Nurty kryminologii i ich podział

Nurty kryminologii i ich podział
 Występowanie na gruncie kryminologii określonych wzorców pracy badawczej opartych na
odrębnych założeniach pojęciowych, metodologicznych i metafizycznych, zwanych nurtami lub
paradygmatami. Obecnie, na podstawie zasad postępowania badawczego, poglądów dotyczących
uwarunkowań ludzkiego zachowania i zakładanych wizji społeczeństwa wyszczególniane są
cztery występujące równolegle (co przeczy teorii rewolucji naukowej Kuhna, czyli zastępowania
jednych
paradygmatów
przez
drugie,
propagowanej
przez
przedstawicieli
nurtu
antynaturalistycznego) takie nurty:
o kryminologia klasyczna: dominowała w XVIII i na początku XIX wieku; stosuje w zależności
od ukierunkowania metodologię nauk przyrodniczych lub humanistycznych, silnie eksponuje
potrzebę wartościowania zjawisk społecznych, zakłada istnienie wolnej woli, ale i pewną
sterowalność jednostki oraz konsensualną wizję społeczeństwa
o kryminologia pozytywistyczna: dominowała w w drugiej połowie XIX i na początku XX
wieku; posługuje się metodologią naturalistyczna, zakłada deterministyczne uwarunkowanie
ludzkiego zachowania oraz konsensualną wizję społeczeństwa
o kryminologia antynaturalistyczna: pojawiła się w latach 60-tych XX wieku; opowiada się za
metodologią nauk humanistycznych, zakłada konieczność odwoływania się do ocen i
wartości, przyjmuje indeterministyczną wizję jednostki i konfliktową teorię społeczeństwa
o kryminologia neoklasyczna: czasowo jest rówieśniczką nurtu antynaturalistycznego; powtarza
założenia nurtu klasycznego
 Kryminologia klasyczna: jej początki związane są z wykształceniem się szkoły klasycznej prawa
karnego i działalności postaci takich jak Beccaria (twórca pracy „O przestępstwach i karach”,
kładącej podwaliny pod zasady nowoczesnego procesu karnego), Bentham, Kant, Hegel oraz
Feuerbach. Koncepcje prawne i polityczne szkoły klasycznej opierają się na:
o przeświadczeniu, że każdy człowiek, w tym także sprawca przestępstwa, jest przede
wszystkim jednostką racjonalną, świadomie wybierającą pomiędzy różnymi alternatywami
postępowania, a jednocześnie jednostką wyposażoną w wolną wolę, a więc wybierającą w
nieskrępowany sposób pomiędzy alternatywami; jest to zatem indeterministyczna koncepcja
człowieka oznaczająca, że przestępca to zupełnie normalna jednostka, która w świadomy i
racjonalny sposób wybiera zachowanie przestępne, przez co jest również odpowiedzialna za
swe postępowanie, co prowadzi do absolutnej koncepcji kary, która ma wymiar i sens przede
wszystkim etyczny i stanowi przede wszystkim sprawiedliwą odpłatę za wyrządzone zło
o pesymistycznej wizji natury ludzkiej, czyli przekonanu, że każdy człowiek jest nie tylko
zdolny ale i skłonny do czynienia zła, bez groźby ukarania zaś niemożliwe byłoby istnienie
społeczeństwa; człowiek jest istotą, której zachowania mogą być manipulowane za pomocą
1
obawy przed karą; kara ma pewien wymiar pragmatyczny, gdyż ma powstrzymywać
ukaranego i innych przed popełnianiem przestępstw (zalążek celowej koncepcji kary mającej
służyć prewencji ogólnej i odstraszaniu)
 Kryminologia pozytywistyczna: jej pojaiwenie się łączy się z wykształceniem się w drugiej
połowie XIX wieku szkoły pozytywnej prawa karnego, reprezentowanej przede wszystkim przez
Lombroso, Ferriego i Garofalo. Pozytywizm kryminologiczny jest konsekwencją scjentyzmu,
kultu nauki i naukowości oraz wiary w nieograniczone możliwości poznania i wykorzystania
jego wyników dla dobra ludzkości, związanych z gwałtownym rozwojem nauk przyrodniczych
oraz panującego wśród przedstawicieli rodzących się wówczas nauk społecznych poczuciem ich
zacofania w porównaniu z przyrodniczymi, co w myśl teorii Comte i Spencera miało być
przezwyciężone
poprzez
dokonanie
maksymalnego
zbliżenia
nauk
społecznych
do
przyrodoznawstwa i miało umożliwić uzyskanie przez nie wiedzy równie pewnej i ścisłej na
temat człowieka i społeczeństwa, co wiedza uzyskana przez fizykę czy chemię na temat świata
przyrody. Ponadto, nurt pozytywistyczny opiera się na:
o deterministycznej koncepcji człowieka i sprawcy przestępstwa, zakładającej przyczynowość
zachowań człowieka, w tym zachowań przestępczych; zachowaniami ludzi rządzą czynniki,
nad którymi nie mają oni kontroli, zaś zadaniem kryminologii jest poszukiwanie tych
przyczyn; z powyższych powodów kryminologia pozytywistyczna to przede wszystkim
etiologia przestępczości, czyli nauka o jej przyczynach; takie ujęcie doprowadziło do sporu ze
szkołą klasyczną prawa karnego
o koncentracji na osobie sprawcy przestępstwa jako podstawowym przedmiocie badań,
sprowadzającej się do poszaukiwania odpowiedzi na pytanie dlaczego jedni ludzie popełniają
przestępstwa, a inni nie – w myśl koncepcji pozytywistycznej przestępca wyróżnia się
szczególnymi cechami spośród ogółu społeczeństwa i to w nich właśnie trzeba szukać
przyczyn zachowań przestępnych – ustalając zatem czym różni się sprawca przestępstwa od
wszystkich pozostałych ludzi ustalimy przyczyny przestępczości; prowadzi to do optymistycznej wizji natury człowieka (wyjątkiem są teorie kontroli); indywidualizm ten dzieli się
na dwa nurty:
 indywidualistyczny: wywodzi się bezpośrednio od Lombroso i upatruje przyczyn
odmienności
przestępcy
w
nim
samym,
jego
uwarunkowaniach
biologiczno-
antropologicznych lub psychologicznych
 socjologiczny: pojawił się wraz z wywieraniem wpływu na kryminologię przez nauki
socjologiczne i zakłada, że przyczyny odmienności sprawcy tkwią poza nim, w jego
otoczeniu,
środowisku,
społeczeństwie;
przestępca
został
ukształtowany
przez
oddziaływanie określonych, niekorzystnych czynników środowiskowych; do teorii tych
2
najczęściej zalicza się koncepcje upatrujące przyczyn przestępczości w środowisku
społecznym, co jest podważane przez niektórych socjologów, twierdzących, że teorie te
wyjaśniają jedynie indywidualne zachowania jednostek, zaś prawdziwie socjologiczna
teoria kryminologiczna powinna być teorią przestępczości jako zjawiska społecznego,
wyjaśniającą dystrybucję przestępczości (przykładem teorii bliskiej tym wymogom jest
teoria anomii Mertona); trzecim podejściem w teoriach socjologicznych jest podejście
wieloczynnikowe, negujące sens i możliwość tworzenia uogólnień teoretycznych w
zakresie przyczyn przestępczości oraz przyznawania prymatu jakiemuś pojedynczemu
czynnikowi czy nawet ich grupie ze względu na wielość i różnorodność
o korekcjonaliźmie, czyli przekonaniu, że najprostszym sposobem zlikwidowania zachowań
przestępnych będących skutkiem odmienności jest likwidacja odmienności; oznacza to że
środki stosowane wobec przestępcy nie mogą służyć odwetowi, lecz muszą sięgnąć do
przyczyn przestępczości, zaś wpływ na rozmiary przestępczości uzyskamy gdy nauczymy się
redukować jej przyczyny – w koncepcjach biologiczno-antropologicznych i psychologicznych
chodzi o poprawę osoby sprawcy, w socjologicznych zaś o oddziaływanie na środowisko
potencjalnych sprawców instrumentami polityki społecznej
o konsensualiźmie społecznym, opartym na traktowaniu przestępcy jako odmieńca stojącego na
społecznym marginesie, zaś przestępstwa jako zachowania właściwego pewnej szczególnej,
niewielkiej mniejszości, w gruncie rzeczy bardzo rzadkiego w społeczeństwie; prawo karne w
tym ujęciu reprezentuje interesy olbrzymiej większości społeczeństwa i jest objęte
powszechnym społecznym konsensem
 Kryminologia antynaturalistyczna: powstała ona w latach 60-tych XX wieku jako prąd negujący
pozytywizm kryminologiczny. Obejmuje ona, poza teorią naznaczania społecznego, także
rozmaite nurty kryminologii konfliktowej, radykalnej, krytycznej i fenomenologicznej. Nurt ten
nie obalił pozytywizmu, zasadniczo wpłynął jednak na oblicze kryminologii i doprowadził do
przewartościowania całego szeregu jej tez i sposobu patrzenia na zjawisko przestępczości. Nurt
antynaturalistyczny nie ogranicza się do kryminologii, lecz ogarnia całość nauk społecznych,
przez co kryminologia antynaturalistyczna jest fragmentem szerszego fermentu we współczesnej
socjologii. Podstawowe cechy tego paradygmatu to:
o odrzucenie naturalizmu metodologicznego i przekonania o jedności nauk oraz przejście na
stanowisko, stwierdzające iż specyficzny przedmiot badań nauk społecznych uniemożliwia
uprawianie ich na wzór nauk przyrodniczych; oznacza to odwołanie się do metod badawczych
socjologii humanistycznej i rozumiejącej
o konfliktowa wizji społeczeństwa i prawa karnego, co oznacza, że prawo karne jest
postrzegane jako instrument wykorzystywany w konfliktach społecznych przez strony owych
3
konfliktów; powoduje to że przestępczość przestaje być traktowana jako produkt indywidualnej patologii i staje się konsekwencją przebiegu procesów konfliktu społecznego, zaś
procesy kryminalizacji wiązane są ze strukturami władzy i panowania w społeczeństwie
o interakcjonistyczna koncepcja przestępstwa, co oznacza, że żaden przedmiot czy zachowanie
nie jest tym, czym jest tylko ze względu na swe obiektywne właściwości, lecz tym, czym jest
ze względu na znaczenie jakie jest mu nadawane w procesie interakcji społecznych
o teza iż podstawowym przedmiotem badań kryminologicznych nie powinien być sprawca
przestępstwa, lecz „audytorium społeczne", dokonujące obserwacji, oceny i naznaczania
określonych rodzajów zachowań oraz czynów konkretnych ludzi jako przestępstw czy
patologii, a zatem mechanizmy społecznej reakcji na zachowania przestępne; antynaturalizm
zadaje pytanie, dlaczego pewne zachowania są uznawane za przestępstwa i pewni ludzie są
uznawani za przestępców, a inne nie; przedmiotem zainteresowania są zatem mechanizmy
społecznych procesów kryminalizacji, funkcjonowanie instytucji kontroli społecznej oraz jego
selektywność
o zmiana sposobu patrzenia na prawo karne i wymiar sprawiedliwości oraz postaw wobec tych
instytucji oparta na krytycyzmie wobec instytucji kontroli społecznej, a zwłaszcza wobec instytucji kontroli formalnej aż do ich odrzucenia; postawa ta wynika z tezy, iż instytucje te
same wywołują szereg negatywnych konsekwencji ubocznych i w wielu wypadkach mogą
być szkodliwe, a poza tym w znacznym stopniu służą interesom partykularnych grup
mających wpływ na ich funkcjonowanie; jeżeli chodzi o stosunek kryminologii do prawa
karnego, to widoczne jest dążenie do uczynienia z kryminologii niezależnej nauki społecznej
poprzez zerwanie z koncepcją służebności kryminologii wobec prawa karnego i uczynienie go
przedmiotem, a nie punktem wyjścia badań kryminologicznych
o optymistyczna wizja człowieka, według której zło nie tkwi w samym człowieku, lecz w
konflikcie społecznym we współczesnych społeczeństwach; rozwiązaniem tego problemu
należy zatem szukać w ich radykalnym przekształceniu i budowie nowego społeczeństwa
pozbawionego represyjnych form kontroli społecznej
 Kryminologia neoklasyczna: pojawiła się w latach siedemdziesiątych w Stanach Zjednoczonych
jakop reakcja na dominację w kryminologii amerykańskiej socjologicznych teorii przestępczości
i ich konsekwencje kryminalnopolityczne, w postaci prymatu idei resocjalizacji sprawcy
przestępstwa i akcentowania roli polityki społecznej w polityce kryminalnej. Stanowiący wyraz
odradzającego się podejścia konserwatywnego nurt neoklasyczny zakłada, że:
o polityka kryminalna oparta na pozytywiźmie nie nie sprawdza się, gdyż nie prowadzi do
redukcji nasilenia przestępczości mimo znacznego nakładu środków
4
o zagrożenie karą i jego realizacja są jedynymi czynnikami, które ma do dyspozycji państwo w
walce z przestępczością, albowiem możliwości wywierania wpływu na indywidualne i
społeczne przyczyny przestępczości są w gruncie rzeczy minimalne; widoczny jest powrót do
koncepcji sprawiedliwej odpłaty i odstraszania
o przestępca jest wolną jednostką wybierającą racjonalnie pomiędzy różnymi alternatywami
postępowania, podatną na bodźce, jakie stanowią zagrożenia karne
o kluczowym problemem jest kwestia instytucji kontroli społecznej i możliwości zwiększenia
ich efektywności tak, aby stosunkowo najmniejszym kosztem osiągnąć możliwie największe
efekty w postaci redukcji nasilenia przestępczości
Wprowadzenie do kryminologii pozytywistycznej
 Nurt kryminologii pozytywistycznej dzielony jest na dwa kierunki: biopsychologiczny i
socjologiczny. Jest to wynikiem poszukiwania czynników wywołujących zachowania przestępne
w cechach somatycznych człowieka, jego cechach psychicznych lub środowisku społecznym
jednostki, przy czym przyczyny somatyczne i psychologiczne są rozpatrywane w obrębie
jednego kierunku z uwagi na ich ścisły związek. Kierunki nurtu kryminologii pozytywistycznej
zakładają:
o kierunek biopsychologiczny: decydujący wpływ na zachowanie człowieka wywierają cechy
określające jego indywidualność; niektóre z nich, tak dziedziczone, wrodzone czy nabyte,
tworzą podłoże sprzyjające powstawaniu zachowań antyspołecznych; możliwe jest ustalenie,
jakie cechy wywołują tendencję do zachowań antyspołecznych oraz związku przyczynowego
między określoną cechą a zachowaniem – ustalenie takiego związku zaś jest równoznaczne z
ustaleniem przyczyn przestępczości, co otwiera możliwości skutecznego zapobiegania temu
zjawisku
o kierunek socjologiczny: eksponuje rolę społeczeństwa w genezie zachowań jednostkowych i
decydujący wpływ czynników społecznych na zachowanie człowieka; zachowania przestępne
i tendencje do tychże u jednostki są generowane przez niekorzystne warunki społeczne;
możliwe jest ustalenie, jakie czynniki społeczne wywołują zachowania przestępne, zaś ich
usunięcie lub złagodzenie siły ich oddziaływania pozwala skutecznie zapobiegać
przestępczości
 Klasyfikacja teorii pozytywistycznych:
o teorie
somatyczne:
antropologiczne,
genetyczne
(dziedziczenie
cech,
aberracje
chromosomalne), zaburzeń funkcjonowania ośrodkowego układu nerwowego i inne
o teorie
psychologiczne:
konstytucjonalno-typologiczne,
pogranicza zdrowia i choroby psychicznej (psychopatia)
5
nieprawidłowej
osobowości
i
o teorie socjologiczne: ekologiczne, strukturalne, zróżnicowania kulturowego, uczenia się i
kontroli
Teorie biopsychologiczne
 Teorie antropologiczne: chodzi przede wszystkim o teorię „przestępcy z urodzenia" Lombroso
oraz jego następców (Garofalo, Ferri), sformułowaną w 1876 roku. Posiłkując się poglądami
poszukującymi związków pomiędzy ukształtowaniem twarzy (fizjonomiści) bądź czaszki
(frenolodzy) a właściwościami psychiki, Lombroso doszedł do wniosku, że niektórzy ludzie
wykazują trwałą tendencję do popełniania przestępstw, którą można rozpoznać po cechach
budowy ciała – „przestępca z urodzenia” musiał mieć co najmniej sześć charakterystycznych
cech (np. cofnięte czoło, deformacje czaszki, zniekształcenia szczęk, wystające kości
policzkowe, specyficzna budowa ucha, ale także odmienności budowy organów wewnętrznych
lub płciowych czy leworęczności). W zależności od konfiguracji takich cech można określić, na
popełnianie jakich kategorii przestępstw jest nastawiony dany osobnik. Początkowo Lombroso
uważał wrodzoną skłonność do popełniania przestępstw za atawistyczną, później jednakże
zmienił poglądy, wskazując na obciążenie dziedziczne, wynikające z chorób psychicznych lub
alkoholizmu, a także uwzględnił wpływ czynników środowiskowych jako kształtujących
tendencję do popełniania przestępstw. W myśl koncepcji Lombroso, przestępczość jest dziełem
nie tylko przestępców z urodzenia, lecz także przestępców nałogowych, z namiętności oraz
przypadkowych, jak również tzw. kryminoidów, czyli osób nieodpornych na czynniki
zewnętrzne skłaniające do przestępnego zachowania. Poglądy Lombroso zostały odrzucone jako
obciążone błędami metodologicznymi, udowodniono także, że nie nie występuje „typ
przestępcy", który charakteryzuje się stałym zespołem cech, a takie same przestępstwa
popełniają osoby o odmiennych charakterystykach antropologicznych. Z koncepcji Lombroso
wywodzi się uznanie potrzeby odmiennego traktowania osób popełniających czyny karalne, lecz
niezdolnych do ponoszenia odpowiedzialności karnej, zwłaszcza osób psychicznie chorych i
zagrażających otoczeniu, co obecnie przekłada się na stosowanie środków zabezpieczających.
 Koncepcja dziedziczenia skłonności do zachowań aspołecznych: zakłada ona, że mechanizm
dziedziczenia obejmuje nie tylko cechy somatyczne, ale również tendencje do określonego
zachowania, co starano się udowodnić w trojaki sposób:
o badania genealogiczne: prowadzone były na początku XX wieku i były nastawione na
uchwycenie roli dziedziczenia w powstawaniu zachowań aspołecznych; przedmiotem badań
były rodziny wielopokoleniowe, opierano się zaś na założeniu, że pochodzenie od przodka o
określonych cechach powinno rzutować na społeczne funkcjonowanie jego zstępnych;
badania takie, prowadzone na przykład przez Goddarda wykazały jedynie, że na ich
6
podstawie nie można ustalić, jaki wpływ na postępowanie człowieka wywierają cechy
dziedziczone, gdyż nie można go oddzielić od wpływu czynników społecznych
o badania bliźniąt: datują się one od okresu międzywojennego; w ich wyniku znajdowano
tendencję do zgodności zachowań u bliźniąt monozygotycznych, u bliźniąt dwuzygotycznych
natomiast nie była ona widoczna lub wykrywano ją w stopniu nieznacznym; badania te nie
doprowadziły do uzyskania dowodów wpływu cech dziedzicznych na zachowania oceniane
ujemnie czy przestępne, zarzucano im natomiast błędy metodologiczne, a przede wszystkim
brak możliwości oddzielenia wpływu cech dziedziczonych od wpływu warunków
środowiskowych
o badania dzieci adoptowanych: na ich podstawie wskazywano na związek między
przestępczością rodziców naturalnych i ich dzieci, podczas gdy takich związków nie
wykrywano w relacji rodziców przybranych z dziećmi adoptowanymi; podobne wyniki
uzyskano w badaniach adopcyjnych poświęconych dziedziczeniu skłonności do nadużywania
alkoholu; także w tych badaniach nie zdołano ustalić, czy o związkach ilustrujących wnioski z
badań decydują czynniki dziedziczne czy środowiskowe
 Koncepcje zaburzeń struktury chromosomów: niektóre badania prowadzone wśród przestępców
wykazujących nieprawidłowość w sferze psychiki wykazały, że zamiast standardowego obrazu
struktury chromosomów (kariotypu) zapisywanego u mężczyzn jako 46XY, a u kobiet jako
46XX występuje kariotyp o zwiększonej liczbie chromosomów Y, czyli np. 47XYY czy
48XXYY, co miało wywoływać tendencję do zachowań kryminalnych o podłożu agresywnym.
Pomimo faktu że znaczna część naukowców odrzuca teorię wpływu dodatkowych
chromosomów Y na agresywność, z badań wynika że występowanie tej aberracji jest wśród
przestępców znacznie częstsze niż w ogólnej populacji, istnieje zaś ogólna możliwość, że że u
osób posiadających zbędny chromosom płciowy wystąpić mogą pewne zaburzenia w
zachowaniu. Odsetek ten jest jednak nadal tak minimalny, że nie jest możliwe objaśnianie tym
czynnikiem przestępczości, zaś same zmiany zachowania mogą przybrać różnorakie formy (np.
zespół Downa, zwany mongolizmem) i zazwyczaj powinny być traktowane jako przypadki
chorobowe.
 Koncepcje zaburzeń ośrodkowego układu nerwowego: wpływ uszkodzenia lub schorzenia
ośrodkowego układu nerwowego na społeczne funkcjonowanie człowieka, a zwłaszcza na
zachowania kryminalne, nie jest wyjaśniony. W Polsce zaproponowano określanie ujemnych
tendencji w zachowaniu związanych z uszkodzeniem mózgu jako charakteropatii, co przesuwa
cały problem w sferę osobowości. Nie jest pewne czy tendencje do aspołecznego zachowania
pojawiają się zawsze w razie uszkodzenia układu nerwowego, i jaki jest ewentualny związek
między miejscem uszkodzenia a sposobem zachowania. Psychiatrzy szczególnie podkreślają
7
znaczenie mikrouszkodzeń układu nerwowego prowadzących do zaburzeń w funkcjonowaniu
mózgu jako trudniej wykrywalnych (mogą one powstać w okresie życia płodowego, porodu,
niegroźnych urazów mechnicznych głowy lub chorób), wśród dzieci cierpiących na takie
schorzenia obserwowano zakłócenia rozwoju psychicznego.
 Inne koncepcje kładące nacisk na cechy somatyczne:
o poglądy
łączące
zaburzenia
endokrynologiczne
z
zachowaniem
przestępnym:
zapoczątkowane zostały w latach 20-tych XX wieku jako wynik odkrycia znaczenia
hormonów w funkcjonowaniu organizmu ludzkiego; w myśl tych koncepcji rocesy
biochemiczne mają co najmniej zasadniczy wpływ na społeczne funkcjonowanie człowieka, a
zaburzenia tych procesów wyzwalają tendencję do zachowań antyspołecznych, w tym także
przestępnych; wskazywano zwłaszcza na niedobór witamin, nieprawidłowy poziom cukru we
krwi, reakcje alergiczne i rozchwianie hormonalne, zwłaszcza jeśli chodzi o hormony płciowe
o poglądy dotyczące związku zachowań przestępczych z obniżeniem sprawności intelektualnej:
próby powiązania tych dwóch czynników zakończyły się niepowodzeniem, aczkolwiek jest
oczywistym fakt, że niski poziom sprawności umysłowej może utrudniać spełnianie wymagań
społecznych, co jednak może być niwelowane przez odpowiedni wpływ środkowiska (np.
rehabilitację), aczkolwiek przy negatywnym wpływie społecznym biopsychiczne trudności
przystosowawcze moga ulec pogłębieniu; poziom inteligencji mierzony jest ilorazem
inteligencji (IQ), dolną granicą dla inteligencji w normie jest IQ równy 90, poniżej zaś
rozróżniane są zazwyczaj: ociężałość umysłową (IQ-89-80), ograniczenie umysłowe
(debilizm — 79-50), imbecylizm (49-26), idiotyzm (od 25)
 Koncepcje typów psychosomatycznych: są to typologie ludzi łączące właściwości psychiczne z
cechami somatycznymi. Najstarszą taką klasyfikację stworzył Hipokrates, wyróżniając
sanguiników (silnie reagujących i niewytrwałych w działaniu), choleryków (silnie reagujących i
wytrwałych w działaniu), melancholików (słabo reagujących i wytrwałych w działaniu) oraz
flegmatyków (słabo reagujących i niewytrwałych w działaniu). Inna znana typologia tego
rodzaju opracowana została przez Kretschnera i opiera się na podziale typów ludzi na:
asteniczny (wysoki wzrost, szczupły, ostre rysy twarzy, wąskie ramiona), atletyczny (średniego
albo wysokiego wzrostu, raczej szczupły, lecz dobrze umięśniony, twarz koścista, szeroki w
ramionach), pykniczny (średniego lub małego wzrostu, otłuszczony, o grubych rysach twarzy,
słabo umięśniony, duży brzuch) i dysplastyczny (o nieregularnej budowie ciała, często
otłuszczony i pozbawiony dymorfizmu płciowego) oraz połączeniu ze wskazanymi typami
skłonności do zapadania na choroby psychiczne (np. typem schizofrenicznym mieli być
astenicy) oraz właściwości temperamentalnych.
8
 Teoria konstytucjonalna Eysencka: próbuje ona wyjaśniać uwarunkowania przestępcze za
pomocą wyszczególnienia dwóch typów układu nerwowego, różniących się od siebie
przebiegiem procesów pobudzania i hamowania i wyróznienia w konsekwencji dwóch typów
ludzi: ekstrawertyków (łatwych do pobudzenia i wygaszenia, poszukujących stymulacji,
aktywnych, impulsywnych, towarzyskich, optymistycznych aż do braku krytycyzmu,
spontanicznych, nieopanowanych, co prowadzi często do agresji) oraz introwertyków (trudnych
tak do pobudzenia jak i wyhamowania, powściągliwych, nieśmiałych, systematycznyh,
sumiennych, pesymistycznych i skoncentrowanych na życiu wewnętrznym). Według Eysencka,
socjalizacja to proces nabywania i utrwalania odruchów warunkowych odpowiadających
wymaganiom
społecznym,
w
którym
zasadnicze
znaczenie
odgrywa
podatność
na
warunkowanie - u ekstrawertyków proces warunkowania jest trudniejszy i wymaga większych
nakładów niż u introwertyków. Dodatkowym czynnikiem wpływającym na socjalizację jest
neurotyzm, czyli wrażliwość emocjonalna – niski poziom wrażliwości oznacza zrównoważenie
emocjonalne, wysoki – rozchwianie; wysoka neurotyczność nie sprzyja dobremu warunkowaniu.
W konkluzji można zauważyć, że ekstrawertycy o wysokim stopniu neurotyzmu będą najtrudniej
utrwalać odruchy zapobiegające zachowaniom antyspołecznym. Teoria ta jest nieweryfikowalna
ze względu na różnorodność bodźców społecznych działających na jednostkę.
 Koncepcje nieprawidłowej osobowości: za istotną nieprawidłowość osobowości uznawane są
zaburzenia w obrębie obrazu samego siebie, zwłaszcza zaś niezgodność między jaźnią subiektywną a odzwierciedloną. Może być to związane z przekonaniem o zmniejszonej lub
nadmiernej wartości własnej osoby oraz skłonnością do posługiwania się mechanizmami
obronnymi, zdejmującymi z osoby odpowiedzialność za własne postępowanie; możliwe są także
stany depresji oraz mała odporność na frustrację. Istotnym mankamentem jest także
nieprawidłowe ukształtowanie indywidualnego systemu wartości, a zwłaszcza nie mieszczenie
się w nim dobra innych ludzi. Badania przestępców wykazują także zespoły cech nazywane
„zespołami ogólnego niepowodzenia", tworzone zazwyczaj przez nikłą odporność na stres,
niewielką zdolność koncentracji i brak wytrwałości w realizowaniu celów i połączone z takimi
cechami pochodnymi jak niskie kwalifikacje zawodowe i nadużywanie alkoholu.
 Psychopatia: pojęcie to nie jest jednolite, najczęściej jest pojmowana jako nieprawidłowe
ukształtowanie osobowości. Jej najczęstsze cechy to: niezdolność do trwałych związków
uczuciowych, związana z tym przewaga sfery popędowo-emocjonalnej nad wyższymi
poziomami regulacji zachowania prowadzące do zachowań impulsywnych wybikłych z
eliminacji mechanizmów regulacji zachowań pozwalających uwzględniać wymagania społeczne.
Powyższym cechom nie musi temu towarzyszyć obniżenie inteligencji, co pozwala niektórym
psychopatom na kalkulację opłacalności określonego postępowania. Zjawisko to jest szczególnie
9
częste wśród przestępców wielokrotnych i powinno być traktowane jako swego rodzaju
pogranicze choroby psychicznej, które może mieć wpływ na ocenę poczytalności przestępcy.
Teorie socjologiczne
 Koncepcje ekologiczne: opierają się one na poszukiwaniu związków między zachowaniem
przestępnym a środowiskiem. Szczególną teorię pod tym względem stworzyła szkoła
chicagowska i badacze tacy jak Burgess, Park i McKenzie, badający zachowania przestępcze w
mieście. Wyróżnili oni następujące strefy powstające w wyniku rozwoju miasta: centralną, w
której skoncentrowane są instytucje handlowe, finansowe administracyjne, przez co pojawiają
się w niej każdego dnia tysiące interesantów; przejściową, do której wdzierają się instytucje ze
strefy centralnej oraz przemysł lekki; mieszkań pracowniczych, zajmowanych przez ludzi
opuszczających strefę II, lecz pragnących mieszkać blisko miejsca pracy; willową, zasiedloną
przez osoby należące do klasy średniej i wyższej i wreszcie podmiejską, obejmującą tereny
leżące poza granicami miasta oraz osiedla satelitarne. W tej konfiguracji, rozwój miasta jest
procesem odśrodkowym, w którym każda ze stref napiera na zewnętrzną przejmuje jej tereny.
Procesowi temu towarzyszy dezorganizacja organizacji społecznej spowodowana faktem, że aby
stworzyć nową organizację w nowej strefie należy naruszyć poprzednią. Podobne badania,
dotyczące przestępczości nieletnich w Chicago przeprowadzali Shaw i McKay, wyróżniając pięć
stref odpowiadających w zasadzie strefom scharakteryzowanym przez Burgessa i, w wyniku
porównania danych sądowych z okresu 30 lat rozwoju miasta, dochodząc do wniosku, że o
nasileniu przestępczości nieletnich decyduje charakter środowiska odmienny w każdej strefie
oraz standardy i formy zachowania. Badania Shawa i McKaya znalazły naśladowców, spośród
których najważniejszymi okazały się badania Landera w Baltimore, które uwzględniły wielość
czynników kulturowych skorelowanych z nasileniem przestępczości (m.in. wykształcenie,
zamieszkanie we własnym domu, przeludnienie oraz wyposażenie mieszkania, rasa). Lander
uważał za uproszczenie pogląd o tworzeniu się terenów o nasilonej przestępczości w wyniku
rozrastania się stref miejskich, gdyż jego zdaniem w każdej strefie działają czynniki wpływające
na nasilenie przestępczości, zaś rodzaj i siła ich oddziaływania zależy od cech środowiska
(zauważali to już Shaw i McKay). Kierunek ekologiczny poddano krytyce, zarzucając mu błędy
metodologiczne powodujące nieprzystawanie wyników badań do rzeczywistości, brak
przekonywającego wyjaśnienia wskazywanych prawidłowości oraz zakładanie na wstępie że
obszary nasilonej przestępczości cechuje stan dezorganizacji społecznej. Kierunek ten,
wykazując że istnieją rejony, które mimo upływu czasu i zmian w składzie zamieszkującej je
ludności wykazują wysoki stopień kryminalizacji lub nasilenia przestępczości otworzył drogę do
wyjaśnienia tego zjawiska, formułując zaczątki teorii zróżnicowania kulturowego w etiologii
10
przestępczości oraz podkreślając znaczenie kontroli społecznej jako czynnika wpływającego na
przestępczość.
 Teorie strukturalne: opierają się na tezie, że zróżnicowanie społeczne daje ludziom
umiejscowionym na różnych poziomach struktury społecznej różne możliwości działania. Teoria
opracowana przez Mertona, zwana teorią anomii, połączyła to z tezą, że wszyscy członkowie
społeczeństwa podlegają naciskowi przez nie wywieranemu celem skłonienia ich do osiągania
uznanych w nim wartości, co wynika z faktu wytworzenia przez nie określonej struktury
kulturowej, zaszczepianej jednostkom w toku socjalizacji i określającej cele, do których należy
dążyć, a których osiągnięcie jest społecznie uważane za miernik sukcesu lub wartości jednostki.
Dodatkowo, Merton stwierdził, że społeczeństwo nie tylko wskazuje cele pożądane kulturowo,
ale rónież środki, za pomocą których można do tych celów dążyć, a które, nie będąc dostępnymi
dla każdego z racji zróżnicowania społecznego mogą powodować pojawienie się problemu
przystosowania się jednostki do stawianych przez otoczenie wymagań, którego rozwiązanie
zależy nie tylko od spektrum działania jednostki, ale również od stopnia internalizacji wartości
oraz od przekonania co do niedopuszczalności osiągania celów w sposób nie aprobowany w
kulturze danego społeczeństwa. Podążając tym śladem, Merton wyróżnił pięć sposobów
przystosowania:
o konformizm: występuje gdy jednostka przyjęła co najmniej niektóre cele i środki oraz ma
dostęp do akceptowanych sposobów ich osiągania i potrafi je wykorzystać
o innowacja: pojawia się, gdy jednostka przyjęła co najmniej niektóre cele, lecz zignorowała
lub odrzuciła konieczność sięgania do akceptowalnych środków; jednostka taka będzie
skłonna do podejmowania innych działań, zdatnych do realizowania zinternalizowanych
celów, np. popełniać przestępstwa
o rytualizm: — pojawia się przy odrzuceniu przekonania o potrzebie osiągania celów
wyznaczonych przez kulturę przy internalizacji aprobowanych sposobów osiągania tychże;
jednostka redukuje lub rezygnuje z aspiracji osiągnięcia sukcesu, zadowalając się ścisłym
przestrzeganiem uznawanych norm postępowania
o wycofanie: występuje, gdy co najmniej niektóre cele i środki ich osiągania zostały
zinternalizowane, lecz środki te zawiodły, co powoduje niemożność osiągnięcia celów;
jednostka porzuca wysiłek związany z osiąganiem akceptowanych celów i podejmuje
działalność zastępczą, np. nadużywanie alkoholu czy narkotyków
o bunt: pojawia się przy odrzuceniu kulturowo określonych celów i środków ich osiągania, przy
jednoczesnym podjęciu próby określenia odmiennych celów i norm; dochodzi do niego, gdy
istniejący system postrzegany jest jako przeszkoda w dochodzeniu do celów nie mieszczących
się w tym systemie, a uznawanych za pożadane
11
Sposób przystosowania jednostki zależy nie tylko od niej samej, ale także od otoczenia jednostki
i wywieranego przezeń nacisku – przez to w warstwach, w których podkreślanie ważności
środków jest słabsze niż ważności celów częściej mogą się pojawiać zachowania innowacyjne
(widoczne w warstwach niższych). Teoria Mertona zyskała wielu naśladowców, aczkolwiek
została tylko częściowo potwierdzona, szczególnie zaś w obrębie przestępstw przeciwko mieniu
i pokrewnych; ponadto w teorii tej nie zostały uwzględnione takie uwarunkowania jak
niejednolitość celów i środków w określonych warstwach społeczeństwa.
 Teorie zróżnicowania kulturowego: oderzuca on pogląd o jednolitości struktury kulturowej w
społeczeństwie. W ramach tej grupy wyróznić można trzy teorie:
o teoria przestępczej podkultury Cohena: przyjęcie dominacji społecznej warstwy średniej i
narzucania przez nią swoich standardów warstwie niższej, co wynika z faktu że
przedstawiciele warstwy średniej piastują w społeczeństwie pozycje związane ze
sprawowaniem zinstytucjonalizowanej kontroli społecznej (nauczyciel, sędzia, policjant);
Cohen wymienia cechy wysoko cenione w hierarchii wartości warstwy średniej, warunkujące
jednocześnie osiągnięcie wyższego statusu:
 ambicja, czyli wysoki poziom aspiracji, co wymaga nastawienia na realizację odległych
celów
 osobista odpowiedzialność, czyli poleganie wyłącznie na sobie i wspomaganie innych
tylko wtedy, gdy nie koliduje to z osiąganiem własnych celów
 szacunek dla osiągnięć, traktowanych jako miernik umiejętności; najwyżej cenione są osiągnięcia w zakresie wykształcenia oraz zawodowe i gospodarcze
 świecki ascetyzm, polegający na zdolności do odparcia pokusy natychmiastowego
zaspokojenia swych życzeń i pragnień w imię osiągania odległych celów
 racjonalność, czyli zdolność przewidywania i planowania wydarzeń oraz właściwe
gospodarowanie czasem i środkami, także odrzucenie przypadkowości
 dbałość o wygląd i maniery, wyrażająca się w przestrzeganiu przyjętych konwencji w
ubiorze i zachowaniu, co jest warunkiem sukcesu, tłumienie spontaniczności
 eliminacja agresji fizycznej i przemocy, bez której konkurowanie czy wyrabianie układów
nie byłoby możliwe, a korzystanie ze zdolności znacznie utrudnione
 rozsądny wypoczynek, w trakcie którego konstruktywnie wykorzystuje się czas poprzez
zabawę lub zajęcia przynoszące korzyści intelektualne
 szacunek dla własności, polegający na docenianiu ważności prawa własności i
niedopuszczalności użycia cudzej rzeczy bez zgody właściciela
Cohen twierdzi, że w warstwach niższych do kształtowania tych cech nie przywiązuje się z
reguły dużej wagi, przez co osoby z warstwy niższej, przechodzące w niej wczesne etapy
12
socjalizacji i obcujące z jej kulturą mają trudności w spełnianiu wymagań niezbędnych do
uzyskania społecznego awansu, będąc pod wpływem warstwy średniej zaś są świadome
znaczenia sukcesu i społecznego awansu, nie mając jednocześnie możliwości zaspokojenia
wynikłych stąd potrzeb w akceptowany sposób; prowadzi to do odrzucenia norm i wartości
klasy średniej i wytworzenia norm i wartości zastępczych, pozwalających uzyskać
zaspokojenie potrzeby społecznego uznania i akceptacji w sposób odmienny od
wskazywanego przez warstwę średnią i wytwarzania środowisk rozwijających postawy
wrogie wobec jej norm, oparte na:
 nieutylitarności, czyli działaniu nie dla osiągnięcia określonej korzyści, lecz dla samego
działania
 złośliwości, czyli chęci szkodzenia innym, czerpaniu zadowolenia z przykrości
wyrządzanych innym ludziom
 wielostronności,
czyli
dokonywaniu
wszelkiego
rodzaju
czynów
społecznie
nieakceptowalnych
 doraźnym hedonizmie, wyrażającym się w uleganiu impulsom, przypadkowości działania i
nastawieniu na uzyskiwanie chwilowego pobudzenia
 podkreślaniu
autonomii
grupy,
czyli
odrzuceniu
zewnętrznych
nacisków
przy
jednoczesnym nacisku na podporządkowanie i solidarność członków
o teoria Millera dotycząca samodzielnego wytworzenia subkultury przez warstwę niższą
przeciwstawnej do kultury innych warstw: określa subkulturę warstwy niższej jako zbiór
punktów skupienia, czyli wartości grupowych, kształtujących zachowania pozwalające
uzyskać prestiż w grupie; są nimi:
 trudności, czyli chęć niepopadania w trudne sytuacje, przy czym nie chodzi tu o dążenie do
zachowania zgodnego z prawem, lecz o uchylenie się od ujemnych następstw działania,
które przysparza kłopotów; umiejętność radzenia sobie w trudnych sytuacjach jest wysoko
ceniona
 twardość, polegająca na specyficznie pojmowanej męskości, braku skrupułów, odwadze,
sprawności fizycznej i odporności psychicznej, a także połączonym z nimi brakiem zainteresowania dla spraw intelektualnych, a nawet ich lekceważeniem
 cwaniactwo, czyli sprawność umysłowa polegająca na umiejętności podejścia czy nawet
oszukania innych oraz obrony przed takimi manipulacjami
 podniecenie, skierowane na szukanie flirtu z niebezpieczeństwem w formie zachowań
skoncentrowanych na alkoholu, muzyce i przygodnych kontaktach seksualnych; działania
te są często przeplatane okresami wyczekiwania, przeważnie na następny weekend i
pójście w miasto; także skłonność do hazardu
13
 los, czyli przekonanie o rozstrzygającym znaczeniu szczęścia dla powodzenia
przedsięwziętych działań
 niezależność, wyrażająca się w silnym podkreślaniu sprzeciwu wobec zewnętrznej kontroli
i ulegania autorytetom
Miller uważa, że cechą charakterystyczną struktury niskich warstw społecznych jest także
tworzenie się w nich podziałów według kryterium płci, wyrażających się w dominacji kobiet
w rodzinach, co nie tworzy dla chłopców wzorców identyfikacyjnych i przyczynia się do
tworzenia grup pozwalających na zaspokajanie potrzeb niemożliwych do zaspokojenia przez
rodzinę; przynależność do grupy ma więc istotne znaczenie i powoduje konformistyczne
nastawienie wobec jej wymagań
o teoria zróżnicowanych okazji Clowarda i Ohlina: zakłada, że na wybór zachowania zgodnego
albo sprzecznego z prawem wpływa nie tylko dostęp do środków skłaniających do zachowań
proprawnych, lecz także dostępność do środków koniecznych do podjęcia zachowań
antyprawnych, przy czym chodzi o środki kulturowe – wzorce zachowań, postawy,
motywacje, systemy wartości i tym podobne oraz o możliwości postępowania zgodnie z tymi
wzorcami i motywacjami i możliwości nabycia umiejętności potrzebnych do prowadzenia
działalności niezgodnej z prawem; zgodnie z tymi założeniami Cloward i Ohlin wskazali na
grupowanie się nieletnich w określone zbiorowości: przestępcze, konfliktowe i wycofania,
różniące się doświadczeniami społecznymi ich członków:
 środowiska przestępcze są z reguły dobrze zintegrowane, a normy podkultury przestępczej
są ich stałym elementem, przez co udział w młodzieżowych gangach stanowi
przygotowanie do kariery dorosłego przestępcy
 zbiorowości konfliktowe formują się w środowiskach zdezorganizowanych, w których nieletni nie stykają się ze stabilnym systemem ról społecznych; charakteryzują się zmiennym
składem ludnościowym; członkowie mają ograniczone możliwości dostępu do dróg do
sukcesu, copowoduje, że zbiorowość nastawia się na rozwiązywanie problemów we
własnym gronie i wstosunku do innych grup poprzez stosowanie przemocy; jako że dorośli
nie aprobują tego sposobu, po przekroczeniu granicy wieku dojrzałego jednostka musi
wybrać między konformizmem, działaniem przestępnym i wycofaniem
 zbiorowość wycofania powstaje gdy dane osoby nie są w stanie zaspokoić aspiracji przy
pomocy środków legalnych lub nielegalnych, a mają dostęp do środków odurzających,
które według Clowarda i Ohlina są środkiem ucieczki w subkulturę; wejście do niej może
nastąpić także wskutek indywidualnych zaburzeń stosunków z najbliższym otoczeniem
Teorie zróżnicowania kulturowego rozwinęły poglądy na uwarunkowania przestępczości w
drodze twórczej polemiki, zwracając szczególną uwagę na mozaikę czynników mogących
14
wpływać na powstawanie zróżnicowanych zachowań przestępnych i mechanizmy ich
powstawania. Słabością tych teorii jest natomiast ograniczanie się do przestępczości
generowanej przez tylko jedną warstwę społeczną w sytuacji, gdy jest ona udziałem wszystkich
warstw/
 Teorie uczenia się zachowań przestępnych: oparte na założeniu przyswajania zachowań
dominujących w środowisku jednostki:
o teoria zróżnicowanych powiązań Sutherlanda: opisuje ona mechanizm wyboru określonego
zachowania i obejmuje dziewięć podstawowych tez:
 zachowanie przestępne jest wyuczone, nie jest więc wrodzone, lecz wymaga stosownego
wyszkolenia
 zachowanie przestępne zostaje wyuczone w interakcjach z innymi osobami w procesie
komunikowania się
 zasadnicza część uczenia się przestępnego zachowania dokonuje się w grupach o bliskich
osobistych powiązaniach; oznacza to, że środki masowego przekazu odgrywają
stosunkowo nieznaczną rolę w genezie przestępnego zachowania
 gdy zachowanie przestępne jest wyuczone, to uczenie obejmuje techniki popełniania
przestępstw oraz ukierunkowanie motywów, dążeń, racjonalizacji i postaw
 specyficzne ukierunkowanie motywów i dążeń jest wyuczone w powiązaniu z określeniem
norm prawnych jako wiążących bądź niewiążących, co łączy się z przebywaniem wśród
osób, które traktują normy prawne jako wymagające przestrzegania albo dopuszczających
naruszanie takich norm
 jednostka staje się przestępcą wskutek nadwyżki definicji sprzyjających naruszaniu
przepisów prawa nad nie sprzyjającymi naruszaniu przepisów prawa; ludzie zachowują się
w sposób przestępny wskutek zetknięcia się z kryminalnymi wzorcami zachowań oraz
odcięcia od wzorców zachowań antykryminalnych
 zróżnicowane powiązania mogą się różnić częstotliwością, trwałością, pierwotnością i
intensywnością; pierwotność wynika z siły oddziaływania określonych wzorców we
wczesnym dzieciństwie, intensywność zaś z prestiżem źródła, z którego pochodzą wzorce
zachowania oraz z emocjonalną reakcją z nim związaną
 w procesie uczenia się zachowań przestępnych poprzez powiązania z kryminalnymi i
antykryminalnymi wzorcami występują takie same mechanizmy jak przy każdym uczeniu
się, a więc nie chodzi tu tylko o uczenie się przez naśladownictwo
 zachowanie przestępne wyraża ogólne potrzeby i wartości i nie można go wyjaśniać
odwołując się do nich, gdyż jest zachowanie nieprzestępne wyraża to samo
15
teoria ta nie jest czysto socjologiczna i zawiera wyraźne akcenty psychologiczne, tłumaczone
psychospołecznym charakterem procesu uczenia; zastrzeżenia pod jej adresem wynikają z
niejasności i ogólnikowości jej twierdzeń; ponadto teoria ta zakłada pasywny obraz
człowieka, który nie wybiera określonego zachowania, kierując się takimi czy innymi
względami, lecz zostaje wepchnięty w przestępne zachowanie przez przeważające w nim
elementy kultury antyprawnej
o teoria społecznego uczenia się Bandury: uzupełnia tezy Sutherlanda twierdzeniami
ukazującymi psychospołeczny mechanizm leżący u podstaw zachowań przestępnych; w myśl
tej teorii, jednostka musi zetknąć się z określonym przestępnym zachowaniemi je zapamiętać,
nabywając potrzebne umiejętności; informacji dostarczają: rodzina, zbiorowości rówieśników
i sąsiedzkie oraz media; wyuczone zachowania mogą jednak nigdy nie btć podjęte, gdyż do
ich katywacji potrzebne są odpowiednie bodźce: awersyjne (wywołujące emocje o
zabarwieniu ujemnym), instrumentalne (związane z dążeniem do uzyskania określonej
korzyści), modelujące (związane z wpływem otoczenia), instrukcyjne (wynikające z posłuchu
wobec osób znaczących lub autorytetów), czy związane z zaburzonym stanem psychiki;
zachowanie może być wzmocnione i utrwalone, ale wzmocnienia nie pochodzą wyłącznie z
zewnątrz, gdyż jednostka może sprawować aktywną samokontrolę nad własnym
zachowaniem, a jej system wartości może stanowić źródło wzmocnień wewnętrznych
o teoria technik neutralizacji Sykesa i Matza: kwestionuje pogląd o tworzeniu się subkultur
przestępnych jako głównej przyczynie zachowań kryminalnych, gdyż ich istnienie
wymagałoby odrzucenia wartości i norm ogólnie przyjętych w społeczeństwie; osoby
popełniające przestępstwa przyswajają sobie proprawny system wartości i norm, lecz
wynajdują sposoby usprawiedliwiania niezgodnego z nim postępowania – przyznają zatem że
ich czyny są w zasadzie naganne, ale wskazują na okoliczności ekskulpacyjne, wyłączające
działanie normy przyswojonej; techniki neutralizacji według Sykesa i Matza to:
 zaprzeczenie odpowiedzialności: sprawca odwołuje się do niezawinionego przez siebie
zbiegu okoliczności lub określa się jako człowiek w sytuacji nie dającej szans na inne
zachowanie
 zaprzeczenie bezprawia: sprawca uważa, że jego działanie nie wyrządziło nikomu
krzywdy, bądź jest sprawą między nim a poszkodowanym
 zaprzeczenie ofiary: sprawca jest przekonany, że ofiara jego działania zasłużyła sobie na
takie potraktowanie
 potępienie potępiających: sprawca usprawiedliwia się tym, że inni, a zwłaszcza ci, którzy
go ścigają, postępują tak samo albo nawet gorzej
16
 powołanie się na wyższe racje: sprawca powołuje się na kolizję wartości wymagającą
poświęcenia dobra niższej wartości
 powołanie się na nieuchronność zdarzenia: sprawca uważa, że zdarzenie zdarzyłoby się
niezależnie od jego zachowania
 techniki specyficzne dla przestępczości gospodarczej: bezsensowność prawa (prawo
krępujące przedsiębiorczość jest zbędne lub niesprawiedliwe, , jest wyrazem uprzedzeń i
biurokratycznej ignorancji organów państwa, krępujących możliwości gospodarczego
rozwoju), odebranie należnego (uznanie, że zasłużyło się na coś więcej niż się otrzymuje
za swoją pracę, a nielegalnie uzyskane pieniądze są rekompensatą za rzetelny wysiłek) i
wszyscy to robią (naruszenie prawa nie jest złamaniem powszechnie respektowanych
norm)
techniki neutralizacji opierają się na pojęciowej manipulacji odbierającej w oczach sprawcy
możliwość obciążenia go negatywnym zachowaniem; dezaprobata innych nie ma znaczenia,
gdyż wca chroni obraz własnej osoby, który inni usiłują zaczernić; sprawca musi mieć o sobie
wyobrażenie, które jego czyn naraża na szwank; do zastosowania techniki neutralizacji
dochodzi wtedy, gdy naruszane normy są przez sprawcę zinternalizowane, ich zakres
działania nie jest ograniczony, a wartość naruszana jego zdaniem podlega ochronie; teoria ta
nie jest ogólną teorią przestępczości, lecz prezentuje mechanizm procesu psychospołecznego,
który może ułatwiać popełnianie przestępstw
 Teorie kontroli: ich podstawę stanowią prace Durkheima dotyczące powiązania przestępczości z
innymi zjawiskami społecznymi. Durkheim twierdził, że przestępczość jest zjawiskiem
normalnym, które występowało, występuje i będzie występować w każdym społeczeństwie, gdyż
zachowanie łamiące normy społeczne jest czynnikiem dynamizującym społeczeństwo,
zmuszającym je do nieustannej rewizji swego stosunku do własnych wytworów kulturowych;
ponadto, człowiek ze swej natury jest egoistyczny i nie ma żadnych biologicznie
warunkowanych hamulców powstrzymujących przed krzywdzeniem innych ludzi (konwergencja
z teorią stanu natury Hobbesa). Z twierdzeń tych nie wynika jednak teza, że przestępczość jest
zjawiskiem, którego nie należy ograniczać, gdyż jego nadmierny wzrost jest szkodliwy –
społeczeństwo musi wytwarzać środki powstrzymywania ludzi przed popełnianiem przestępstw,
aby utrzymać nasilenie przestępczości we właściwych granicach. Dlatego właśnie pytanie
Durkheima brzmi: co powstrzymuje ludzi przed popełnianiem przestępstw i kiedy te czynniki
stają się nieskuteczne. W odpowiedzi, Durkheim odwołuje się do więzi społecznej, wytworzonej
poprzez kształtowanie sposobu myślenia i postępowania jednostek, co prowadzi do uznawania
potrzeby przestrzegania norm społecznych, regulujących przebieg interakcji i koordynujących
działanie poszczególnych segmentów społeczeństwa – to właśnie ona pozwala społeczeństwu na
17
kontrolowanie zachowania jednostek, przy czym kontrola ta polega głównie na przekonywaniu i
na autorytecie instytucji wytworzonych przez społeczeństwo; stan ładu społecznego to nomia.
Jego przeciwieństwem jest anomia, występująca przede wszystkim w okresach wstrząsów lub
gwałtownych zmian społecznych, w czasie których następuje przewartościowanie wartości,
upadek autorytetów i rozchwianie struktury normatywnej w skali całego społeczeństwa. Ta
teoria Durkheima została przełożona na grunt kryminologii przez Hirschiego, centralną tezą
rozważań którego jest założenie, że przyczyną przestępczości jest osłabienie lub zerwanie więzi
społecznej, zmniejszające gotowość jednostki do przestrzegania norm społecznych. W myśl tej
tezy, więź społeczna składa się z:
o przywiązania, polegającego na pozytywnym związku emocjonalnym z osobami z bliskiego
otoczenia oraz ynikającym stąd wyczuleniem na ich zalecenia, dostarczane przez nich wzorce
postępowania, co jest najważniejszym czynnikiem wpływającym na internalizowanie norm i
wartości
o zaangażowania, wynikającego z uczestnictwa w działalności, którą uznaje się za ważną i
faktu, że popełnienie przestępstwa mogłoby to uczestnictwo postawić pod znakiem zapytania
albo przekreślić; chodzi tu wyważenie korzyści i strat wynikających z działań przestępnych,
możliwe gdy jednostka dba o jakieś dobra, które mogłaby stracić w wyniku popełnienia
przestępstwa
o zaabsorbowania, wynikającego z udziału w działalności zgodnej z prawem nie zostawiającej
miejsca na działalność przestępczą i nie stwarzającej do takowej okazji
o przekonania, związanego z gotowością do przestrzegania norm prawnych, co wynika z
akceptacji tych norm
Słabością teorii kontroli jest założenie istnienia w społeczeństwie jednego systemu wartości i
norm, co jest konsekwencją założenia egoistycznej natury człowieka. Ponadto, podkreślanie
słabości kontroli społecznej może prowadzić do jej nadmiernego nasilania, a nawet zastępowania
nią przymusu moralnego, który według Durkheima jest podstawowym instrumentem
powściągania przez społeczeństwo egoistycznych tendencji człowieka.
Wprowadzenie do kryminologii antynaturalistycznej
 Nurt kryminologii antynaturalistycznej dzielony jest na trzy podstawowe kierunki: naznaczania
społecznego, konfliktu społecznego i fenomenologiczny. Wynika to z róźnego podejścia badaczy
do problemu przestępczości i odrzucenia poglądów pozytywistycznych. Kierunki nurtu
kryminologii antynaturalistycznej zakładają:
o kierunek naznaczania społecznego: zapoczątkowany został w latach 50-tych XX wieku przez
teorie naznaczania społecznego, zwane także teoriami stygmatyzacji lub etykietowania;
związany jest także z socjologiczną teorią symbolicznego interakcjonizmu, przez co jest
18
określany mianem podejścia interakcjonistycznego; centrum uwagi tej refleksji na temat
zjawisk dewiacji i przestępczości stanowi nie tyle samo zachowanie dewiacyjne czy przestępcze, co społeczna reakcja na te zachowania
o kierunek konfliktu społecznego: dotyczy sporu między konsensualną a konfliktową wizją
społeczeństwa i naturę ładu społecznego; zagadnienia te mają szereg istotnych implikacji dla
sposobu ujmowania problemów z zakresu kryminologii i socjologii prawa karnego – chodzi o
założenia dotyczące pytania o naturę zjawisk przestępczych oraz miejsca, roli i funkcji prawa
w społeczeństwie; kierunek ten koncentruje się na procesach społecznej reakcji na
zachowania dewiacyjne i przestępne, lecz ogranicza się do psychospołecznych i
mikrostrukturalnych aspektów tych procesów, w początkowej fazie nie zadając nawet pytań o
aspekty makrostrukturalne i globalne, o społeczne źródła przebiegu procesów stygmatyzacji
oraz dystrybucji zjawisk dewiacyjnych i przestępczych; dla przedstawicieli kryminologii
konfliktowej najważniejszym problemem jest wyjaśnienie nierównomierności dystrybucji
zjawisk dewiacyjnych i przestępnych w strukturze społecznej, a konkretniej ich koncentracji
w obrębie niższych warstw społecznych – źródłem tego problemu było w ich mniemaniu to,
że procesy naznaczania w makroskali wyznaczane są zjawisko konfliktu społecznego, co
oznacza, iż procesy tworzenia i egzekwowania prawa karnego związane są z instytucją
władzy i nierównym do niej dostępem; w kierunku tym można wyróżnić dwa nurty analizy
konfliktowej: kryminologię konfliktową oraz kryminologię radykalną
o kierunek fenomenologiczny: opiera się na konfliktowej wizji społeczeństwa, zaś
podstawowym przedmiotem swego zainteresowania czyni pytanie o społeczne funkcje prawa
karnego; dla odpowiedzi na nie konieczne jest odrzucenie pozytywizmu, przede wszystkim
kategorii i definicji prawa karnego; zajmuje się także pytaniem, czy oficjalne cele wymiaru
sprawiedliwości i prawa karnego w postaci zwalczania przestępczości i innych negatywnych
zjawisk pokrywają się z celami realizowanymi przez te instytucje - zdaniem przedstawicieli
tego kierunku tak nie jest, przez co kryminologia pozytywistyczna jest jedynie rodzajem
ideologii opierającej się na założeniu, że powyższe cele pokrywają się, przez co akceptującej
oficjalny punkt widzenia i grupy kształtujące instytucje prawne, de facto mające władzę
 Klasyfikacja teorii antynaturalistycznych
o teorie naznaczania społecznego: koncepcja dewiacji wtórnej Lemerta, koncepcja outsiderów
Beckera, koncepcja naznaczania społecznego Schura, koncepcja dewiacji Matzy oraz
koncepcja wartościowania Sacka
o teorie konfliktu społecznego: teoria analizy konfliktowej Bernarda, teoria konfliktu
grupowego Volda, teoria kryminalizacji Turka, koncepcja społecznej rzeczywistości
19
przestępstwa Quinneya, nurt kryminologii radykalnej Bernarda, nowa kryminologia Taylora,
Waltona i Younga oraz nurt abolicjonistyczny Christiego
o teorie fenomenologiczne: teoria społecznych funkcji przestępczości Eriksona, koncepcja
społecznych funkcji kryminalizacji włóczęgostwa Chamblissa oraz teoria społecznych funkcji
kontroli społecznej Focaulta
Teorie naznaczenia społecznego
 Koncepcja dewiacji wtórnej Lemerta: inspirowana pojęciem jaźni odzwierciedlonej Cooleya,
czyli tezą, że każda jednostka ma jakieś zdanie na temat samej siebie, które wywiera istotny
wpływ na jej zachowania, a które jest kształtowane przez jej wyobrażenia na temat tego, co
sądzą o niej inni, zwłaszcza zaś autorytety, czyli osoby i grupy odniesienia. Oznacza to, iż
kształtowanie obrazu samego siebie jest wynikiem procesu interakcji zachodzących pomiędzy
jednostką a jej otoczeniem. Posiłkując się tym założeniem, Lamert sformułował dwa pojęcia:
dewiacji pierwotnej i dewiacji wtórnej, rozróżnianych na podstawie rozdzielenia zjawisk
społecznych i procesów psychicznych na fazy przed i po dopuszczeniu się przez jednostkę
zachowania naruszającego normę. Dewiacją pierwotną był dla Lamerta fakt naruszenia normy –
nie interesował y go jednak jego przyczyny, ale społeczna reakcja pojawiająca się w momencie
uznania jakiegoś zachowania za naruszające normy społeczne, zwłaszcza problem konsekwencji
tej reakcji dla jednostki – te konsekwencje właśnie, które określić można mianem reakcji jednostki na społeczną reakcję wobec jej zachowania to dewiacja wtórna. Konsekwencjami uznania
przez grupę, że miało miejsce naruszenie norm jest wkroczenie instytucji kontroli społecznej i
związana z tym stygmatyzacja, czyli proces nadawania jednostkom oznak moralnej niższości,
etykiet dewiantów czy przestępców i zmiany podejścia otoczenia do nich; z chwilą nadania
etykiety zaczynają działać mechanizmy jaźni odzwierciedlonej i rozpoczyna się proces
tworzenia i utrwalania dewiacyjnej osobowości, której nikt nie posiada od urodzenia czy
dziedzicznie. Dalsze zachowania dewiacyjne jednostki powinny być traktowane jako wynik
wykształcenia się dewiacyjnej identyfikacji - naznaczenie jednostki jako dewianta i traktowanie
jej w ten sposób prowadzi do przyswojenia przez nią przekonania, że jest nim w istocie.
Dewiacja jest zatem statusem przypisanym jednostce. Koncepcji tej zarzuca się, że opiera się na
jednostronnej wersji symbolicznego interakcjonizmu, operującej przesocjalizowaną koncepcją
człowieka jako bezwolnego odbiorcy pochodzących z otoczenia bodźców.
 Koncepcja outsiderów Beckera: zwraca ona uwagę na czysto socjologiczne aspekty problemu
dewiacji, próbując wytworzyć socjologiczną koncepcję społeczną. Jej punktem wyjścia jest
teoria symbolicznego interakcjonizmu Meada, zakładająca, że świat społeczny jest konstruktem
o społecznym rodowodzie, powstającym w procesie interakcji, w jakie wchodzą jednostki i
grupy społeczne. W ich trakcie ludzie nadają przedmiotom, zjawiskom i zachowaniom określone
20
znaczenia, o których decyduje właśnie interakcja. W ten sam sposób określana jest także
dewiacyjność – jest ona konsekwencją dokonania przez grupę społeczną określonej interpretacji
zachowania i nadania mu określonego znaczenia. W myśl teorii Beckera, grupy społeczne kreują
dewiację przez tworzenie norm, których naruszenie stanowi dewiację, a następnie zastosowanie
owych norm do poszczególnych osób i naznaczenie ich jako outsiderów; w konsekwencji
kryterium dewiacyjności staje się społeczna reakcja na zachowanie. Postrzeganie i zachowanie
krzyżują się, co powoduje cztery sytuacje: w wypadku postrzegania zachowania jako dewiacyjne
i zachowania posłusznego normie osoba jest naznaczona jako fałszywie oskarżona, zaś przy
postrzeganiu zachowania jako niedewiacyjne osoba jest naznaczona jako konformista; w
wypadku postrzegania zachowania jako dewiacyjne i zachowania naruszającego normę osoba
jest naznaczona jako dewiant, zaś przy postrzeganiu zachowania jako niedewiacyjne osoba jest
naznaczona jako ukryty dewiant. Koncepcji tej zarzucano niekonsekwencję, której świadectwem
miała być przede wszystkim kategoria ukrytego dewianta jako nie obarczona reakcją społeczną.
Nie jest także jasnym, jaki dokładnie rodzaj reakcji definiuje dewiację: czy chodzi tu o każdą
reakcję negatywną, czy tylko o sankcje. Innym zarzutem jest zaprzeczenie przez tą teorię
realności i obiektywności zachowań dewiacyjnych – Becker nie twierdzi jednak, że zabójstwo
czy narkomania nie istniałyby, gdyby nie były nazwane, a jedynie że bez owych znaczeń nie
byłyby tym, czym są – zjawiska społeczne istnieją niezależnie od ocen, ale dopiero one
pozwalają się w nich rozeznać. Becker rozwinął także koncepcje socjologicznych mechanizmów
kształtowania się karier dewiacyjnych, czyli utrwalania się u osób określonych społecznie jako
dewianci zachowań sprzecznych z normami i oczekiwaniami społecznymi, odwołując się do
pojęć statusu podporządkowanego i dominującego. W tym ujęciu istotą mechanizmu
powstawania kariery dewiacyjnej jest dominacja statusu dewianta nad innymi statusami
jednostki w percepcji społecznej; konsekwencjami takiego stanu rzeczy są trudności w pełnieniu
konwencjonalnych ról społecznych i funkcjonowaniu w grupach społecznych przez jednostkę
oraz baczna obserwacja tej jednostki przez otoczenie – to powoduje upadek jednostki i coraz
silniejsze potępienie społeczne. Ostateczną konsekwencją rozpoczęcia kariery dewiacyjnej jest
zepchnięcie jednostki na margines społeczny, gdzie outsider znajduje się w towarzystwie jemu
podobnych i tworzenie subkultur.
 Koncepcja naznaczania społecznego Schura: ujmuje opisane przez Beckera mechanizmy
kształtowania się kariery dewiacyjnej jako proces składający się z czterech elementów:
stereotypizacji (postrzegania jednostki uznanej za dewianta przez pryzmat określonego
negatywnego stereotypu, funkcjonującego niezależnie od tego, kim w rzeczywistości jest dana
jednostka), retrospektywnej interpretacji (interpretowania przeszłych zachowań jednostki przez
pryzmat negatywnego stereotypu), negocjacji (przejawu woli jednostki postrzeganej jako
21
dewianta, dążącego do redukcji lub pozbycia się negatywnego stygmatu poprzez pertraktacje z
otoczeniem, stawiania oporu stygmatyzacji) i pochłaniania ról (nabieranie przez rolę dewianta
charakteru roli dominującej i zepchnięcia innych ról w percepcji społecznej na dalszy plan).
Konsekwencją tego nurtu była zmiana podejścia do instytucji kontroli społecznej na bardziej
sceptyczne, wskazanie faktu, że mogą one mieć dysfunkcjonalny charakter, wywoływać szereg
negatywnych konsekwencji ubocznych, co w skrajnych wypadkach oznacza postulat
całkowitego odrzucenia represyjnej kontroli społecznej. Teorie te wypromowały także instytucje
służące załatwianiu spraw poza wymiarem sprawiedliwości takie jak mediacja jako
zapobiegające powstaniu karier przestępczych.
 Koncepcja dewiacji Matzy: opiera się na rozróżnieniu pomiędzy pojęciami patologii i
zróżnicowania
oraz
wynikającym
stąd
przeciwstawieniu
pozytywistycznej
postawie
korekcjonalizmu wobec zjawisk dewiacyjnych postawy, określanej jako docenianie. Odrzuca
ona pozytywistyczne dzielenie społeczeństwa z pozycji kultury dominującej na warstwy lepsze i
gorsze, zdrowe i patologiczne z powodu braku obiektywnych kryteriów zdrowia i
patologiczności. Konsekwencją takiego stanowiska jest przyjęcie obrazu świata społecznego
jako stanowiącego wielość autonomicznych i równouprawnionych grup. Rzeczywistość
społeczna jest serią alternatywnych rzeczywistości, z których każda ma własne znaczenie nie jest
z definicji zdrowa lub patologiczna, gorsza lub lepsza; w ujęciu Pearsona oznacza to odrzucenie
postawy korekcyjnej, zmierzającej do przywrócenia dewianta na łono społeczeństwa – wprost
przeciwnie, dewiacja i dewiant powinni zostać docenieni, to znaczy zaakceptowani takimi,
jakimi są. Postulat ten miał dwa aspekty: tezę o prawie do bycia odmiennym i radykalnej
nieinterwencji; dewiację traktowano jako jedną z możliwych adaptacji do rzeczywistości
odrzucanych społecznie i brutalnie wykorzenianych. Matza odrzucał także jedność
metodologiczną nauki promowaną przez pozytywizm, uważając, że nie opis i pomiar zachowań
jest potrzebny, lecz spojrzenie na świat oczyma podmiotu badanego. Teorii Matzy zarzucano
nieobiektywność i relatywizm aksjologiczny wynikające z solidaryzowania się z dewiantami
jako ofiarami represyjnej kontroli społecznej, wykazała ona jednak potrzebę stosowania
metodologii humanistycznej i rozumiejącej.
 Koncepcja wartościowania Sacka: wynika z tezy o tym, iż przedmiotem zainteresowania
kryminologii jako nauki nie powinny być zachowania, ale mechanizmy społecznej reakcji na nie.
Teoria ta krytykuje stanowisko pozytywistyczne, zgodnie z którym przedmiotem badań
kryminologii ma być przestępca i jego zachowanie, co czyni z niej naukę behawioralną o
szczególnym rodzaju zachowania, jakim jest zachowanie przestępcze, w której jednostka
przestępna jest obiektywnym faktem badanym za pomocą naturalistycznych technik
badawczych, zaś przestępstwo zostaje zaliczone do kategorii behawioralnej wyjaśnialnej przy
22
zastosowaniu dorobku teorii zachowania. To według Sacka jest problemem kryminologii, gdyż
opiera się ona na kategoriach prawnych dla odróżnienia przestępców od innych ludzi –
przestępstwo zaś może być badane w naturalistyczny sposób tylko wówczas, gdy stanowi
obiektywny fakt, a nie ocenę, a zatem gdy kryminalizacja jest aktem o deklaratoryjnym, nie
konstytutywnym charakterze – w innym wypadku następuje reifikacja czyynu i sprawcy.
Dodatkowym czynnikiem niepokojącym jest przeświadczenie o braku naturalnego przedmiotu
badań w kryminologii, jego zależności od definicji ustawodawcy. Pozytywizm, zdaniem Sacka,
dokonał pomieszania pojęć, gdyż, zakładając że status dewianta jest statusem nabytym, zakładał
równocześnie że wypowiedzi ocenne o nim mają charakter deskryptywny i deklaratoryjny, gdy
tymczasem mają charakter askryptywny i konstytutywny, albowiem przypisując danej jednostce
określoną odpowiedzialność i status tworzą nową rzeczywistość. Przestępność była traktowana
przez pozytywizm jako cecha obiektywna, poddająca się kryteriom prawdy i fałszu, gdy
tymczasem wypowiedzi o niej, jako askryptywne, czyli przypisujące pewne właściwości, mogą
być słuszne lub niesłuszne, lecz nie prawdziwe lub fałszywe. W konsekwencji, Sack przyjmuje,
że wobec faktu, iż podstawowym kryterium dewiacyjności jest reakcja i kontrola społeczna, to
ona powinna stanowić przedmiot zainteresowania kryminologii. Uwolnienie kryminologii od
zależności prawnokarnej ma dodatkowo rozwiązać problem ocen i wartościowania, uwolnić ją
od konieczności ich ferowania oraz nadać kryminologowi status niezależnego i neutralnego
eksperta, posiadającego obiektywną wiedzę o tym, czym jest przestępstwo i kim jest przestępca
oraz wykorzystującego ją w procesie tworzenia prawa i szczególnie jego stosowania (stoi to w
sprzeczności ze stanowiskiem antynaturalistów, uważających że pozytywistyczny model nauk
społecznych wolnych od wartościowania nie jest możliwy do realizacji, gdyż opiera się na
wyizolowaniu roli uczonego z jej kontekstu społecznego). Sack stwierdza, że podstawowa
sprzeczność wewnętrzna kryminologii pozytywistycznej, wynikająca stąd, iż nauka ta dopuszcza
do odgórnego nadania jej przedmiotu badań może być przezwyciężona przez uczynienie
prawnokarnej defninicji przestępstwa przedmiotem badań zamiast traktowanie jej jako danej i
niezmiennej – uczynienie prawa karnego, nie zaś sprawcy przedmiotem badań rozwiązuje nie
tylko problem przedmiotu kryminologii, ale także wartościowania. Akceptacja prawnej definicji
przestępstwa narzucała kryminologii system wartości i ocen, czyniąc go przedmiotem badań
kryminologia uwalnia się od patrzenia przez pryzmat prawa karnego, co umożliwia jej spojrzenie
na ów system w niezależny sposób. Sack twierdzi, że o ile kryminologia pozytywistyczna starała
się stworzyć teorię przestępczości, to kryminologia antynaturalistyczna stara się stworzyć teorię
kryminalizacji.
23
Teorie konfliktu społecznego
 Teoria analizy konfliktowej Bernarda: w myśl jego teorii kryminologia konfliktowa opiera się na
założeniu, iż warunki, w jakich żyją jednostki decydują o ich interesach i kształtują ich systemy
wartości. Współczesne społeczeństwa posiadają pod tym względem bardzo skomplikowaną
strukturę i składają się z grup społecznych o bardzo zróżnicowanych warunkach życiowych,
pozostających przez to w konflikcie interesów i wartości. Tworzenie prawa w myśl tej teorii
prawa traktowane jest jako rezultat szeregu konfliktów i kompromisów, gdzie rożne grupy
usiłują eksponować swoje własne wartości i interesy, przay czym reprezentacja danych
interesów zależy od politycznej i ekonomicznej pozycji danej grupy – przez to
prawdopodobieństwo, iż wzory zachowania charakterystyczne dla silnej pod tymi względami
grupy oraz możliwość poddania członka tej grupy kontroli społecznej jeśli jej zachowanie
naruszyło prawo, jest odwrotnie proporcjonalne do jej siły. Ta druga zależność jest powodowana
tym, że członek silnej grupy ma większe możliwości ukrycia swoich czynów, wykorzystania
legalnych możliwości obrony, a także wywierania pozaprawnego wpływu na proces
egzekwowania prawa, zaś agendy kontroli społecznej mają tendencję do zajmowania się raczej
sprawami łatwymi niż trudnymi – przez to będą się zajmować raczej dopuszczającymi się
przestępstw pospolitych osobami grup niższych. Wynikiem powyższych uwarunkowań jest to,
że nasilenie przestępczości ujawnionej w ramach poszczególnych grup społecznych będzie
odwrotnie proporcjonalne do politycznej i ekonomicznej pozycji danej grupy, niezależnie od
wpływu innych czynników. Bernard uważa, że koncepcje konfliktowe mają wyjaśniać problem
dystrybucji nasilenia przestępczości w ramach różnych grup społecznych i fakt koncentracji
przestępczości ujawnionej w ramach niższych warstw społecznych. Równocześnie konflikt
społeczny i przestępczość stanowią właściwość każdego społeczeństwa, mogą zmieniać się tylko
jego objawy, zaś konsens społeczny jest nieosiągalny.
 Teoria konfliktu grupowego Volda: opiera się na ujęciu zjawiska konfliktu grupowego
dokonanego przez Simmla, w myśl którego człowiek jest istotą grupową, której życie jest
częścią i produktem związków grupowych, społeczeństwo zaś tozbiór grup utrzymywanych w
dynamicznej równowadze przeciwstawnych interesów. Grupy powstają, gdy jednostki posiadają
wspólne interesy i potrzeby, które w najlepszy sposób mogą być zaspokojone w drodze
wspólnych działań. Do konfliktu między grupami dochodzi wówczas, gdy ich interesy i cele
stają się konkurencyjne. Grupa musi być zawsze przygotowana, aby bronić swych interesów
wobec innych grup, promując lojalność członków w stosunku do niej. Vold rozwija koncepcję
mechanizmów kryminalizacji, twierdząc, że w przypadku zaistnienia konfliktu wartości i
interesów różnych grup społecznych dochodzi zawsze do mobilizacji jednej grupy przeciwko
drugiej i poszukiwania przez strony konfliktu pomocy ze strony państwa celem obrony swych
24
praw (zazwyczaj przez domaganie się stosownego ustawodawstwa, które miałoby zabezpieczyć
te i interesy). Ta grupa, która zdoła zapewnić sobie większe poparcie uzyskuje korzystny dla
siebie kształt prawa, włącznie z decyzjami dotyczącymi kryminalizacji określonych zachowań.
Przegrana mniejszość może jednak odrzucać dane prawo, co doprowadza Volda do konstatacji,
że przestępstwo to zachowanie członków grupy mniejszościowej, wypływające z silnej
lojalności grupowej, a pozostające w niezgodzie z poglądami większości i przez ową większość
kryminalizowane. Koncepcja Volda miała w intencji jej autora ograniczony charakter, dotyczyła
bowiem tylko pewnych specyficznych kategorii przestępstw.
 Teoria kryminalizacji Turka: jest ona pierwszą we współczesnej kryminologii próbą stworzenia
generalnej teorii kryminologicznej, opartej na socjologicznej koncepcji konfliktu społecznego.
Wychodzi ona z założenia, iż przestępstwo i bycie przestępcą stanowią cechy definiowane i
nadawane przez innych, twierdząc jednocześnie, że każde społeczeństwo dzieli się na dwie
kategorie: grupę dominującą, podejmującą decyzje i tworzącą prawo – władzę, oraz grupę
podporządkowaną, czyli tych, których prawo dotyczy, a którzy nie mają na nie wpływu –
poddanych. To władza czyni z pewnych kategorii poddanych przestępców, prawo jest bowiem
tworem zbiorowości posiadającej struktury władzy – nie istnieje przestępstwo bez państwa.
Badanie przestępczości polega zatem na badaniu stosunków zachodzących pomiędzy statusem i
rolami władzy, a statusem i rolami poddanych i opiera się na pytaniu, w jaki sposób grupy
posiadające władzę i tworzące prawo legitymizują w społeczeństwie ten fakt. Odpowiedź opiera
się na rozumieniu instytucji władzy opartym na koncepcji uczenia się, a polegającej na tym, że
władza i poddani nieustannie uczą się na nowo interakcji między sobą, dominacji i
podporządkowania. Stabilność władzy zależy przede wszystkim od tego, w jakim stopniu
podporządkowani akceptują władzę – władza akceptowana jako nieuchronna jest bezpieczna,
powinna zatem utrzymywać poddanych w tym przeświadczeniu. Łamanie prawa należy
traktować jako wskaźnik załamania się lub braku władzy, pojawienia się konfliktogennych
różnic kulturowych między władzą i poddanymi. Turk, chcąc określić warunki generujące
konflikt dokonuje rozróżnienia norm kulturowych (werbalne sformułowania wartości, związane
z treścią prawa) oraz norm społecznych (behawioralne realizacje wartości, związane ze
sposobem funkcjonowania prawa w praktyce); jeżeli tak władza jak promują zgodność obu
norm, które są różne po obu stronach, wówczas powstaje wysokie prawdopodobieństwo
konfliktu, bo żadna ze stron nie jest gotowa ustąpić. Na prawdopodobieństwo to wpływa także
poziom organizacji obu stron – władza zawsze jest zorganizowana, konflikt pojawia się gdy
organizacją dysponują także poddani – oraz stopień wyrafinowania obu stron, czyli znajomości
wzorów zachowania drugiej strony, używany do celów manipulacji – jego zanik zmniejsza
zdolność poddanych do używania innej taktyki niż otwarty konflikt dla osiągnięcia swych celów
25
oraz zwiększa skłonność władzy do posługiwania się przymusem. Turk próbuje także
sprecyzować warunki, w jakich konflikt może skutkować kryminalizacją – konieczne są tu trzy
czynniki: znaczenie danego zachowania dla władzy, relatywna siła egzekutorów i broniących się
(kryminalizacja jest wprost proporcjonalna do siły egzekutorów i odwrotnie do siły broniących
się) oraz realizm posunięć konfliktowych (chodzi o konsekwencje podejmowanych działań dla
zminay szans osiągnięcia zamierzonych celów – nierealistyczne posunięcia każdej ze stron będą
skutkowały wzrostem rozmiarów kryminalizacji jako miary otwartości konfliktu między dwiema
grupami).
 Koncepcja społecznej rzeczywistości przestępstwa Quinneya: odwołuje się do nurtu
interakcjonistycznego w kryminologii, koncentrując się na społecznych mechanizmach
tworzenia problemu przestępczości, konstruktu, określanego mianem społecznej rzeczywiści
przestępstwa. Według Quinneya, przestępstwo to definicja zachowania kreowana przez
upoważnione do tego agendy w ramach politycznie zorganizowanego społeczeństwa; w wyniku
tego stanu rozmiary przestępczości są wprost proporcjonalne do liczby definicji kryminalnych
sformułowanych i stosowanych w praktyce. Definicje kryminalne opisują zachowania
pozostające w konflikcie z interesami tych segmentów społeczeństwa (grup osób o podobnym
wieku, płci, przynależności klasowej, statusie społecznym, podzielających te same wartości,
norm i wzorców zachowań, różniących się stopniem zorganizowania swych interesów;
spotykane są interesy formalne (gdy brak jest elementów wewnętrznej organizacji segmentu) i
aktywne (gdy występuje organizacja celem świadomego artykułowania swych interesów); nawet
przestępców należy traktować jako segment społeczeństwa), które posiadają władzę. Quinney
twierdzi także, że definicje kryminalne stosowane są przez segmenty społeczeństwa, które mają
władzę kształtowania i egzekwowania prawa karnego, zaś prawdopodobieństwo ich stosowania
zależy od stopnia, w jakim zachowania osób władzy pozbawionych pozostają w konflikcie z
interesami segmentów znajdujących się u władzy oraz czynników dodatkowych, takich jak
społeczna widoczność danego rodzaju zachowań i gotowość zgłaszania władzom o ich
zaistnieniu, organizacja zawodowa czy metody działania egzekutorów; w gruncie rzeczy defnicje
kryminalne i wzory zachowań są ze sobą sprzężone – członkowie segmentów społeczeństwa,
których wzory nie są reprezentowane przy formułowaniu i stosowaniu definicji kryminalnych z
większym prawdopodobieństwem będą angażować się w zachowania definiowane jako
kryminalne. Władza rozpowszechnia skonstruowane przez siebie koncepcje przestępstwa za
pomocą różnych środków komunikacji, zwłaszcza mediów.
 Nurt kryminologii radykalnej Bernarda: jest jednym z owoców ruchu rewolty i kontestacji lat 60tych, związanym z
ruchem neolewicowym, odrzucającym mieszczaństwo i system
kapitalistyczny. Punktem wyjścia tego nurtu jest twierdzenie, iż w społeczeństwie nie istnieje
26
konsens co do podstawowych interesów i wartości poszczególnych jednostek oraz grup
społecznych, przeciwnie, jest ono w stanie konfliktu. Co więcej społeczeństwo jest podzielone
na klasy, których członkowie mają podobne wartości i interesy, przy czym podstawowe klasy to
z jednej strony klasa tych, którzy posiadają środki produkcji i klasa tych, którzy są zatrudnieni w
produkcji; konflikt między nimi jest podstawowym konfliktem społeczeństwa. Prawo karne
pozwala klasom panującym na utrzymywanie i umacnianie swej dominacji, co wyraża się w
penalizowaniu takich zachowań członków klasy pracującej, w których wiktymizują oni
przedstawicieli innych klas oraz swej własnej oraz ignorowaniu zachowań przedstawicieli klasy
panującej, w których ofiarami są przedstawiciele klasy pracującej, nawet jeśli są uznawane za
przestępstwa. Zadaniem kryminologii dla radykałów jest demaskowanie i piętnowanie
niesprawiedliwości tkwiących w procesie tworzenia i stosowania prawa w kapitaliźmie, do
eliminacji kapitalistycznych form organizacji społecznej i ekonomicznej i utworzenia
społeczeństwa konsensualnego włącznie. Kryminologowie radykalni uważają także, że
tradycyjna kryminologia, akceptując definicje przestępstwa zawarte w prawie pozytywnym,
przyjmuje technokratyczną rolę w zakresie kontroli społecznej klasy pracującej, zwłaszcza przez
odwołanie się do idei korekcjonalizmu, służącej podporządkowaniu członków klasy pracującej
interesom klasy panującej, oraz przez idee reformistyczne, mające służyć poprawianiu
działalności wymiaru sprawiedliwości w sprawach karnych. Kryminologia radykalna odrzuca
definicje przestępstwa zawarte w prawie pozytywnym i chce zajmować się wszystkimi
społecznie szkodliwymi zachowaniami, które naruszają prawa człowieka powodowanych przez
sprzeczności właściwe społeczeństwu kapitalistycznemu.
 Nowa kryminologia Taylora, Waltona i Younga: oparta jest na teoriach zawartych w pracy
„Nowa kryminologia” z 1973 roku, poświęconej krytycznej analizie koncepcji kryminologii
pozytywistycznej. U ich podłoża leży koncepcja zaangażowanych nauk społecznych
opowiadających się po stronie określonych wartości – oznacza to, że kryminolog nie może
ograniczać się do opisu i wyjaśniania procesów kryminalizacji, lecz musi poddawać wyniki
badań wartościowaniu i dokonywać wyborów moralnych, stawać po określonej stronie aby nie
tylko opisywać czy demaskować, ale także poprawiać rzeczywistość. W tym ujęciu kryminolog
jest reformatorem społecznym, oferującym alternatywę dla zastanego ładu. Taylor, Walton i
Young reprezentują zaangażowane nauki społeczne, opowiadające się po stronie tych, których
uważają za ofiary kontroli społecznej; jest to powodem ich ataku na pozytywizm, który uważają
za naukę legitymizującą istniejący system represyjnej kontroli społecznej pod płaszczykiem
naukowej neutralności. Ich zdaniem instytucje kontroli społecznej współczesnych społeczeństw,
jeśli mają przestać stanowić środek opresji i źródło niesprawiedliwości, wymagają radykalnego
przekształcenia w drodze przemian społecznych, poszukiwania ustroju pozbawionego
27
tradycyjnych form kontroli (nie oznacza to moralnej identyfikacji z przestępcami). Poglądy
Taylora, Waltona i Younga, w porównaniu z lewackim radykalizmem kryminologicznym
(opartym na marksiźmie-leniniźmie, w którym konflikt społeczny jest sprowadzany do konfliktu
pomiędzy burżuazją a proletariatem, a kapitalizm traktowany jest jako przyczyna przestępczości
oraz niesprawiedliwości kontroli społecznej, która koncentruje się na przedstawicielach niższych
warstw społecznych, gdyż ich styl nie odpowiadają standardom klasy panującej; prowadzi to do
socjalistycznych teorii utopijnych) zaliczyć należy do umiarkowanej wersji kryminologii
radykalnej, która zajmuje się możliwościami rozszerzania mechanizmów nieformalnej kontroli
społecznej, nie opartej na represji, odrzucającej nie całą ortganizację społeczną, ale
scentralizowaną kontrolę formalną prawa karnego. W tym ujęciu społeczeństwo pozbawione
przestępczości jest takim, gdzie zachowania obecnie określane jako przestępcze nie są
przedmiotem władzy i uprawnienia do kryminalizowania.
 Nurt abolicjonistyczny Christiego: jest to kierunek domagający się likwidacji prawa karnego
jako instrumentu kontroli społecznej. Według Christiego, przestępstwo jest pewną formą
konfliktu, który w dawnych czasach rozstrzygany był wyłacznie między ofiarą i jego sprawcą,
poźniej zaś został zawłaszczony poprzez rozwój nowoczesnej państwowości i systemów
wymiaru sprawiedliwości. Na skutek owego zawłaszczenia państwo zaczęto stosować wobec
sprawców przestępstw represję, która nie tylko nie rozwiązuje problemu przestępczości i rodzi
szereg negatywnych konsekwencji ubocznych, ale nie daje także najczęściej żadnej korzyści czy
satysfakcji ofierze – przez to Christie postuluje oddanie konfliktów w ręce stron i takie
przekształcenie wymiaru sprawiedliwości w sprawach karnych, aby nabrał on bardzie)
konsensualnego charakteru opartego o elementy negocjacji, mediacji, naprawienia szkody, a nie
przymusu i represji.
Teorie fenomenologiczne
 Teoria społecznych funkcji przestępczości Eriksona: powstawała pod wpływem socjologii
funkcjonalnej. Przedmiotem zainteresowania Eriksona stały się trzy fale przestępczości, które
nawiedziły Boston kolejno w latach 1636, 1650 i 1692, z których każda miała podłoże herezji
czy nietolerancji religijnej (sprawa czarownic z Salem) i zakończyła się masowymi skazaniami.
Erikson wykazywał, że każda fala była w jakimś sensie kreowana przez przywódców religijnych
kolonii, widzących w takim postępowaniu przede wszystkim środek integrowania zbiorowości
wokół ortodoksyjnych wartości purytańskich, zaś osoby naznaczane jako dewianci służyły jako
kozły ofiarne, których naznaczenie miało na celu nie ukaranie odstępstw od norm, ale
zdefiniowanie granic dozwolonego zachowania zbiorowości. Zachowania dewiacyjne (w czym
Erikson nawiązuje do Smileya i Durkheima) umożliwiają na zasadzie kontrastu precyzyjne
28
zdefiniowanie granic konformizmu i umacniania, integrowania wewnętrznych więzi łączących
członków grupy społecznej.
 Koncepcja społecznych funkcji kryminalizacji włóczęgostwa Chamblissa: zdaniem autora,
źródłem karalności włóczęgostwa nie było przekonanie o tym, że pozostawanie bez zajęcia jest
niemoralne czy szkodliwe społecznie i wymaga napiętnowania, ale chęć zagwarantowania
dopływu rąk do pracy – świadczy o tym zaostrzanie ustawodawstwa w okresie wysokiego
popytu na pracę. W tym sensie prawo karne stanowiło instrument mający zabezpieczyć interesy
ekonomiczne grup sprawujących władzę.
 Teoria społecznych funkcji kontroli społecznej Focaulta: stworzył on koncepcję społeczeństwa
dyscyplinującego, związaną z teorią nowożytnego więzienia. Zdaniem Focaulta, więzienie
traktowane jako miejsce poprawy sprawców przestępstw nie miało prawa poprawnie
funkcjonować, gdyż przyniosło więcej negatywnych efektów ubocznych niż pożytku, jako że nie
mogło zredukować przestępczości i pogłębiało alienację społeczną penitencjariuszy. Istnienie
więzień w jego teorii stanowi swoistą technologię sprawowania władzy, narzędzie
dyscyplinowania i nadzorowania społeczeństwa, albowiem obok armii, szkoły czy klasztoru
stanowi instrument uniformizacji społeczeństwa, którego celem jest zmuszanie jednostek do
posłuszeństwa. Reforma więziennictwa w celu zniesienia tortur nie była owocem pracy
humanistów, a zejawem transformacji technologii sprawowania władzy, przejścia od
prymitywnych metod dotykających ciała jednostki, do bardziej wyrafinowanych, i często o wiele
bardziej opresyjnych metod dotykających duszy. Kryminologia zaś, jako pewien rodzaj wiedzy
uwikłanej w związki z władzą stała się czynnikiem legitymizującym zorganizowaną opresję
przez nią stosowaną.
Kryminologia neoklasyczna i nurty jej pokrewne
 Geneza nurtu neoklasycznego: wywodziła się z odrzucenia wizji pozytywizmu, zakładającej, że
zachowaniami przestępczymi rządzą przyczyny znajdujące się poza kontrolą działającego
podmiotu, co dla klasyków było równoznaczne z wejściem na ścieżkę do likwidacji prawa
karnego opartego na zasadach winy oraz indywidualnej odpowiedzialności (było to szczególnie
widoczne w koncepcjach socjologicznych i rodziło pytanie czy należy ludzi kształtowanych w
niekorzystnych warunkach obarczać konsekwencjami i odpowiedzialnością). Pozytywiści
sądzili, że podstawowym środkiem zwalczania przestępczości powinno być nie tyle karanie
sprawców przestępstw, co walka z przyczynami przestępczości za pomocą prowadzenia
odpowiedniej polityki karnej, resocjalizacji i polityki społecznej. Podejście to zostało poddane
krytyce na początku lat 70-tych w USA w wyniku rozczarowania resocjalizacją i
nieskutecznością instrumentów polityki społecznej, połączonymi z gwałtownym wzrostem
przestępczości. To rozbudziło zainteresowanie teoretykami takimi jak Beccaria i Bentham oraz
29
spowodowało odejście od deterministycznej koncepcji sprawcy przestępstwa na rzecz
traktowania sprawcy wolnej jednostki wybierającej w sposób swobodny i racjonalny pomiędzy
różnymi alternatywami zachowania, a także powrotu do koncepcji kary retrybutywnej lub
odstraszającej. Nurt ten czerpał nie tylko z europejskiej kryminologii klasycznej, ale także z
teorii takich jak psychologia behawiorystyczna czy socjologiczna teoria wymiany, przede
wszystkim zaś do ekonomicznej teorii zachowania.
 Von Hirsch i koncepcja sprawiedliwej odpłaty: sięga ona do dorobku szkoły klasycznej XVIII
wieku, krytykując koncepcję kary celowej i prewencji indywidualnej pozytywizmu, opartej na
założeniu, że podstawą wymiaru kary powinno być zapobieżenie ponownemu popełnieniu przez
sprawcę przestępstwa w przyszłości, co w USA było wdrażane przez system rehabilitacji,
polegający na poddawaniu jednostki w więzieniu różnego rodzaju oddziaływaniom, od
terapeutycznych po edukację ogólną i zawodową, tak aby po opuszczeniu więzienia miał on
lepszy start w życie, a także przez określanie kar za pomocą wyroków względnie oznaczonych,
polegających na orzekania w wyroku skazującym jedynie pewnego minimum i maximum kary
do odbycia i uzależnianiu rzeczywistej daty opuszczenia zakładu od postępów więźnia w
resocjalizacji, ocenianego pozasądownie przez specjalne komisje biegłych kryminologów. Von
Hirsch stwierdził, że taka polityka karna prowadzi do szeregu niesprawiedliwości: różnicowania
sprawców podobnych czynów ze względu na ich cechy osobiste (co często prowadzi do do
wydłużania okresu pobytu w zakładzie poza granice wyznaczone wagą popełnionego czynu i
stopniem winy sprawcy, który nie został jeszcze dostatecznie zresocjalizowany) oraz naruszania
autonomii jednostki (nikogo nie można resocjalizować wbrew jego woli). Rozwiązaniem tych
problemów miał być powrót do tradycyjnego pojmowania prawa karnego jako prawa karnego
czynu i do racjonalizacji sprawiedliwościowej kary jako środka społecznej realcji na wyrządzone
zło i wyrównania rachunków na linii społeczeństwo-sprawca – przez to podstawą wymiaru kary
powinno być wyłącznie to co nastąpiło w przeszłości, a wyroki powinny mieć charakter
jednoznacznie oznaczony. Dla von Hirscha kara jest koniecznością z punktu widzenia wymogów
utrzymania ładu społecznego, podnosi on jednak także pozytywistyczną koncepcję sprawiedliwej kary w niesprawiedliwym społeczeństwie, stwierdzając że sprawiedliwość jest niemożliwa
do uzyskania w społeczeństwie, które nie stwarza swym członkom równych szans realizacji
społecznie akceptowanych celów indywidualnych w sposób zgodny z prawem, lecz jego
koncepcja kary sprawiedliwej oparta na zasadzie równego traktowania podobnych przypadków
jest bliższa realizacji zasad sprawiedliwości niż pozytywistyczna koncepcja indywidualizacji
kary.
 Van den Haag i renesans koncepcji wolnej woli: opiera się ona na klasycznej koncepcji sprawcy
przestępstwa, jednocześnie nie odrzucając całkowicie determinizmu, jako że istnieje korelacja
30
między tezą o istnieniu określonych przyczyn przestępczości a koncepcją kary retrybutywnej i
odstraszającej. Zachowanie ludzkie ma, według van den Haaga swoje przyczyny, lecz sprawcy
mają nadal wolny wybór, a co więcej, fakt, że wybór ma jakieś uwarunkowania, nie pozbawia
tego wyboru wolnego charakteru (przykładem jest ubóstwo: jest czynnikiem kryminogennym,
gdyż ubogi ma większą pokusę by kraść niż bogaty – nie oznacza to jednak, że zachowaniami
takiej osoby rządzą impulsy, nad którymi nie jest w stanie zapanować, przez co nie odpowiada
za swoje postępowanie i nie jest zdolna do reakcji na bodźce zewnętrzne; przeciwnie, groźba
poniesienia konsekwencji kradzieży ma taką osobę skłonić do podjęcia decyzji poniechania
kradzieży). Koncepcja ta podkreśla znaczenie odstraszania przez zagrożenie karą jako jedynego
czynnika związanego z kontrolą przestępczości, którym może manipulować państwo.
Podsumowują, teoria van den Haaga wykazuje, że wolnymi wyborami ludzkimi rządzą jednak
pewne prawidłowości – koncentruje się zatem nie na wolności wyboru, ale jego
uwarunkowaniach.
 Ekonomiczna teoria przestępczości: jest w pewnym sensie pokłosiem teorii van den Haaga jako
opartych na założeniu, iż sprawca jest racjonalny w tym sensie, że reaguje on w sposób
przewidywalny na określone bodźce zewnętrzne w postaci nagród i kar. Koncepcja
ekonomiczna, propagowana przez Beckera i Ehrlicha zakłada, że ludzie są jednostkami
racjonalnymi, w sposób racjonalny maksymalizującymi przyjemność i zadowolenie (jest to
przełożenie ekonomicznych koncepcji dotyczących popytu, podaży, zysku czy kosztów w
warunkach ograniczonych zasobów). Zgodnie z tezami podejścia ekonomicznego popełnienia
przestępstwa można oczekiwać wówczas, gdy sposobności dostępne jednostce nie ulegną
zmianie, przez co zachowanie przestępne, w tym przestępczość wielokrotną, traktować należy
jako wybór podyktowany przez istniejące sposobności – nie jest ona tak naprawdę warunkowana
przez uprzednie poddawanie osoby jednostki karaniu. Zwolennicy podejścia ekonomicznego
opierają się na założeniu, iż wszyscy ludzie reagują na określone bodźce w taki sam, racjonalny
sposób, co oznacza, iż zmiana kosztów i zysku prowadzi do zmiany dokonywanego wyboru,
aczkolwiek nie imputuje to świadomej kalkulacji w wyborze. Przestępczość, zgodnie z zasadą
maksymalizacji przyjemności i zadowolenia, pojawia się, gdy oczekiwana użyteczność możliwa
do osiągnięcia za pomocą przestępstwa jest większa od użyteczności płynącej z zaangażowania
się w alternatywną, zgodną z prawem działalność. Zadaniem państwa jest takie prowadzenie
polityki kryminalnej, aby alternatywa przestępna była jak najmniej atrakcyjna.
 Wilson i problem praktycznego znaczenia badania przyczyn przestępczości: jest on jednym z
najostrzejszych krytyków pozytywizu, a zwłaszcza nurtu socjologicznego, uznając, że teorie
pokroju teorii anomii czy teoria zróżnicowanych powiązań, dotyczą takich zmiennych, które
znajdują się nie tylko poza zasięgiem oddziaływania środków wymiaru sprawiedliwości, ale
31
często w ogóle poza zasięgiem jakiegokolwiek wywierania na nie wpływu przez państwo – przez
to, nawet jeśli ich twierdzenia dają się przełożyć na język polityki i jej wytyczne, działania
podejmowane na ich podstawie są bardzo ogólne, abstrakcyjne i trudne to realizacji czy
weryfikacji. W związku z tym poszukiwanie przyczyn przestępczości uznać można za dające
jednak mizerne efekty praktyczne, bo nieprzekładalne na konkretną politykę państwa. Wilson
postuluje zatem zastąpienie analizy przyczynowej analizą w kategoriach możliwości
praktycznego działania, stawiającej pytania nie o przyczyny problemu, ale o istotę stanu rzeczy,
który chcemy osiągnąć, posiadane możliwości pomiaru efektów działań i rodzaje narzędzi
działania praktycznego w arsenale władz mogących spowodować pożądaną zmianę
rzeczywistości/
 Perspektywa działań rutynowych Feldsona: koncepcja ta krytykuje pozytywizm, uznając że jego
błędem było założenie, że rozmiary przestępczości zależą od podaży sprawców (jest to zjawisko,
polegające na tym, że w społeczeństwie działają określone czynniki, które powodują, że
niektórzy ludzie popełniają przestępstwa; gdy intensywność oddziaływania tych czynników w
społeczeństwie wzrasta liczba sprawców i odwrotnie; pozytywizm zakładał zatem, że wpływać
na siłę oddziaływania tych czynników, co doprowadzi do spadku liczby potencjalnych
sprawców, a tym samym do spadku przestępczości). Feldson uważa tymczasem, że podaż
sprawców jest w każdym społeczeństwie pewną wartością stałą, zaś tym, co decyduje o
popełnianiu przez ludzi przestępstwa, jest okazja, która pojawia się gdy pojawia się obiekt
zdatny do zaatakowania oraz brak okoliczności chroniących ów obiekt przed atakiem – decyduje
zatem podaż okazji przestępczych, wielkość zmienna i modelowana przez szereg okoliczności,
zwłaszcza zaś przez fakt, że w nowoczesnych Jest to wynik tego, iż w społeczeństwach mamy do
czynienia z koncentracją zdatnych celów ataku oraz osłabieniem mechanizmów kontrolnych,
dotyczących zarówno samych obiektów ataku, jak i potencjalnych sprawców. Generalnie,
powodami osłabienia mechanizmów kontrolnych są procesy urbanizacji i zmiany społeczne takie
jak osłabienie mechanizmów kształtowania więzi społecznej związane z anonimowością i
rzeczowym charakterem więzi łączących mieszkańców wielkiego miasta, zmianą modelu
funkcjonowania rodziny (obecnie większość życia jednostki odbywa się poza rodziną, co
powoduje że ludzie znajdują się pod silniejszym wpływem instytucji pozarodzinnych, rodzinie
nie podporządkowanych i nie mogących wypełnić próżni kontrolnej po niej pozostałej), zmianą
cyklu życia współczesnych ludzi (wydłużanie się okresu adolescencji, zwłaszcza przez
wydłużanie się okresu edukacji, co powoduje pojawienie się okresu, w ramach którego młody
człowiek znajduje się poza kontrolą małych grup społecznych, przede wszystkim rodziny),
powiększaniem rozmiarów czasu wolnego oraz ekspansją przestrzeni publicznej (placów,
centrów administracji, środków komunikacji publicznej, różniących się od przestrzeni prywatnej
32
tym, że nikt nie czuje się za nie odpowiedzialny, nikt jej nie kontroluje). Konsekwencją
zanikania mechanizmów nieformalnej kontroli społecznej jest proces przerzucania coraz to
większego zakresu zadań na instytucje kontroli formalnej: policję, prokuraturę czy sądy, co
prowadzi do ich kryzysu, wynikającego z niemożności podołania nowym obowiązkom, do
których realizacji najczęściej się nie nadają. Problem ten pogłębia fakt, że warunkiem
prawidłowego funkcjonowania instytucji formalnej kontroli społecznej jest często oparcie ich na
fundamencie instrumentów nieformalnych, przez co ich zastępowanie jest nieskuteczne.
Teoria wiktymologii
 Termin wiktymologia pojawił się literaturze kryminologicznej dopiero z końcem lat czterdziestych jako
konsekwencja prac von Hetinga oraz Mendelsohna na temat roli ofiary w powstawaniu czynów
zabronionych. Pomimo ciągłego rozwoju, wspieranego przez organizacje takie jak Rada Europy czy ONZ,
w doktrynie nadal jest widoczny spór o przedmiot i zakres wiktymologi, w którym wyróżnia się kilka
podstawowych nurtów:
o koncepcja wiktymologii ogólnej Mendelshona: określa wiktymologię jako samodzielną dyscyplinę
naukową, zajmującą się wszystkimi ofiarami występującymi w społeczeństwie, niezależnie od źródeł
ich pokrzywdzenia, przez co w polu jej zainteresowania znajdują się tak ofiary działania sił przyrody,
jak i działań ludzkich; ze względu na różnorodność źródeł oraz charakter i rozmiary pokrzywdzeń
nie jest możliwe posługiwanie się jednolitymi metodami badawczymi, przy pomocy których można
byłoby zjawisko opisać i wyjaśnić
o koncepcja wiktymologii Eliasa: wiktymologia powinna zajmować się ofiarami pogwałceń praw
człowieka oraz ofiarami przestępstw, co oznacza, że źródłem pokrzywdzenia może być tylko działanie
człowieka; kategorię ofiar przestępstw należy poszerzyć o ofiary nadużyć władzy
o koncepcja .Separovica: traktuje wiktymologię jako naukę o cierpiącym człowieku, łącząc elementy obu
wcześniej omawianych koncepcji; według tej teorii, ofiarami, które powinny się znaleźć w orbicie
zainteresowań wiktymologii, są osoby zagrożone, pokrzywdzone lub unicestwione poprzez
działanie lub zaniechanie człowieka bądź strukturę, organizację bądź instytucję będącą jego
wytworem
o koncepcja wiktymologii kryminalnej, von Hentinga: ujmuje wiktymologię jako subdyscyplinę kryminologii, przedmiotem której są ofiary pokrzywdzone przestępstwem
 Definicja ofiary: stosowane są trzy definicje: najwęższa, w myśl której ofiarą przestępstwa jest konkretny
człowiek, który ponosi szkodę, doznaje nieuzasadnionej krzywdy lub cierpienia w wyniku popełnionego
przestępstwa, szerszą, gdzie oprócz jednostki ludzkiej ofiarą jest także grupa lub instytucja pokrzywdzona
lub poszkodowana oraz najszerszą, zakładającą, że ofiarą jest nie tylko jednostka ludzka czy
instytucja, lecz również porządek moralny lub prawny, zagrożony, poszkodowany lub zniszczony przez
czyn karalny. Ustawowe systemy prawnokarne zazwyczaj nie definiują ofiary przestępstwa; defnicję
33
taką zawiera natomiast „Deklaracja o podstawowych zasadach sprawiedliwości dla ofiar przestępstw i
nadużyć władzy” z 1985 roku, w myśl której ofiarami są osoby, które indywidualnie lub zbiorowo
poniosły uszczerbek w zdrowiu fizycznym lub psychicznym, doznały zaburzeń emocjonalnych, strat
materialnych lub istotnego naruszenia swoich podstawowych praw w wyniku działania lub zaniechania
będącego naruszeniem ustaw karnych obowiązujących w państwach członkowskich, w tym również
ustaw dotyczących przestępczego nadużycia władzy, niezależnie od tego, czy sprawca został ujawniony,
zatrzymany, oskarżony lub skazany i niezależnie od więzi rodzinnej łączącej sprawcę i ofiarę. Pojęcie
ofiary obejmuje również, jeśli zachodzi taka potrzeba, najbliższą rodzinę lub osoby pozostające na
utrzymaniu bezpośredniej ofiary i osoby, które doznały krzywdy w sytuacji zagrożenia lub zapobiegnięcia
wiktymizacji. Pojęcie ofiary nie występuje w polskim systemie prawnym, w którym funkcjonuje pojęcie
pokrzywdzonego przestępstwem, oznaczające osobę fizyczną lub prawną, której dobro prawne zostało
naruszone bezpośrednio lub zagrożone przestępstwem.
 Przestępstwa bez ofiar: jest to szczególna kategoria przestępstw, wprowadzona do literatury przez
Schura, który określił je jako akt dobrowolnej wymiany między osobami dorosłymi silnie pożądanych,
lecz prawnie zakazanych dóbr i usług.. Zwracał on uwagę, iż przestępstwa, w przypadku których wątpliwe
jest istnienie pokrzywdzenia ofiary,ulec powinny dekryminalizacji, gdyż najczęstszym jej powodem jest
nie naruszenie określonych dóbr prawnych, lecz złamanie norm moralnych. Koncepcja ta została
krytycznie rozwinięta przez Bedaua, który stwierdził, że za przestępstwo bez ofiary najczęściej uznaje się
zachowanie człowieka zakazane przez ustawę karną, polegające na zakazanej przez ustawę karną
wymianie dóbr i usług pomiędzy dorosłymi osobami, które wyraziły na to zgodę i sądzą, że że czyn taki
nie przynosi im szkody i dlatego nie informują władz o swoim udziale w takiej czynności. Odmienne
podejście proponuje Falandysz, wskazując na potrzebę rozróżnienia dwóch sposobów ujmowania
przestępstw bez ofiar: jako kategorii merytorycznej (obejmującej sytuacje, w których czyny nie są
społecznie niebezpieczne w stopniu niezbędnym do uznania ich za przestępstwa, a znajdują się w
katalogu przestępstw przede wszystkim siłą tradycji – te zbędne zakazy powinny ulec likwidacji), oraz
kategorii technicznej (obejmuje sytuacje, w których brak jest określonego pokrzywdzonego, doznającego
szkody przestępstwem i mogącego wnieść skargę lub złożyć zawiadomienie o popełnieniu
przestępstwa). Koncepcja przestępstw bez ofiar jest interesująca ze względów kryminalnopolitycznych,
szczególnie w odniesieniu do procesów kryminalizacyjnych i dekryminalizacyjnych oraz czynności
ustawodawcy.
Ofiara a sprawca przestępstwa
 Typologie ofiar: są to sposoby klasyfikacji osób stających się ofiarami przestępstw i najbardziej
narażonych na ich skutki. Szczególnie w wiktymologii pozytywistycznej próbowano wyjaśniać
skłonność do stania się ofiarą, czyli tak zwaną wiktymność – będącą według Mendelsohna określeniem
predyspozycji do stania się ofiarą – uważano bowiem, że rożni ludzie w różnym stopniu, ze względu na
34
różne okoliczności predysponowani są do tego, aby stawać się ofiarami różnych przestępstw. Klasyczna
typologia ofiar została stworzona przez von Hentinga, króry wyróżniał typy ofiar najbardziej narażone
na pokrzywdzenie przestępstwem (wśród typów biologicznych byli to ludzie młodzi, kobiety, ludzie
starsi, niedorozwinięci psychicznie lub wykazujący zaburzenia psychiczne, imigranci i mniejszości oraz
osoby ociężałe umysłowo, wśród typów psychologicznych zaś ofiary depresyjne, żądne zysku i
zachłanne, lubieżne i rozpustne, terroryzujące otoczenie, samotne oraz uwikłane w szczególnie trudne
sytuacje). W 1954 roku Ellenberger wprowadził do doktryny pojęcie urodzonej ofiary, czyli jednostki
przyciągającej przestępców z powodu ich stałej predyspozycji do roli ofiary, lecz teoria ta nie odegrała
większej roli w procesie rozwoju wiktymologii.
 Rola ofiary w procesie wiktymizacji: większe znaczenie w wiktymologii miały badania procesu stawania się
ofiarą, czyli procesu wiktymizacj, służące wyjaśnianiu etiologii poszczególnych przestępstw. Co więcej,
ustalenie roli, jaką ofiara odegrała w procesie wiktymizacji, w jakim stopniu swoim zachowaniem
doprowadziła do niej, stwarzało możliwość rozważań nad jej odpowiedzialnością za ów proces. Kierując
się tym śladem, Wolfgang stworzył koncepcję przyczynienia się ofiary do popełnienia przestępstwa, uważając
(w oparciu o badania zabójstw), że można wyróżnić takie sytuacje, w których ofiara rozpoczyna zdarzenie
– wszczyna kłótnię, prowokuje sprawcę. Zwolennicy tej teorii zaczęli nawet mówić o winie ofiary
(szczególnie Mendelsohn). Do koncepcji tej skłaniał się także Schaefer, twórca koncepcji
odpowiedzialności funkcjonalnej, której istotą jest rozłożenie odpowiedzialności między sprawcą i ofiarą w
zależności od roli, jaką odegrali w przestępstwie oraz Claster i David, zwracający uwagę na to, że fiara nie
tylko może sprzyjać wiktymizacji, ale i ją utrudniać. Badania te dostarczają wiele klasyfikacji ofiar w
zależności od sposobów ich zachowania i roli, jaką odegrały w powstaniu przestępstwa, lecz zostały
skrytykowane z uwagi na zbytnią koncentrację na ofierze i negacji działań sprawcy. Moga one być jednak
pomocne w:
o wyjaśnianiu etiologii i fenomenologii przestępstwa, jako że zachowanie ofiary może być traktowane
jako jedna ze zmiennych determinujących decyzję sprawcy o popełnieniu czynu
o zabezpieczania się potencjalnych ofiar przed wiktymizacją, gdyż rozeznanie co do tego, kto, kiedy i
w jakiej sytuacji staje się ofiarą pozwala jednostce zapobiegać wiktymizacji
o przyznania odszkodowania ofierze ze względu na to, iż we wszystkich programach kompensacyjnych
przy ustalaniu dopuszczalności oraz zakresu kompensacji uwzględnia się rolę ofiary, jaką odegrała ona w
przestępstwie, co może prowadzić do wykluczenia możliwości kompensacji w odniesieniu do ofiar np.
prowokujących sprawcę
o podejmowania decyzji co do rodzaju i wysokości wymierzanej kary (w kodeksie karnym ustawodawca
zobowiązuje sądo do uwzględniania zachowania się pokrzywdzonego przy wymiarze kary)
 Rodzaje wiktymizacji
35
o wiktymizacja pierwotna: jest to proces stawania się ofiarą w wyniku popełnionego przestępstwa; jego
konsekwencją jest wyrządzenie przez sprawcę szkody ofierze, która może polegać na utracie lub
uszkodzeniu własności oraz doznaniu krzywdy fizycznej lub psychicznej; doznanie to podlega
subiektywnej ocenie, przez co ofiara odczuwa skutki i reaguje na wiktymizację indywidualnie;
jednostka staje się ofiarą najczęściej nagle, nie jest ona przygotowana ani fizycznie, ani psychicznie
na sytuację, w której znajduje się po popełnieniu przestępstwa, przez co szuka pomocy i oparcia w
grupach odniesienia lub w aparacie państwa; obok wiktymizacji bezpośredniej, która dotyczy ofiary
przestępstwa, w literaturze pojawia się pojęcie wiktymizacji pośredniej, dotyczącej osób bliskich ofiary
oraz osób, które doznały krzywdy w sytuacji zagrożenia lub jej zapobiegnięcia
o wiktymizacja wtórna: wynika z faktu, że jednbostka może doznać powtórnie szkód i krzywd w wyniku
reakcji społecznej na jej wiktymizację; wtórnie pokrzywdzonym można zostać wskutek reakcji
najbliższego otoczenia w miejscu zamieszkania czy pracy, gdyż ciekawość czy potępienie środowiska
może powodować w stosunku do ofiary efekt stygmatyżujący i utrudnić jej powrót do stanu sprzed
popełnienia przestępstwa; wpływ na powstawanie tej formy wiktymizacji mają również niewłaściwe
działania organów wymiaru sprawiedliwości i mediów.
Kontakty ofiary z otoczeniem
 Ofiara a policja: ofiara odgrywa centralną rolę w inicjowaniu wszczęcia postępowania, co potwierdza
fakt, że prawie w 80% przypadków postępowanie przygotowawcze jest wszczynane na podstawie
zawiadomienia o przestępstwie pochodzącego od obywateli, szczególnie od ofiar. Ofiary informują o
zaistynieniu przestępstwa, ich pokrzywdzeniu, w 40% wskazują sprawcę. Obecnie ofiary częściej
podejmują decyzję o niezawiadamianiu policji (zwłaszcza w Polsce, wskaźnik zgłoszeń wynosi 30%); decyzja
o zawiadomieniu uzależniona jest bardziej od rodzaju przestępstwa niż od charakterystyki ofiary czy
sprawcy (w przypadku wiktymizacji przestępstwem przeciwko osobie, powodami działania ofiar są chęć
zobaczenia ukarania sprawcy oraz zapobieżenia powtórzenia przez niego czynu; w przypadku
wiktymizacji przestępstwem przeciwko mieniu ofiary interesuje uzyskanie odszkodowania; powodami
działania ofiary są także poczucie obowiązku potrzeba uzyskania potwierdzenia faktu przestępstwa dla
ubezpieczyciela, odstraszenie sprawcy przed powtórnym popełnieniem czynu, chęć uzyskania poczucia
bezpieczeństwa czy poprowadzenia do procesu sądowego w celu udowodnienia winy sprawcy i
ukarania go). Ofiara jest zainteresowana policją jako agencją interwencji kryzysowej, rozstrzygającą
konflikt i przywracającą porządek; jej oczekiwania wobec policji dotyczą udzielenia pomocy,
informacji o ich roli w procesie, prawach i obowiązkach, o przebiegu procesu, podejmowanych decyzjach,
ich skutkach itd. Zazwyczaj nie mają problemu w uzyskaniu pomocy, gdyż z racji swojej pozycji są
traktowane z należytą uwagą, starannością i uprzejmością, jako że ich waga w późniejszych działaniach
jest krytyczna, jednakże lecz między oczekiwaniami a rzeczywistością dochodzi niekiedy do
rozbieżności, wynikłych ze sprzeczności interesów czy ograniczonych środków policji. Policja może
36
także traktować ofiarę instrumentalnie, jako źródło informacji o przestępstwie – to zaś może prowadzić
do wtórnej wiktymizacji. Odnoszą się do tego zalecenia Rady Europy z 1985 roku, stwierdzające, że
pracownicy policji powinni być przeszkoleni, jak zajmować się w sposób sympatyczny, konstruktywny i
reasekuracyjny ofiarami, policja powinna informować ofiarę o możliwościach uzyskania pomocy, ofiara
powinna być uprawniona do uzyskania informacji o wyniku działań policji, zaś policja w każdym
sprawozdaniu do organów oskarżających powinna przedstawić kwestie dotyczące szkód poniesionych
przez ofiarę. W kodeksie postępowania karnego ustawodawca zaznaczył ponadto, że przepisy
tego kodeksu mają na celu takie ukształtowanie procesu, aby uwzględnione zostały prawnie chronione
interesy pokrzywdzonego.
 Ofiara a sąd: pozycja ofiary w postępowaniu interesuje wiktymologię, gdyż stara się ona stara się ustalić,
czy ofiara ma zapewnione możliwości brania aktywnego udziału w tej fazie procesu, w jakich rolach może
występować, jak jest traktowana przez sąd oraz w jakim stopniu uwzględniane są jej interesy w orzekaniu
kary i innych środków karnych. W większości systemów karnych rola ofiary w postępowaniu sądowym
jest drugorzędna, dominuje za to rola państwa jako oskarżyciela publicznego, co wyunika z koncepcji
procesu karnego jako środka realizującego państwowe prawo karania za czyny godzące nie tylko w
poszczególne osoby, ale także w porządek publiczny chroniony przez prawo karne. Nadal jednak ofiara ma
prawo do aktywnego uczestniczenia w postępowaniu sądowym w charakterze strony, także oskarżyciela
posiłkowego obok oskarżyciela publicznego lub zamiast niego (obecny kodeks zwiększył możliwość
występowania ofiary w tej roli, nie jest ona bowiem już uzależniona od oceny sądu, czy ów udział „leży
w interesie wymiaru sprawiedliwości", czy też nie). Ofiara może także wnieść akto oskarżenia w
wypadku powtórnego wydania przez prokuratora postanowienia o odmowie wszczęcia lub umorzeniu
postępowania oraz występować w roli oskarżyciela prywatnego w wypadku przestępstw przeciwko
czci i nietykalności cielesnej oraz lekkiego uszkodzenia ciała. Możliwe jest także adhezyjne
powództwo cywilne. Najczęściej jednak ofiara występuje w postępowaniu w charakterze świadka, co
bywa często uciążliwe ze względu na czasochłonność oraz koszty. Problem, czy interesy ofiary są
uwzględniane w postępowaniu sądowym, jest dyskutowany w dwóch kontekstach: możliwości orzekania
o odszkodowaniu oraz możliwości wpływu ofiary na rodzaj i rozmiary sankcji. Szkoda wyrządzona ofierze
przestępstwem może zostać naprawiona przez orzeczenie obowiązku naprawienia szkody (wniosek pokrzywdzonego lub innej osoby uprawnionej, w razie skazania za: spowodowanie śmierci, ciężkiego
uszczerbku na zdrowiu, naruszeniu czynności narządu ciała lub rozstroju zdrowia, przeciwko bez
pieczeństwu w komunikacji lub przeciwko środowisku, mieniu lub obrotowi gospodarczemu) oraz
nawiązki (jest to kwota pieniężna, którą oskarżony ma obowiązek zapłacić na rzecz pokrzywdzonego
lub wskazany cel społeczny orzekana zamiast obowiązku naprawienia szkody w celu zadośćuczynienia
za ciężki uszczerbek na zdrowiu, naruszenie czynności narządu ciała, rozstrój zdrowia, a także za
doznaną krzywdę; jej wysokość nie może przekraczać dziesięciokrotności najniższego miesięcznego wy37
nagrodzenia w czasie orzekania w pierwszej instancji; może być także orzekana w przypadku skazania za przestępstwo znieważenia; w przypadku skazania za umyślne przestępstwo przeciwko życiu lub
zdrowiu albo za inne umyślne przestępstwo, którego skutkiem jest śmierć człowieka czy ciężki
uszczerbek na zdrowiu, sąd może orzec nawiązkę na wskazany cel społeczny związany z ochroną
zdrowia). Środki te orzekane są tak obok kary zasadniczej jak i samoistnie, gdy sąd odstępuje od
wymierzenia kary lub zawiesza jej wykonanie. Szkodę naprawić może także państwo, korzystając z
odpowiednich funduszy, np. funduszu alimentacyjnego. Wreszcie, ofiara odgrywa pewną rolę na
etapie orzekania kary i środków karnych, jako że sąd przy podejmowaniu decyzji co do tych zagadnień
powinien wziąć pod uwagę starania sprawcy o naprawienie szkody, wyniki przeprowadzonej mediacji
pomiędzy pokrzywdzonym i sprawcą; sposób zachowania się sprawcy wobec ofiary może także rzutować
na łagodzenie kary czy zastosowanie warunkowego umorzenia postępowania.
 Pojednawcze sposoby rozwiązywania konfliktów karnych: pojawiły się one wskutek
rozpowszechnienia teorii abolicjonistycznych, szczególnie koncepcji Christiego oraz wyników
badań wiktymologicznych dotyczących pozycji ofiar w systemie wymiaru sprawiedliwości i dyskusji
na temat nowego modelu wymiaru sprawiedliwości. Wówczas pojawiła się koncepcja pozasądowego
rozstrzygania konfliktów karnych poprzez środki pokroju mediacji, arbitrażu czy koncyliacji i innych
praktyk lokalnych. Celem powyższych działań jest doprowadzenie do porozumienia między sprawcą a
ofiarą i zaakceptowanie przez nich rozwiązania, które zakończy istniejący rkonflikt, co poprzedzane
jest odpowiednim procesem pojednawczym. Najczęściej stosowana jest mediacja, która, według jej
zwolenników daje pokrzywdzonemu możliwość aktywnego uczestniczenia w rozwiązywaniu sprawy,
brania udziału w formułowaniu ugody i uzgadnianiu zadośćuczynienia oraz uświadomienia sprawcy
wyrządzonej jego czynem szkody i uniknięcia wtórnej wiktymizacji, sprawcy zaś szansę uniknięcia
sankcji karnej, stygmatyzacji w wyniku ukarania i wykonania kary oraz świadomego naprawienia skutków
swego czynu; wymiar sprawiedliwości natomiast może zostać odciążony od pewnej ilości spraw karnych,
a społeczna akceptacja mediacji może prowadzić do zmiany postaw społecznych wobec sprawców
oraz sposobu ich karania i sprzyjać aktywizacji społecznej w działaniach profilaktycznych. Aby
mediacja doszła do skutku, muszą być spełnione trzy warunki: zgoda obu stron, brak komplikacji w
sprawie i uznanie przez sprawcę popełnionego czynu. Po spełnieniu tychże warunków, mediacja toczy
się etapami: najpierw następuje selekcja sprawców i ofiar do mediacji, jako że nie wszystkie osoby są
na nią podatne; następnie, mediator odbywa osobne spotkania z pokrzywdzonym oraz ze sprawcą w
celu omówienia zdarzenia i ustalenia stosunku do drugiej strony, wreszcie dochodzi do spotkania
ofiary, sprawcy i mediatora, podczas którego powinno nastąpić porozumienie; w końcowym
etapie mediator kontroluje wykonanie podjętego przez sprawcę zobowiązania i zawiadamia o tym
organ, który kierował sprawę do mediacji. W prawie polskim prokurator może, z inicjatywy lub za
zgodą stron, skierować sprawę do instytucji lub osoby godnej zaufania w celu przeprowadzenia
38
postępowania mediacyjnego między podejrzanym i pokrzywdzonym, jeżeli ma to znaczenie dla
wystąpienia do sądu z wnioskiem o skazanie oskarżonego bez przeprowadzenia rozprawy lub o
warunkowe umorzenie postępowania. Owa instytucja lub osoba sporządza po przeprowadzeniu
postępowania sprawozdanie z jego przebiegu i wyników, które prokurator bierze pod uwagę,
decydując o wnioskowaniu. Do mediacji może dojść na etapie postępowania przygotowawczego oraz
sądowego, w ramach wstępnej kontroli oskarżenia, aczkolwiek nie jest to możliwe gdy prokurator
skierował już do sądu akt oskarżenia. Wpływ mediacji na wymiar kary natomiast wyraża się w:
zobowiązaniu sądu do brania pod uwagę przy wymiarze kary pozytywnych wyników mediacji,
możliwości stosowania nadzwyczajnegp złagodzenia kary w wypadku pojednania się ofiary ze sprawcą,
naprawienia szkody lub uzgodnienia sposobu jej naprawy. Oprócz mediacji ustawodawca wprowadził
instytucję porozumienia się oskarżonego z pokrzywdzonym, umożliwiając odroczenie posiedzienia przez
sąd w wypadku, kiedy zaistnieje szansa porozumienia się stron.
 Ofiara a środki masowego przekazu: jest to jeden z ważniejszych problemów, istniejących z
powodu możliwości wywołania ponownej wiktymizacji jednostki przez media. Z tego powodu
polskie prawo prasowe: zakazuje publikowania w prasie danych osobowych i wizerunku świadków,
pokrzywdzonych i poszkodowanych, chyba że wyrażą oni na to zgodę (nie jest to jednak zakaz
sankcjonowany normami prawnokarnymi a jedynie legitymacją cywilnoprawną); zakaz ten jest stosunkowo
często łamany, przez co ofiara może być znacznie łatwiej zidentyfikowana niż sprawca, odwrotnie niż np. w
prasie niemieckiej. Nie w każdym wypadku powstania możliwości identyfikacji ofiary jest ona narażona na
wtórną wiktymizację, co zależy od osoby ofiary i typu przestępstwa. Skutki mogą okazać się także
pozytywne, aczkolwiek zdarza się to rzadko.
Zjawisko wiktymizacji
 Pojęcie wiktymizacji kryminalnej: w literaturze jest spotykane w dwóch postaciach:
dynamicznej (jako określenie procesu stawania się ofiarą) oraz statycznej (jako określenie zjawiska
występowania ofiar przestępstw w społeczeństwie). Rozwój badań nad wiktymizacją, obejmujących swym
zasięgiem coraz to większe grupy ludzi , ma na celu oszacowanie rozmiarów, dynamiki i struktury wiktymizacji,
które to czynniki są z kolei wykorzystywane do określania rozmiarów dynamiki i struktury przestępczości
rzeczywistej, służąc charakteryzowaniu zjawiska przestępczości. Badania te posługują się różnymi miernikami,
aczkolwiek najczęściej stosowane są: ogólny wskaźnik wiktymizacji (odsetek ofiar wśród ogółu badanych),
wskaźnik wiktymizacji dla poszczególnych rodzajów przestępstw (odsetek ofiar przestępstwa danego
rodzaju wśród ogółu badanych), wskaźnik wiktymizacji wielokrotnej dla poszczególnych rodzajów przestępstw
(odsetek osób padających częściej niż jeden raz oriarą danego rodzaju przestępstwa wśród ogółu badanych),
ogólny współczynnik ryzyka wiktymizacji (liczba rozpatrywanych przestępstw przypadająca na 100 badanych
osób) i współczynnik ryzyka wiktymizacji dla poszczególnych rodzajów przestępstw (liczba rozpatrywanych
przestępstw danego rodzaju przypadająca na 100 badanych osób). Badania te są także stosowane w
39
szacowaniu wielkości ciemnej liczby przestępstw, czyli rozmiarów przestępczości nieujawnionej, co
dokonywane jest przez analizę liczby przestępstw popełnionych (wskaźnika wiktymizacji właśnie) i liczby
przestępstw stwierdzonych.
 Skutki wiktymizacji: oprócz skutków fizycznych istnieją także konsekwencje psychologiczne i
emocjonalne Ich intensywność i długość trwania zależały od rodzaju przestępstwa: ofiary przestępstw
przeciwko osobie odczuwały fakt wiktymizacji mocniej niż ofiary przestępstw przeciwko własności,
nawet jeśli są one relatywnie lżejsze. Wpływ wiktymizacji bywa też różny w zależności od związku
ofiary z przestępcą – w wypadku przestępstw przeciwko osobie, jeśli ofiary dobrze znały sprawcę, ich
reakcje emocjonalne były znacznie mocniejsze niż w przypadku, kiedy sprawcą była osoba obca.
Szczególnie wyróżnianą kategorią, jeżeli chodzi o przestępstwa, powodującą najsilniejsze skutki
wiktymizacyjne są przestępstwa zgwałcenia oraz inne przestępstwa seksualne z użyciem przemocy,
powodujące znacznie częstsze, mocniejsze i bardziej długotrwałe reakcje ofiar. Zwrócenie uwagi na
konsekwencje emocjonalne, jakich ofiara doznaje w wyniku wiktymizacji ma znaczenie dla prawidłowej
oceny rozmiarów szkody wywołanej przestępstwem oraz sposobu jej naprawienia.
 Ryzyko wiktymizacji: w badaniach wiktymizacyjnych zmierza się do ujawnienia czynników
sprzyjających wiktymizacji. Wyróżniane są czynniki przestrzenne (szczególnie widoczne w miastach,
których struktura przestrzenna może ułatwiać lub utrudniać popełnianie przestępstw, co powoduje, że
określone grupy mieszkańców mogą być mniej lub bardziej narażone na wiktymizację; teoria dającej się
obronić przestrzeni Newmana podkreśla znaczenie takiego architektonicznego i urbanistycznego
planowania, dzięki któremu istniałaby większa możliwość obserwacji terenu i ludzi, a tym samym
funkcjonowania kontroli nieformalnej), sytuacyjne (zróżnicowany poziom wiktymizacji jest związany ze
sposobem codziennego funkcjonowania osób; w modelu Cohena, Kluegela i Landa, wyjaśniającym
codzienną aktywność, wyróżnia się cztery czynniki mające wpływ na ryzyko wiktymizacji: odsłonięcie
celu, czyli jego dostępność fizyczną, strzeżenie, czyli możliwość zabezpieczenia osoby lub rzeczy przed
przestępstwem, atrakcyjność czyli materialną lub symboliczną wartość osoby lub mienia oraz
bliskość, czyli odległość celu od obszaru, w który sprawca może się wtopić w celu uniknięcia
wykrycia) i związane z charakterystyką fizyczną, psychiczną i społeczną jednostki (pewne cechy fizyczne,
takie jak płeć, wiek, psychiczne jak upośledzenie czy społeczne jak klasa czy narodowość sprzyjają
wiktymizacji) Relacje między charakterystyką jednostki a wskaźnikiem wiktymizacji mogą różnić się w
zależności od rodzaju przestępstwa oraz kraju, ich identyfikacja zaś ma znaczenie dla podejmowania
działań prewencyjnych.
Strach przed przestępczością
 Definicja: strach przed przestępczością w obecnej doktrynie jest traktowany jako pewien
konglomerat myśli i odczuć, złożony ze składnika afektywnego (jest nim subiektywne poczucie
bezpieczeństwa lub niebezpieczeństwa, doświadczane w życiu codziennym oraz strach przed
40
wiktymizacją, dotyczący wszystkich możliwości stania się ofiarą przestępstwa), kognitywnego (jest nim
ocena rozwoju przestępczości oraz prawdopodobieństwa wiktymizacji) i konatywny, czyli behawioralny
(jego wskaźnikiem są przedsiębrane przez jednostkę środki ostrożności w celu zabezpieczenia się przed
przestępstwem, tak obronne typu instalacji dodatkowych zamków czy alarmów jak i uchylania się, polegające na
unikaniu pewnych miejsc, sytuacji czy kontaktów ocenianych jako niebezpieczne).
 Wyjaśnienie strachu przed przestępczością: jest on wyjaśniany z trzech perspektyw:
o wiktymizacyjnej: wyjaśnia strach na płaszczyźnie indywidualnej, opierając się na założeniu,
że jest on rezultatem indywidualnych doświadczeń wiktymizacyjnych; powoduje to, że osoba
wiktymizowana ujawnia wyższy poziom strachu przed przestępczością niż osoba bez doświadczenia
wiktymizacyjnego oraz że częściej stosuje środki ostrożności
o kontroli społecznej: wyjaśnia strach na płaszczyźnie małych społecznych, przyjmując, że jest on
konsekwencją rozpadu poczucia więzi i utraty nieformalnej kontroli społecznej; na jego
występowanie mogą mieć wpływ tak realny rozpad więzi spowodowany dezorganizacją społeczną,
jak również postrzeganie zewnętrznych objawów nieporządków jako oznak rozpadu
o problemu społecznego: wyjaśnia strach na płaszczyźnie dużych struktur społecznych, zwracając
uwagę na rolę środków masowego przekazu w kreowaniu problemów społecznych i wskazując, że
strach przed przestępczością może być konsekwencją ich działania; ten medialny obraz może
służyć manipulacji nastrojami społecznymi
Budowane modele dla wyjaśniania strachu przed przestępczością są różne w zależności od poziomu,
na którym jest on wyjaśniany. Model jednostkowy jest oparty zazwyczaj na trójskładnikowej
koncepcji strachu przed przestępczością i zawiera zmienne opisujące indywidualną charakterystykę
jednostki, społeczne położenie (gęstość zaludnienia, segregacja, poziom przestępczości itp.), percepcję
dezorganizacji społecznej (przejawów wandalizmu, alkoholizmu, narkomanii itp.), kognitywną ocenę (ryzyka,
podatności, poziomu przestępczości, pracy policji itp.), bezpośrednie i pośrednie doświadczenie z
przestępczością oraz środki ostrożności zabezpieczające przed wiktymizacją. Dane dostarczane przez te
badania wskazują, że:
o cechy spoleczno-demograficzne jednostki są istotne dla odczuwanego poczucia bezpieczeństwa,
strachu przed przestępczością, oceny rozwoju przestępczości, ryzyka wiktymizacji oraz
podejmowanych środków w celu zabezpieczenia się przed przestępczością: mężczyźni, młodsi, z
wyższym wykształceniem, stanu wolnego czują się bardziej bezpieczni; kobiety, osoby starsze, z
niższym poziomem wykształcenia, osoby zamężne czują się mniej bezpiecznie; środki ostrożności
częściej są podejmowane przez osoby młodsze niż starsze, osoby z wyższym niż niższym
wykształceniem, o wyższym statusie społeczno-ekonomicznym niż o niższym, zamężne niż wolne
o strach przed przestępczością jest związany z miejscem funkcjonowania jednostki: odczuwanie zwiększonej
obecności policji zwiększa poczucie bezpieczeństwa jednostki oraz sposób postrzegania przestępczości w
41
miejscu i poza miejscem zamieszkania; osoby, które oceniają oświetlenie uliczne jako zbyt ciemne,
posiadają więcej środków zabezpieczających i odczuwają większy strach przed wiktymizacją niż
osoby oceniające je jako wystarczająco jasne; osoby, które często znajdują się w miejscach
stwarzających dogodne warunki dla popełniania przestępstw, wzrost przestępczości w miejscu
swego zamieszkania postrzegają jako większy, a ryzyko wiktymizacji oceniają wyżej niż osoby,
które czynią to rzadziej; ilość środków zabezpieczających przed przestępczością rośnie wprost
proporcjonalnie do gęstości zaludnienia na danym terenie
o bezpośrednie doświadczenie wiktymizacyjne ma wpływ na prognozowanie ryzyka wiktymizacji: osoby
z doświadczeniem wiktymizacyjnym częściej ryzyko wiktymizacyjne oceniają jako wyższe
o pośrednie doświadczenie wiktymizacyjne może wpływać na poczucie bezpieczeństwa: większa ilość
informacji o przestępczości oraz o jej ofiarach może zmniejszać poczucie bezpieczeństwa
 Poziom strachu przed przestępczością w Polsce: określenie go jest niezmiernie trudne, z uwagi
na brak całościowych badań dotyczących tego problemu. W latach 90-tych CBOS rozpoczął
monitoring poczucia zagrożenia przestępczością obywateli według kryteriów poczucia bezpieczeństwa
w skali kraju, miejsca zamieszkania oraz osobistego zagrożenia. Na pytanie o bezpieczeństwo kraju jako
całości, około trzech czwartych respondentów w ostatnich latach odpowiedziało negatywnie; odwrotnie
wypadły testy związane z drugim kryterium, przy czym w swoim miejscu zamieszkania najbezpieczniej
czuli się mieszkańcy wsi i małych miast, mniej bezpiecznie zaś dużych i największych miast. Obawa o
możliwość stania się ofiara natomiast występuje u dwóch trzecich obywateli, przy czym 15% odczuwa
ją w znacznym stopniu. W badaniach ogólnego poziomu lęku, obawa przed wiktymizacją własną lub
kogoś z rodziny zajęła trzecie miejsce, po lęku o stan zdrowia i lęku przed obniżeniem obecnego
poziomu życia rodziny. Ponadto, dwie trzecie obywateli uznało w podobnym badaniu, że przestępczość
w bardzo poważnym stopniu zagraża krajowi, stawiając ją na pierwszym miejscu przed bezrobociem i
rządami niekompetentnych osób.
42