację prawa karnego (zamiast przestępstw dewiacje), wyklucza pozbawianie wolności.
3. W postaci umiarkowanej – pozbawienie
wolności dopuszcza się tylko w celach
terapeutycznych
1.
a.
23
Przestępczość a działania ją
redukujące - diversion
Terminem diversion (obejście, skierowanie na inną
drogę) określa się inne niż abolicjonizm koncepcje
racjonalizowania reakcji na zachowania
naruszające normy prawa karnego.
2. Koncepcje te postulują możliwie szerokie
unikanie bezwzględnej kary pozbawienia
wolności, zwłaszcza krótkoterminowej, i odebranie
takiej karze waloru miernika (bo oznacza to
naznaczanie kogoś w sposób z góry przyjęty jako
kogoś gorszego niż ci, których takiej karze nie
poddano).
1.
24
Przestępczość a działania ją
redukujące - diversion
3. Zamiast pozbawiania wolności zwolennicy tego
podejścia postulują nieizolacyjne, a zarazem
kreatywne sposoby reakcji na czyny przestępcze
(szkolenia, naprawianie szkód, inne formy
kompensacji).
4. Nie domagają się jednak zniesienia
zinstytucjonalizowanych form reakcji na czyny
naruszające normy prawa karnego!
25
Rola środowiska w zapobieganiu
przestępczości (reakcja/kontrola nieformalna)
1.
Aktywizacja obywateli zasadza się na
założeniu, że „nieformalna kontrola społeczna,
sprawowana przez zbiorowości lokalne złożone
z jednostek pozostających ze sobą w
przestrzennej bliskości (...), może tworzyć pole
ochronne, w którym każda jednostka, czy
choćby część z nich, może pełnić rolę czujnika,
sygnalizującego wystąpienie zagrożenia
przestępstwem albo popełnienie przestępstwa”
26
Rola środowiska w zapobieganiu
przestępczości
2. Aby system ten działał, muszą być spełnione nast.
warunki:
a. ukształtowanie środowiska (umożliwiające
kontrolę miejsc najbardziej zagrożonych,
postrzeganie zdarzeń - zagrożeń)
b. organizacja przestrzenna (prowspólnotowa)
c. gotowość współpracy z formalnymi agendami
kontroli społ.
d. czytelność reguł prawnych, przekonanie
zbiorowości o potrzebie ich stosowania (np.
wykluczenie samosądów)
27
Techniczny aspekt zapobiegania
przestępczości
3. Aktywizacja społeczności lokalnych bywa
zadaniem trudnym (więzi wspólnotowe w
niejednej zbiorowości dawno zostały
zerwane), nadto krytycy tego podejścia
twierdzą, że spadek przestępczości na danym
terenie nie oznacza spadku przestępczości w
ogóle, lecz jej przemieszczenie (dyskusyjne!)
28
Techniczny aspekt zapobiegania
przestępczości
4. Ostatnią deską ratunku zostają więc techniczne
środki zapobiegania/blokowania przestępczości i
utrudnienia prawne:
a.
b.
c.
d.
e.
zapory fizyczne (zamki, blokady, szyby antywłam.)
systemy alarmowe (odstraszające, powiadamiające)
reorganizacja niebezpiecznych miejsc (na drogach,
osiedlach [np. oświetlenie], w obrębie budynków)
ograniczanie dostępności niebezpiecznych narzędzi
niedopuszczanie do działalności osób nie nadających
się do wykonywania zadań związanych z ochroną
29
Sformalizowana reakcja na
przestępczość na etapie
wykonawczym
Kara pozbawienia wolności to najczęściej
stosowany środek karny (zajmują się tym inne organy
– zakłady karne)
 To środek oddziaływania na przestępcę - wbrew
poglądom – elastyczny i wielofunkcyjny, pozwalający
– dzięki indywidualizowaniu tej kary (warunkowe
umorzenie, warunkowe zawieszenie, warunkowe
przedterminowe zwolnienie) - wpływać na
resocjalizację sprawcy

Opr. na podstawie m.in.: Błachut, Gaberle, Krajewski, Kryminologia, 2007,
A. Urban, Bezpieczeństwo społeczności lokalnych, 2009)
30