Wybrane zagadnienia z kryminologii i wiktymologii
advertisement
Wybrane zagadnienia z kryminologii i wiktymologii Dewiacja społeczna Definicje dewiacji społecznej wyróżniamy trzy kryteria a) kryterium normatywne dewiacja społeczna jest to zachowanie niezgodne z przyjętą w danej zbiorowości normą pojmowaną jako wskazówka zachowania. Obejmuje się każde naruszenie normy społecznej np. moralnej, prawnej, obyczajowej. kolizja norm – zachowanie może być jednocześnie zgodne z jedną normą, a niezgodne z inną normą czyli może być dewiacyjne i nie. Trudność tą omija tzw. prawna definicja zgodnie z którą dewiacją jest tylko zachowanie sprzeczne z normą prawną, a tylko czasem z normą prawa karnego. Cechą jest poważne zawężenie zakresu pojęcia dewiacji społecznej. b) kryterium oczekiwań społecznych (reakcji społecznej) w tym ujęciu dewiacją społeczną jest zachowanie nie odpowiadające oczekiwaniom większości danego społeczeństwa. Oczekiwania społeczne co do zachowania jego członków są współwyznaczane akceptowanymi w danej społeczności normami. Chodzi tu o 1 zgodność zachowania z normą z tym zastrzeżeniem, że pod uwagę brane są wyłącznie normy akceptowane przez większość danej zbiorowości. Przy zastosowaniu tego kryterium krąg zachowań uznawanych za dewiacyjne będzie inny niż przy zastosowaniu kryterium normatywnego, łagodzi to kłopoty związane z kolizją norm np. jeżeli 1 z norm nie jest akceptowana to jej naruszenie nie jest dewiacją. Ma to znaczenie wówczas, gdy ma się do czynienia z normami narzuconymi społeczeństwu zwłaszcza w przypadkach utrzymania np. przy pomocy siły ośrodków władzy odrzuconej przez społeczeństwo. Normy stanowione przez te ośrodki są permanentnie łamane. Omawiane kryterium stanowi 2 warunki uznawania zachowań za dewiacyjne: - musi ono być niezgodne z oczekiwaniami społecznymi - musi ono być niezgodne z oczekiwaniami większości społeczeństwa c) kryterium reakcji społecznej – społecznie dewiacyjne są zjawiska wywołujące reakcje społeczną. Najczęściej przyjmowana jest dynamicznie do reakcji negatywnej np. stygmatyzacja, etykietowanie, zabiegi wychowawczo – korekcyjne. Zwolennicy wyróżnienia pozytywnej dewiacji społecznej mówią też o nagrodach. Posługując się tym kryterium do dewiacji zaliczamy nie tylko zachowania, ale i pewne cechy np. kolor skóry. Dewiacje są zróżnicowane na podgrupy: - stanowiące warunki wystąpienia reakcji - poprzestające na warunku możliwości zajścia reakcji Niektórzy ograniczają się tylko do reakcji na zachowania. „jeśli dewiacją jest to wszystko co spotyka się z negatywną reakcją społeczną to może to być łysina, kolor skóry, jak i choroba” Czasami tylko dewiację społeczną traktuje się zjawiska biologiczne i medyczne np. przymusowe odizolowanie chorego. Objąć definicją dewiacji społecznej można diametralnie różne zachowania i wtedy kryterium staje się mało przydatne do analizy Teorie nauczania społecznego wprowadziły reakcje społeczne jako kryterium dewiacji społecznej. Problemy te nie są dostatecznie wyjaśnione. Nie ma zgodności co do 1 definicji dewiacji społecznej. Stawianie = między dewiacją społeczną a patologią społeczną byłoby niefortunne np. negatywnej reakcji na wiek zjawisk nie można nazwać patologicznymi. Określenie „społecznie patologiczny” zawiera bardzo silną ocenę negatywną, ma działanie stygmatyzujące i warto dla szczególnej klasy zjawisk i warto to pojęcie zarejestrować dla szczególnej klasy zjawisk. Zjawisko patologii to np. przestępstwa, narkomania, alkoholizm, prostytucja. Pojęcie dewiacji społecznej jest pojęciem szerszym. Dezorganizacja społeczna Maria Jarosz używa to pojęcie zamiennie z patologią społeczną „pojęcie wyraźnie ujemne bywa odnoszone do jednostek wyjątkowo i wówczas chodzi o zachowania traktowane jako dewiacyjne lub patologiczne np. przestępczość, alkoholizm ( wówczas jest to dezorganizacja indywidualna) i tutaj mają zastosowanie kryteria na temat dewiacji społecznej.” 2 Z reguły to pojęcie jest stosowane do opisu dezorganizacji grupowej wywołanej utratą wpływu norm społecznych na członków grupy, czy też załamaniem związków funkcjonalnych między ludźmi. Dezorganizacja społeczna powoduje zaburzenia w działaniu małych grup wywołując napięcia społeczne i indywidualne lub prowadząc do powstania konkurencji kultury (podkultura) wpływa na powstanie przestępczości czy też innych negatywnie oczekiwanych zachowań. Pojęcie to jest często krytykowane, mówi się że można je zastąpić określeniem patologii, ale większość uważa, że nie można. Patologia społeczna A. Gaberrle rozgranicza co to jest zjawisko patologiczne, a co to jest patologia: - zjawisko społeczne – działające destruktywnie na środowisko lub jego elementy, a przy tym niezgodne z wartościami powszechnie uznawanymi w dany kręgu kulturowym” - patologia społeczna – rozumiemy dyscyplinę naukową zajmującą się zjawiskami społecznie patologicznymi. Zachowanie jako element definicji zjawiska patologii społecznej Zjawiskiem społecznie patologicznym może być tylko ludzkie zachowanie, nie mogą być instytucje, wytwory społeczne, o takim przyjęciu zdecydowały m.in. takie względy jak np. wszelkie wytwory kulturowe, a nawet instytucje, systemy społeczne powstają jako produkt ludzkiej działalności, obozy koncentracyjne nie powstały w wyniki istot przybyłych, lecz zostały zaplanowane i wykorzystane przez ludzi. Obóz koncentracyjny jako instytucja służył masowej zagładzie ludzi. Żaden wytwór kulturowy nie jest sam w sobie patologiczny, ten charakter może spowodować ludzka działalność. Destrukcyjny wpływ jako cecha zachowania patologicznego. Destrukcja = zniszczenie; nie chodzi wyłącznie o niszczenie w sensie fizycznym, ale o niszczenie wytworów niematerialnych czyli to czego się nie niszczy np. normy, więzi, instytucji, wspólne symbole, dorobek, zbiorowości ludzkie i niszczenie ich musi być traktowane jako przedmiotów niematerialnych, np. zniszczenie budynku jest zawsze działalnością destruktywną. Działanie na stworzenie nowego systemu społecznego musi zakładać niszczenie starego bez względu na to, czy motywowane jest ono chęcią władzy. Motywacja jest obojętna ważny jest stan, do którego to działanie doprowadza. Działanie jest nie tylko destruktywne jeżeli doprowadza do zniszczenia np. rozpijanie nieletniego, jego zachowanie ma wpływ na przebieg socjalizacji młodego człowieka. Istotna jest zdolność działania do wywołania destrukcji. Niezgodność zachowań z powszechnie nazwanymi wartościami jako cecha zachowań patologicznych. Wartości można rozpatrywać z trojakiego punktu widzenia: - jednostki - zbiorowości pośrednich (grupy społeczne, społeczeństwo lokalne, warstwa społeczna) - społeczeństwa globalnego (naród, państwa, krąg kulturowy) Przy każdym z pojęć rozumie się inaczej wartości: 3 wartości przez pryzmat jednostki – traktuje się jako przekonania lub przeżycia psychiczne lub też jako przedmiot nowych pragnień i takie ujęcie oznacza płynność oraz zmienność wartości, których hierarchia wartości zależy od potrzeb nacisku sytuacyjnego oraz od preferencji jednostki. - wartości w aspekcie grupy społecznej – pojmuje się wartości jako stan rzeczy, przedmioty materialne lub niematerialne oraz symbole uznawane za pożyteczne czy też uznawane przy czym uznanie to musi być udziałem wszystkich, większości albo nieznacznej części członków zbiorowości, zwraca się uwagę na instytucjonalizację oraz hierarchię wartości w grupie, ich zróżnicowanie w ramach społecznej struktury, naciski na realizację wartości przyjętych w danej grupie. - wartości z punktu widzenia społeczeństwa globalnego – wartości to przedmioty twierdzeń dostarczających kryteriów wyboru określonych zachowań, uznawanych przez większość członków społeczeństwa globalnego. Wówczas zwraca się uwagę na wartości charakterystyczne dla większej zbiorowości, dominuje w niej, określa jej kulturę. Uzależnienie od tego jakie ujęcie weźmiemy pod uwagę z wartościami związane są wskazówki postępowania określające co należy czynić aby dane wartości zrealizować. » Na poziomie jednostki są to zewnętrzne drogowskazy postępowania »Na poziomie grup pośrednich chodzi o normy określające zachowanie jednostki w grupie » Na poziomie społeczeństwa globalnego pojmowane normy ogólne określające zasady funkcjonowania i organizacji społecznej. Co z tych ogólnych zasad przejdzie do grupowych i indywidualnych kodeksów postępowania zależy stopień przyswajania przez jednostkę i grupy wartości z poziomu społeczeństwa globalnego nazywa się to INTERNALIZACJA. Wartością centralną wokół zostają dobudowane i rozwinięte inne wartości jest człowiek i jego dobro. - relacje jednostka – społeczeństwo, człowiek jest wartością nadrzędną - relacje społeczeństwo – jednostka, społeczeństwo jest wartością naczelną Wartości: - życie i zdrowie człowieka - jego niezależność w sensie braku przymusu, a także to wszystko co się z niezależnością nierozerwalnie wiąże czyli godność, równość, tolerancja Wartości ważne dla społeczeństwa są sformalizowane i są przepisy: deklaracje i pakty praw człowieka. W deklaracjach i w ich powstaniu myśl europejska miała największy udział - wartością jest mienie - wartości materialne, samorealizacja = praca - rodzina - państwo - naród zachowania sprzeczne – przestępstwa przeciw: zdrowiu, rodzinie, opiece młodzieży. - Konsekwencje zachowań społeczno – patologicznych Negatywne są najłatwiej postrzegalne ze względu na swój priorytatywny charakter. W stosunku do zachowań patologiczno – społecznych można dostrzec aspekty pozytywne i negatywne. » Skutki zachowań negatywne: A) skutek obciążający B) skutek dezorganizujący C) skutek niepewności 4 D) skutek eliminacji E) skutek powielania F) skutek szkolenia » Skutki zachowań pozytywne: A) skutek definicyjny B) skutek jednoczący C) skutek zabezpieczająco – ostrzegawczy A) skutek obciążający – najłatwiej zauważalny, zachowanie patologiczne prowadzi do zniszczeń często natury fizycznej, ma wymiar ekonomiczny. Szkody powstałe z zabójstw zniszczenia cudzego mienia, zamachów bombowych, oprócz nieobliczalnych zmian w sferze psychicznej mogą być przeliczone na złotówki, czy dolary. Straty te obciążają społeczeństwo, a dążenia do ich minimalizacji pociągają za sobą dwojakiego rodzaju obciążenia: 1)- powołane zostają specjalnego rodzaju agendy kontroli społecznej przeznaczone do zapobiegania bądź bezpośredniego zwalczania takich zachowań. Agendy te pojawiają się jako element struktury społecznej, a ich utrzymanie wymaga nakładów, niekiedy znacznych. Istnienie tych agend jest koniecznością, bo przy ich braku obciążenie społeczeństwa doprowadziłoby do stanu, przy, którym straty nie mogły by być wyrównane. Utrzymanie tych agend ma swój wymiar ekonomiczny, a to obciąża społeczeństwo! 2)- działalność zinstytucjonalizowanych agend kontroli społecznej ma też swój wymiar psychospołeczny obciążający społeczeństwo bardziej, niż wydatki ponoszone na utrzymanie tych agend. Działalność ta polega często na ingerencji w sferę wolności osobistych obywatela. Prowadzi niekiedy do ograniczenia praw. Działanie takie łączy się z wywoływaniem, czy też wzmacnianiem napięć społecznych, tzn. napięć między takimi instytucjami, a grupami społecznymi, między policją, a jednostką. Przy okazji takiej działalności dochodzi do pewnej liczby zbędnej ingerencji, niepotrzebnych decyzji ograniczających prawa jednostek i społecznych podejrzeń, co zwiększa napięcia Skutek obciążający społeczeństwo ma 2 wymiary: a)wymiar ekonomiczny – wynika ze strat wyrządzonych zachowaniami patologicznymi oraz z konieczności utrzymania instytucji kontrolującej takie zachowania b)wymiar psychospołeczny – wiąże się z napięciami wynikającymi z działalności agend kontrolowanych B)skutek dezorganizujący – destrukcyjne działanie zachowań patologicznych powoduje, że zniszczone elementy społeczeństwa niezależnie od tego, czy mają charakter materialny, czy niematerialny z reguły muszą być odtwarzane lub zostały zastąpione. Potrzeba ta wynika stąd, że brak tych elementów powoduje zaburzenie w działaniu instytucji społecznej. Nieczęsto dochodzi do samoregulacji po wypadnięciu jakiegoś elementu, przy czym nieunikniona jest w takim przypadku przejściowa dezorganizacja działalności instytucji. Nie zawsze zniszczony element można zastąpić innym! Np. alkoholizm doprowadzi do zubożenia rodziny, do konieczności przejęcia przez matkę „roli ojca”, co nie jest w pełni możliwe, zakłócenie stosunków między dziećmi, a ich rówieśnikami. Kradzież powoduje długi, ograniczamy wydatki, zmuszeni je4steśmy do zmiany spędzania wolnego czasu, przejściowe zaburzenia interakcji członków, gorsze zaspokajanie potrzeb. Czasem są to zmiany odwracalne, a czasem nieodwracalne, ale zawsze przynoszą dezorganizację. Dezorganizacja pojmowana jest jako zaburzenie przebiegu interakcji, może być etapem przejściowym między starymi, a nowymi układami stosunków. Całkowity rozpad źle 5 funkcjonującej rodziny jest czasem konieczny, aby mogła powstać nowa może lepiej spełniająca swe zadania. Jeżeli zmiany przechodzą powoli może pojawić się dezorganizacja. Na każdym etapie przeobrażenia występuje dezorganizacja w różnym wymiarze. C)skutek niepewności – przy podejmowaniu określonego działania z reguły wymagana jest przewidywalność konsekwencji, które mogą z niego wynikać. Taka przewidywalność zapewnia przestrzeganie norm wskazujących jak powinny przebiegać interakcje przy podejmowaniu danej działalności. Pozwala to jednostkom ocenić, jakie jest prawdopodobieństwo osiągnięcia celu danej działalności i, czy w związku z tym warto taką działalność podejmować. Oczywiste jest, że wynik takiej oceny zależy od tego, o jaką działalność chodzi, jak i o tego, kto dokonuje oceny. Zachowania patologiczne mogą wprowadzić element nie prowadzący do tych obliczeń i powodować, że ludzie będą powstrzymywać się od określonych działań. Każdy, kto przeżył panikę wywołaną grasowaniem na pewnym terenie nieobliczalnego mordercy łatwo uzmysłowi sobie niszczące konsekwencje takiej sytuacji. Ludzie czując wielkie zagrożenie mogą powstrzymać się od wchodzenia w interakcje z innymi i zaburza przez to przebieg procesów społecznych np. przekonanie, że możemy stać się ofiarą. Niepewność zabija społeczną inicjatywę, pogrąża społeczeństwo w bezczynności, albo rodzi frustrację i wyzwala reakcje nerwicowe, powstrzymuje od zakładania rodziny. Skutek niepewności wpływa negatywnie na przebieg procesów społecznych. D)skutek eliminacji – nie wymaga żadnych przekonań, że wypełnianie przez jednostkę obowiązków wynikających z ról społecznych jest jednym z koniecznych warunków utrzymania sprawnego przebieg wymiany społecznej. Dopiero wywiązanie się z tych obowiązków powinno pozwalać na realizację uprawnień wynikających z roli społecznej, przy czym świadczenia na rzecz społeczeństwa i otrzymywane od niego powinny być w przybliżeniu wyrównane. Jeżeli jedni otrzymują więcej niż świadczą to inni muszą dostawać mniej niż, by wynikało z włożonego przez nich wysiłku. Jeżeli w wyniku zachowań patologicznych dochodzi do naruszenia względnej równowagi między świadczeniami oraz korzyściami może to wpływać niszcząco na motywację innych ludzi do podejmowania i wywiązywania się ze swoich obowiązków. Jest to szczególnie wyraźne wówczas, gdy wewnątrz tej samej instytucji dochodzi do uzyskania przez niektórych jej członków dochodów uznawanych za nielegalne, czy choćby za nieuzasadnione np. w wyniku utworzenia się kliki. Podobne, a nawet gorsze efekty przynosi korzystanie przez niektóre jednostki, czy grupy społeczne wytworzone w pewnym układzie społecznym przywilejów ocenianych jako nieuzasadnione. Nieuchronnie w takich przypadkach poczucie pokrzywdzenia, rozgoryczenia wpływa ujemnie na motywacje do wypełniania obowiązków wynikających z pełnienia roli społecznej. Przekonanie o potrzebie wypełniania swych obowiązków zostaje tym sposobem wyeliminowane, albo, co najmniej osłabione. Aby do takiej sytuacji doszło to nierównoważność świadczeń i przychodów musi być uświadomiona przez inne jednostki. Natomiast osoby czerpiące nieuzasadnione korzyści są zainteresowane w ich nieujawnianiu, ponieważ działanie ich mogłoby się spotkać z negatywnymi sankcjami społecznymi i z tych względów starają się one o wytworzenie sytuacji na tyle niepewnej, żeby ocena ich świadczeń oraz osiąganych korzyści była, co najmniej utrudniona. Jest to możliwe przede wszystkim, gdy osoba, lub grupa społeczna osiągająca większe korzyści niż świadczenia z ich strony zajmują w strukturze społecznej miejsca, pozwalające na stosowanie takiej praktyki, co najczęściej wiąże się ze sprawowaniem władzy. Do eliminacji przekonania o potrzebie wykonywania swych obowiązków może natomiast się przyczynić utrzymywanie się nierównoważności świadczenia o korzyści przez pewien czas, co w przypadku działań 6 nielegalnych może wiązać się z brakiem reakcji ze strony odpowiednich agend kontroli społecznej. Im dłużej trwa taka sytuacja tym skutek będzie silniejszy. E) skutek powielania – rozprzestrzenianie się określonego zachowania może się pojawiać przez naśladowanie zwłaszcza wówczas, gdy w pewnym środowisku występuje ze sporym natężeniem i przynosi osobom tak postępującym korzyści materialne bądź prestiżowe np. obserwacja osób dokonujących kradzieży w zakładzie pracy może skłaniać do zachowania się w taki sam sposób, obserwacja grupy chrześcijańskiej może sprawić przyłączenie się do nich. Niebezpieczeństwo występowania zachowań patologicznych nasila się wówczas, gdy do grupy wchodzi nowy członek nie zachowujący się dotąd w ten sposób. Występuje nacisk na osoby, by zachowywały się tak jak dana grupa. W ten sposób grupa pozyskuje nowych członków i dochodzi do rozprzestrzeniania się zachowań patologicznych. Występują takie prawidłowości jak: - Im częściej pojawiają się w danej zbiorowości zachowania patologiczne tym większe prawdopodobieństwo podejmowania ich przez dane osoby. - Im częściej w danej zbiorowości zachowanie patologiczne zostaje uznane za zachowanie mniej przyjęte tym większe prawdopodobieństwo pojawienia się takich zachowań np., drobne kradzieże w zakładzie pracy. - Im więcej członków danej zbiorowości aprobuje określone zachowania patologiczne tym większy nacisk na członków tej zbiorowości w kierunku zachowania się w taki sposób. Na podstawie tego można stwierdzić, że gdy zachowanie patologiczne osiągnie wysoki stopień częstotliwości wpływa na powielanie się tych zachowań. F)skutek szkolenia - warunkiem koniecznym w podejmowaniu wielu działań jest posiadanie określonej wiedzy lub umiejętności, zachowania patologiczne nie stanowią w tym względzie wyjątku. Chodzi o nabywanie sprawności pozwalających wykonać uznane działanie bądź o nabycie umiejętności pozwalających na wykonanie danego działania w sposób utrudniający ustalenie jego sprawcy, jak również o wyuczenie się motywów lub nabycia postawy umożliwiającej wykonanie danego działania. Wystarczy tutaj pośrednictwo innych osób. Wcale nie trzeba się zetknąć bezpośrednio z zachowaniem patologicznym by zachowywać się w sposób destrukcyjny. Całe szczegóły są przedstawione zgodnie z realiami np. w filmie, książce. Gdy taki przekaz trafi do jednostki to ona poprzez częste oglądanie filmów uczy się metod i potem zacznie je stosować. Skutki negatywne zachowań – przy zachowaniach patologicznych jednostka musi posiadać pewne umiejętności. Takich umiejętności może się uczyć: - bezpośrednio – zetknięcie się bezpośrednio z osobami, które zachowują się dewiacyjnie. Musi nauczyć się pogardy dla ludzi i ich mienia, wycofać z siebie uczucia wyższe. - pośrednio – zetknięcie się z bohaterami filmowymi (czyli zetknięcie się z innymi). W przypadku gdy taki przekaz trafia do jednostki to jednostka przyswaja sobie takie zachowania i wciela je w życie. To wszystko wpływa na powiększenie liczby zachowań dewiacyjnych i dewiantów. Skutki pozytywne zachowań patologicznych: A)skutek definicyjny – oznacza to, że jeżeli mamy zachowania szkodliwe to one tworzą tło dla zachowania pozytywnego. Pojęcie dobra zyskuje sens wówczas, kiedy zetknie się ze złem, 7 skutek ten polega na tworzeniu kontrastu dla zachowań stanowiących przeciwieństwo zachowań patologicznych, a z drugiej strony skutek sankcjonowania zachowań patologicznych na podkreśleniu wartości naruszanych norm. Zdarza się tak, że zachowania uznawane za groźne przestępstwo nie są ścigane sądownie (np. zabójstwa dokonywane przez tajne służby) albo bywa też i tak, że zachowania patologiczne są legitymizowane (uznawane za akceptowane) poprzez wydawanie np. prześladowanie mniejszości w III Rzeszy, czy w Związku Radzieckim, ale nie znaczy to, że takie zachowania nie mogą spotykać się z potępieniem większości, czy części społeczeństwa poddanego tak postępującej władzy państwowej co wiąże się ze stosowaniem sankcji niesformalizowanej, czyli społeczna izolacja w stosunku do takich osób. Brak potępienia zabójstw lub prześladowań pod ochroną władzy państwowej oznacza natomiast, że normy moralne wiążące jednostki zachowujące postawę obojętności wobec takich wydarzeń nie odpowiadają podstawowym pojęciom wartości. W krajach europejskich może to oznaczać zaburzenie struktury normatywnej, która przyjmuje takie olbrzymie rozmiary, że może być oceniana jako zagrażająca innym społeczeństwom, zwiastuje możliwość konfliktów z tymi społeczeństwami. B)skutek jednoczący – ludzie odrzucają czynną patologię jak i sprawców. Odrzucenie będzie tym silniejsze im silniejsze będzie znaczenie naruszonego dobra. W zachowaniu patologicznym zazwyczaj naruszają największe dobro (np. zdrowie, życie, więzi). Reakcja wobec sprawców nacechowana jest surowością, odrzucenie sprawcy jest odruchem obronnym, który ma też swoją drugą stronę, powstaje poczucie wspólnoty ludzi, którzy czują się takim złem zagrożeni, poczucie wspólnoty może wynikać z współczucia lub może być dyktowane chęcią zwalczania zła. Poczucie prowadzi do zawartości danej społeczności, manifestuje, np. marsz żałobny. C)skutek zabezpieczająco – ostrzegawczy – w każdym społeczeństwie istnieją napięcia, które wymagają rozładowania np. napięcia związane z niezadowoleniem ze swojej pozycji. Napięcie nie rozładowane może prowadzić do postawy rozgoryczenia, ale i do awantur, do niszczycielstwa, a nawet do działalności terrorystycznej. Skutek ten występuje rzadko, ale zachowanie patologiczne może być ostrzeżeniem przed jeszcze gorszym zjawiskiem. Patologia może stanowić sygnał ostrzegawczy na brak działania lub niedoskonałości instytucji lub wady struktur społecznych. Może to pozwalać na działania zabezpieczające. Najczęściej wskazuje się na złe cechy sprawców, a nie na złą strukturę i złe funkcjonowanie państwa. Pożytki z dewiacji: 1)Reafirmacja norm – po potępieniu dewianta następuje przypomnienie norm dewiacji i zostaje wzmocniona ich moc oddziaływania na jednostkę i społeczeństwo co przyczynia się do świadomości ludzi. 2)Wzmocnienie solidarności grupy – ujednolicanie się grupy przez klasyfikację poglądów i ocen, a także gotowość do wspólnych działań. Społeczeństwo dostrzega zagrożenia ze strony wrogów, a członkowie grupy stają w obronie wspólnych interesów. 3)Jedność w stosunku do dewianta – reakcja społeczeństwa w stosunku do dewianta nie zawsze mają charakter punitywny (negatywny). Często społeczeństwo nie występuje przeciw młodzieży, lecz jednoczy się w celu przyjścia z pomocą. Działania występujące po uświadomieniu warunków i położenia dewianta mają charakter profilaktyczny, kompensacyjny. 4)Efekt kontrastu – dewiant przedstawia się całkowicie kontrastowo, w stosunku do konformistycznego społeczeństwa. Czasem ukaranie dewiantów publicznie jest środkiem kreowania konformizmu jako czegoś chwalebnego. Treści oskarżenia dewianta: „Nasze 8 oburzenie na zachowanie odbiegające od normy jest dowodem naszej cnoty, że my nigdy nie popełniliśmy takiego czynu”. 5)Kreowanie przywództwa – niekiedy zachowanie dewiacyjne pomaga w promocji nowego społecznego przywódcy. Dynamika grupy często przebiega od gangów do ruchów społecznych. Przywódcy Ci dążą, do osiągania kolektywnych celów grupy (odwaga, umiejętność oddziaływania na ludzi). 6)Społeczna i kulturalna zmiana – dewianci mają pobierać zmiany społeczne i kulturalne (rewolucjoniści, innowatorzy), którzy w nielegalny sposób przyczyniają się do zmian i wprowadzają nowe symbole zachowań, później staną się one wzorami do naśladowania. 7)Środek ostrzegawczy – dewiacja może służyć Jako środek ostrzegawczy do zastoju społecznego (np. zwiększająca się liczba rozwodów, samobójstwa, itp. mogą być wskaźnikiem defektów w organizacji społeczeństwa). 8)Różnorodność i doznawanie wrażeń – niektóre dewiacje wpływają na zróżnicowanie osobowości, charakter. W społeczeństwie występuję zróżnicowanie w zakresie doznawanych wrażeń. KRYMINOLOGIA Termin kryminologia - Banger – termin kryminologia użyty pierwszy raz przez lekarza francuskiego P. Topinarda w 1879 roku. - prawnik włoski Garafalo (współtwórca antropologicznej szkoły prawa karnego) użył słowa „kryminologia” w 1885 r. - Sellin za pierwszego kryminologa uważa włoskiego lekarza J. Babtista della Porte (1536 – 1615), który przedstawił korelację pomiędzy fizycznymi cechami, a odpowiadającymi im właściwościami psychicznymi. - L. Lernerr odróżnia definicje kryminologii: a) sensu stricto (ścisłe) – nauka o czynniku genetycznym przestępstwa b) sensu largo (szeroki) – nauka o czynniku genetycznym przestępstwa (etiologia kryminalna), nauka o różnych cechach i objawach czynów karalnych (fenomenologię kryminalną), oraz naukę o strukturze i dynamice kryminalnej. - St. Walczak uważa, że przedmiotem kryminologii jest badanie przyczyn przestępczości, jej form, prawidłowości i zależności związanych z przestępcą i przestępczością, - Marek wyraża pogląd, że przedmiotem jest nie tylko etiologia, dynamika i struktura lecz skuteczność polityki zwalczania przestępczości, - L. Tyszkiewicz – nauka, która bada przestępstwo, przestępczość oraz funkcjonowanie środków przeciwdziałania przestępczości. Kryminologia wg B. Hołysta „jest nauką o przestępstwie i przestępcy, o objawach i przyczynach przestępczości i innych związanych z nią zjawiskach patologii społecznej oraz ich zapobieganiu, a także o funkcjonowaniu systemu sprawiedliwości kar”. Finalny cel kryminologii to zapobieganie przestępczości. Działy kryminologii (wg B. Hołysta) a) Symptomatologia kryminalna (fenomenologia) – zajmuje się formami objawowymi przestępczości: - dynamika przestępstwa - struktura przestępstwa - geografia kryminalna - sposoby popełniania przestępstw 9 - niektóre elementy organizacji świata przestępczego b) Etiologia kryminalna – badanie czynników przyczynowych przestępczości, badanie osobowości przestępcy, motywacyjne uwarunkowania przestępstwa, czynniki egzogenne c) Profilaktyka kryminologiczna – obejmuje różnorodne zagadnienia dotyczące systemu wychowania, oświaty, treści kultury, skuteczności polityki karnej, samoobrony obywateli. d) Funkcjonowanie systemu sprawiedliwości karnej – kontrola przestępstwa zapewnia sprawiedliwość, ważna jest polityka karna. Strefy badawcze w kryminologii. a) kryminologia behawioralna – zajmuje się zachowaniem sprawcy przestępstwa, specyfiką zachowania b) kryminologia organizacyjna – analiza funkcjonowania instytucji powołanych do zapobiegania przestępstwom c) kryminologia wiktymologiczna – zajmuje się ofiarą przestępstwa d) kryminologia teoretyczna – obecnie się rozwija e) kryminologia kliniczna – związana z więziennictwem, medycyną, psychiatrią. Bada osobowość sprawcy, przy wykorzystaniu metod lekarskich np. opisy poszczególnych przestępstw f) kryminologia dynamiczna – synteza czynników biologicznych w badaniu przestępczości g) kryminologia porównawcza – opracowuje się przestępstwo jako zjawisko o zasięgu ogólnoświatowym. T.Hann – krytyczna, realistyczna kryminologia ma za przedmiot rozważanie skomplikowanych związków między przestępczością, a problematycznymi sytuacjami w społeczeństwie 1) problematyczne sytuacje sklasyfikowane jako przestępstwa przez wymiar sprawiedliwości np. gwałt 2) nie uznawane przez wymiar sprawiedliwości za przestępstwa np. przemoc państwa 3) działania jakiekolwiek uznawane za przestępstwa, ale nie traktowane jako problematyczne np. uchylanie się od podatków, drobne kradzieże, używanie niektórych narkotyków 4) sytuacje nie problematyczne, nie kryminologiczne, tj. cała struktura działalności społecznej. Realistyczna kryminologia jest podzielona na opozycje polityczne. Wysuwane są koncepcje tzw. Konstytutywnej kryminologii, której celem jest badanie środków masowej informacji o przestępczości (rola mediów). Kryminologia poprzez badanie czynników warunkujących zjawiska patologii społecznej przyczynia się do zapobiegania czynom przestępczym i, aby wymiar sprawiedliwości karnej mogły sygnalizować jako katalizatory zmian. Stosunek kryminologii do innych nauk: - psychologia - socjologia - pedagogika - nauki medyczne - statystyka - prawo karne Psychologia - motywacja czynu przestępczego 1 0 - psychiczne czynniki etiologiczne (motyw, pobudka). W posiadaniu wykonawczym indywidualizacja w zakresie metod oddziaływania musi być oparta na analizie procesu motywującego sprawcy. Socjologia - informacja o dezorganizacji życia społecznego, rodzinnego, kryminologiczny wpływ środowiska poza rodzinnego - negatywna rola publikatów - ujemne skutki migracji - bezrobocie alkoholizm To wszystko to patologia społeczna. Pedagogika - pedagogika społeczna (teoria środowisk, uwarunkowań edukacji, kształtowania środowiska wychowawczego) - reinterpretacja środowiska wychowawczego - ortopedagogika (dzieci z odchyleniami od normy, duży zakres pedagogiki specjalnej, problem opieki następczej, postpenitencjarnej) - gerantopedagogika - pedagogika resocjalizacyjna Nauki medyczne - informacje o funkcjonowaniu określonych narządów, części mózgu - poznanie czynników biologicznych predysponujących do przestępstwa - farmacja Statystyka - poznanie rzeczywistości, wiedzy o społeczeństwie - kryminografia - połączenie z ekonomią Prawo karne - nadaje kierunek badaniom kryminologicznym przez wykazanie jakie czyny są przestępstwem - kto powinien być podmiotem w realizacji prawa Kryminalistyka Zwalcza i zapobiega przestępstwom przez ujawnienie przestępstwa (wykrycie sprawcy i zabezpieczenia materiału dowodowego) Wiktymologia kryminalna Zajmuje się problematyką ofiary przestępstwa w genezie czynu przestępstwa. Historia kryminologii a) Prekursorzy - II połowa XIX wieku - Tomasz Morus (1478 – 1535) prawnik „Prawdziwie złota książeczka o najlepszym urządzeniu Rzeczpospolitej i o nowej wyspie utopii” – ostro krytykował stosunki w Anglii i przeciwstawiał w nim idealne społeczeństwo walka z przestępczością przez środki profilaktyczne - Jan Batysta della Porta – badał więźniów w Neapolu (żywych i martwych), wykazał związek między zewnętrznymi właściwościami, a obyczajowymi. b) Początki badań statystycznych Lata 20-ste XIX wieku – prowadzenie systematycznej, urzędowej skali przestępczości. A. Quetelet „fizyka społeczna” (powtarzanie się co rok tej samej liczby przestępstw 1 1 popełnionych bez premedytacji, przyczyny przestępstw są wynikiem dezorganizacji społecznej) c) Włoska szkoła pozytywna stworzyła współczesną kryminologię - C. Lombrosso – stworzył koncepcje człowieka zbrodniarza od urodzenia, wiązanie cech fizycznych ze skłonnościami przestępczymi. - Errico Ferri (1856 – 1929) – prowadził badania kryminologiczne, zajmował się prawem karnym, polityką kryminalną, przestępstwo jest skutkiem licznych przyczyn: Antropologiczne – wiek, płeć, stan cywilny, wykształcenie, miejsce zamieszkania Fizyczne (teruryczne) – rasa, klimat, urodzajność gleby, pora roku Społeczne – wahania przyrostu naturalnego ludności, migracje, opinia publiczna, religia, obyczaje, życie publiczne Typologia przestępców wg Ferriego - przestępca z urodzenia - przestępca obłąkany (dotknięty chorobą psychiczną) - przestępca z namiętności, jego napięcie emocjonalne jest chroniczne i jego napięcie powstaje nagle i ustaje - przestępca przypadkowy (pod wpływem kogoś, czegoś) - przestępca z nawyknienia - przestępca działający nieumyślnie, pseudoprzestępca nie działa z własnej woli, lecz nieostrożnie Ferri – wysunął postulaty reformy prawa karnego sprawcy: miało być oparte na prewencji, wprowadził odpowiedzialność legalną – człowiek żyjący w społeczeństwie musi ponosić konsekwencje swojego zachowania podyktowane ochroną tego społeczeństwa, wprowadzenie środków obrony społecznej „surogaty kary” – umieszczenie w szpitalach psychiatrycznych, w koloniach rolnych; podkreślał potrzebę nakładania na sprawcę obowiązku odszkodowania na rzecz ofiary (miało to być w prawie karnym). Podstawą stosowania środków objętych prawem karnym powinna być motywacja zachowania przestępczego, a nie cechy przestępstwa. Należy znieść sądy przysięgłych bo stosowanie prawa karnego wymaga wiedzy fachowej dotyczącej przestępców. Wiele tych postulatów zostało wcielonych do prawa (Kodeks Karny 1921 roku) Rafael Garafalo (1852 – 1934) – „Kryminologia” (1885 r.); włoska szkoła pozytywna wywarła duży wpływ na prawo karne i kryminologie. Goring (1880 – 1918) – odrzucił teorie Lombrosso; „wymierzył cios Lombrosso”, badania weryfikacyjne na przestępcach uwzględniając 96 wskaźników antropologicznych; „Angielski więzień”; jego badania podważyły koncepcje antropologiczne wyodrębnionego typu przestępcy Lombrosso i jego metod badawczych; nie eksponował roli społecznych czynników kryminogennych; należy przyjąć hipotetycznie istnienie „kryminalnej diatezy”, przez którą rozumiał biologicznie uwarunkowaną skłonność (większą lub mniejszą) umysłową, moralną bądź fizyczną każdego człowieka jaka niekiedy osiąga takie nasilenie, iż sprowadza na drogę przestępstwa. d)Początki badań socjologicznych Badania nad społecznymi uwarunkowaniami przestępczości zostały podjęte przez Emila Durkheima, Gabriela Tarde`go i Aleksandra Lacassagne (Lakasani). Aleksander Lacassagne (1834 – 1924) – profesor medycyny sądowej na Uniwersytecie w Lyonie; dominująca rola kryminogenna czynników społecznych; wysunął tezę „społeczeństwa mają takich przestępców na jakich zasługują”, porównał przestępcę do mikroba, który nie może się rozwinąć dopóki nie spotka odpowiedniej pożywki; założył i redagował „Archiwa antropologii kryminalnej” (czasopismo) 1 2 Gabriel Tarde (1843 – 1904) – prawnik, socjolog, filozof; „Prawa naśladownictwa”; zjawisko społeczne to oddziaływanie jednej psychiki na drugą; fakty społeczne powstają dzięki aktom twórczości i tendencji do naśladownictwa; aktami naśladownictwa tłumaczył przestępczość; „częstotliwość aktów naśladownictwa jest uzależniona od ścisłości kontaktów międzyludzkich. W tłumie i w mieście te kontakty są silniejsze a życie bardziej aktywne i pobudzające. Naśladownictwo rodzi modę. Na wsi życie jest mniej aktywne, powstają tu zwyczaje (są bardziej stabilne). W życiu społecznym między modami i zwyczajami występują interakcje, które powodują, że moda przechodzi niekiedy w zwyczaj, a zwyczaje są naruszane przez modę.” Kierunek naśladownictwa: środowiska społeczne wyższe są naśladowane przez niższe. Wzory przestępstw popełnianych na dworach królewskich czy w miastach stołecznych są naśladowane w szerszych kręgach społecznych czy na prowincji. Emile Durkheim (1858 – 1917) – socjolog francuski, wyrażał pogląd socjologizmu (traktowanie społeczeństwa jako bytu ponadindywidualnego); zwalczał poglądy Tarde`go; istnieje świadomość zbiorowa, która jest najwyższą formą życia psychicznego, ona determinuje życie psychiczne jednostek wchodzących w skład społeczeństwa, wyznacza indywidualne procesy psychiczne, poznawcze, emocjonalne. Z punktu widzenia kryminologii ważne jest: (1) Niektóre przestępstwa jak i samobójstwa tłumaczył zjawiskiem anomii, które polegało na osłabieniu oddziaływania świadomości zbiorowej na jednostki, do czego dochodziło w okresach przemian społecznych (rozluźnienie norm i więzi społecznych) (2) „Przestępczość jest normalnym zjawiskiem społecznym występującym w każdym zdrowym społeczeństwie” – oparł to na fakcie, że przestępczość spotyka się we wszystkich społeczeństwach → wniosek: przyczyn przestępczości należy doszukiwać się nie w okolicznościach nadzwyczajnych lecz w strukturze kultury danego społeczeństwa. (K. Marks) i Fryderyk Engels – 1845 – „Położenie klasy robotniczej w Anglii” → przestępczość i inne zjawiska patologii społecznej (alkoholizm, prostytucja) występują wśród członków klasy robotniczej. Te negatywne zjawiska wiąże z bardzo trudną sytuacją społeczno – ekonomiczną, w której znajdował się ówczesny proletariat. Do tych poglądów nawiązali kryminolodzy ze szkoły socjalistycznej (ekonomicznej): W.A. Bonger „Przestępczość i warunki ekonomiczne” – rola warunków ekonomicznych w genezie przestępczości. W okresie międzywojennym w Europie przeważało akcentowanie biopsychicznych uwarunkowań przestępczości. Kryminologia = Antropologia kryminalna, biologia kryminalna. Wpływ włoskiej szkoły pozytywnej zaznaczył się w Ameryce Południowej. W Ameryce Północnej kryminologia kierowała się od początku na problematykę społecznych uwarunkowań przestępczości i wiązała się z socjologią. Po II wojnie światowej w Europie zainteresowanie socjologicznym ujmowaniem socjologii przestępstw wzrosło. W następnych latach nastąpił nawrót do biopsychicznej genezy przestępczości. Koniec XX wieku w Europie i Ameryce Północnej – akceptuje się z dużą siłą patologizującą rolę czynników społecznych (kryminologia radykalna). Aktualnie stale znacznie rośnie nagromadzenie danych faktograficznych. Ich znajomość jest pożyteczna ponieważ służy: - doskonaleniu procedur badawczych 1 3 - podejmowaniu badań interdyscyplinarnych Mankamenty współczesnej kryminologii: - niedostateczny rozwój myśli teoretycznej - zbyt mało płodnych hipotez i teorii o szerszym zasięgu. Ich wysuwanie metodologicznie poprawna weryfikacja to pilne zadanie stojące przed kryminologami. Rozwój kryminologii w Polsce: Wyróżnia się trzy okresy: do 1918r., międzywojenny i powojenny. Włoska szkoła pozytywna dotarła z opóźnieniem i była krytykowana, jednak zainteresowanie tą nauką było duże (1891 r. przetłumaczenie Lombrosso na język polski). Okres do 1918 r.: Ludwik Krzywicki (1859 – 1941) – socjolog, działacz socjalistyczny; zaatakował koncepcję Lombrosso, ale nie zajmował się badaniami w tym zakresie. Juliusz Makarewicz – zajmował się prawem karnym „Źródła przestępczości” (1912r.); jako źródło przestępczości wymienił niskie popędy natury ludzkiej. Zwrócił uwagę, że muszą zaistnieć okoliczności sprzyjające wyzwalaniu tych popędów – alkohol, choroby nerwowe, rozprężenie rodziny, niereligijność. Demianowski – w latach 1913 – 1915 badał chorych psychicznie przestępców, chorych psychicznie nieprzestępców i psychicznie zdrowych nieprzestepców. Okres międzywojenny Adam Stefan Ettinger (1878 – 1934); socjolog i kryminolog, publicysta; od 1923r., profesor kryminologii Wolnej Wszechnicy Polskiej w Warszawie; „Zbrodniarz w świetle antropologii i psychologii” (1924r.) – krytyczna analiza poglądów Lombrosso; przyjmował marksistowski punkt widzenia → źródła przestępczości w ustroju kapitalistycznym; zwrócił uwagę na czynniki psychiczne i postulował organizowanie laboratoriów badających przestępców pod względem fizycznym, psychicznym i społecznym. Stanisław Batawia (1898 – 1980) – psychiatra i prawnik; „Wstęp do nauki o przestępcy” (1931r.) – krytyka koncepcji wrodzonych skłonności przestępczych; badał przestępczość nieletnich i przestępców niepoprawnych; od 1933r. redaktor czasopisma „Archiwum kryminologiczne”. Leon Radzinowicz – (początkowo Rabinowicz); docent Wolnej Wszechnicy Polskiej w Warszawie; „Podstawy nauki o więziennictwie” (1933r.); „Współczesna ewolucja antropologii kryminalnej” (1934r.); potrzeba badania przestępców na potrzeby wymiaru sprawiedliwości; po II wojnie światowej prowadził badania w Anglii; kierownik Instytutu Kryminologii w Cambridge. Tadeusz Kuczma (1904 – 1940) – prawnik; naukowa działalność na Uniwersytecie w Poznaniu; przebywał w USA; zginął w hitlerowskim obozie koncentracyjnym; „Genetyczne ujęcie przestępstwa” (1939r.) – krytyczny bilans światowego dorobku ówczesnej kryminologii; propagował genetyczne ujęcie przestępstwa – wszechstronne badania czynników kryminogennych z uwzględnieniem ich dynamicznej interakcji. W okresie międzywojennym prowadzono badania kryminalno – biologiczne więźniów. Celem było usprawnienie klasyfikacji skazanych i sposobu postępowania z nimi. Badania te objęły 31 tysięcy skazanych. Materiały z badań zaginęły w czasie wojny. Okres powojenny (po 1950 r.) Zahamowanie badań kryminologicznych. Kryminologia nie ma nie ma racji bytu, nie potrzeba jej wyodrębniać z prawa karnego. 1 4 W 1956 r. podjęto badania z powodu zjawiska chuligaństwa, które zaczęło się szerzyć, a jego zwalczanie wymagało zbadania z psychologiczno – społecznego punktu widzenia. Po 1956 r. kryminologia zaczęła odrabiać zaniedbania. Prowadzono badania i placówki badające przestępców. Od 1968 r. kryminologia znalazła się w programie studiów prawniczych. Później pojawiła się na psychologii. 1954 r. – Zakład Kryminologii Instytutu Państwa i Prawa PAN – kierownikiem był Stanisław Batawia; prowadzono wiele badań; wydawano „Archiwum kryminologii” 1974 r. – Instytut Problematyki Przestępczości – kierownikiem był Brunon Hołyst; instytut zamknięto, bo kojarzono go z ustrojem socjalistycznym. Dojrzewanie przestępcze – trwa jakiś czas, to proces polegający na utrwaleniu się zachowań przestępczych u jednostki. Wyróżniamy 2 fazy tego procesu: 1)Stadium reaktywne – zachowania przestępcze stanowią bezpośrednią reakcje na pewne warunki środowiskowe lub też próbę rozwiązania konfliktu wynikającego ze zderzenia się potrzeb jednostki, lub też próbę rozwiązania konfliktu zachowania się jednostki z wymaganiami zewnętrznymi np. chłopiec kradnie, by zwrócić na siebie uwagę rodziców, czy też wziąć na nich odwet za doznane krzywdy. W tym stadium zachowania przestępcze mogą być okazjonalnie popełniane przez niemal wszystkie dzieci. Stadium to trwa około 13, 14 roku życia dziecka. 2)Stadium autonomiczne – zaczyna się po 17, 18 roku życia. Odznacza się tym, że zachowania przestępcze autonomizowały się od strony motywacyjnej i uzależniły od tych pierwotnych przyczyn, np. kradzież staje się wówczas nie formą buntu, czy odreagowania konfliktu, lecz pewnym stylem życia. Powstają u jednostki specyficzne nastawienia orientacyjno – poznawcze i wykonawcze. Jednostka przyswoiła sobie pewne podkulturowe normy i wartości, których cechą charakterystyczną jest nie tyle fakt, że nie zakazują popełniania przestępstwa, lecz to, że wręcz aktywizują takie zachowania. Jednostka zaakceptowała swój przestępczy status i określa się sama jako przestępca. Pomiędzy tymi kategoriami istnieje proces przejściowy, w którym następuje proces autonomizowania się motywów zachowań przestępczych. Badania kryminologiczne wykazują, że jest to okres krytyczny dla formowania się dojrzałego przestępcy względnie trwale naruszającego później prawo. Przebieg procesu dojrzewania przestępczego jest różny i zależy od czynników sytuacyjnych np. dziecko wychowane w rodzinie zawodowych przestępców podlega specyficznej socjalizacji negatywnej co wpływa na proces dojrzewania przestępczego. Faza reaktywna, łamanie norm moralnych, etycznych, szybko przechodzi w fazę autonomiczną. Czynniki środowiskowe odgrywają dużą rolę w fazie reaktywnej i te zachowania przestępcze w tej fazie są reakcją na wystąpienie określonych środowisk. Relacje między nimi mogą być rozpatrywane w schemacie bodziec, reakcja (SR). Czynniki środowiskowe tracą swój bezpośrednio kryminologiczny charakter w fazie autonomicznej, wywołują one zachowania przestępcze tylko w sposób pośredni i tylko o tyle, o ile umożliwiają uniezależnienie od pierwotnie wywołujących je bodźców środowiskowych i utrwalanie się pewnych specyficznych nastawień poznawczych i wykonawczych. Oddziaływania środowiskowe są kryminogenne, bo wpływają na szybkość powstania i trwałość tych nastawień. Okres krytyczny (międzyfazowy) 1 5 proces ten przekształca się w przestępcę autonomicznego może przebiegać samoczynnie w oparciu się o zwykłe mechanizmy kształtowania się nawyków, ale i również trzeba zwrócić uwagę na pewne czynniki społeczno – kulturalne znacznie przyśpieszające ten proces, mają charakter przyczynowy: napiętnowanie, odtrącenie społeczne, osadzenie w miejscu odosobnienia wraz z innymi przestępcami, wpływ podkulturowych norm zachowań. To wszystko reakcje społeczne wywołane przestępczym zachowaniem jednostki, które nie ułatwiają lecz utrudniają społeczne przystosowanie się do ludzi poddanych takim oddziaływaniom. Największa możliwość powstrzymania procesu dojrzewania przestępczego istnieje w okresie międzyfazowym czyli 14-7,18 r.ż. DOKTRYNY KRYMINOLOGICZNE Teoria Roberta Mertona Kierunek strukturalny, tzn. źródeł zachowań dewiacyjnych poszukuje się bezpośrednio w strukturze społecznej. Zajmuje ona szczególne miejsce, ponieważ: 1) Jest konsekwentnie socjologiczną, rzadko odwołuje się do zmiennych psychologicznych. 2) Konsekwentnie upatruje genezę dewiacji bezpośrednio w strukturze społecznej. 3) Jest najpopularniejszą współcześnie teorią zachowań dewiacyjnych. Merton jest jednym z najwybitniejszych socjologów XX wieku. Koncepcja Mertona wywodzi się z koncepcji Durkheima (jest jej kontynuacją). Wspólne dla nich jest pojecie anomii, czyli stanu, lub rezultatu pewnej dezintegracji w obrębie kulturalnej struktury społecznej, lub wzajemnie między nimi. Dewiacja jako zjawisko normalne. Punkt wyjścia Mertona był następujący: Nie trudny jest pogląd, że zachowanie dewiacyjne jest immanentne naturze ludzkiej (wewnątrz wkomponowane), że stanowi ekspresję biologicznych popędów człowieka, które dochodzą do głosu, gdy osłabieniu ulega kontrola społeczna. Merton polemizował z tym stanowiskiem. Starał się udzielić odpowiedzi na pytanie: „W jaki sposób struktura społeczna i kulturowa, wywołują presje na różnie ulokowanych w niej ludzi popychając ich do zachowań niezgodnych z normami społecznymi”. Zachowanie dewiacyjne dla Mertona nie było tożsame z terminem patologia społeczna. Mówił, że patologia społeczna zawiera w sobie istnienie pewnej sfery zachowań nagannych, które należy wyeliminować. Pogląd patologii społecznej zakłada, że zdrowie społeczne to takie, w którym zachowanie nonkonformistyczne nie występuje. Dla Mertona, dla systemu społecznego dewiacje nie koniecznie są bardziej dysfunkcjonalne, niż funkcjonalny jest dlań nonkonformizm. Wokół tej myśli koncentruje się cała koncepcja motywacji napięć Mertona. W ujęciu Mertona zachowanie dewiacyjne nie jest czymś niezrozumiałym, lub patologią lecz stanowi oczekiwany rezultat pewnych napięć w strukturze społecznej i kulturowej. Zachowanie dewiacyjne jest normalne, stanowi normalne oczekiwanie. Struktura społeczna i kulturowa. Odgrywają kluczową rolę. Struktura społeczna – to zorganizowany zespół społecznych zależności, w które uwikłani są w różny sposób członkowie społeczeństwa, lub grup. Struktura kulturowa – zespół kierujących zachowaniami wartości normatywnych wspólnym członkom określonego społeczeństwa, czy grupy. Mamy wiele elementów struktury kulturowej, ale 2 są szczególnie istotne: 1 6 1) kulturowo zdefiniowane cele, czyli pewne rzeczy warte zabiegów są zazwyczaj powiązane, tworzą hierarchię wartości, owe rzeczy to cele dominujące (najwyżej w hierarchii) stanowią układ odniesienia, aspiracji. 2) usankcjonowane środki służące do realizacji kulturowo określonych celów. O ile cele kulturowe mówią o tym, do czego należy zmierzać, o tyle usankcjonowane środki to normy instytucjonalne określające sposoby dopuszczalne w realizacji tych celów. Merton uważa, że we właściwie funkcjonującym społeczeństwie, cele kulturowe i instytucjonalne środki służące do ich realizacji są harmonijnie ze sobą powiązane, ale ta równowaga między tymi celami może ulec zachwianiu. Wyróżnił 2 idealne, biegunowe typy społeczeństwa, w których brak prawidłowej integracji między celami struktury kulturowej. 1) Społeczeństwo, w którym cele są ważniejsze niż wiodące do nich środki, czyli w takim społeczeństwie mamy do czynienia z silnym naciskiem na realizację kulturowych celów, nieporównywalny nacisk jest na instytucjonalne środki, wszystkie chwyty są dozwolone, społeczny cel kulturowy jest tak ważny, że uświęca wszystkie sposoby jego realizacji. 2) Społeczeństwo, w którym konformizm staje się wartością podstawową, czyli kulturowe stają się nieistotne, wyparte ze świadomości kulturowej, zapomniane przez jednostki, liczy się ścisłe przestrzeganie rytuałów, tradycyjne, lub święte, wachlarz kulturowo aprobowanych zachowań jest bardzo wąski. Te typy społeczeństwa stanowią przykłady kulturowo źle zintegrowanych. Właściwie zintegrowane kulturowo społeczeństwo to takie, w którym członkowie społeczeństwa czerpią satysfakcję zarówno z realizacji wymogów kulturowych jak i z przestrzegania instytucjonalnych sposobów prowadzących do ich realizacji, w społeczeństwie o kulturze dobrze zintegrowanej są ludzie zadowoleni. W sytuacji, w której społeczny nacisk na kulturowo wyznaczone cele jest szczególnie silny motywacja do ich osiągnięcia staje się większa, niż względy instytucjonalne. Cele osiąga się wszelkimi dostępnymi środkami, niezależnie, czy są dobrowolne, czy nie i w miarę jak ten proces się pogłębia i społeczeństwo staje się niestabilne pojawia się to, co Durkheim nazywa anomią, lub brakiem norm np. współczesny sport, wygrywanie meczu w konkurencji indywidualnej staje się wartością samoistną. Struktura kulturowa określa czego winni pragnąć członkowie danego społeczeństwa, i w jaki sposób pragnienia te realizować, o tyle struktura społeczna determinuje faktyczne możliwości realizacji kulturowo wyznaczonych celów przez jednostki ulokowane w rozmaitych jej punktach. Nie wszyscy maja równe szanse w rywalizacji, jednostki usytuowane na wyższych szczeblach hierarchii drabiny społecznej są wyraźnie uprzywilejowane, a jednostki zajmujące dolne szczeble tej drabiny mają znacznie mniejsze szanse zrealizowania celów wyznaczonych przez kulturę. Istnieje, więc wyraźna sprzeczność między wymogami kulturowymi, a strukturalnymi możliwościami ich realizacji w sposób nonkonformistyczny. Jakie są cele usankcjonowane przez kulturę? We współczesnym społeczeństwie cele, wartości, zbawienie duszy, spokój nie są dominujące, w hierarchii najwyżej plasuje się sukces, czyli osiągnięcie, wspinanie się po szczeblach drabiny społecznej, przez „robienie pieniędzy”, zdobywanie wykształcenia, zawodu, tym co się liczy jest nieustanny rozwój w różnych sferach aktywności i te cele sukcesu bywają definiowane przez odwoływanie się do desygnatów materialnych. W społeczeństwie mamy nacisk na sukces finansowy, ale i na naukowy, sportowy, towarzyski. Te naciski mogą osłabiać ochotę do postępowania zgodnego z normami inaczej z 1 7 regułami danej grupy. Odnosi się to przede wszystkim to tych osób, grup, które mają gorszą pozycje na starcie. Przewodnia myśl teorii anomii Mertona. „Nadmierne akceptowanie konieczności realizowania kulturowo wyznaczonych celów z naciskiem jaki dana kultura kładzie na przestrzeganie norm regulujących zachowania mające służyć osiągnięciu owych celów rodzi tendencje do zachowań nonkonformistycznych”. Brak równowagi między istotnością celów i środków kulturowych sprzyja chodzeniu na skróty, sięganiu po nie aprobowane, nielegalne środki. Sukcesu we współczesnym świecie nie mogą odnieść wszyscy, bo jeżeli ktoś jest lepszy od innych to pozostali muszą być gorsi. Pewne kultury mistyfikują oczywistą prawdę i ta mistyfikacja kulturowa powoduje stan napięcia motywacyjnego. Merton stwierdza, że kultura zaleca przyjęcie trzech zasad: 1) wszyscy powinni do tych samych istotnych celów, gdyż są dostępne dla wszystkich 2) obecnie widoczne niepowodzenie jest tylko przystankiem na drodze do osiągnięcia sukcesu 3) autentyczne jest wyłącznie ograniczenie, lub wyzbycie się ambicji Sukcesu nie mogą odnieść wszyscy, szanse jego osiągnięcia uzależnione są od przynależności do pewnych klas, lub warstw społecznych. Prawo awans jest znacznie mniejsze. Ta prawda jest skrywana przez egalitarną ideologię, zgodnie, z którą szanse wszystkich są jednakowe. Konsekwencją przyjęcia takiego stanu kulturowego jest doszukiwanie się przez „przegranych” przyczyn niepowodzeń w swych osobistych wadach, niedostatkach, czy nie umiejętnościach, nie zaś w wadach struktury społecznej. Przegrani, którym się nie powiodło odczuwają klęskę obiektywną wynikającą z odniesienia porażki w życiu i subiektywną, bo łączą tą porażkę z utożsamieniem własnej natury. Jądro koncepcji Mertona Anomia zdaniem Mertona to: „załamanie zdarzające się w strukturze kulturowej występujące zwłaszcza wtedy, kiedy istnieje silna rozbieżność pomiędzy normami i celami kulturowymi, a społecznie ustrukturowanymi możliwościami działania członków grupy, zgodnie z tymi normami.” Robert Merton podaje rodzaje przystosowania się jednostek odmiennie ulokowanych w strukturze społecznej do sytuacji anomii. Typy adaptacji jednostki. Typy adaptacji odnoszą się do ról społecznych pełnionych przez jednostki w różnych sytuacjach, nie zaś do charakterów, czy typów osobowości. Typy przystosowania są dynamiczne, tzn., że dana jednostka będzie wybierać różne typy adaptacji. Typy adaptacji (rodzaje przystosowania się jednostek) odnoszą się do ról pełnionych przez jednostki w różnych sytuacjach, a nie zaś do typów osobowościowych, czy charakteru. 1)Konformizm - najpowszechniejszy rodzaj adaptacji - polega na akceptacji celów kulturowych - reakcje konformistyczne są i muszą być dominujące, by system mógł istnieć - jednostka dąży do osiągnięcia kulturowo wyznaczonych celów, przestrzegając reguł gry - podstawowym wyznacznikiem sukcesu jest pozycja społeczna, pieniądze (sytuacja materialna) - każdy kto posiada pieniądze ma prestiż i władze, bez względu na to jak je uzyskał 1 8 system społeczno – kulturowy narzuca wzory sukcesu, co wywołuje stan napięcia (nacisk na wartość sukcesu) - jeżeli jednostka chce osiągnąć sukces (a jej pozycja na to nie pozwala) to sięga ona często po środki nonkonformistyczne. 2)Innowacja. - polega na dążeniu do osiągnięcia kulturowo określonych celów jednak przy wykorzystaniu zabronionych, nieetycznych środków (np. kasjer bankowy, „kasiarz”) - taka reakcja jest prawdopodobna, gdy jednostka nie zinternalizowała instytucjonalnych norm, a przyjęła wcześniej nacisk na sukces - to przystosowanie występujące w przypadku przestępczości białych kołnierzyków - największa presja w kierunku zachowań innowacyjnych występuje na niższych szczeblach, bo wobec tych jednostek kultura stanowi cele nie do osiagnięcia - warstwy niższe stanowią największą grupę społeczną, dlatego w tej grupie można zauważyć najwięcej zachowań innowacyjnych Egalitarna ideologia w genezie zachowań dewiacyjnych: a) propaganda sukcesu b) tendencje innowacyjne występujące wówczas, gdy bariery, ograniczenia są skutecznie mistyfikowane przez egalitarną ideologie sukcesu c) mistyfikacja – działanie mające na celu wywołanie w kimś fałszywego wrażenia o czymś - skłonność do innowacji pojawia się tam, gdzie struktura kulturowa kładzie nadmierny nacisk na jakikolwiek rodzaj sukcesu - innowacyjny typ adaptacji wynika z niecałkowitego przyswojenia norm instytucjonalnych 3)Rytualizm - polega na odrzuceniu celów wyznaczonych przez kulturę przy jednoczesnym odrzuceniu akceptacji - rola społeczna rytualisty: formalista, urzędas, biurokrata - stan napięcia spowodowany jest przez ograniczenie akceptacji i rezygnacje z celu sukcesu - credo: „co się będę wyrywał”, „nie ma co ryzykować” - rytualista ma małe ambicje, boi się wyzwań, którym nie może sprostać, ceni sobie spokój na „ciepłej posadce”, ale nie daje ona szans na zrobienie kariery - rytualista, aby zredukować stan napięcia spowodowany nadmiernym naciskiem kulturowym na „wybicie się”, bycie lepszym, dorobienie się rezygnuje z aspiracji, bo moralność nie pozwala im sięgać po nonkonformistyczne środki. 4)Wycofanie - odrzucenie celów wyznaczanych przez kulturę i instytucjonalnych środków - jednostki takie są członkami społeczeństwa jedynie formalnie (nie podzielają systemu wartości tego społeczeństwa) - odrzucenie celów, norm oznacza rezygnację z gry - jest najrzadsze i najbardziej potępione wśród reakcji na stan anomii - konformistę społecznego lubi i szanuje. To dzięki jego wysiłkom toczy się jak należy. Innowator bywa czasem doceniany za swój spryt i przebiegłość. Rytualista przynajmniej nie przeszkadza, zaś jego nadmierny konformizm bywa pomocny, a jednostki, które się wycofują nie dość, że są bezproduktywne, to jeszcze obciążają społeczeństwo i negują jego podstawowe wartości - Merton do wycofujących się zaliczył: psychopatów, alkoholików, narkomanów, włóczęgów - samobójstwo jest skrajną najgorszą formą wycofania - wycofanie jest możliwe u jednostki, która w pełni zinternalizowała normy i wartości (uniemożliwia jej sięganie po środki nonkonformistyczne) - 1 9 - postawy: ~ defetyzm – nic się nie da zrobić, ~ kwietyzm – bierny stosunek do rzeczywistości, spraw życiowych, ~ tuniwirsizm – ostentacyjna bierność, nie przejmowanie się niczym - to najbardziej samotniczy typ adaptacji 5)Bunt - odrzucenie dotychczasowych celów kulturowych, przy jednoczesnym wprowadzeniu nowych celów i środków - jest typem reakcji mającym charakter grupowy - dochodzi do buntu, gdy system instytucjonalny postrzegany jest jako przeszkoda w realizacji celów - charakterystyczny dla nowych warstw, klas społecznych, gdyż stary system nie daje możliwości adekwatnych do aspiracji. Kultura Struktura społeczna Brak równowagi + uniwersalizm + stratyfikacja = Anomia Kontrola wewnętrzna klasowo zróżnicowana socjalizacja do wartości kulturowych Napięcie Anomia nonkonformizm paraliż oświecona alienacja Dewiacja: innowacja, rytualizm lub wycofanie lub bunt Jest to struktura zależności przyczynowej dotycząca teorii Mertona (pomiędzy zmiennymi). Ruth R. Kornhauser – ona opracowała ten schemat Brak równowagi między kulturowymi celami i środkami służącymi do realizacji tych celów. Stratyfikacja – nierówność społeczna uwarunkowana strukturą społeczna. Paraliż – odnosi się do perfekcyjnej socjalizacji zarówno celów jak i środków kulturowych. Oświecona alienacja – stan zrozumienia, że nierówność osiągnięcia sukcesu wynika z wad systemu społecznego, bo jednostki oceniły siebie, a nie system 2 0 Bunt – odrzuca cele i środki proponuje nowe do realizacji tych celów. 2 1
