Rozdział II Poglądy na zjawisko wojny teoretyków związanych z obiema stronami konfliktu 2.1. Ideologiczne myśli wojskowe Omawiane strony konfliktu a więc III Rzesza oraz Związek Radziecki to narody oparte na pewnych ideologiach. W państwie Hitlera była to ideologia faszystowska natomiast w narodzie rządzonym przez Józefa Stalina mowa o ideologii komunistycznej. Każde z mocarstw u podstawy swojego istnienia miało pewne autorytety kształtujące dane ideologie oraz tworzące pojęcia związane z postrzeganiem oraz prowadzeniem wojen. Na zasadach tych oparte były późniejsze prowadzenie konfliktów zbrojnych przez wspomniane państwa. 2.1.1. Wojna według komunistycznych myślicieli Działania Związku Radzieckiego opierały się na tak zwanej marksistowskiej myśli wojskowej stworzonej przez Karola Marksa oraz Fryderyka Engelsa. W późniejszych latach myśl została zmodyfikowana przez pierwszego przywódcę Rosji Radzieckiej, Włodzimierza Ilicza Lenina. Zaowocowało to pomyślnie przeprowadzoną rewolucja październikową w 1917 roku co dało początek Związkowi Radzieckiemu. Myśl opierała się głównie na działaniach niekonwencjonalnych1. Osobą odpowiedzialną za największy rozwój marksistowskiej myśli wojskowej był Fryderyk Engels, którego dzieła opisywały najważniejsze zagadnienia nurtu. Myśliciel na piedestale stawiał czynnik moralny, który według niego był kluczowym do osiągnięcia zwycięstwa nad przeciwnikiem. Chodziło o ciągły wysiłek wojska aby osiągać małe sukcesy w walce z wrogiem co miało druzgocący wpływ na morale przeciwnika a tym samym budujące wobec sojuszników. Niezbędne było też propagowanie myśli, wzorców oraz ideałów ideologicznych mające zmotywować żołnierzy do walki z silniejszym oponentem. Marksistowska myśl wojskowa była adresowana do proletariatu mającemu przeciwstawić się silniejszym oponentom, dysponującym znacznie lepszym wyposażeniem. Jednak założenie to doskonale pasuje do sytuacji na początku wojny pomiędzy III Rzeszą a ZSRR. Ponieważ pierwotnie III Rzesza miała przewagę nad Armią Czerwoną biorąc pod uwagę sprzęt, wyszkolenie żołnierzy jak i aspekt organizacyjny. Marks i Engels byli zwolennikami 1 L. Wyszczelski, Teorie wojenne i ich twórcy na przestrzeni dziejów, Warszawa 2009, s. 295. 1 prowadzenia wojny partyzanckiej co również znalazło swoje zastosowanie u zarania wielkiej wojny ojczyźnianej ponieważ wiele radzieckich oddziałów zostało odciętych od głównych sił, tym samym zmuszone zostały do prowadzenia partyzanckiej taktyki z ukrycia. Pochylał się też nad problematyką istotną z perspektywy poprawnego funkcjonowania wojska a mianowicie wyposażenia armii oraz uzbrojenia. Był zwolennikiem rozwoju uzbrojenia w myśl wprowadzania nowych technologii oraz preferował ujednolicenie stosowanej amunicji dla poprawy czynnika logistycznego2. Engels sformułował sześć głównych zasad według, których powstanie lub wojna miały się zakończyć pomyślnie, maksymy te brzmiały następująco3: Walkę należy rozpocząć tylko wtedy kiedy ma się przekonanie o istniejących szansach powodzenia Ekonomiczne oraz umiejętne wykorzystanie sił i środków podczas walki w celu osiągnięcia najważniejszych zadań w odpowiednim miejscu oraz czasie Działania podczas walki powinny być zdecydowane i stanowcze natomiast formy walki nie mogą być bierne lecz mają odznaczać się aktywnym działaniem Wroga atakować należy gdy jego wojska są rozproszone przy wykorzystaniu elementu zaskoczenia Wspomniane wcześniej ciągłe odnoszenie niewielkich sukcesów w starciach z wrogiem Moralne oddziaływanie na żołnierzy Klasa robotnicza była głównym obszarem zainteresowań podczas badań prowadzonych nad zjawiskiem wojny przez Marksa i Engelsa. Będąc przedstawicielami socjalizmu przeciwstawiali się kapitalizmowi oraz polityce z nim związaną. Sprzeciwiali się wizji wojny niesprawiedliwej czyli zbrojnej agresji, napaści na inne przeważnie słabsze państwo. Byli przychylni za to wojnom narodowowyzwoleńczym lub obronnym. Propagowali prawo do walki słabszych narodów z silniejszym najeźdźcą. Marksiści popierali ruchy demokratyczne przeciwstawiając się wojnom o charakterze zaborczym. Dostrzegali wielki poziom militaryzacji znaczących mocarstw światowych co nieuchronnie zmierzało do powstania konfliktu zbrojnego na szeroką skalę. Twierdzili iż połączenie przedstawicieli klasy robotniczej z narodów całego świata położy kres prowadzenia wojen raz na zawsze4. Tamże, s. 294. F. Engels, Wybrane pisma wojskowe, Warszawa 1962, s. 53-54. 4 W. Krztoń, Zjawisko wojny na przestrzeni dziejów, wybrane aspekty, Politechnika Rzeszowska 2015, s.110. 2 3 2 Kontynuację oraz dalszy rozwój marksistowskiej myśli wojennej przypisuję się przywódcy rewolucji październikowej oraz pierwszemu przywódcy Rosji Radzieckiej Włodzimierzowi Iliczowi Leninowi. Problematykę wojen badał z uwzględnieniem materializmu historycznemu. Było to pojęcie ściśle związane z filozofią marksistowską. Była to dialektyczna teoria zmian społecznych oraz historycznych uznająca za podstawowy składnik, który określa wszelkie ludzkie przedsięwzięcia, bazę ekonomiczną. W obszarze jego badań znaleźć można historyczny charakter wojen oraz genezę konfliktu. Twierdził iż należy wziąć pod uwagę każdy konflikt z osobna w myśl zbadania jego przyczyn i charakteru a unikać uogólniania problematyki. Uważał, że wojny opierają się na stałym cyklu gdzie mamy do czynienia z początkowym stanem pokoju, po którym następuje zjawisko wojny by końcowo znowu doprowadzić do pokoju między stronami konfliktu. Lenin zauważył konieczność udoskonalenia definicji wojny wprowadzonej przez słynnego pruskiego generała i teoretyka Carla von Clausewitza. Radziecki polityk twierdził iż wojna będąc pewnego rodzaju kontynuacją polityki drastycznymi środkami zawsze będzie oparta również na zjawisku przemocy. Natomiast pokój to kontynuacja tego stanu z uwzględnieniem zmian powstałych na skutek teatru działań militarnych5. Wojna w postrzeganiu radzieckiego myśliciela miała stać się przedmiotem badań, kładł nacisk na funkcję wojny w danym społeczeństwie. Inne rodzaje zbrojnych zmagań znacznie różniły się od wojen biorąc pod uwagę konflikty zewnętrzne i wewnętrzne. Postrzegał wojny jako pewnego rodzaju zjawiska historyczne. Lenin za przyczynę toczenia wojen uważał podziały klasowe wewnątrz państw. Jeżeli owe podziały znikną, widmo przyszłych konfliktów zbrojnych zostanie zażegnane. Argumentował również, że do zmiany kwalifikują się również ogólnie pojęte zjawiska społeczne związane z wojną takie jak prawo narodów do prowadzenia walki zbrojnej. Zaliczał też do tej problematyki stałe przygotowywanie się narodów pod ewentualny konflikt zbrojny poprzez ciągły rozwój taktyk i technik wojskowych. Jako osoba z poglądami skrajnie socjalistycznymi sprzeciwiał się kapitalizmowi, którego ciągły rozwój uważał za jedną z głównych przyczyn wybuchów konfliktów zbrojnych6. Włodzimierz Ilicz Lenin opracował również swoje główne poglądy traktujące o problematyce wojny, które prezentowały się następująco7: W.I. Lenin, Dzieła, t.22, Warszawa 1954, s 187. W.I. Lenin, O wojnie, armii i obronie ojczyzny, t. 1, Warszawa 1959, s. 54. 7 J.T. Gęsek, Znaczenie prac Lenina o genezie, rodzajach i typach wojen dla rozwoju współczesnej myśli wojskowo-teoretycznej, [w:] Lenin a problemy obronności, materiały z konferencji naukowej poświęconej setnej rocznicy urodzin W.I. Lenina, red T. Płońska, F. Czuchrowski, Warszawa 1970, s. 72-73. 5 6 3 Wojny prowadzące do podwyższenia wpływu klas wyzyskujących powinny być potępione Wyrażenie poparcia dla prowadzenia wojen sprawiedliwych Usuwanie polityczno-społecznych źródeł konfliktów co prowadzić ma do całkowitej eliminacji zjawiska wojny Historyczna analiza każdej wojny powinna być dokonywana przez pryzmat politycznego charakteru Apel do partii marksistowskich aby kreowały swoje podejście do wojny na podstawie wspomnianej analizy Stosunek do prowadzenia wojen przez marksistów został jasno określony przez Lenina. Podobnie jak ruchy kapitalistyczne oraz anarchistyczne. Uważał wojny za zło w czystej postaci lecz wskazał pewne różnice w pojmowaniu problematyki wojny między marksistami a wspomnianymi nurtami. Chodziło głównie o bezsprzeczne powiązanie zjawiska wojny z dwubiegunowością klasową występującą wewnątrz narodu. Jedynym sposobem za zażegnanie wojen było całkowite zatarcie odmienności społecznych między klasą robotniczą a burżuazją tak bardzo znienawidzoną przez ruchu socjalistyczne w okresie przewrotu październikowego. Lenin wyraził również przychylność do prowadzenia wojen domowych między wspomnianymi klasami gdzie popierał słuszność buntu proletariatu. Uogólniając uważał socjalizm za gwarancję pokoju na świecie8. W 1917 roku Lenin ukazał swoje stanowisko na temat sztuki wojennej. Podstawą zasad były ofensywne działania wojenne odznaczające się śmiałością i zdecydowaniem. Negował działania pośrednie stawiając tylko i wyłącznie na całkowite rozprawienie się z przeciwnikiem uważając tą maksymę za kluczową w kontekście sukcesu. Zwracał szczególną uwagę na dysponowanie ekonomią sił. Natarcie było według polityka jedną z najważniejszych form działań operacyjnych, lecz nie należało bagatelizować innych konfiguracji. Aby przyjąć optymalny plan działań należało wziąć pod uwagę stan sił własnych jak i przeciwnika dokonując chłodnej, starannej oceny. Na piedestale stawiał realizację celu podejmowanych działań, który wcześniej należało ściśle określić. Kolejną skuteczną według radzieckiego przywódcy taktyką był atak z zaskoczenia na przeciwnika przy uwzględnieniu odpowiedniego czasu oraz miejsca. Morale wroga miały być osłabiane poprzez odcięcie jego sił od ewentualnej 8 W.I. Lenin, Dzieła, t.21, s. 313. 4 drogi umożliwiającej skuteczny odwrót. Inicjatywa miała być utrzymywana na wszystkich polach prowadzenia działań wojennych9. Na początku Lenin był zwolennikiem zniesienia regularnej armii oraz powszechnego obowiązku służby wojskowej. Armia miała być zastąpiona uzbrojonym ludem. Zastosowana zmiana przyniosła sukces podczas rewolucji październikowej w 1917 dający bolszewikom władzę w Rosji. Jednak w dalszych etapach funkcjonowania państwa system ten okazał się wadliwy. Przywódca zmuszony więc został do przywrócenia powszechnego obowiązku służby wojskowej, na którym oparta była stworzona wówczas Robotniczo Chłopska Armia Czerwona. Dało to początek istnienia oraz organizacji Armii Czerwonej, która stanęła do walki w wielkiej wojnie ojczyźnianej z niemieckim najeźdźcą w czerwcu 194110. Marksistowska teoria wojny była uważana za teorię skrajną. Została sformowana przez kluczowych myślicieli oraz przywódcę kształtującego się Związku Radzieckiego. Odnosiła się głównie do działań rewolucyjnych mających za cel osiągnięcie władzy. Teoria charakteryzowała się prowadzeniem nieregularnych form walki skutecznych w rewolucjach proletariackich. Dlatego przyjęte w teorii zagadnienia w myśl sztuki wojennej znacznie różniły się od znanych wcześniej teorii. 2.1.2. Faszystowska myśl wojskowa Proces kształtowania się faszystowskiej myśli wojskowej przypadł na okres pomiędzy pierwszą a drugą wojną światową. W realizacji wytyczonych celów odznaczała się niezwykłą agresywnością. Wyróżniała się stosowaniem terroru podczas rozprawiania się ze swoimi wrogami ignorując przy tym wszelakie prawa humanitarne powszechnie stosowane w innych narodach. Ich zwolennicy odznaczali się ksenofobią oraz rasizmem. Jej głównym przesłaniem był powiększanie swojego terytorium poprzez ekspansję państw słabszych11. Faszyzm swoje istnienie w roli ruchu społecznego ma swoje początki W XX wieku a dokładniej u zarania lat dwudziestych. Ideologia ta cechowała się skrajnie nacjonalistycznym charakterem. Była reakcją na wydarzenia dziejące się w tamtych czasach w Europie a mianowicie liczne rewolucje obalające obecne koncepcje polityczne w danych państwach. Faszyzm powstał w kontrze do owych rewolucji i zaprzeczeniem do ich wartości12. Charakteryzuje się przedmiotowością polityczną oraz był uznawany za dyktaturę monopolistycznego kapitału. Poklask znalazł głównie w państwach takich jak Włochy i III 9 L. Wyszczelski, op. cit. s.293. W.I. Lenin, O wojnie, armii i obronie ojczyzny, t. 2, Warszawa 1959, s. 54-55. 11 L. Wyszczelski, op. cit. s.191. 12 F. Ryszka, U źródeł sukcesu i klęski. Szkice z dziejów hitleryzmu, Warszawa 1971, s.41. 10 5 Rzesza czyli głównych przedstawicieli układu państw osi. Największym wrogiem ideologii faszystowskiej był komunizm rozpowszechniony w Związku Radzieckim. Głównym celem jaki na swojej drodze stawiały sobie ugrupowania faszystowskie było uzyskanie władzy a idąc dalej panowanie nad całym światem. Aby osiągnąć zakładane koncepcje niezbędne jest prowadzenie wojen. Przedstawiciele ideologii faszystowskiej musieli więc opracować teorie mające wytłumaczyć sens oraz potrzebę podejmowania tak drastycznych kroków. Dążono również do wypracowania metod i form prowadzenia walki zbrojnej oraz strategię przeprowadzania całego konfliktu zbrojnego. Teoria etyczna, przemocy oraz demograficzna były głównymi analizowanymi koncepcjami tłumaczącymi genezę zjawiska wojny przez myślicieli faszystowskich w celu wyjaśnienia konieczności prowadzenia wojen13. Korzystano też z opracowanej przez szwedzkiego uczonego Rudolfa Kjelléna teorii geopolitycznej. Teorię tą rozwinął później niemiecki generał Karl Ernst Haushofer, z którego opracowań bardzo chętnie korzystali faszystowscy teoretycy. Do jego poglądów należało postrzeganie wojny jako oczywistej koleji rzeczy występującej naturalnie w historii ludzkości14. Zamysł przestrzeni miał odgrywać kluczową rolę w tym aspekcie. Haushofer tłumaczył konieczność poszerzania terytorium państwa niemieckiego podbijając inne państwa posługując się argumentami skrajnie nacjonalistycznymi. Postrzegał Niemcy jako wielkie mocarstwo, które w celu rozwoju musi powiększać swoje terytorium kosztem mniejszych, mało znaczących jego zdaniem państw. Powoływał się również na domniemane zasługi państwa niemieckiego w kształtowaniu Europy Wschodniej wywyższając również wyższość rasową obywateli Niemiec. Na postawie tych założeń powstało jedno z ważniejszych pojęć w doktrynie faszystowskiej, którego wielkim zwolennikiem był Adolf Hitler. Mowa tutaj o „Lebensraum” czyli przestrzeni życiowej. W swojej publikacji „Main Kampf” wódz III Reszy często pochylał się nad tym zagadnieniem uważając przestrzeń życiową jako główny czynnik i powód konieczności prowadzenia wojen. Hitler jako sympatyk wspomnianego pojęcia uważał, że wielkość państwa pod względem terytorium jest gwarantem bezpieczeństwa zewnętrznego. Twierdził, że państwa odznaczające się niewielkim terytorium mogą paść łatwym łupem dominujących państw zaborczych. Narody posiadające znaczne terytorium są poważnym przeciwnikiem militarnym w myśl skuteczniejszej obrony swojego obszaru. Głosił również, że utrzymanie egzystencji swoich obywateli jest swoistą misją jaką musi wykonać naród. Należy zagwarantować odpowiednią wielkość terytorium w celu zapewnienia komfortowych warunków do życia zwiększającej się 13 14 F. Glum, Philosophen im Spiegel und Zerrspiegel, München 1954. E. Banse, Raum und Volk im Weltkriege, Oldenburg 1932, s 42. 6 populacji. Wolne egzystowanie obywateli zagwarantować może tylko i wyłącznie odpowiednio wielkie terytorium. Dodał również, że dla tak znaczącego narodu jak Niemcy ekspansja ziem innych państw w celu poszerzenia swojego terytorium jest obowiązkiem jeżeli zaniechanie tego procederu doprowadzić miało by do niepoprawnego rozwoju państwa15. Na faszystowską teorię wojny składają się trzy filary. Są to części polityczna, militarna oraz społeczna. Sfera polityczna miała pierwszeństwo nad sferą militarną. Zakładała ekspansję poprzez układy polityczne z innymi narodami z wyłączeniem agresji. Działania polityczne miały być głównym narzędziem służącym do przejęcia władzy nad światem. Jeżeli jednak wspomniane wyżej działania okazały się nieskuteczne korzystano z części militarnej dokonując agresji zbrojnej na dane państwo. Cześć społeczna służyła do osiągania dogłębnych celów ponieważ aby je osiągać społeczeństwo musiało być całkowicie oddane ideologii i narodowi16. Charakterystyczną cechą dla ideologii faszystowskiej był podział społeczeństwa na trzy grupy o danym znaczeniu. Przedstawiał się on następująco17: Grupa zwana pełnowartościowymi bohaterami mająca sprawować władzę oraz inne ważne funkcje w państwie Masy przeciętne w przypadku wojny miały pełnić funkcje tak zwanego mięsa armatniego a w państwie reprezentować klasę siły roboczej Grupy według ideologii faszystowskiej nie nadające się do funkcjonowania w społeczeństwie i miały być poddane masowej eksterminacji np. Żydzi Faszyzm był również nazywany narodowym socjalizmem, którego celem było zjednoczenie całego narodu w jedną, integralną całość, która miała być przewodzona przez wodza odznaczającego się wyjątkową charyzmą18. Tak skonstruowane państwo miało dążyć do przejęcia władzy w Europie i manifestować swoją wyższość nad innymi państwami. Aby państwo Niemieckie osiągnęło wspomniany stan rzeczy należało zjednać sobie ludzi poprzez szeroko rozumiane działania propagandowe, w które zaangażowanych było wielu zwolenników ideologii faszystowskiej w Niemczech. Omawiana ideologia dzieliła ludzi oraz państwa na kategorie odznaczając się w tym procederze skrajnym rasizmem. Faszyści jako głównego wroga nie obierali sobie konkretnych narodów, które mogłyby być ich ewentualnymi przeciwnikami w realizacji celów lecz pewne grupy ludzi charakteryzujące się odmiennością np. poprzez czynnik religijny czy etniczny. 15 A. Hitler, Mein Kampf, New York 1939, s. 177, 933-936. L. Wyszczelski, op. cit. s. 186. 17 Tamże 18 F. Ryszka, op. cit. s.116. 16 7 Adolf Hitler pragnął uczynić z Niemiec światowe mocarstwo. Aby to osiągnąć uważał za konieczne prowadzenie działań militarnych. Uważał, że najbardziej rozległa, najżyźniejsza ziemia znajduję się na kierunku wschodnim od państwa niemieckiego. Wódz III Rzeszy zainteresowany był w tym aspekcie ogromnymi połaciami terenów Związku Radzieckiego. Nic więc dziwnego, że w okresie II Wojny Światowej zdecydowano się na atak owego państwa. Za jedyne miejsce do rozwoju Niemczech o statusie mocarstwa faszystowscy teoretycy uważali stary kontynent. Jednak aby to zrealizować nie można było dopuścić do istnienia drugiego państwa w Europie o podobnym statusie oraz wielkości. Było by to znaczną przeszkodą w ekspansji kontynenty w celu poszerzenia swoich ziem. Unicestwienie lub niedopuszczenie do powstania takiego państwa stało się kolejnym obowiązkiem przyjętym w funkcjonowaniu faszystowskiego kraju. Za takie państwo ówcześni niemieccy teoretycy uważali Francję 19. Wiązać się to mogło ze znaczną niechęcią do tego narodu wykreowaną poprzez wydarzenia I Wojny Światowej oraz wprowadzonymi represjami wobec państwa niemieckiego w ramach traktatu wersalskiego na korzyść Francji. Jednak historia pokazała iż obawy były nieuzasadnione ponieważ już na początku II Wojny Światowej państwo to zostało pokonane z nieoczekiwaną łatwością. Jednak w biegu wydarzeń historycznych na miejsce Francji jako drugiego znaczącego narodu na kontynencie europejskim mogącym zaszkodzić rozwojowi państwa niemieckiego uplasował się Związek Radziecki. Aby skutecznie realizować postanowione przez faszystowską partię Adolfa Hitlera cele należało zawładnąć umysłami obywateli Niemiec. Dlatego duże znaczenie miało przeprowadzenie ofensywy ideologicznej20. Aby odnieść zwycięstwo obywatele niemieccy musieli posiadać jeden punkt widzenia a naród miał stanowić jedność. Charyzmatyczny przywódca III Rzeszy obiecał zastąpić dotychczasowy stan tak zwanym nowym ładem. Naród o odpowiedniej mentalności jest gotowy na prowadzenie wojny i podbijanie coraz to kolejnych państw. Za głównego wroga hitlerowskich Niemiec uważano bolszewizm, który według faszystowskich teoretyków miał stanowić poważne zagrożenie dla ustroju demokratycznego dominującego w Europie zachodniej. Faszystowska myśl wojenna z pośród innych strategii wyróżniała się niecodziennym podejściem do zjawiska pokoju oraz wojny. Doktryna zakłada iż wojna to naturalny stan rzeczy panujący w społeczeństwie. Nawet początkowa faza ekspansji innych państw odznaczająca się czynnościami o charakterze politycznym, była uznawana przez faszystowskich teoretyków za 19 20 E.M. Earle, Hitler: The Nazi Concept of War, s.507. H. Raushing, The Voice of Destruction, New York 1940, s.9. 8 początkowy etap działań militarnych. W okresie pokoju była bowiem realizowana strategia sprowadzająca się do rychłego konfliktu21. Obok poszerzanie granic swojego państwa poprzez aneksję terenów innych narodów wykorzystując do tego sposoby pokojowe lub agresywne tudzież militarne, faszystowska teoria wojny definiowała również inny cel. Kluczowe było również zaszczepienie ideologii w społeczeństwie innych państw. Możliwe stało się więc dokonywanie zmian politycznych bez używania przemocy. Jednakże działania Adolfa Hitlera na wszystkich płaszczyznach były oparte głównie na strategii terroru. W realizacji celów łamał wszelkie prawa humanitarne oraz moralne, odznaczał się wysoką przemocą. Szczególnie jeśli chodzi o jego najbardziej znaczących wrogów jak na przykład komuniści ze Związku Radzieckiego. Dużą uwagę w faszystowskiej machinie wojennej Adolfa Hitlera skupiano na wojsku. Korzystano z najnowocześniejszych technologii, które jak no owe czasy były rewolucyjne. Liczebność armii była stopniowo zwiększana a sami żołnierze byli na swój sposób zindoktrynowani faszystowską ideologią co pozwalało im na rozprawianie się z wrogiem z zimną krwią. Te czynniki mogły zagwarantować sukces w podbojach państw na celowniku wodza III Rzeszy. Jednak użycie wojsk w strategii faszystowskiej było ostatnim etapem, wdrażanym gdy na płaszczyźnie politycznej nie udało się dojść do porozumienia z danym państwem22. Za stworzenie najbardziej kontrowersyjnego odłamu faszyzmu odpowiedzialni są niemieccy teoretycy związani poniekąd z Adolfem Hitlerem. Jej powstawanie i wdrażanie przypadło na dwudziestolecie międzywojenne a kulminacyjny mement osiągnęła podczas II Wojny Światowej. Uznaje się ową teorię za najbardziej antyludzką oraz destrukcyjną w swoich następstwach w całej historii ludzkości. Jej zwolennicy odpowiedzialni są za rozpętanie wyniszczającego dla społeczeństwa konfliktu w tym brutalnych zmagań na froncie wschodnim gdzie naprzeciwko siebie stanęły wojska III Rzeszy oraz Związku Radzieckiego. 21 22 Tamże L. Wyszczelski, op. cit. s.189. 9 2.2. Teoria przemocy jako uzasadnienie prowadzenia wojen zaborczych Teoria przemocy została wykreowana głównie przez myślicieli pochodzenia niemieckiego. Szybko więc znalazła sowich sympatyków wśród przedstawicieli niemieckich organizacjach militarystycznych. Teoria przedstawiała wojnę jako pożyteczne zjawisko niosące ze sobą czynniki mające sprzyjać ciągłemu rozwojowi ludzkości. Teoria była wykorzystywana przez państwa w celu wytłumaczenia a nawet usprawiedliwienia konieczność prowadzenia wojen. Jest ściśle powiązana z omawianą wcześniej faszystowską teorią wojny i praktykowana przez dowódcę III Rzeszy, Adolfa Hitlera. Teoria ta miała wpływ na osoby odpowiedzialne za wybuch II Wojny Światowej jak i na jedną z jej kampanii, którą była wojna między Związkiem Radzieckim a III Rzeszą. Czołowi teoretycy omawianej teorii twierdzili, że wojny zaborcze oraz podbijanie innych państw dla własnej korzyści to naturalna istota każdego narodu. Wojny zaborcze miały wpływać bardzo pozytywnie na rozwój państwa na wszystkich płaszczyznach. Zjawisko było więc oceniane pozytywnie23. Zwracano uwagę na to, że ciężko doszukać się okresu historycznego w historii ludzkości gdzie konflikty zbrojne nie byłyby prowadzone. Wojna jest więc nieodłącznym etapem rozwoju ludzkości. W teorii przemocy dopatrywano się też korzyści ekonomicznej dla danego narodu, jednak by przejąć władzę nad przyrodą najpierw należy uzyskać taką władzę nad człowiekiem. Jednym z poglądów głoszonych przez prekursorów omawianej teorii usprawiedliwiającym jej praktykowanie było nawiązanie do biblii. Przemoc jest oczywiście uznawana za coś złego jednak w biblii sam Bóg korzysta z działań podbudowanych przemocą więc coś co pochodzi od Boga nie może być potępione24. Popularną opinią było również, że wojny miedzy państwami są od zawsze czynnikiem rozstrzygającym spory. Wojna niesie ze sobą zniszczenie, straty materialne oraz straty w ludziach. Bardziej dotkliwe jednak od wspomnianych dolegliwości odniesionych wskutek konfliktu zbrojnego jest brak odpowiedniego przysposobienia narodu do takiego wydarzenia25. Uwzględniano też znaczące powiązanie polityki z wojną jako czynnik determinujący jej cele. Działania polityczne bezpośrednio prowadziły do wybuchu wojny. Jednak dążono do tego aby ograniczyć wpływ polityki na prowadzenie działań wojennych26. Geneza oraz zakończenie konfliktu zbrojnego to wydarzenia powstałe na skutek działań politycznych, jednakże sam przebieg wojny rządzi A.V. Bieszczencev, Krytyka burżuazyjnych filozofii historii wojskowej, [w:] Z zagadnień metodologii historii wojskowej, Warszawa 1980, z.3, s.30. 24 L. Wyszczelski, op. cit. s. 162-163. 25 Ch. F. Maurer, Entshceidungsschlachten der Weltgeschichte, Leipzig 1888, s.2. 26 Gesammelte Schrifen und Denkwurdigkeiten des General-Feldmarshals Grafen Helmuth von Moltke, Berlin 1892, t.5, s. 200. 23 10 się swoimi prawami. Strategia wojenna jest więc czynnikiem niezależnym od spraw politycznych27. Niemiecki uczony profesor Carl Schmitt był najbardziej znaczącym teoretykiem oraz badaczem teorii przemocy, której poświęcił wiele swoich dzieł. Uczony opracował teorię zwaną stanem wyjątkowym, która oznaczała zapewnienie istnienia stanu prawnego podczas gdy danemu narodowi grozi jakieś zagrożenie. Dokonał też prostego podziału jeśli chodzi o społeczeństwo, twierdził, że składa się ono z wrogów oraz sojuszników. Należało w takim razie zdefiniować pojęcie „wróg”. Według autora jest to jednostka odznaczająca się wrogimi cechami wymierzonymi wobec różnych konkretnych jednostek. Prowadzenie wojen jest więc konieczne ponieważ wrogość ma wymiar zbiorowy. Następstwem wrogości pomiędzy jednostkami jest oczywiście wybuch konfliktu zbrojnego. Gdy taki konflikt dojdzie do skutku na drugi plan schodzi powód owej wrogości28. Wychodząc więc z tego założenia istnienie wrogów jest powszechnym zjawiskiem. Niezbędnym dla narodu przedsięwzięciem jest więc odpowiednie przygotowanie się na pokonanie takich przeciwników. Schmitt podkreślał, że ciągła preparacja państwa do walki zbrojnej jest niezależna od nowych taktyk wojennych czy nowinek technologicznych w wojsku. Stworzył również definicje zarówno wojny jak i wojny domowej. Obie definicje miały punkt wspólny, wojna w oczach autora było walką prowadzoną z wykorzystaniem uzbrojenia29. Głównym założeniem w poglądach Carla Schmitta było to, iż walka toczyła się zarówno w wymiarze politycznym jak i zbrojnym. Wspomniane czynniki były więc podporządkowane ciągłej batalii. Szeroko rozumiana wrogość jest zjawiskiem, którego wyeliminowanie ze społeczeństwa nie jest możliwe. Dlatego też konflikty zbrojne będą trwać wiecznie. Uważał też, że powodem dlaczego wybuchają wojny może być moralne osądzanie przez ludzi tego zjawiska. Różnice poglądów u ludzi jeśli chodzi o kwestie moralne, nastawiają ich przeciw sobie. Głównym aspektem wszczynającym wojny są też podziały na linii politycznej. Kolejnym przedstawicielem zwolenników oraz twórców teorii przemocy był niemiecki generał Hans von Seeckt, który w swoich rozważaniach skupił się głównie na pojęciu siły jako czynnik będący narzędziem w radzeniu sobie w sporach międzypaństwowych. Uważał, że użycie siły nie musi kolidować z kwestiami prawnymi lecz co więcej pomóc procesom prawnym w ich realizacji. Siłę zapewniającą bezpieczeństwo wewnętrzne państwa mają 27 A. V. Bieszczencev, op. cit. s. 33. F. Ryszka, op. cit. s. 156. 29 C. Schmittt, Der Begriff des Politishen. Text von 1932 mit einem Vorwort und drei Corollarien, Berlin 1963, s.33. 28 11 sprawować jednostki policyjne, natomiast o sile państwa poza jego granicami stanowić miała armia. Taki układ miał decydować o bezpieczeństwie państwa30. Do znaczących sympatyków teorii przemocy zaliczyć należy również generała Ericha von Ludendorffa. Wprowadził on nowe pojęcie bezpośrednio związane z teorią przemocy a mianowicie wojnę totalną opracowując dokładny opis nowego pojęcia. Generał twierdził, że polityka powinna pełnić funkcję kierowniczą w prowadzeniu wojny. Natomiast wojna wiedzie prymat nad polityką w kontekście zachowania trwałości państwa oraz jego obywateli. Temu właśnie służyć miały wspomniane filary. Jest to więc teza odwrotna do tej zaproponowanej przez Carla von Clausevitza, która głosiła, że wojna jest kontynuacją działań politycznych 31. W swoim założeniu wojna totalna musi być wysiłkiem całego narodu przy mobilizacji każdego obywatela. Zaangażowane musi być całe terytorium danego państwa oraz sektor gospodarczy. Państwo powinno wykorzystać okres pokoju głównie poprzez przygotowanie się do wojny. Można więc stwierdzić, że pokój ma służyć celom wojennym, będącym jedynie przerwą od naturalnego stanu rzeczy jakim jest konflikt zbrojny32. Mówiąc o wojnie totalnej autor uważał, że takim przydomkiem oraz cechami należy określić także politykę. Polityka i wojna bowiem są ze sobą ściśle związane i są od siebie zależne. Rozważna i odpowiedzialna polityka jest gwarantem sukcesu wojny totalnej. W celu prowadzenia omawianego typu wojny, państwo powinno oferować33: Wspieranie armii w kontekście ekonomicznym, finansowym oraz gospodarczym Zapewnienie armii oraz obywatelom państwa odpowiedniego uzbrojenia oraz żywności Morale na wysokim poziomie Nienagannie wyszkolone wojsko Kolejną kontrowersyjną tezą było złamanie praktykowanej do tej pory zasady wypowiadania wojny. Dużą przewagę patrząc przez pryzmat całego konfliktu może dać atak z zaskoczenia przeprowadzony już na samym początku konfliktu. Uwagę należy zwrócić też na fakt, iż wojna totalna prowadzona jest przeciwko całemu narodowi rozumiejąc przez to jego ideologię, ludność cywilną czy inne czynniki nie związane bezpośrednio z siłami zbrojnymi podejmującymi walkę na froncie. Ludendorff przewidział, że 30 H. von Seeckt, Die Zukunft des Reiches, Berlin 1929, s.24, s.63. E. von Ludendorff, Wojna totalna, tłum. Franciszek Shöner, Warszawa 1959, s. 29. 32 W. Krztoń, op. cit. s. 125. 33 Tamże. 31 12 podczas II Wojny Światowej wszelkie prawa etyczne czy humanitarne nie będą należycie stosowane. Zalecał więc swojemu narodowi postepowanie z wyłączeniem owych norm. Teoria przemocy doskonale opisuje działania Adolfa Hitlera i nazistów podczas II Wojny Światowej. Mająca ścisłe powiązanie z faszystowską myślą wojenną z sukcesem znalazła licznych zwolenników we wspomnianym gronie. Hitlerowcy atakowali inne państwa bez uprzedzenia jak na przykład Polską czy omawiany Związek Radziecki. W toku wojny dopuszczając się licznych zbrodni wojennych. 13 14
