Przyczyny zachowań przestępczych oraz zjawisk patologicznych
advertisement
1 Szkoła Policji w Katowicach SłuŜba Prewencyjna Przyczyny zachowań przestępczych oraz zjawisk patologicznych w świetle teorii socjologicznych Opracowanie: kom. mgr Zbigniew Ziomka ŁA PO O C JI LI S ZK Zakład SłuŜby Prewencyjnej Wydawnictwo Szkoły Policji w Katowicach 2008 2 Wszelkie prawa zastrzeŜone – Szkoła Policji w Katowicach 2008 KsiąŜki nie wolno reprodukować (adaptować) ani w całości, ani w części, niezaleŜnie od zastosowanej techniki (druk, fotografia, komputer, kserograf, fonografia itd.), bez pisemnej zgody Wydawcy. Druk i oprawa: Szkoła Policji w Katowicach 3 SPIS TREŚCI Wprowadzenie 5 Rozdział I Przestępczość, rys historyczny, podstawowe pojęcia 7 1.1. Rys historyczny przestępczości i przestępstwa 7 1.2. Społeczna geneza przestępstwa i przestępczości w świetle róŜnych dyscyplin naukowych 9 1.3. Wybrane pojęcia i źródła informacji o przestępstwie i przestępczości 12 Rozdział II Przyczyny zachowań przestępczych oraz zjawisk patologicznych w ujęciu teorii socjologicznych 18 2.1. Podstawowe pojęcia 18 2.2.Teoria anomii Roberta Mertona 20 2.3. Teoria zróŜnicowanych powiązań Edwina H. Sutherlanda 22 2.4. Teoria kontroli społecznej Travisa Hirschiego 24 2.5. Teoria dryfu Davisa Matzy 25 2.6. Koncepcja kultury warstw niŜszych Waltera Millera 26 Bibliografia 29 4 5 WPROWADZENIE Od 1989 roku w Polsce rozpoczęły się istotne zmiany społeczno-ustrojowe oraz gospodarcze. Zmiany te oprócz rozwoju wolności i demokracji przyczyniły się do powstania nowych, dotychczas nieznanych lub występujących bardzo sporadycznie negatywnych zjawisk społecznych, w tym zjawisk patologicznych. Nasileniu uległy równieŜ negatywne zjawiska społeczne, występujące dotychczas, choć w znacznie mniejszej skali. Są to między innymi alkoholizm, prostytucja, bezrobocie, bezdomność, narkomania, czy teŜ przestępczość. Policja ustawowo zobowiązana do rozpoznawania, ujawniania i ścigania sprawców nie zawsze moŜe w sposób właściwy ocenić skalę przestępczości. Na podstawie statystyk policyjnych moŜna mówić jedynie o tak zwanej przestępczości stwierdzonej. Problemem staje się określenie rzeczywistej skali zjawiska, poniewaŜ wiele spraw nigdy nie wychodzi na jaw, pozostając w zaciszach domostw, rodzin oraz róŜnych grup społecznych. Znaczna część kategorii przestępstw ma swoje podłoŜe w lokalnych społecznościach, o których Policja niewiele wie. Przestępczość rodzi się poza zasięgiem Policji, która ma jedynie styczność z jej skutkami. Nieznajomość wśród policjantów przyczyn zachowań patologicznych w tym przestępczych, a co za tym idzie moŜliwości podjęcia odpowiednich i skutecznych działań zapobiegających, spowodował gwałtowny wzrost przestępczości oraz innych negatywnych zjawisk społecznych. Wpływa to nie tylko na stan bezpieczeństwa lecz takŜe na znaczne obniŜenie się poziomu poczucia bezpieczeństwa w społeczeństwie polskim. Niniejsze opracowanie będące próbą wyjaśnienia przyczyn powstawania przestępczości oraz mechanizmów powodujących to, Ŝe niektórzy ludzie naruszając normy prawne wchodzą na drogę przestępstwa, moŜe być wykorzystane przez policjantów odbywających szkolenie zawodowe podstawowe jak teŜ policjantów kursów i szkoleń doskonalących. 6 7 ROZDZIAŁ I PRZESTĘPCZOŚĆ, RYS HISTORYCZNY, PODSTAWOWE POJĘCIA 1.1. Rys historyczny przestępczości i przestępstwa Przestępczość towarzyszyła człowiekowi od dawien dawna. Pierwsze wzmianki na jej temat moŜemy spotkać juŜ w mitologii greckiej. UwaŜano wówczas, Ŝe wszystkie wypadki losowe określane są przez bogów. Pierwsze kryminologiczne poglądy między innymi Homera, Platona czy Arystotelesa wskazują, Ŝe w ówczesnych czasach zbrodnię pojmowano jako „chorobę duszy”, na którą lekarstwem miał być przemyślany system kar. W staroŜytności zrodziły się teŜ przednaukowe przesłanki socjologiczne, w myśl których zło moralne lub wykolejenie społeczne miało swe źródło w niewiedzy i cięŜkich warunkach. W średniowieczu poglądy i opinie przesycone były wpływem kościoła, a podstawowym rodzajem kary była śmierć. Przestępca w owym czasie przedstawiany był jako wysłannik diabła na ziemi, a prawodawcy ustalali takie formy uśmiercania, które satysfakcjonowały władze. Ówczesne prawodawstwo nakazywało tępić bezrobotnych, włóczęgów i Ŝebraków. Najdawniejsze źródła myślicieli staroŜytnej Grecji, Rzymu czy teŜ Średniowiecza, wskazują na wspólne cechy dawnych poglądów dotyczących czynów przestępczych. Jedną ze wspólnych cech było powszechne odwoływanie się do autorytetów boskich i wolnej woli człowieka, w związku z czym czyn przestępczy postrzegany był jako naruszenie przykazań religijnych i praw stanowionych przez państwo, z wolnej a występnej woli człowieka. Drugą wspólną cechą staroŜytnych i średniowiecznych poglądów, było rozróŜnianie zachowań ludzi według ich przynaleŜności klasowej. Przykładem tego jest rok 1494 kiedy to dwóch mnichów z Nurembergu opisało typy czarownic i dało ich charakterystyki. W swej rozprawie mnisi szczegółowo przedstawili techniki i procedury przesłuchań, tortur i egzekucji1. 1 K. Czekaj, Społeczna konstrukcja przestępstwa i przestępczości, (w:) Labirynty współczesnego społeczeństwa, Katowice 1998, s. 129. 8 W okresie Odrodzenia i Oświecenia w związku z rozwojem nauk społecznych i przyrodniczych, a takŜe rozwojem stosunków społeczno-gospodarczych pojawiły się liczne próby uzasadnienia czynników wpływających na zachowania się ludzi. Jednym z bardziej zasłuŜonych w tej dziedzinie był Cesare Beccaria, który w swym dziele O przestępstwach i karach zdecydowanie wystąpił przeciwko karom, głosząc jednocześnie zasadę zwalczania przyczyn przestępczości. Podkreślał w nim, Ŝe kary nie powinny być aktem odwetu, lecz ich zadaniem powinna być „naprawa” przestępcy. Cesare Lombroso uwaŜany jest przez wielu autorów za „ojca kryminologii”, poniewaŜ głosił teorie łączące zachowanie przestępcze z fizjonomicznymi cechami przestępców. Były to najwcześniejsze, systematyczne próby wyjaśnienia przestępstwa w kategoriach innych, niŜ tylko moralne czy społeczne2. Według niego „typ przestępczy” jednostki określić moŜna było na podstawie istnienia sześciu cech anormalnych w budowie ciała (zwłaszcza głowy). NajwaŜniejszym czynnikiem uruchamiającym skłonności przestępcze według C. Lombroso była wrodzona, niezaleŜna od woli natura. Czynnikami drugorzędnymi były: rasa, klimat, pochodzenie, alkoholizm czy teŜ gwałtowna dąŜność do bogactw. WyróŜnił 4 typy przestępców: - przestępcy z urodzenia, - przestępcy nałogowi, - przestępcy z namiętności, - przestępcy przypadkowi. Konflikty zbrojne (w szczególności druga wojna światowa) pokazały, jak wyraźny jest ich wpływ na przestępczość. W okresach wojen oraz bezpośrednio po ich zakończeniu następują zjawiska nasilania się przestępczości, wzrostu agresji wobec osób i wartości chronionych, a takŜe zjawiska lekcewaŜenia i braku poszanowania norm moralnych i prawnych3. 2 3 TamŜe, s.129. B. Hołyst, Kryminologia, Warszawa 2000, s. 8. 9 Po drugiej wojnie światowej nie tylko nastąpił gwałtowny wzrost przestępczości, lecz zaczęła ona przybierać coraz bardziej skomplikowane formy, dlatego walka z nią w szczególności poprzez zapobieganie, stała się jednym z podstawowych zadań państwa, poszczególnych społeczeństw oraz instytucji i organizacji społecznych odpowiedzialnych za stan bezpieczeństwa w państwie, regionie czy mieście. Zmiany społeczno-ekonomiczne rozpoczęte w Polsce w 1989 roku przyczyniły się do rozwoju negatywnych zjawisk społecznych, co spowodowało gwałtowny wzrost przestępczości oraz pogorszenie się stanu bezpieczeństwa. Sytuacja taka wpłynęła zarazem na znaczne obniŜenie poziomu poczucia bezpieczeństwa w społeczeństwie polskim. Okres transformacji to takŜe wyzwanie dla badaczy rzeczywistości społecznej, w tym takŜe zjawisk przestępczości i patologii społecznej. Jest to okres, kiedy nauka moŜe i powinna włączyć się w nurt zwalczania i przeciwdziałania przestępczości w Polsce4. 1.2. Społeczna geneza przestępstwa i przestępczości w świetle róŜnych dyscyplin naukowych Naukami, które zajmują się badaniem związku między przestępstwem i przestępczością a społeczeństwem i zachodzącymi w nim procesami, są w obecnym czasie między innymi: Kryminologia - nauka o przestępczości jako zjawisku społecznym, której definicję zaproponował Brunon Hołyst. Według niego „kryminologia jest nauką o przestępstwie i przestępcy, o objawach i przyczynach przestępczości i innych związanych z nią zjawiskach 4 K. Czekaj, Społeczna konstrukcja przestępstwa i przestępczości, (w:) op.cit., s. 161. 10 patologii społecznej oraz o ich zapobieganiu, a takŜe o funkcjonowaniu systemu sprawiedliwości karnej5. Kryminologia wykorzystuje do swoich celów metody badawcze wypracowywane przez inne nauki i wskazuje na to, Ŝe czynnikami kryminogennymi są wszelkie świadome zachowania się człowieka, związane z zespołami elementów determinujących te zachowania. Czynnikami tymi są: - Czynniki somatyczne; - Czynniki środowiskowe; - Czynniki sytuacyjne; - Czynniki psychiczne. Brunon Hołyst nazywa je czynnikami endogennymi czyli tkwiącymi w samym człowieku, oraz egzogennymi tkwiącymi w środowisku zewnętrznym jednostki. Czynniki zewnętrzne mające wpływ na zachowania przestępcze, są przedmiotem badań wielu współczesnych autorytetów, z których większość źródeł przestępstwa i przestępczości poszukuje w społeczeństwie. Kryminalistyka – nauka o technice i taktyce popełniania i wykrywania przestępstw, wykrywania i ścigania sprawców tych przestępstw poprzez zabezpieczenie materiału dowodowego dla wymiaru sprawiedliwości, oraz zapobiegania ich popełnianiu. Najczęściej stosowana i wykorzystywana jest w praktycznej działalności organów ścigania do realizowania czynności operacyjno-śledczych. Wiktymologia kryminalna – zajmująca się rolą i udziałem ofiary w genezie przestępstwa, której głównym celem i zadaniem jest budowa świadomości społecznej w zakresie moŜliwych do wystąpienia zagroŜeń, a takŜe umiejętności ich unikania i obrony przed tymi zagroŜeniami. Socjologia – nauka o społeczeństwie, wyjaśniająca i opisująca zjawiska i procesy zachodzące w zbiorowościach ludzkich. 5 B. Hołyst, op.cit., s. 28. 11 Wyjaśnia przyczyny zachowań naruszających istotne normy społeczne i negatywnie ocenianych przez społeczność przy pomocy róŜnych teorii zachowań dewiacyjnych. Wskazuje na czynniki, procesy i środki pozwalające na dostosowanie się jednostek i grup do Ŝycia społecznego. Wyjaśnia, jak mechanizmy kontroli społecznej sprawiają, Ŝe ludzie zachowują się zgodnie z ustalonymi normami, w sposób oczekiwany i aprobowany przez społeczeństwo. Polityka społeczna – nauka, której zasadniczym nurtem są kwestie społeczne definiowane jako zaistnienie problemu nękającego duŜe grupy ludności, zagraŜającego szerszym zbiorowościom i powodującego deformacje w całym rozwoju społecznym6. Czynnikami warunkującymi patologię Ŝycia codziennego na poziomie mikro – i makrostukturalnym są między innymi ubóstwo, bezrobocie czy teŜ bezdomność. Czynniki te powiązane z kryminogennymi trybami Ŝycia takimi, jak alkoholizm, narkomania, prostytucja czy teŜ tak zwane „pasoŜytnictwo społeczne” sprzyjają postawom nonkonformistycznym. Psychologia – nauka badająca prawidłowości przebiegu procesów psychicznych człowieka oraz ich związku z motywami i pobudkami podejmowania i realizacji zamiarów przestępczych. Jest pomocna przy ustalaniu motywacji czynu przestępczego. Pedagogika – nauka mająca związek z rolą wychowania i socjalizacji w procesie przygotowania do Ŝycia w społeczeństwie. Badając postawy i cele wychowania – w tym moralnego, czyli środowiskowe uwarunkowania edukacji i rozwoju człowieka, wskazuje na wpływ środowiska na zachowanie, w tym zachowanie przestępcze. Oprócz wyŜej wymienionych, w walce z przestępczością znajdują zastosowanie osiągnięcia innych nauk jak choćby demografii, statystyki, ekonomii czy teŜ medycyny. Spośród wielu dyscyplin naukowych wyodrębniły się szczegółowe, 6 M. Mitręga, Przedmiot i zakres polityki społecznej, (w:) Polityka społeczna, Katowice 1998, s. 7. 12 węŜsze, wyspecjalizowane działy, dokonujące pomiarów, badające przyczyny, i poŜądane kierunki działania jak choćby socjologia dewiacji. 1.3. Wybrane pojęcia i źródła informacji o przestępstwie i przestępczości Przed rozpoczęciem omawiania zjawiska przestępczości naleŜy przytoczyć i omówić pojęcie przestępstwa. W potocznym rozumieniu przestępstwem nazywać będziemy złamanie normy prawnej. Według encyklopedii popularnej PWN przestępstwo jest to: „zawinione zachowanie się człowieka, zabronione przez ustawę pod groźbą kary jako społecznie niebezpieczne”7. Z art. 1 Ustawy Kodeks Karny z dnia 6 czerwca 1997 roku (Dz.U.1997, Nr 88, poz. 553 z późn. zm.) wynika, Ŝe przestępstwem nazywać będziemy popełnienie czynu zabronionego pod groźbą kary przez ustawę obowiązującą w czasie jego popełnienia8. Z przytoczonych wyŜej definicji wynika, Ŝe aby sytuacja uznana została za przestępstwo muszą być spełnione określone kryteria, następująco wyjaśniane przez znawców przedmiotu. 1. Przez czyn rozumiemy zewnętrzne zachowanie się człowieka (podmiotu), zaleŜne od jego woli, polegające na działaniu lub zaniechaniu działania. Działanie będzie więc złamaniem norm zakazowych, natomiast zaniechanie działania złamaniem norm nakazowych. 2. Wina w zachowaniu się człowieka (podmiotu), określa jego psychiczny stosunek do naruszania norm. W przypadku przestępstwa w grę wchodzi zarówno wina umyślna, gdy jednostka świadomie popełnia czyn zabroniony, jak teŜ nieumyślność występująca w formie świadomej i nieświadomej. 3. Czyn człowieka jest przestępstwem wtedy, gdy doprowadza do złamania normy, której naruszenie obwarowane jest sankcjami określonymi w ustawie. Jeśli 7 8 Encyklopedia popularna, PWN, Warszawa 1982, s. 636. Kodeks Karny, Kantor Wydawniczy Zakamycze 2006. 13 naruszenie normy nie ma usankcjonowań ustawowych sytuacja taka z prawnego punktu widzenia nie będzie przestępstwem. 4. Bezprawność czynu oznacza, Ŝe musi być on niezgodny z obowiązującymi przepisami prawa. Nie oznacza to wyłącznie sprzeczności z przepisami prawa karnego. Całościowa analiza stanu faktycznego w zestawieniu z całym systemem prawa moŜe dopiero dać ostateczną ocenę, czy określony czyn jest bezprawny. 5. Społeczna szkodliwość czynu w stopniu wyŜszym niŜ znikomy jest terminem umownym, obejmującym zarówno rodzaj i charakter naruszonego dobra, okoliczności popełnienia czynu, jak teŜ motywacje zachowania się jednostki. Ogólnie rzecz biorąc czyn wtedy jest przestępstwem, gdy godzi w porządek stosunków społecznych. PowyŜsze omówienie terminu przestępstwa dotyczy, jak wcześniej wspomniano, naruszenia kodeksów prawnych, czyli norm sformalizowanych, regulujących zachowania jednostek, działalność instytucji oraz ustalających zasady funkcjonowania społeczeństwa. Krzysztof Czekaj cytując wielu autorów dokonał podziału norm społecznych z socjologicznego punktu widzenia na: 1. Normy moralne w obronie naszego biologizmu (np. nie zabijaj), normy moralne w obronie godności, niezaleŜności i prywatności, normy moralne słuŜące potrzebie zaufania (np. nie kłam, nie kradnij), normy moralne strzegące sprawiedliwości, normy moralne wobec konfliktów społecznych; 2. Normy obyczajowe czyli umowne sposoby postępowania, które nie są definiowane jako podstawowe dla przetrwania jednostki jak i społeczeństwa; 3. Normy nakazowe określające jak ludzie powinni oraz nie powinni zachowywać się w określonej sytuacji społecznej; 4. Normy zwyczajowe jako najrozleglejsze spośród wszystkich wymienionych kategorii, dające najwięcej moŜliwości wyboru społecznie akceptowanych form zachowań9. 9 K. Czekaj, Od wartości i norm społecznych do kontrkultury, (w:) op.cit., s. 24-25. 14 Zatem prawo lub prawa, w myśl których złamanie normy jest przestępstwem są to zbiory norm społecznych, które uległy instytucjonalizacji poprzez system sankcji, przestrzeganie których zabezpieczone jest środkami przymusu państwowego. WaŜnym pojęciem nierozerwalnie związanym z normami, w tym takŜe z przestępstwem jest pojęcie sankcji. Sankcje w języku potocznym rozumiane są jako kary. Z socjologicznego punktu widzenia jest to pojęcie bardziej złoŜone, oznaczające reakcję grupy, otoczenia wobec zachowań jednostek. Według Jana Szczepańskiego sankcje „są to reakcje grupy na zachowania się członków w sytuacjach społecznie waŜnych”10. Skoro sankcje są reakcją na zachowania się, nie mogą odnosić się jedynie do potocznego ich rozumienia jako systemu kar. W sytuacjach, gdy zachowania członków grupy są konformistyczne, będziemy mieć do czynienia z nagrodami, pochwałami itp. czyli z sankcjami pozytywnymi. Dlatego sankcje moŜemy podzielić na: - sankcje pozytywne (nagrody); - sankcje negatywne (kary). Oba systemy sankcji moŜna jeszcze zróŜnicować, dzieląc je na formalne i nieformalne. Sankcją o charakterze formalnym moŜe być oficjalna pochwała włączona do akt osobowych (pozytywna), lub nagana (negatywna). Sankcje o charakterze nieformalnym mogą przybierać bardzo róŜnorodny charakter, choćby uśmiech, czy ustna pochwała (pozytywne), oraz lekcewaŜenie, pogarda (negatywne). Po krótkim omówieniu pojęć przestępstwa, norm i sankcji pora omówić pojęcie przestępczości, oraz podstawowe źródła informacji o tym negatywnym zjawisku społecznym. 10 TamŜe, s. 30. 15 Brunon Hołyst przez przestępczość rozumie „zbór czynów zabronionych przez ustawę pod groźbą kary, które to czyny popełnione zostały na obszarze danej jednostki terytorialnej w danym czasie”11. Podstawowymi źródłami danych o rozmiarach przestępczości są statystyki jako systemy sprawozdawczości. 1. Statystyka policyjna – to systemy KSIP oraz TEMIDA, które pokazują nam jaki jest rozmiar przestępczości ujawnionej i stwierdzonej. Inaczej mówiąc oznacza ona ogół czynów (przestępstw), o których informację uzyskały organy ścigania, na jej podstawie wszczęły postępowanie przygotowawcze oraz potwierdziły popełnienie przestępstwa w toku prowadzonych dochodzeń lub śledztw. Celem systemu policyjnej informacji kryminalnej jest między innymi obserwacja zjawiska przestępczości i środowisk przestępczych oraz dostarczanie róŜnych danych niezbędnych w zapobieganiu, planowaniu czy teŜ podejmowaniu decyzji. 2. Statystyka prokuratorska – to sprawozdawczość z działalności prokuratury z zakresu ewidencji spraw oraz czynności procesowych. 3. Statystyka sądowa pokazuje nam jaki jest rozmiar przestępczości osądzonej co znaczy, Ŝe popełnienie przestępstwa zostało potwierdzone w wyniku postępowania sądowego. 4. Statystyka więzienna informuje nas o liczbie osób tymczasowo aresztowanych, odbywających karę pozbawienia wolności oraz o innych danych dotyczących funkcjonowania i działalności więziennictwa. Wszystkie wymienione wyŜej statystyki nie odzwierciedlają w pełni rzeczywistych rozmiarów przestępczości, bowiem przestępstwa rzeczywiście dokonane określa się mianem „czarnej liczby”. Społeczeństwo na co dzień informowane jest o przestępczości tzw. „pospolitej” skierowanej przeciwko osobie (Ŝyciu i zdrowiu) lub mieniu (własności). Są to informacje niepełne, poniewaŜ znaczna część czynów będących przestępstwami nigdy nie wychodzi na „światło dzienne”. 11 B. Hołyst, op. cit., s. 51. 16 Z socjologicznego punktu widzenia właściwym do oceny skali zagroŜeń, oraz stanu bezpieczeństwa winno być społeczeństwo, poprzez poziom poczucia bezpieczeństwa w kraju, mieście czy teŜ dzielnicy. Przemiany społeczno-ustrojowe zainicjowane w Polsce w 1989 roku spowodowały gwałtowny wzrost przestępczości, co przyczyniło się do obniŜenia poziomu poczucia bezpieczeństwa mieszkańców naszego kraju. Zaczęły powstawać i rozwijać się nowe kategorie przestępstw dotychczas mało znane lub nieznane. Realnymi stały się pojęcia „mafia”, haracz za „ochronę” lub „opiekę”, „pranie brudnych pieniędzy” czy teŜ „przestępczość zorganizowana”. ZagroŜeniem stało się kumulowanie kapitału w rękach zorganizowanych grup przestępczych, które inwestują go w legalne interesy. Przykładami niskiego poczucia bezpieczeństwa są organizowane tak zwane „czarne marsze” lub „marsze milczenia”, będące protestem przeciwko przemocy, oraz wyrazem dezaprobaty dla ciągle obniŜającego się jego poziomu. W ciągu ostatnich lat przestępczość jako zjawisko społeczne przybierające formy zorganizowane, zaczyna zagraŜać istniejącemu porządkowi publicznemu. Ze względu na skalę zjawiska poziom poczucia bezpieczeństwa obywateli spada. Dotyczy to zarówno kraju i województwa, jak teŜ poszczególnych aglomeracji miejskich. Statystyki policyjno-sądowe nie odzwierciedlają w pełni skali zjawiska, poniewaŜ przestępczość rzeczywista nie jest znana, stanowiąc jak wcześniej wspomniano tak zwaną „czarną liczbę”. Artykuły na pierwszych stronach gazet, liczne audycje i programy telewizyjne w świadomości odbiorców potęgują skalę zagroŜeń, wpływając na dalsze obniŜanie i tak niskiego poziomu poczucia bezpieczeństwa. Przyczyną wzrostu przestępczości po 1990 roku były rozbudzone i nie do końca spełnione nadzieje na lepsze Ŝycie, pojawiły bądź nasiliły się takie negatywne zjawiska społeczne, jak bezrobocie, narkomania, migracje, prostytucja czy teŜ ubóstwo. Największa przestępczość ma miejsce w duŜych aglomeracjach miejskich, gdzie panuje anonimowość, wzrasta bezrobocie, gdzie rodzina przestaje być grupą społeczną oddziaływującą pozytywnie na swoich członków. 17 Przykładem negatywnego wpływu migracji na dynamikę przestępczości w Polsce jest sytuacja jaka powstała po 1989 roku. Od tego czasu odnotowuje się wzrost ilości przestępstw popełnianych przez obcokrajowców (Ukraińców, Ormian, Rumunów), co ma związek z napływem do Polski biednej ludności spoza granicy. Coraz częściej w środkach masowego przekazu pojawiają się informacje o zabójstwach, eksplozjach ładunków wybuchowych oraz innych zdarzeniach związanych z porachunkami zorganizowanych grup przestępczych. Konieczna zatem i oczywista staje się potrzeba ciągłej analizy tego zjawiska, co pozwoli lepiej i pełniej poznać specyfikę zagroŜeń, określić poziom poczucia bezpieczeństwa mieszkańców, oraz wypracować skuteczne formy przeciwdziałania przestępczości. 18 ROZDZIAŁ II PRZYCZYNY ZACHOWAŃ PRZESTĘPCZYCH ORAZ ZJAWISK PATOLOGICZNYCH W UJĘCIU TEORII SOCJOLOGICZNYCH 2.1. Podstawowe pojęcia Pierwsze badania i zainteresowania socjologiczne nad wymienioną problematyką rozpoczął Emil Durkheim publikując w 1897 roku swoją pracę o samobójstwie. W niej to oprócz wyjaśnienia zasad tworzenia i trwania społeczeństwa, wskazywał na negatywną i pozytywną rolę, jaką w tych procesach odgrywa przestępczość. Według E. Durkheima bez zjawiska przestępczości nie byłyby moŜliwe zmiany społeczne, jak teŜ rozwój społeczeństwa. Przestępczość jego zdaniem integruje społeczeństwo, umacnia więzi i relacje społeczne, wzmacnia skuteczność oddziaływania systemu kontroli społecznej12. Obecnie coraz częściej źródeł wszelkich negatywnych zjawisk poszukuje się w szeroko pojętych układach społecznych, wykorzystując wypracowane teorie socjologiczne. Przed przystąpieniem do omówienia wybranych (spośród wielu) społecznych teorii zachowań dewiacyjnych czy przestępczych, naleŜy przytoczyć niektóre pojęcia mające z nimi związek. Pojęcie anomia do socjologii wprowadził Emil Durkheim. Według niego jest to stan związany z gwałtownymi zmianami społecznymi polegający na tym, Ŝe ludzie tracą orientację co do obowiązujących norm zachowania. W społeczeństwie powstaje poczucie niezwiązania z istniejącymi normami, co w konsekwencji prowadzi do zakłócenia i osłabienia sfery kontroli społecznej oraz ujawnienia się u ludzi tendencji antyspołecznych. Ujawniające się tendencje egoistyczne tkwiące w człowieku prowadzą do wzrostu zachowań dewiacyjnych, w tym przestępczości. Andrzej Siemaszko cytując Roberta Mertona twierdzi, Ŝe „anomia pojmowana jest jako załamanie zdarzające się w sferze kulturowej, występujące zwłaszcza wtedy, kiedy istnieje silna rozbieŜność pomiędzy normami i celami kulturowymi, 12 K. Czekaj, Społeczna konstrukcja przestępstwa i przestępczości, (w:) op.cit., s. 131. 19 a społecznie ustrukturowanymi moŜliwościami działania członków grupy zgodnie z tymi normami”13. Cele kulturowe są to „rzeczy warte zabiegów”, pozwalające na odniesienie sukcesu. Jest to więc swego rodzaju wspinanie się na kolejne szczeble drabiny społecznej poprzez osiągnięcia materialne, sportowe, naukowe czy teŜ towarzyskie. Zinstytucjonalizowane środki słuŜące do osiągnięcia kulturowo określonych celów wskazują dopuszczalne sposoby postępowania w drodze do ich realizacji. W ujęciu R. Mertona anomia i związany z nią wzrost dewiacji powodowany jest zbyt duŜym kulturowym naciskiem na cele, bez dostatecznego nacisku na środki normatywne, dopuszczalne do ich osiągnięcia. Dewiacja najogólniej rzecz biorąc, jest zachowaniem niezgodnym z normami społecznymi, bądź oczekiwaniami członków danego społeczeństwa. Dotyczy ona zarówno postępu jak teŜ regresu. E. Durkheim w dewiantach widział źródło siły społeczeństwa, bowiem poprzez odrzucanie określonych elementów kultury, dewianci przyczyniają się do rozwoju społecznego i postępu. Dewiacja jest czymś, co pozwala grupie zachować toŜsamość, wzmocnić jej spójność oraz bezpośrednio integrować społeczeństwo. Jako rezultat łamania reguł stanowionych przez grupę społeczną, dewiacja jest zachowaniem, nazwanym tak przez ludzi. Dewiację moŜemy określać jako pozytywną lub negatywną. Dewiacja pozytywna jest więc zachowaniem niezgodnym z normami i oczekiwaniami społecznymi, lecz nie szkodzi innym, a wręcz przeciwnie często im pomaga. Dewiacja negatywna jest zachowaniem niezgodnym z normami społecznymi nie niosącym z sobą Ŝadnych wartości a przynoszącym szkody. Dewiacja społeczna jest pojęciem względnym, poniewaŜ to czy zachowanie jest dewiacyjnym zaleŜy od norm i przekonań ludzi. To co w jednym społeczeństwie czy środowisku jest dewiacją, w innym jest zachowaniem wręcz poŜądanym. Najczęściej analizuje się zjawiska dewiacji negatywnej, które mogą stać się zjawiskami patologicznymi wtedy, gdy zaczynają zagraŜać istniejącemu porządkowi publicznemu. Nie ma zbiorowości gdzie nie byłoby zjawisk dewiacyjnych, lecz nie są 13 A. Siemaszko, Granice tolerancji, PWN, Warszawa 1993, s. 60. 20 one zjawiskami patologicznymi dopóki moŜna je zdefiniować, określić i nad nimi zapanować. Termin „patologia społeczna” powstał w końcu XIX wieku jako określenie działań ludzkich przeciwstawnych wiejskim i małomiasteczkowym ideałom stabilizacji, własności, oszczędności, pracowitości, solidarności rodzinnej i sąsiedzkiej oraz dyscypliny woli. Obecnie zjawiska patologii społecznej definiuje się jako destruktywne i autodestruktywne zachowania ludzi, grup społecznych lub całych społeczeństw. Jacek Wódz pojęcie patologii społecznej zdefiniował w następujący sposób: „za zjawiska społecznie patologiczne w konkretnej społeczności znajdującej się w okresie zmiany społecznej będziemy uwaŜać: te zjawiska społeczne, które są niezgodne z wzorami zachowań (czy postaw) zawartymi w systemach normatywnych badanej społeczności; te zjawiska społeczne, które występują w zwiększającym się (większym niŜ w stanie przed zmianą lub w poprzednim etapie zmiany) nasileniu ilościowym; te zjawiska, które są dysfunkcjonalne, mają wyraźnie zakłócający wpływ na poszczególne, istotne w danej zbiorowości elementy dokonujących się zmian społecznych (jej celów), a więc np. na tworzeniu się nowych struktur społecznych w okresie zmiany społecznej. Według naszego załoŜenia wszystkie te cechy (choć w róŜnym stopniu) muszą wystąpić w zjawisku patologicznym”14. 2.2. Teoria anomii Roberta Mertona W teorii anomii Roberta Mertona dewiacja jest wynikiem dezintegracji między celami wyznaczonymi przez strukturę kulturową a środkami (sposobami) osiągnięcia tych celów. Struktura kulturowa określa, czego powinni pragnąć członkowie danego społeczeństwa ze wskazaniem sposobu realizacji tych pragnień, natomiast struktura społeczna determinuje faktyczne moŜliwości realizacji kulturowo wyznaczonych celów przez poszczególne jednostki, które są róŜnie w niej ulokowane. 14 J. Wódz, Zjawiska patologii społecznej a sankcje społeczne i prawne, Wrocław-Gdańsk 1973, s. 13. 21 Drabina hierarchii społecznej róŜnicuje moŜliwości i szanse we współzawodnictwie dając uprzywilejowanie tym, którzy usytuowani są na wyŜszych jej szczeblach, zmniejszając szanse zrealizowania celów przez jednostki zajmujące niŜsze szczeble owej drabiny. Nadmierne eksponowanie konieczności i potrzeby zrealizowania kulturowo wyznaczonych celów w porównaniu z naciskiem jaki dana kultura kładzie na przestrzeganie norm regulujących zachowania przy ich osiąganiu, sprzyja powstawaniu tendencji nonkonformistycznych, czyli sięganiu po nie aprobowane środki. W swej teorii wyróŜnił on pięć typów adaptacji do sytuacji dysfunkcji zachodzącej między społecznie akceptowanymi celami i wartościami, a zinstytucjonalizowanymi środkami słuŜącymi do ich realizacji. Są to: konformizm, innowacja, rytualizm, wycofanie, bunt. Konformizm – polega na akceptacji zarówno celów kulturowych jak i środków słuŜących do ich osiągnięcia. Oznacza to, Ŝe jednostki chcą coś w Ŝyciu osiągnąć przy pomocy środków zgodnych z prawem. Innowacja – to chęć, dąŜenie do osiągnięcia celów kulturowych przy wykorzystaniu wszelkich środków, często nieetycznych i zabronionych. Rytualizm – to odrzucenie celów wyznaczonych przez kulturę (redukcja własnych aspiracji) przy jednoczesnym ścisłym (wręcz rytualnym) przestrzeganiu norm postępowania. Jednostki tego typu nie chcąc niczego ryzykować, często rezygnują z własnych ambicji. Nazywani są formalistami oraz biurokratami. Wycofanie – to odrzucenie zarówno celów kulturowych jak i zinstytucjonalizowanych środków słuŜących do ich osiągnięcia. Osoby takie często stają się narkomanami, alkoholikami itp. Najbardziej drastyczna forma wycofania to samobójstwo. 22 Bunt - to odrzucenie tego co proponuje kultura jak teŜ środków słuŜących do ich osiągnięcia przy jednoczesnym dąŜeniu do wprowadzenia nowych celów kulturowych i nowych instytucjonalnych norm. Najbardziej przestępczorodnym typem adaptacji według R. Mertona jest innowacja, w której naciski na osiągnięcie celu dominującego jakim jest sukces finansowy są tak duŜe, Ŝe jednostki odrzucając zinstytucjonalizowane środki próbują osiągnąć cel za wszelką cenę, przy pomocy środków nielegalnych. W Polsce w ostatnich latach zarówno politycy jak i środki masowego przekazu nawołując do „otwierania interesów”, bogacenia się czy teŜ osiągania sukcesów, powodują wzrost zachowań innowacyjnych w tym przestępczych, co jest zgodne z przedstawioną wyŜej koncepcją R. Mertona. Wycofanie natomiast jest typem adaptacji powodującym powstawanie zjawisk patologii społecznej, jako ucieczki od tego do czego dąŜy dane społeczeństwo. 2.3. Teoria zróŜnicowanych powiązań Edwina H. Sutherlanda Z teorii zróŜnicowanych powiązań Edwina H. Sutherlanda wynika, Ŝe zachowanie przestępcze jak kaŜde inne jest zachowaniem wyuczonym. Teoria ta składa się z dziewięciu twierdzeń. Twierdzenie pierwsze – „Zachowanie przestępcze jest zachowaniem wyuczonym”. Oznacza to, Ŝe wpływy środowiskowe jako przykłady zachowania, mają większe oddziaływanie na postępowanie człowieka niŜ dziedziczenie wrodzonych skłonności. Dotyczy to takŜe zachowań patologicznych. Twierdzenie drugie – „Uczenie się zachowania przestępczego następuje w toku interakcji z innymi osobami w procesie komunikowania się”. Oznacza to, Ŝe w procesie komunikacji zarówno werbalnej jak i pozawerbalnej następuje wymiana informacji, które w przyszłości wpływają na zachowanie jednostek. 23 Twierdzenie trzecie – „Zasadnicza część procesu uczenia się zachowania przestępczego odbywa się w obrębie grup pierwotnych”. Oznacza to, Ŝe największy wpływ na uczenie się zachowań mają rodzina, grupa rówieśnicza czy teŜ sąsiedzka. Minimalny wpływ na zachowania przestępcze czy teŜ patologiczne w procesie uczenia się mają wpływy środków masowego przekazu. Twierdzenie czwarte – „Uczenie się zachowania przestępczego obejmuje zarówno techniki popełniania przestępstw – czasami skomplikowane, czasami zaś bardzo proste – jak i konkretne kierunki motywacji, dąŜeń, racjonalizacji i postaw”. Oznacza ono, Ŝe uczenie się zachowań to przede wszystkim nabywanie motywacji i postaw nonkonformistycznych Twierdzenie piąte – „Uczenie się konkretnych kierunków motywacji i dąŜeń jest wynikiem takiego sposobu definiowania norm prawnych, który sprzyja bądź nie sprzyja naruszaniu ich”. Oznacza ono konflikt kultur, tej obowiązującej oraz kultury przestępczej i dewiacyjnej, w których inaczej definiowane są wartości i normy chronione przez prawo. Twierdzenie szóste – „Jednostka staje się przestępcą wskutek nadwyŜki definicji sprzyjających naruszaniu prawa nad definicjami nie sprzyjającymi naruszaniu prawa”. Z twierdzenia tego wynika, Ŝe do zachowań przestępczych oraz patologicznych dochodzi wówczas, gdy wpływ zachowań negatywnych jest większy od wpływu zachowań poŜądanych. Twierdzenie siódme – „ZróŜnicowane powiązania mogą się róŜnić częstotliwością, czasem trwania, uprzedniością i intensywnością”. Oznacza, Ŝe im kontakty z zachowaniami przestępczymi i niepoŜądanymi są wcześniejsze, bardziej intensywne, częstsze i dłuŜej trwające, tym bardziej prawdopodobnym jest to, Ŝe jednostka wykształci w sobie takie wzorce zachowań. 24 Twierdzenie ósme – „Proces uczenia się zachowania przestępczego przez powiązania z wzorami zachowań przestępczych i nie przestępczych obejmuje te same mechanizmy, co kaŜde inne uczenie się”. Oznacza, Ŝe zachowania przestępcze nie są jedynie naśladownictwem, lecz uczeniem się zgodnie z zasadami kaŜdego innego uczenia się. Twierdzenie dziewiąte – „ChociaŜ zachowanie przestępcze jest wyrazem ogólnych potrzeb i wartości, nie moŜna go nimi wyjaśnić, gdyŜ zachowanie nie przestępcze jest wyrazem takich samych potrzeb i wartości”. 2.4. Teoria kontroli społecznej Travisa Hirschiego Teoria kontroli społecznej Travisa Hirschiego wskazuje na to, Ŝe jednostka moŜe dokonywać czynów przestępczych poniewaŜ jej więzi z porządkiem konformistycznym zostały w jakiś sposób zerwane. Komponentami więzi jednostki ze społeczeństwem według T. Hirschiego są: przywiązanie, zaangaŜowanie, zaabsorbowanie oraz przekonanie. Przywiązanie według autora teorii oznacza emocjonalne związki jednostki z jej otoczeniem, którym są rodzina, przyjaciele, sąsiedzi czy teŜ koledzy z pracy. Istota przywiązania polega na tym, Ŝe ludzie wraŜliwi na opinie wyraŜane przez otoczenie, licząc się z negatywnymi rekcjami na fakty naruszania norm, przyjmują postawę konformistyczną. Jednostka silnie przywiązana do swego otoczenia czuje „moralny obowiązek” przestrzegania norm przez to otoczenie uznawanych. Gdy jednostkę przestaną obchodzić opinie i reakcje innych ludzi moŜe się ona angaŜować w zachowania dewiacyjne. ZaangaŜowanie polega na tym, Ŝe przestrzeganie norm spowodowane jest groźbą utraty prestiŜu, pozycji zawodowej czy choćby ośmieszenia. 25 Jednostki mające mało do stracenia (o niskim statusie) bardziej naraŜone będą na naruszanie norm społecznych. Zatem waŜnymi czynnikami powodującymi zachowania konformistyczne będą aspiracje i ambicje osób. Zaabsorbowanie powoduje to, Ŝe jednostka zbyt duŜo czasu poświęcając na działalność konformistyczną nie myśli (z braku czasu) o czynach dewiacyjnych. Zaabsorbowanie jest niejako pochodną zaangaŜowania, poniewaŜ jednostki zaabsorbowane działalnością konformistyczną nie mają czasu na zachowania patologiczne. Przekonanie oznacza, Ŝe jednostka wewnętrznie jest przekonana o konieczności przestrzegania norm społecznych. JeŜeli przekonanie jednostki o konieczności przestrzegania norm społecznych jest małe, to bardziej jest prawdopodobne, Ŝe będzie je ona naruszała, przez co zwiększa się prawdopodobieństwo zachowania dewiacyjnego. 2.5. Teoria dryfu Davisa Matzy W teorii dryfu Davisa Matzy popełnianie czynów przestępczych następuje jedynie wtedy, gdy jednostka „zracjonalizuje” sobie swe naganne zachowanie tak, aby wydawało się ono usprawiedliwione. „Techniki racjonalizacji” wyszczególnione przez Sykesa i Matzę to: zaprzeczenie odpowiedzialności, zaprzeczenie krzywdy, zaprzeczenie ofiary, potępienie potępiających oraz odwoływanie się do wyŜszych racji. Zaprzeczenie odpowiedzialności polega na tym, Ŝe jednostka angaŜuje się w dewiację w przekonaniu oddziaływania na nią sił zewnętrznych, nad którymi się nie panuje. Takie przekonanie redukuje poczucie winy i sprzyja popełnianiu przestępstw. Przykładem moŜe być „przekonywanie samego siebie”, Ŝe miało się cięŜkie dzieciństwo, rodziców alkoholików itp. 26 Zaprzeczenie krzywdy polega na pomniejszaniu lub negowaniu ewentualnej szkody spowodowanej przez dewianta, co minimalizuje dewiacyjny charakter samego działania. Łatwiej jest spowodować u kogoś szkodę w przekonaniu, Ŝe ofiara moŜe sobie pozwolić na stratę. Zaprzeczenie ofiary polega na przedefiniowaniu ofiary w taki sposób, by stała się kimś zasługującym na ukaranie. Wyzwala to u przestępców poczucie wymierzania sprawiedliwości a nie popełniania czynu zabronionego. Zaprzeczać moŜna ofiary równieŜ wtedy, gdy jest ona trudna do zidentyfikowania. Poza tym w wielu środowiskach wymierzanie kary na własną rękę w dalszym ciągu cieszy się powszechnym uznaniem. Potępienie potępiających polega na takim określaniu sytuacji, z którego wynika, Ŝe inni teŜ są zepsuci i źli. Sprzyja to zachowaniom dewiacyjnym, bo redukuje poczucie winy. Dewianci twierdząc, Ŝe potępiający ich sami są dewiantami, stosują niejako obronę poprzez atak. Odwoływanie się do wyŜszych racji jest techniką neutralizacji moralnych oddziaływań kultury dominującej w wypadku konfliktu dwóch wartości powszechnie aprobowanych, na przykład społeczeństwa jako całości i swoich grup przynaleŜności. Ta technika neutralizacji stosowana moŜe takŜe być przez osoby, mające dylematy związane z pełnieniem ról społecznych. 2.6. Koncepcja kultury warstw niŜszych Waltera Millera W koncepcji Waltera Millera zachowania dewiacyjne młodzieŜy z warstw niŜszych są negowaniem wartości kultury warstw średnich. Autor wyróŜnił sześć wartości jako centralnych punktów zainteresowania warstw niŜszych. Centralne punkty zainteresowania są jednostek. jednocześnie wzorami zachowań dla poszczególnych 27 Kłopoty – są najistotniejszym punktem zainteresowania warstw niŜszych. KaŜdy kto ma kłopoty z prawem w tej kulturze jest oceniany wysoko i często powoduje to moŜliwość uzyskania wysokiego statusu w grupie rówieśniczej. Twardość – jako drugi centralny punkt zainteresowania w kulturze warstw niŜszych. Przejawia się to juŜ podczas wychowania, gdzie chłopców od samego początku przygotowuje się do roli męŜczyzny odwaŜnego, odpornego na ból, nieposiadającego skrupułów i sentymentów. Spryt – jako centralny punkt zainteresowania związany z umiejętnością manipulowania innymi ludźmi i osiągania celu przy minimalnych nakładach. Podstawowe zwroty językowe odpowiadające pojęciu sprytu to: „przekręcić kogoś”, „wpuścić w maliny”, „ oskubać”, „tylko frajerzy pracują”, „nie dać się wystawić”, „nie dać się wyrolować” itp. Emocje – jako kolejny centralny punkt zainteresowania związany z podniecającymi przeŜyciami oraz chęcią zakosztowania Ŝycia z jednej strony (picie alkoholu, gry hazardowe, „podrywy”, bójki), z drugiej natomiast brakiem aktywności, nudą (związaną np. z leczeniem kaca itp.). MoŜe to być takŜe wypad „do miasta”, narozrabianie i kłopoty a następnie planowanie kolejnego wypadu zwłaszcza, gdy podczas poprzedniego zbytnio się nie narozrabiało. Przeznaczenie – jako centralny punkt zainteresowania kultury warstw niŜszych pozostaje w związku z kłopotami oraz emocjami. Przekonanie, Ŝe wysiłki podejmowane w celu zmiany swego statusu na nic się zdadzą zawiera się w takich zwrotach jak „co komu pisane”, „co ma być to będzie” „mieć fart lub go nie mieć” itp. Własny fart często przejawia się w zamiłowaniu do gier hazardowych. NiezaleŜność – ostatni centralny punkt zainteresowania kultury warstw niŜszych. Z jednej strony wysoko ceniona jest autonomia i niezaleŜność jednostki, dezaprobata „oficjalnych” autorytetów. Stosowane zwroty to: „nikt mi nie będzie rozkazywał”, 28 „nie potrzebuję niańki” itp. Z drugiej jednak istnieje dąŜenie do całkowitego podporządkowania się. Stąd poszukiwanie środowisk wysoce sformalizowanych jak np. słuŜenie w wojsku. Według tej koncepcji domy rodzinne, gdzie dominującą role odgrywają kobiety nie są w stanie zaspokoić u młodzieŜy z warstw niŜszych potrzeby identyfikacji z modelem męskim, co często zapewnia grupa rówieśnicza, niejednokrotnie nazywana gangiem młodzieŜowym. Jej członkowie nie mając motywacji ani odpowiednich umiejętności zachowują się niezgodnie z obowiązującymi normami. PrzynaleŜność do grupy moŜna uzyskać i utrzymać dzięki kłopotom oraz demonstrowaniu twardości czy teŜ sprytu. Zachowania patologiczne w takich grupach spowodowane są dąŜeniem do uczenia się męskich ról społecznych oraz konkurencją w zakresie uzyskania, utrzymania lub wzmocnienia w niej swej pozycji. KaŜdy z wymienionych wyŜej autorów teorii próbuje wyjaśnić przyczyny niezgodnych z normami zachowań jednostek, przyczyny zachowań dewiacyjnych oraz zjawisk patologicznych. Z dotychczasowych rozwaŜań nad przestępstwem i przestępczością wynika, Ŝe są to zjawiska mające związek z kwestiami społecznymi, wobec czego większość współczesnych badaczy poszukuje ich źródeł w społeczeństwie. Socjologia zatem jest tą dyscypliną naukową, z której dorobku korzystają kryminolodzy oraz inni specjaliści zajmujący się problematyką negatywnych zjawisk społecznych. KaŜde podejmowane działania mające związek z przeciwdziałaniem negatywnym zjawiskom społecznym winny korzystać z dorobku dyscyplin naukowych, w tym z dorobku socjologii. Niniejsza publikacja jest próbą wyjaśnienia przyczyn zachowań dewiacyjnych, patologicznych czy teŜ przestępczych i słuŜyć moŜe poszerzeniu wiedzy z tematu patologii społecznych. 29 BIBLIOGRAFIA 1. Czekaj K., Gorlach K., Leśniak M., Labirynty współczesnego społeczeństwa, Katowice 1998. 2. Encyklopedia popularna PWN, Warszawa 1982. 3. Hołyst B., Kryminologia, PWN, Warszawa 2000. 4. Kodeks Karny, kantor wydawniczy, Zakamycze 2006. 5. Marynowicz-Hetka E., Piekarski J., Wokół problemów działania społecznego, Katowice 1998. 6. Mitręga M., Polityka społeczna, Katowice 1998. 7. Sawicki J., Ziółkowski J., Bezpieczny obywatel, Poradnik samorządowca, AMP Akapit s.c., Warszawa 1999. 8. Siemaszko A., Granice tolerancji, PWN, Warszawa 1993. 9. Wódz J., Patologia społeczna w Ŝyciu codziennym miasta, Katowice 1988, 10. Wódz J., Zjawiska patologii społecznej a sankcje społeczne i prawne, WrocławGdańsk 1973.
