Zmiany poziomu bezrobocia
advertisement
Zakład Geografii Społecznej Katedra Geografii Ekonomicznej Wydział Nauk o Ziemi Uniwersytet Śląski Ewelina Wawrzynek Nr albumu 203862 Praca licencjacka Zmiany poziomu bezrobocia w latach 1990 – 2005 Promotor dr Franciszek Kłosowski Sosnowiec 2007 Prace dyplomowe w Internecie Wyrażam zgodę na udostępnianie mojej pracy licencjackiej dla celów naukowo - badawczych. DATA................................................................... PODPIS AUTORA............................................... Słowa kluczowe: bezrobocie, Polska ___________________________________________________________________________ Oświadczenie autora pracy Świadomy odpowiedzialności prawnej oświadczam, że niniejsza praca dyplomowa została napisana przeze mnie samodzielnie i nie zawiera treści uzyskanych w sposób niezgodny z obowiązującymi przepisami. Oświadczam również, że przedstawiona praca nie byłą wcześniej przedmiotem procedur związanych z uzyskaniem tytułu zawodowego w wyższej uczelni. Oświadczam ponadto, że niniejsza wersja pracy z załączoną wersją elektroniczną. Data Podpis autora pracy 2 jest identyczna Prace dyplomowe w Internecie Serdecznie dziękuję Panu dr Franciszkowi Kłosowskiemu za cenne uwagi w pisaniu pracy 3 Prace dyplomowe w Internecie Spis treści Wstęp....................................................................................................................................... 6 ROZDZIAŁ I TEORETYCZNE PODSTAWY BEZROBOCIA 1.1. Definicja bezrobocia......................................................................................... 8 1.2. Bezrobocie z perspektywy różnych dyscyplin naukowych.............................. 9 1.3. Bezrobocie w rozumieniu prawa...................................................................... 10 1.4. Mierniki bezrobocia.......................................................................................... 12 1.5. Rodzaje bezrobocia........................................................................................... 12 1.6. Przyczyny bezrobocia....................................................................................... 17 1.7. Skutki bezrobocia.............................................................................................. 21 ROZDZIAŁ II ANALIZA ROZMIARÓW I STRUKTURY BEZROBOCIA W POLSCE W LATACH 1990-2005 2.1. Wielkość i dynamika bezrobocia............................................................................ 24 2.2. Struktura bezrobocia................................................................................................. 29 2.2.1. Struktura bezrobocia według płci.............................................................. 29 2.2.2. Struktura bezrobocia według wieku.......................................................... 32 2.2.3. Bezrobocie absolwentów.......................................................................... 34 2.2.4. Struktura bezrobocia według wykształcenia............................................ 38 2.2.5. Struktura bezrobocia według czasu pozostawania bez pracy................... 40 2.2.6. Struktura bezrobocia według stażu pracy.................................................. 46 2.3. Przestrzenne rozmieszczenie bezrobocia w Polsce........................................... 49 4 Prace dyplomowe w Internecie ROZDZIAŁ III FORMY ŁAGODZENIA SKUTKÓW BEZROBOCIA ORAZ SPOSOBY PRZECIWDZIAŁANIA 3.1. Aktywne metody walki z bezrobociem............................................................. 58 3.1.1. Pośrednictwo pracy.................................................................................. 59 3.1.2. Prace interwencyjne.................................................................................. 60 3.1.3. Roboty publiczne...................................................................................... 61 3.1.4. Prace społecznie użyteczne...................................................................... 62 3.1.5. Szkolenia............................................................................................................. 62 3.1.6. Pożyczki z Funduszu Pracy....................................................................... 64 3.1.7. Zwrot kosztów przejazdu i zakwaterowania............................................ 65 3.1.8. Dodatek aktywizacyjny............................................................................ 66 3.1.9. Staż i przygotowanie zawodowe w miejscu pracy................................... 67 3.1.10. Stypendia w okresie kontynuowania nauki........................................... 68 3.2. Efektywność aktywnych programów na rynku pracy....................................... 69 3.3. Pasywne metody walki z bezrobociem.............................................................. 71 3.3.1. Zasiłki dla bezrobotnych........................................................................... 71 3.3.2. Wcześniejsze emerytury........................................................................... 72 3.3.3. Zasiłki i świadczenia przedemerytalne..................................................... 73 3.3.4. Zatrudnienie w niepełnym wymiarze godzin oraz skracanie czasu pracy...................................................................................................... 74 3.4. Rządowe programy zatrudnienia i przeciwdziałania bezrobociu...................... 74 3.5. Narodowy Plan Rozwoju wobec problemów rynku pracy............................... 76 Zakończenie............................................................................................................................. 79 Literatura.................................................................................................................................81 Spis tabel.................................................................................................................................. 83 Spis rycin................................................................................................................................ 82 5 Prace dyplomowe w Internecie Wstęp Bezrobocie należy do najbardziej palących problemów współczesnego świata. Przez cały XX wiek zjawisko to znajdowało się w centrum debat społecznych, ekonomicznych i politycznych. Wynika to z różnorodnych, dalekosiężnych skutków bezrobocia, odczuwalnych zarówno przez osoby bezrobotne, jak i przez całe społeczeństwa (Orłowski, 1998). Polityka gospodarcza dąży do oceny skutków problemu bezrobocia i tworzenia programów zmierzających do jego redukcji, co także potwierdza wagę tego problemu. Realizowana po II wojnie światowej polityka gospodarcza, preferująca przemysł, w tym zwłaszcza przemysł ciężki, doprowadziła do istotnych zmian w strukturze społecznogospodarczej kraju. W rezultacie proces industrializacji przyczynił się do istotnych zmian w strukturze zawodowej ludności. Istotą tych zmian był przede wszystkim odpływ ludności pracującej w rolnictwie do pozarolniczych działów gospodarki, w tym zwłaszcza do przemysłu i budownictwa (Wieloński, 1993). Program liberalizacji i stabilizacji gospodarki, stanowiący ważny element transformacji systemowej w Polsce, zapoczątkował zasadnicze zmiany na rynku pracy. Jednym z negatywnych skutków początkowej fazy tych przeobrażeń było zjawisko rosnącego bezrobocia. O ile jeszcze w końcu lat osiemdziesiątych charakterystyczną cechą polskiego rynku pracy było występowanie niedoborów siły roboczej, to począwszy od roku 1990 pojawiły się trudności ze znalezieniem miejsca pracy oraz poważne nadwyżki siły roboczej. Brak zatrudnienia nie zagraża już jedynie grupom marginalnym, ale również, w coraz większym stopniu, pracownikom o wysokich kwalifikacjach zawodowych (naukowcom, nauczycielom, kadrze administracji publicznej). W rezultacie klasa średnia utraciła pewność zatrudnienia, a wraz z tym pozycję społeczną i poczucie bezpieczeństwa społecznego. Ludzie, którzy nie maja pracy czują się bezużyteczni, odrzuceni przez społeczeństwo. Utrata pracy jest dla wielu osób prawdziwą tragedią życiową. Prawie połowa bezrobotnych uważa ten stan za prawdziwą katastrofę, a najgorsze jest to, iż niewiele z nich widzi szansę na poprawę tego stanu rzeczy, wyrażając jednocześnie obawę o przyszłość swoją i swoich rodzin. Przedłużanie się takiego stanu może doprowadzić do różnych chorób zwłaszcza na tle nerwowym. Problem bezrobocia może dotknąć każdego z nas, zatem należy traktować go jako problem globalny, a nie tylko jednostkowy. Przedmiotem niniejszej pracy jest zjawisko bezrobocia w Polsce w latach 1990 – 2005. 6 Prace dyplomowe w Internecie Zainteresowanie tematem wynika z kilku istotnych powodów. Najważniejszym z nich są dotkliwe skutki społeczne, ekonomiczne i polityczne, jakie niesie za sobą analizowany problem. Celem niniejszej pracy jest prezentacja najistotniejszych zagadnień związanych ze zjawiskiem bezrobocia. Istotnym elementem jest również przedstawienie zmian w poziomie bezrobocia oraz jego przestrzennym zróżnicowaniu. Podjęto także próbę znalezienia odpowiedzi na następujące pytania: jak zmieniała się dynamika rozpatrywanego zjawiska w latach 1990 – 2005, jak duże są różnice w stopie bezrobocia w skali województw oraz jakich grup społecznych przede wszystkim dotyczą, jaki jest kierunek zmian w tych różnicach w warunkach szybkiego wzrostu gospodarczego, jakie są przyczyny zjawiska bezrobocia, oraz w jaki sposób można im zapobiegać. Praca składa się z trzech rozdziałów. Rozdział pierwszy ma charakter teoretyczny i ma na celu rozeznanie w temacie pracy oraz przedstawienie bezrobocia jako zjawiska społecznego. Omówiono w nim m.in. przyczyny, które złożyły się na pojawienie bezrobocia oraz skutki jakie za sobą niesie. Zasadniczą część pracy stanowi rozdział drugi, w którym przedstawiono wielkość oraz dynamikę bezrobocia w Polsce w analizowanym okresie oraz jego zróżnicowanie przestrzenne według województw. Dokonano również charakterystyki struktury bezrobocia ze względu na : płeć, wiek, poziom wykształcenia, czas pozostawania bez pracy oraz staż pracy. Formy łagodzenia skutków bezrobocia oraz sposoby jego przeciwdziałania scharakteryzowano w rozdziale trzecim. Podstawową metodą badawczą przy powstawaniu niniejszej pracy było studium literaturowe. Korzystano z wyszczególnionych źródeł, dokumentów i literatury zamieszczonych w spisie bibliograficznym. Pierwszy oraz trzeci rozdział pracy powstał wyłącznie w oparciu o bogatą literaturę natomiast w rozdziale drugim wykorzystano również cenne informacje, których dostarczyły dane dotyczące rynku pracy gromadzone systematycznie przez GUS od 1992 roku w ramach Badania Aktywności Ekonomicznej Ludności (BAEL). 7 Prace dyplomowe w Internecie ROZDZIAŁ I TEORETYCZNE PODSTAWY BEZROBOCIA Bezrobocie ze względu na swoje rozmiary stało się jest jednym z najpoważniejszych i największych problemów gospodarczych naszego kraju. Stwarza bowiem szereg problemów natury społecznej, m.in. poszerza rozmiary ubóstwa i stwarza poczucie degradacji społecznej. 1.1. Definicja bezrobocia Wskazanie precyzyjnej i równocześnie powszechnie akceptowanej definicji bezrobocia jest bardzo trudne. Wynika to z wieloaspektowego charakteru rozpatrywanego zjawiska. Jego złożoność sprawia również, że inne kryteria wyznaczające treść definicji bezrobocia interesują ekonomistę, prawnika, polityka społecznego, a inne- socjologa, psychologa czy politologa. W literaturze funkcjonuje wiele definicji bezrobocia. W niniejszej pracy zostanie przytoczone kilka z nich. Zdaniem D. Kotlorz (1995) bezrobocie jest określonym stanem rynku pracy, w którym podaż realnych zasobów siły roboczej przewyższa popyt na nie. Oznacza to, że pewna grupa ludzi zdolnych do pracy, poszukujących jej i akceptujących istniejący poziom wynagrodzenia nie znajduje zatrudnienia. Zbliżone stanowisko reprezentuje M. Olędzki (1974). Wg A. Rajkiewicza (1974) bezrobocie to zjawisko, które polega na tym, że większa lub mniejsza liczba osób zdolnych do pracy i poszukujących jej nie znajduje zatrudnienia. Autor ten uważa także, że bezrobocie ma charakter przymusowy, a nie dobrowolny. W inny sposób zjawisko bezrobocia interpretuje I. Reszke (1995). Definiuje bezrobocie w dwojaki sposób: jako ogólną liczbę osób zarejestrowanych w instytucjach powołanych do obsługi bezrobotnych; jako oszacowaną na podstawie badań sondażowych liczbę osób, które w tygodniu poprzedzającym badanie nie były zatrudnione, aktywnie poszukiwały pracy i były gotowe ją podjąć w tygodniu, w którym przeprowadzono badanie. 8 Prace dyplomowe w Internecie Pierwsza definicja bardzo często jest poddawana krytyce. Wielu bezrobotnych nie rejestruje się, ponieważ nie są uprawnieni do korzyści, jakie daje rejestracja (np. do zasiłków), zaś część zarejestrowanych jest nielegalnie zatrudniona w tzw. „szarej strefie”. Nieco inaczej rozpatrywane zjawisko interpretuje W. Ratyński (2003). Wg niego bezrobocie jest formą czasowej, przymusowej dezaktywizacji zawodowej, której istnienie wyklucza stan pełnego zatrudnienia. Zatrudnienie to gwarantuje każdej osobie zdolnej do pracy i chcącej pracować, że w stosunkowo krótkim czasie znajdzie odpowiednią pracę, zgodną z posiadanymi predyspozycjami i kwalifikacjami, a nie jakiekolwiek zatrudnienie zapewniające środki do życia. 1.2. Bezrobocie z perspektywy różnych dyscyplin naukowych Bezrobocie od dawna znajduje się w centrum zainteresowania wielu dyscyplin naukowych, a w szczególności ekonomii, psychologii, socjologii, prawa, politologii, polityki społecznej oraz geografii. Każda z nich rozpatruje bezrobocie ze specyficznego punktu widzenia oraz zajmuje się określonym aspektem zjawiska. Poszczególne dyscypliny przyjmują różne kryteria kwalifikacji jednostek jako bezrobotnych oraz stosują właściwe dla nich metody badawcze (Szyłko - Skoczny, 2004). Przedmiotem badań ekonomii jest głównie niewykorzystanie potencjału ludzkiej pracy jako czynnika produkcji, zmniejszenie wpływów do budżetu państwa, ograniczenie siły nabywczej ludności oraz wzrost wydatków na świadczenia społeczne. Niezatrudniona siła robocza oraz nieprzepracowany przez nią czas pracy traktowany jest jako strata absolutna, która nie będzie zwrócona społeczeństwu (Kwiatkowski, 2002). Przedmiotem badań psychologii są skutki bezrobocia w sferze psychicznej - stres, depresje, choroby psychiczne, a także problemy z zaburzeniami tożsamości u bezrobotnych. Psychologia dąży do poznania psychologicznych prawidłowości rządzących zachowaniem się ludzi w sytuacji utraty pracy (Bańka, Derbis, 1995). Socjologia zajmuje się przede wszystkim badaniem konsekwencji bezrobocia dla grup społecznych. Analizuje także reakcje bezrobotnych na pozbawienie pracy, sytuację rodzin 9 Prace dyplomowe w Internecie bezrobotnych i zmiany w ich położeniu, a także postawy społeczeństwa wobec zjawiska bezrobocia oraz wobec bezrobotnych (Reszke, 1995). Przedmiotem poznania nauk prawnych są jurydyczne aspekty gwarancji pracy i statusu bezrobotnego oraz procedury dochodzenia świadczeń społecznych (Florek, 2003). Jeśli chodzi o politologię to podchodzi ona do problemu bezrobocia z punktu widzenia zagrożeń, jakie może ono stwarzać dla mechanizmu sprawowania władzy i dla spokoju wewnętrznego państwa. Polityka społeczna zajmuje się badaniami nad skutkami społecznymi bezrobocia, a także nad rolą państwa i innych podmiotów w społecznej sferze walki z bezrobociem. Chodzi tutaj głownie o minimalizowanie jego negatywnych skutków społecznych oraz skracanie czasu pozostawania bez pracy (Szubert, 1997). Przedmiotem badań nauk geograficznych są głównie przestrzenne aspekty rozpatrywanego zjawiska. 1.3. Bezrobocie w rozumieniu prawa O tym, które osoby uznawane są za bezrobotne mówi ustawa, która jednoznacznie określa warunki jakie musi spełniać osoba uznana za bezrobotną. USTAWA z dnia 20 kwietnia 2004 r. (Dz. U. 2004 nr 99 poz. 1001) o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy definiuje bezrobotnego jako osobę: nie zatrudnioną i nie wykonującą innej pracy zarobkowej, zdolną i gotową do podjęcia zatrudnienia w pełnym wymiarze czasu pracy obowiązującego w danym zawodzie lub służbie (z zastrzeżeniem punktu g), nie uczącą się w szkole w systemie dziennym, zarejestrowaną we właściwym dla miejsca zameldowania (stałego lub czasowego) powiatowym urzędzie pracy. Uzyskanie statusu i uprawnień osoby bezrobotnej wymaga spełnienia szeregu warunków. Istotne jest to, aby ubiegająca się o rejestrację osoba: 10 Prace dyplomowe w Internecie a) ukończyła 18 lat, z wyjątkiem młodocianym absolwentów, b) kobieta nie ukończyła 60 lat, a mężczyzna 65 lat, c) nie była właścicielem lub posiadaczem (samoistnym lub zależnym) nieruchomości rolnej w rozumieniu przepisów Kodeksu Cywilnego, o powierzchni użytków rolnych przekraczającej 2 ha przeliczeniowe, lub nie podlegała ubezpieczeniu emerytalnorentowemu z tytułu stałej pracy jako współmałżonek lub domownik w gospodarstwie rolnym o powierzchni użytków rolnych przekraczającej 2 ha przeliczeniowe, d) nie nabyła prawa do emerytury lub renty z tytułu niezdolności do pracy, renty szkoleniowej albo po ustaniu zatrudnienia, innej pracy zarobkowej, zaprzestaniu prowadzenia pozarolniczej przedemerytalnego, działalności, świadczenia nie rehabilitacyjnego, pobierała zasiłku świadczenia chorobowego, macierzyńskiego lub wychowawczego, e) nie była właścicielem lub posiadaczem (samoistnym lub zależnym) gospodarstwa stanowiącego dział specjalny produkcji rolnej w rozumieniu przepisów podatkowych, chyba że dochód z działów specjalnych produkcji rolnej, obliczony dla ustalenia podatku dochodowego od osób fizycznych, nie przekracza wysokości przeciętnego dochodu z pracy w indywidualnych gospodarstwach rolnych z 2,0 ha przeliczeniowych, ustalonego przez Prezesa Głównego Urzędu Statystycznego, na podstawie przepisów o podatku rolnym, lub nie podlegała ubezpieczeniu emerytalnorentowemu z tytułu stałej pracy jako współmałżonek lub domownik w takim gospodarstwie, f) nie podjęła pozarolniczej działalności od dnia wskazanego w zgłoszeniu do ewidencji do dnia wyrejestrowania tej działalności albo nie podlega - na podstawie odrębnych przepisów - obowiązkowi ubezpieczenia społecznego, z wyjątkiem ubezpieczenia społecznego rolników, lub zaopatrzenia emerytalnego, g) będąc osobą niepełnosprawną, legitymowała się stanem zdrowia pozwalającym na podjęcie zatrudnienia co najmniej w połowie wymiaru czasu pracy obowiązującego w danym zawodzie lub służbie, h) nie była tymczasowo aresztowaną lub nie odbywała kary pozbawienia wolności, i) nie uzyskiwała miesięcznie dochodu w wysokości przekraczającej połowę najniższego wynagrodzenia (z zastrzeżeniem lit. e), 11 Prace dyplomowe w Internecie j) nie pobierała, na podstawie przepisów o pomocy społecznej, zasiłku stałego, stałego wyrównawczego, gwarantowanego zasiłku okresowego lub renty socjalnej, k) nie pobiera, na podstawie przepisów o świadczeniach rodzinnych, świadczenia pielęgnacyjnego lub dodatku do zasiłku rodzinnego z tytułu samotnego wychowywania dziecka i utraty prawa do zasiłku dla bezrobotnych na skutek upływu ustawowego okresu jego pobierania, 1.4. Mierniki bezrobocia Podstawowym miernikiem poziomu bezrobocia jest stopa bezrobocia, określana jako stosunek zarejestrowanych osób bezrobotnych do ilości wszystkich ludzi zdolnych do pracy. Wskaźnik ten stosowany jest w badaniach bezrobocia rejestrowanego w urzędach pracy zgodnie z wymogami ustawy o zatrudnieniu i przeciwdziałaniu bezrobociu oraz w prowadzonym co kwartał przez Główny Urząd Statystyczny badaniu aktywności ekonomicznej ludności (BAEL), polegającym na ankietowaniu ogólnopolskiej próby gospodarstw domowych. Stopa bezrobocia nie jest miarą precyzyjną. W różnych krajach używa się innych kryteriów, przez co porównywanie stopy bezrobocia pomiędzy państwami jest utrudnione. Jednym ze sposobów ograniczeń tych niedogodności jest stosowanie, np. wskaźnika liczby zatrudnionych do ludności w wieku ekonomicznie czynnym. 1.5. Rodzaje bezrobocia Bezrobocie jest zjawiskiem złożonym, które przedstawia się w różnorodnych formach. Stąd też w literaturze znajdujemy szereg klasyfikacji bezrobocia, w których wyodrębnia się wiele jego typów. J. J. Hughes i R. Perlman (Kubiak, 2005) prezentują w swojej pracy 70 sposobów klasyfikacji bezrobocia spotykanych w literaturze. Wynika to przede wszystkim z różnych podejść analitycznych do omawianego zagadnienia. W niniejszej pracy zostaną zaprezentowane tylko niektóre z nich. 12 Prace dyplomowe w Internecie Do najbardziej podstawowych klasyfikacji bezrobocia należy zaliczyć tę, która wyodrębnia bezrobocie jawne i utajone (Organiściak- Krzykowska, 2005) bezrobocie jawne- to takie, które jest rejestrowane w urzędach pracy lub mierzone za pomocą badania aktywności ekonomicznej ludności. bezrobocie utajone- oznacza „niepełne zatrudnienie siły roboczej, czyli niepełne zatrudnienie ludzi chętnych do pracy, lecz jej pozbawionych” (Glikman, Kabaj, Muszkiet, 1997, s.130). Ten rodzaj bezrobocia dotyczy ludzi nie ujętych w statystykach bezrobocia, którzy nie rejestrują się w urzędach pracy. Bezrobocie utajone występuje: - w gospodarstwach rolnych oraz w dużych zakładach pracy, - w postaci wcześniejszych emerytur (rent) spowodowanych brakiem możliwości zatrudnienia ludzi w wieku przedemerytalnym w warunkach masowego bezrobocia, - w formie pracy w niepełnym wymiarze czasu, spowodowanej brakiem zatrudnienia na pełnym etacie, - wśród bezrobotnych zniechęconych bezskutecznym poszukiwaniem pracy. Konsekwencją istnienia bezrobocia utajonego jest fakt, że jawne bezrobocie jest niższe niż w rzeczywistości. Aby uzyskać całościowy obraz sytuacji na rynku pracy, należy także analizować formy i rozmiary bezrobocia utajonego. W literaturze pojawia się także klasyfikacja, wyodrębniająca bezrobocie dobrowolne i przymusowe (Czarny, Czarny, Bartkowiak, Rapacki, 1998). bezrobocie dobrowolne- występuje w sytuacji, gdy część pracowników poszukujących pracy nie akceptuje poziomu płacy realnej, są skłonni pracować przy wyższej stawce, a pracodawcy gotowi są ich zatrudnić oferując im stawki poniżej płacy realnej, bezrobocie przymusowe- oznacza sytuację, w której bezrobotni nie mogą znaleźć pracy za obowiązującą na rynku płacę. Jest to bezrobocie niezależne od zachowania bezrobotnych. O tym, kto znajduje się w gronie przymusowo bezrobotnych decydują: wiek, staż pracy, kwalifikacje, protekcja, itp. 13 Prace dyplomowe w Internecie Według tradycyjnego podziału (Kotlorz, 1995) wyróżnia się cztery rodzaje bezrobocia: koniunkturalne, strukturalne, frykcyjne oraz sezonowe. Te rodzaje bezrobocia charakteryzują się: koniunkturalne- bezrobocie to spowodowane jest okresowymi i na ogół przejściowymi spadkami koniunktury gospodarczej, będącymi następstwem niedostatecznego popytu i spadku produkcji oraz zwalnianiem części, w szczególności mniej wykwalifikowanych pracowników. Inne nazwy tego bezrobocia to: bezrobocie kaynesowskie, cykliczne lub bezrobocie wynikające z braku popytu. Cechą charakterystyczna tego bezrobocia jest jego spadek (nawet do zera) w okresach wzrastającej koniunktury gospodarczej oraz wzrost w okresach recesji i kryzysu. Trwa ono przez okres kilku tygodni lub miesięcy, aż do chwili, gdy wzrost poziomu działalności gospodarczej doprowadzi do wzrostu produkcji i popytu na siłę roboczą. Wynika z tego, iż długość trwania bezrobocia koniunkturalnego zależy od czasowego przebiegu cyklu gospodarczego i jest tym samym trudna do przewidzenia. Według A. Organiściak – Krzykowskiej (2005) najbardziej narażeni na bezrobocie koniunkturalne są pracownicy gałęzi gospodarki produkującej dobra trwałego użytku, strukturalne- związane jest z procesem przemian strukturalnych w gospodarce. Wynika z niedopasowania rozmiarów i struktury popytu gospodarki na siłę roboczą do rozmiarów i struktury jej podaży (Kotlorz, 1995). Nierównowaga między podażą pracy a popytem na nią może wystąpić w odniesieniu do określonych zawodów, regionów lub gałęzi przemysłu. U podstaw bezrobocia strukturalnego leżą różne przyczyny. Jedną z nich jest niedopasowanie rozmiarów i struktury kształcenia kadr do potrzeb gospodarki i kultury narodowej. Innym czynnikiem jest „obumieranie” niekonkurencyjnych i nierentownych gałęzi produkcji, Przykładem tej sytuacji może być bezrobocie dawnych pracowników PGR, górników, pracowników przemysłu włókienniczego (Organiściak - Krzykowska, 2005). Jest to również związane z postępem technologicznym, stąd w literaturze zachodniej można się spotkać z określeniem tego typu bezrobocia jako technologicznego, akcentującego wpływ postępu technicznego, jako źródło jego powstania. Bezrobocie strukturalne może być również wywołane przez procesy demograficzne, takie jak wyż demograficzny czy migracje, powodujące zmiany w podaży zasobów ludzkich. Kolejną przyczyną tego typu bezrobocia może być ogólny niedorozwój gospodarczy oraz 14 Prace dyplomowe w Internecie niemożność stworzenia niezbędnej liczby stanowisk pracy. Jest to najbardziej niebezpieczny rodzaj bezrobocia z uwagi na jego masowy i długotrwały charakter, bowiem jego likwidacja wymaga zmiany zawodu, wykształcenia czy miejsca zamieszkania. Może trwać latami, wywołując wiele szkód społecznych i ekonomicznych, frykcyjne- określane również mianem przejściowego lub fluktuacyjnego, uważane jest za nieuniknione, a zarazem naturalne dla gospodarki rynkowej, w której struktura siły roboczej oraz liczba oferowanych miejsc pracy nieustannie się zmieniają. Obejmuje tę grupę osób, która ze względu na stan zdrowia fizycznego i psychicznego nie może znaleźć odpowiedniej dla siebie pracy. Do tej kategorii zalicza się także tych pracowników, którzy przejściowo nie mogą znaleźć pracy ze względu na zmianę zawodu (Nasiłkowski, 1995) Bezrobocie frykcyjne wiąże się z naturalnym procesem przemieszczania się ludzi na rynku pracy. W dynamicznie rozwijającej się gospodarce często pojawiają się niedopasowania między wolnymi miejscami pracy a poszukującymi jej, gdyż stale zachodzą procesy tworzenia i likwidacji miejsc pracy, napływu i odpływu siły roboczej z rynku pracy oraz zmiany miejsc pracy przez pracowników. W rezultacie tych procesów zawsze występuje pewna liczba wolnych miejsc pracy i osób bezrobotnych, gdyż informacje posiadane przez pracodawców i pracowników są niedoskonałe i musi upłynąć pewien czas, zanim bezrobotni znajdą „czekające” na nich miejsca pracy. Bezrobocie frykcyjne ma charakter dobrowolny, tzn. decyzje o zwolnieniu się z pracy w celu znalezienia innego zajęcia podejmują sami pracownicy, a czas poszukiwania pracy jest stosunkowo krótki (nie przekracza trzech miesięcy). O występowaniu bezrobocia frykcyjnego świadczy przewaga osób pozostających bez pracy krócej niż 3 miesiące. Bezrobocie frykcyjne jest objawem normalnego funkcjonowania rynku pracy, stanowi element dynamicznie rozwijającej się gospodarki (Sadowski, Wach, 2003). Uznaje się, iż umiarkowany poziom bezrobocia frykcyjnego (2-3% ogółu ludności aktywnej zawodowo) jest wręcz pożądany dla zachowania elastyczności rynku pracy, hamowania nadmiernego wzrostu płac i umacniania dyscypliny pracy (Pisz, 1999), sezonowe - najczęściej związane jest z następstwem pór roku. Zmiany te silnie wpływają bowiem na wielkość zgłaszanego popytu na pracę w takich działach gospodarki, jak budownictwo czy turystyka. Po stronie podaży głównym czynnikiem wzrostu bezrobocia sezonowego jest napływ uczniów, studentów i absolwentów na rynek pracy w okresie 15 Prace dyplomowe w Internecie wakacji. Na poziom tego bezrobocia wpływ ma również to, czy prace sezonowe zazębiają się ze sobą oraz jak łatwo ludzie mogą przechodzić z jednej do drugiej pracy sezonowej (Kaźmierczak, 1995). Niezmiernie ważną cechą bezrobocia, która stanowi podstawę określania charakteru tego zjawiska oraz oceny szans różnych kategorii bezrobotnych na rynku pracy, jest czas pozostawania bez pracy. Biorąc pod uwagę to kryterium, na rynku pracy wyróżnia się na ogół cztery typy bezrobocia (Pisz ,1999): krótkookresowe - do 3 miesięcy bez zatrudnienia, średniookresowe - od 3 do 6 miesięcy bez zatrudnienia, długookresowe - dotyczy osób, które pozostają bez pracy od 6 do 12 miesięcy. Bezrobocie to może się przekształcić w bezrobocie długotrwałe, bowiem im dłuższa przerwa w pracy, tym mniejsze szanse na jej ponowne uzyskanie. Rosnące wymagania pracodawców, zmiany technik i organizacji pracy, konieczność uzupełniania kwalifikacji lub w ogóle zmiany zawodu, nie sprzyjają skracaniu okresu pozostawania bez pracy. Im dłużej ktoś pozostaje bez pracy, tym mniej staje się interesujący dla ewentualnych pracodawców, ponieważ jego wiadomości i doświadczenia ulegają dezaktualizacji. Dlatego też bardzo istotnym elementem są aktywne formy przeciwdziałania bezrobociu, inicjowane i realizowane przez urzędy pracy na rzecz osób pozostających bez pracy w długim okresie (Sadowski, Wach, 2003), długotrwałe - bezrobocie trwające dłużej niż 12 miesięcy. Spowodowane jest podobnymi przyczynami co bezrobocie długookresowe. Często przynosi izolację społeczną oraz wpływa na zmiany w psychice bezrobotnych. Przyczynia się również do zagrożenia patologią społeczną, zmniejszenia szanse na znalezienie nowej pracy i tym samym ogranicza możliwość jednostki oraz jej rodziny, w zakresie wydostania się z ich materialnego i społecznego położenia. Długotrwale bezrobotni stają się często klientami opieki społecznej, co dodatkowo wzmaga poczucie degradacji społecznej oraz materialnej. 16 Prace dyplomowe w Internecie Biorąc pod uwagę kryteria demograficzne (wiek, płeć) i społeczno - zawodowe (wykształcenie, zawód) wyróżnia się bezrobocie w ramach różnych kategorii społecznych, a mianowicie (Pisz, 1999): bezrobocie kobiet i mężczyzn, bezrobocie młodzieży, w tym absolwentów, bezrobocie robotników wykwalifikowanych i niewykwalifikowanych, bezrobocie poszczególnych kategorii zawodowych (nauczycieli, ekonomistów, rolników, kucharzy, sprzedawców, itp.). Jak widać w literaturze podaje się wiele klasyfikacji bezrobocia. W praktyce, podczas jego opisu konieczna jest każdorazowa wnikliwa analiza i ocena jego charakteru. 1.6. Przyczyny bezrobocia We współczesnym świecie bezrobocie stało się najważniejszym problemem ekonomicznym, społecznym i politycznym. Zainteresowanie tym zjawiskiem wynika głównie z faktu, iż w całym okresie 1990 - 2005 osiąga ono wysoki poziom. Wzrost bezrobocia w Polsce był niezwykle szybki, a w dodatku dotknął społeczeństwo zupełnie do tego nieprzygotowane. Szczególną datą w historii polskiego bezrobocia jest rok 1990, związany z zapoczątkowaniem głębokich przemian ustrojowych i gospodarczych kraju. Do końca lat 80-tych XX wieku oficjalnym problemem rynku pracy były raczej niewykorzystane miejsca pracy i niedobór pracowników. Wprowadzenie w Polsce zasad gospodarki rynkowej poskutkowało wystąpieniem znacznych problemów na rynku pracy, przejawiających się w postaci bezrobocia (OrganiściakKrzykowska, 2005). Jest wiele czynników, które przyczyniły się do szybkiego narastania bezrobocia w Polsce po 1990 roku, m.in. ujawnienie części ukrytego bezrobocia, które narastało we wcześniejszych latach (głownie w latach 80-tych XX wieku). Spowodowane to zostało narastającą koniecznością liczenia i uwzględniania w wyborach ekonomicznych dokonywanych przez firmy kosztów użycia wszystkich czynników wytwórczych, w tym pracy. 17 Prace dyplomowe w Internecie W. Ratyński (2003) przyjmuje za główną przyczynę bezrobocia w Polsce, głęboki spadek produkcji w sektorze publicznym. Wprawdzie równocześnie wzrosła aktywność w sektorze prywatnym, ale nie rekompensowało to spadku produkcji w sektorze państwowym. Statystyki podają, że w latach 1990- 1991 spadek PKB przekroczył 18%. Przyczynami tego zjawiska było: obniżenie popytu konsumpcyjnego i inwestycyjnego, ograniczenie produkcji nierentownej, szybka i daleko posunięta liberalizacja gospodarcza, a zwłaszcza związane z nią otwarcie gospodarki, załamanie eksportu spowodowane rozpadem tradycyjnych rynków zbytu w ramach Rady Wzajemnej Pomocy Gospodarczej (RWPG), błędy w polityce gospodarczej. Analizując przyczyny bezrobocia w Polsce należy stwierdzić, iż obok spadku produkcji w sektorze publicznym, istotne znaczenie miała także liberalizacja handlu zagranicznego, tzn. likwidacja barier dla importu oraz wymienialność złotówki, która ułatwiała handel zagraniczny. W kolejnych latach na wyniki w handlu zagranicznym wpływał zbyt wysoki kurs złotego, który utrudniał eksport, a ułatwiał import. Liberalizacja życia gospodarczego niosła za sobą skutki w postaci łamania struktur monopolistycznych i konkurencji rynku światowego, musiała doprowadzić do spadku produkcji zacofanej technicznie oraz mniej atrakcyjnej w porównaniu z produkcją zagraniczną. Polskie przedsiębiorstwa nie były w stanie sprostać konkurencji zagranicznej zarówno na rynku krajowym, jak i w eksporcie. Tak więc zła struktura gospodarki i jej zacofanie techniczne są ważnymi czynnikami spadku produkcji i wzrostu bezrobocia. Istotnym zjawiskiem przyczyniającym się do powstania bezrobocia stał się ponadto nadmierny wzrost importu w stosunku do eksportu (Kabaj, 2000). Obniżenie produkcji było podyktowane wieloma czynnikami, m.in.: trudnościami w sprzedaży produkowanych dóbr, charakteryzujących się niską jakością, wysokimi kosztami produkcji, niskim poziomem technologii wykorzystywanej w produkcji dóbr, otwarciem granic na import towarów z zagranicy, upadkiem wielu gałęzi przemysłu (np. włókienniczego, elektrotechnicznego itp.). Jedną z najpoważniejszych przyczyn ograniczania produkcji był spadek eksportu do krajów należących do RWPG. Konsekwencją tego był w spadek popytu na pracę, wyrażający się nie tylko w ograniczaniu zatrudnienia, ale także w masowych zwolnieniach, w upadających przedsiębiorstwach. 18 Prace dyplomowe w Internecie Wśród przyczyn recesji gospodarczej w Polsce na szczególną uwagę zasługują błędy w realizowanej, głownie w pierwszej połowie lat dziewięćdziesiątych, polityce gospodarczej. Stanowią one jeden z najważniejszych zespołów przyczyn recesji gospodarczej. Wskazuje się tu na dwa główne problemy: radykalność zmian i błędy w zarządzaniu sektorem państwowym. Podstawą tej polityki były elementy programu gospodarczego zwanego planem Balcerowicza (stabilizacja, deregulacja, liberalizacja i prywatyzacja). 1 stycznia 1990r. wszedł w życie program stabilizacyjny, a jego celami strategicznymi były stabilizacja gospodarcza oraz przekształcenie gospodarki centralnie planowanej w gospodarkę rynkową. Niestety w realizacji tych celów popełniono wiele błędów. Za najważniejsze uważa się błędy w zarządzaniu sektorem państwowym. Finansowe ograniczenie nałożone na sektor państwowy były zbyt ostre i wpłynęły na spadek produkcji na znaczną skalę, stając się źródłem wzrostu bezrobocia. Przywracanie równowagi budżetowej następowało głównie przez drastyczne ograniczenie wydatków i zwolnień podatkowych. Wywołało to, szczególnie w pierwszym okresie realizacji programu stabilizacyjnego, silną inflację korekcyjną. Nastąpił znaczny spadek dochodów realnych ludności, natomiast stopa procentowa została radykalnie podniesiona. Zablokowanie wzrostu zatrudnienia i płac, wzrost cen zaopatrzeniowych, spowodowały głęboki regres w działalności inwestycyjnej i produkcji. Do powstania nadwyżki wolnej siły roboczej poszukującej pracy przyczynia się również szereg czynników wpływających na zwiększenie podaży pracy, np.: wysoki przyrost demograficzny, wzrost poziomu przygotowania zawodowego społeczeństwa, ogólnie niski poziom życia czy prowadzona przez państwo polityka społeczno-gospodarcza (w tym zwłaszcza polityka płac, świadczeń socjalnych, ubezpieczeń społecznych). Jedną z przyczyn wysokiego bezrobocia w Polsce, zwłaszcza w niektórych regionach, jest mała ruchliwość przestrzenna ludności. Mieszkańcy naszego kraju rzadko zmieniają miejsce zamieszkania. Oznacza to, iż bezrobotni szukają miejsca pracy w miejscowości zamieszkania lub w najbliższej okolicy, tracąc w ten sposób okazję znalezienia jej w innym miejscu. Takie zachowania powodują duże różnice w stopie bezrobocia pomiędzy regionami kraju - najniższa występuje w dużych miastach. Przyczyną małej ruchliwości są przede wszystkim trudności mieszkaniowe w tych miejscach, gdzie panuje stosunkowo dobra sytuacja na rynku pracy, czyli w dużych miastach, np. w Warszawie. 19 Prace dyplomowe w Internecie Mówiąc o przyczynach bezrobocia należy zwrócić także uwagę na ich makroekonomiczny aspekt. Z tego punktu widzenia można je podzielić na dwie grupy. Należą do nich ( Organiściak – Krzykowska, 2005): czynniki płacowe, czynniki pozapłacowe. Odnosząc się do pierwszych można stwierdzić, iż bezrobocie jest rezultatem wygórowanych postulatów płacowych, braku zgody związków zawodowych na obniżenie płac oraz skutkiem istnienia zasiłków dla bezrobotnych, sprzyjających dłuższemu pozostawaniu bez pracy. Do czynników pozapłacowych ograniczających popyt na pracę można zaliczyć, m.in.: zmiany technologiczne - polegały one na wprowadzaniu nowoczesnych maszyn i urządzeń, które zastępowały pracę ludzi. Wynikało to z chęci zmniejszenia kosztów produkcji, z dążenia do łatwiejszego zarządzania, a czasami również z potrzeby poprawy jakości produkcji, gdyż nowoczesne maszyny potrafią być bardziej precyzyjne niż wyposażony w tradycyjne narzędzia człowiek. Zmiany technologiczne i organizacyjne powodowały zwiększenie się wydajności pracy, co z kolei prowadziło do spadku zapotrzebowania na pracowników, nawet w sytuacji dobrej koniunktury i wzrostu produkcji. restrukturyzację gospodarki, prowadzącą do przyspieszonego rozwoju nowoczesnych gałęzi i branż produkcji (np. przemysłu elektronicznego, lotniczego, samochodowego), w których postęp techniczny jest najszybszy, niedostatek środków finansowych, przekładający się na brak popytu na towary i wymuszający ograniczenia produkcji. Bezrobocie w Polsce utrzymuje się na stosunkowo wysokim poziomie. Biorąc pod uwagę skalę analizowanego zjawiska, można wyciągnąć wniosek, iż bezrobocie nie jest zjawiskiem krótkotrwałym i przejściowym, który jest wywołany jedynie procesem zmiany systemu gospodarczego. Przyczyny bezrobocia są bowiem zjawiskiem niezwykle złożonym. W niniejszym podrozdziale starano się przedstawić jedynie te, które wydają się należeć do najistotniejszych, wpływających na powstanie, poziom i strukturę bezrobocia w naszym kraju. 1.7. Skutki bezrobocia 20 Prace dyplomowe w Internecie Bezrobocie jest jednym z najistotniejszych problemów gospodarki narodowej. Wywołuje ono wiele negatywnych skutków. Analiza następstw bezrobocia pozwala wyróżnić ekonomiczne, psychospołeczne oraz polityczne skutki tego zjawiska (Unolt, 1999). Bezrobocie oznacza marnotrawstwo ograniczonego zasobu gospodarczego, jakim są zasoby pracy, jednak ich szczegółowa analiza prowadzi do wniosku, iż ocena skutków bezrobocia zależy przede wszystkim od długości okresu pozostawania bez pracy. Dlatego też należy odróżnić pozytywne skutki bezrobocia frykcyjnego, który z natury ma charakter krótkotrwały, od negatywnych skutków bezrobocia długookresowego. Bezrobocie frykcyjne jest rezultatem swobody wyboru pracy i związanej z tym zmiany zakładu pracy. Bezrobocie to jest cechą każdej rozwijającej się gospodarki. Utrzymuje się obecnie w granicach 5-7% zasobów pracy, co nie narusza równowagi na rynku pracy, a zatem odpowiada stanowi pełnego, ale nie nadmiernego zatrudnienia. Stan taki należy uznać za optymalny, zarówno ze względów ekonomicznych, jak i psychospołecznych. Do pozytywnych skutków ekonomicznych bezrobocia frykcyjnego należy zaliczyć przede wszystkim to, że: pewna nadwyżka wolnej siły roboczej warunkuje procesy inwestycji i restrukturyzacji gospodarki, które wymagają realokacji zasobów pracy pod względem kwalifikacyjnozawodowym i przestrzennym, zwalnianie z pracy ludzi do niej nieprzydatnych przyczynia się do redukcji kosztów zatrudnienia, a przez to jej racjonalizacji i eliminacji tzw. bezrobocia ukrytego. Niewątpliwie redukcja zatrudnienia wpływa pozytywnie na wydajność i efektywność pracy oraz na wzrost morale pozostałych pracowników. Z kolei pozytywne psychospołeczne skutki bezrobocia frykcyjnego polegają na tym, że: wyzwala ono konkurencję między poszukującymi pracy, zwłaszcza gdy chodzi o atrakcyjne i dobrze płatne miejsca pracy, pobudzając ich do większej dbałości o wybór zawodu i podnoszenie kwalifikacji, redukuje patologiczne formy fluktuacji zatrudnionych i osłabia niezdrową konkurencję płacową zakładów pracy, które starają się pozyskać pracowników, oferując im nieproporcjonalnie wysokie zarobki, 21 Prace dyplomowe w Internecie podnosi poszanowanie i dyscyplinę pracy wzmacniając etos pracy i kształtowanie się prawidłowych postaw wobec pracy. W przeciwieństwie do frykcyjnego, bezrobocie długookresowe, które w przeważającym stopniu wywołuje skutki negatywne, trzeba uznać za zjawisko patologiczne, świadczące o ułomności całego systemu gospodarczego. Pozbawia ono człowieka możliwości zaspokojenia jednej z głównej jego potrzeb, to znaczy potrzeby pracy, uniemożliwiając realizację podstawowych funkcji zatrudnienia i stając się źródłem szeregu strat ekonomicznych i psychospołecznych. Rozpatrując negatywne ekonomiczne skutki bezrobocia długookresowego, należy zaliczyć do nich w szczególności: niewykorzystanie potencjału pracy jako czynnika wzrostu gospodarczego, obniżenie materialnego poziomu życia, a niekiedy nawet zagrożenie egzystencji jednostek i rodzin, wzrost wydatków budżetowych w związku z przeznaczeniem ich części na zasiłki dla bezrobotnych i świadczenia socjalne oraz przeciwdziałanie bezrobociu, emigrację wysoko wykształconych kadr, zwłaszcza ludzi młodych, którzy nie mogą znaleźć pracy w kraju. Obok strat ekonomicznych, bezrobocie długookresowe pociąga za sobą również wiele negatywnych skutków psychospołecznych, a mianowicie: obciążenia (stresy) związane z degradacją pozycji społecznej, prowadzące do osłabienia więzi społecznych, do izolacji od środowiska i wzrostu konfliktów z otoczeniem oraz rodzinnych (spadek autorytetu w rodzinie, kłopoty wychowawcze, rozwody), a także do utraty tożsamości, zmiany w sferze psychicznej człowieka (skłonność do samobójstwa), załamanie się struktury czasu. Gdy rozkład zajęć nie jest wyznaczony godzinami pracy, występują trudności z organizowaniem i wykorzystaniem czasu. Pewnym jednostkom bezrobocie dostarcza upragnionej możliwości rozwijania własnych zainteresowań i związanej z nimi działalności, lecz są to wyjątki. Regułą jest obsesyjne zaabsorbowanie problemem czasu, jego ilością, niemożnością wykorzystania, poczuciem, że czas zabija. Ma to konsekwencje w emocjach i zachowaniach, wywołuje zniechęcenie, a nawet spowolnienie ruchów (Reszke, 1995), 22 Prace dyplomowe w Internecie patologię społeczną, przejawiającą się w postaci alkoholizmu, narkomanii, rożnych form przestępczości. Szczególnie groźne są przejawy tej patologii wśród młodzieży dotkniętej bezrobociem chronicznym, gdyż niemożność uzyskania normalnej pracy skłania młodych ludzi do poszukiwania nielegalnych, często przestępczych źródeł łatwych dochodów, a ostatecznie prowadzi do całkowitego wyobcowania się tej grupy społecznej, stanowiąc poważne zagrożenie dla przyszłości naszego kraju, pogarszanie samopoczucia psychicznego, zwiększa bowiem niepokój o przyszłość, rozdrażnienie, poczucie bezradności oraz obniża samoocenę. Wszystkie ujemne następstwa długotrwałego bezrobocia rodzą istotne konsekwencje polityczne. Normalnym ich przejawem w państwach demokratycznych jest stosunek ludności do istniejących partii politycznych i prezentowanych przez nie programów, spektakularnym wyrazem nastrojów ludności są zaś wyniki wyborów do władz krajowych czy samorządowych. W skrajnych przypadkach utrzymujące się masowe bezrobocie może być przyczyną różnego rodzaju niepokojów społecznych, jak strajki prowadzone na wielką skalę, demonstracje, rozruchy. Niepokoje te, stanowiące zagrożenie dla stabilizacji politycznej kraju, są szczególnie niepożądane z okresie transformacji systemu gospodarczego, gdyż mogą zahamować, a nawet odwrócić proces dokonujących się przemian ustrojowych (Unolt, 1999). Podsumowując przedstawioną systematykę pozytywnych i negatywnych skutków bezrobocia, należy podkreślić, iż ma ona do pewnego stopnia charakter umowny, ponieważ w praktyce skutki te nakładają się na siebie, tworząc trudne do rozdzielenia układy. Przytoczone skutki bezrobocia dowodzą także, iż jest ono jedną z największych klęsk społecznych, ekonomicznych i politycznych współczesności i stwarza niebezpieczeństwa, które niełatwo przewidzieć. ROZDZIAŁ II ANALIZA ROZMIARÓW I STRUKTURY BEZROBOCIA W POLSCE W LATACH 23 Prace dyplomowe w Internecie 1990-2005 2.1. Wielkość i dynamika bezrobocia Przed rokiem 1990 zjawisko jawnego bezrobocia na skalę krajową było w Polsce nieznane. Nie wykluczało to jednak okresowych wahań na lokalnych rynkach pracy w postaci występowania pewnych nadwyżek podaży pracy nad zapotrzebowaniem, jednak miały one charakter krótkotrwały i niechroniczny. I tak J. Unolt (1999) uważa, iż wiązały się one głównie z ruchem pracowników, sezonowością zatrudnienia i zmianami w technice wytwarzania. Bezrobocie w naszym kraju jest zjawiskiem związanym z przemianami ustrojowymi przełomu lat 80 - tych i 90 – tych (Organiściak – Krzykowska, 2005). Według A. Kurzynowskiego (2001), w literaturze przedmiotu problem bezrobocia w Polsce poruszany jest z uwzględnieniem 3 okresów historycznych: II Rzeczpospolitej Polskiej (1918 – 1939), Polskiej Rzeczpospolitej Ludowej (1944 – 1989) i III Rzeczpospolitej Polskiej (od 1989 roku). Ponieważ przedmiotem niniejszej pracy jest bezrobocie w okresie transformacji ustrojowej, analiza tego zjawiska w Polsce dotyczyć będzie lat 1990 – 2005, czyli trzeciego z wymienionych okresów. Szybki wzrost liczby zarejestrowanych bezrobotnych w tym okresie wynikał zarówno z radykalnej zmiany mechanizmów gospodarczych, w tym stymulujących spadek zatrudnienia w przedsiębiorstwach państwowych (obciążenie dywidendą i popiwkiem), jak i wprowadzenia Ustawy o zatrudnieniu z 29 grudnia 1989 roku. Stwarzała ona możliwość pobierania zasiłku dla bezrobotnych przez osoby, które dotychczas w ogóle nie pracowały lub pozostawały bez pracy od bardzo dawna. Doprowadziło to do pojawienia się bezrobocia rejestrowanego na dużą skalę. Jak wykazują dane zawarte w tab. 1, największy przyrost bezrobocia nastąpił w dwóch pierwszych latach transformacji gospodarki (1990 – 1991). W końcu roku 1990 zarejestrowano 1126,1 tys. osób bezrobotnych. W roku 1991 liczba ta zwiększyła się o dalsze 1029,5 tys. osób, a w 1992 roku nastąpił przyrost o 380,3 tys. osób. Głównym źródłem szybko narastającego bezrobocia w pierwszych latach transformacji były zwolnienia pracowników z przyczyn dotyczących zakładów pracy. Udział zwolnień tego rodzaju w ogólnej liczbie zarejestrowanych bezrobotnych zwiększył się z 16% w 1990 roku do 23% w 1991 roku i 24% w roku 1992. Wśród 24 Prace dyplomowe w Internecie nowo zarejestrowanych bezrobotnych wysoki udział miały zwolnienia grupowe, stanowiące szczególnie niepożądaną społeczną formę rozwiązania stosunku pracy przez pracodawcę. Dostępne dane wskazują, iż w roku 1992 zwolnienia w tym trybie objęły 23% ogółu zwolnień i dopiero w następnych latach udział ten obniżał się stopniowo do 13% w 1993 roku, 9% w 1994 roku i 5% w roku 1995 (Unolt, 1999). Tab. 1. Poziom bezrobocia rejestrowanego w Polsce w latach 1990 – 2005 Rok Liczba bezrobotnych 1990 1126,1 1991 2155,6 1992 2509,3 1993 2889,6 1994 2838,0 1995 2628,8 1996 2359,5 1997 1826,4 1998 1831,4 1999 2349,8 2000 2702,6 2001 3115,1 2002 3217,0 2003 3175,7 2004 2999,6 2005 2773,0 Źródło: Opracowanie własne na podstawie A. Organiściak – Krzykowska (2005) W latach 1994 – 1997 obserwuje się spadek liczby bezrobotnych, wynikający z wynegocjowanych okresów ochronnych w restrukturyzowanych i prywatyzowanych zakładach pracy, które zobowiązane zostały do utrzymywania przez kilka lat zatrudnienia na stałym poziomie. Spadek liczby bezrobotnych wynikał również z obserwowanego w tym czasie ożywienia gospodarczego i wzrostu PKB (Organiściak – Krzykowska, 2005). W dalszym okresie, począwszy od 1998 roku, nastąpił ponowny wzrost liczby bezrobotnych. Był on skutkiem niekorzystnej różnicy między napływem do i odpływem z bezrobocia. Analizując zmiany poziomu bezrobocia oraz jego dynamikę, należy zwrócić uwagę, iż wpływ na to miały także zmiany sposobu rejestrowania statystyk bezrobotnych, a także samo definiowanie osoby bezrobotnej. W Polsce dostępne są dwa źródła informacji o bezrobociu. Jednym są rejestry bezrobotnych, które sporządzają Rejonowe Urzędy Pracy (RUP), drugim natomiast Badanie Aktywności Ekonomicznej Ludności (BAEL), prowadzone przez GUS. 25 Prace dyplomowe w Internecie Każde z tych źródeł ma swoją specyfikę, która wynika między innymi z różnych kryteriów określania osoby bezrobotnej. Wobec tego każde z tych źródeł podaje nieco inna wielkość bezrobocia (Kubacki, 1998). Rozmiary bezrobocia w całym okresie 1990 – 2005 zostaną przedstawione przy pomocy danych agregowanych przez GUS. Ich analiza dotyczyć będzie okresu rozpoczynającego się w roku 1990, bowiem od tego roku w Polsce oficjalnie rejestrowane jest bezrobocie. Z ryc. 1 doskonale widać, iż w badanym okresie stopa bezrobocia miała charakter zmienny. Ryc. 1. Stopa bezrobocia w latach 1990 – 2005 Źródło: Opracowanie własne na podstawie A. Organiściak – Krzykowska (2005) Tendencja wzrostowa występowała w latach 1990 – 1994 oraz w latach 1999 – 2004. Tendencja spadkowa miała miejsce w okresie 1995 – 1998. Jedną z przyczyn zmniejszania się bezrobocia było utrzymywanie się przez kolejny rok wzrostu popytu na siłę roboczą (Kotlorz, Zagóra – Jonszta, 1998). Nie wyjaśnia to jednak takiej skali spadku bezrobocia, gdyż w 1997 roku miał miejsce stosunkowo nieznaczny wzrost liczby pracujących w gospodarce narodowej – zaledwie o 85 tys., tj. o 0,6%, uwzględniając stan w końcu roku, przy wzroście liczby ludności w wieku produkcyjnym o około 185 tys. Prawdopodobnie duża część wyłączonych z ewidencji bezrobotnych podjęła pracą w działalności nierejestrowanej. Szczególną rolę w ograniczaniu bezrobocia w 1997 toku odegrało dalsze doskonalenie rozwiązań systemowych dotyczących bezrobocia i rynku pracy, w tym zwłaszcza nowelizacja przepisów uprawniających do pobierania zasiłków dla bezrobotnych. Wydłużono okres 26 Prace dyplomowe w Internecie aktywności zawodowej uprawniającej do zasiłku z 12 do 18 miesięcy, co ograniczyło dostępność do tego świadczenia. Istotny wpływ na obniżenie poziomu bezrobocia w roku 1997 miało to, iż zróżnicowany został (do 6, 12 lub 18 miesięcy) okres pobierania zasiłku w zależności od stopy bezrobocia na lokalnym rynku pracy. Miało to korzystne znaczenie dla bezrobotnych zamieszkujących rejony, które charakteryzowały się bezrobociem strukturalnym. Wprowadzono także korzystniejsze od zwykłych zasiłków świadczenia i zasiłki przedemerytalne dla najstarszych bezrobotnych. Osoby, które z nich skorzystały przestawały być bezrobotnymi (Kotlorz, Zagóra – Jonszta, 1998). Istotne znaczenie dla zdiagnozowania sytuacji na rynku pracy ma ocena płynności bezrobocia, a więc analiza napływu do i odpływu z bezrobocia. Pozwala ona bowiem wnioskować o elastyczności rynku pracy (ryc. 2). Ryc. 2. Napływ i odpływ bezrobocia w Polsce w latach 1992 - 2004 6000 5000 w tys. 4000 3000 2000 1000 0 19 92 19 93 19 94 19 95 19 96 19 97 19 98 19 99 20 00 20 01 20 02 20 03 20 04 lata odpływ napływ Źródło: Opracowanie własne na podstawie A. Organiściak - Krzykowska (2005) Polska jest krajem o stosunkowo niskim napływie i jednocześnie bardzo niskim odpływie z bezrobocia. Z ryc. 2 doskonale widać, iż wykresy przedstawiające odpływ jak i napływ do bezrobocia są do siebie podobne, przy czym należy zauważyć, iż napływ do bezrobocia osiąga dużo wyższe wartości oraz charakteryzuje się większą dynamiką. 27 Prace dyplomowe w Internecie W przekroju poszczególnych kwartałów zmiany sytuacji na rynku pracy miały charakter dość regularny (ryc. 3). Można zaobserwować zjawisko sezonowości, polegające na wzmożeniu rejestracji w pewnych okresach. Niezależnie od wpływu zmieniających się zasad przyznawania statusu bezrobotnego, w II kwartale każdego roku występował przeważnie spadek liczby zarejestrowanych bezrobotnych, natomiast w III kwartale dość wyraźny wzrost. Uważa się, iż pierwsza zmiana jest związana z ożywieniem działalności gospodarczej, zwłaszcza w budownictwie i rolnictwie. Wpływ na taką sytuację ma także rozpoczynający się sezon turystyczny. Natomiast wzrost bezrobocia w III kwartale wynika z dopływu na rynek pracy kilkutysięcznej rzeszy absolwentów zasadniczych i średnich szkół zawodowych (Unolt, 1999). Kończy się również sezon w rolnictwie oraz budownictwie. Zwiększenie liczby zarejestrowanych bezrobotnych można także zauważyć w miesiącach kończących rok, kiedy do ewidencji trafiały osoby, które traciły zatrudnienie z końcem roku. W niektórych regionach występuje brak sezonowości bezrobocia, który jest spowodowany dwoma czynnikami: czynnikiem demograficznym - tzn. relatywnie niewielkimi wielkościowo przyrostami absolwentów na rynku pracy. Sytuacja taka ma miejsce w miejscowościach o charakterze rolniczym, bądź słabo rozwijających się demograficznie i nie wywierających istotnego wpływu na zmienność dynamiki wzrostu bezrobocia na danym obszarze; czynnikiem ekonomicznym – w dużych ośrodkach miejskich, gdzie nie stwierdzono sezonowości bezrobocia. Zasilanie rynku pracy przez absolwentów przebiega na tyle bezproblemowo, iż nie powoduje ono zasadniczych wahań dynamiki wzrostu liczby bezrobotnych (Runge, 1996). 2.2. Struktura bezrobocia 28 Prace dyplomowe w Internecie Sytuację na rynku pracy charakteryzuje nie tylko poziom, ale również struktura bezrobocia. Jest to wyrażony w procentach stosunek poszczególnych grup bezrobotnych wyróżnionych według różnych cech do całej zbiorowości bezrobotnych (Sadowski, Wach, 2003). Dostępne dane statystyczne umożliwiają dokonanie charakterystyki struktury bezrobocia ze względu na : cechy demograficzne bezrobotnych – płeć i wiek, kwalifikacje bezrobotnych, wyrażone poziomem wykształcenia, czas pozostawania bez pracy, przeszłość zawodową: staż, zawód, rodzaj działalności zakładu pracy, jednostki terytorialne (np. region, województwo, powiat). Strukturę bezrobocia można analizować według każdej z wymienionych cech oddzielnie lub też kojarzyć cechy ze sobą i badać strukturę ze względu na dwie cechy rozpatrywane łącznie. 2.2.1. Struktura bezrobocia według płci Struktura bezrobotnych według płci jest podstawowym wyróżnikiem demograficznym wszelkich zbiorowości ludzkich. Wykazuje ona, iż wśród osób pozostających bez pracy przeważają kobiety (Unolt, 1999). Ich sytuacja na rynku pracy jest znacznie trudniejsza, gdyż mają one mniejsze szanse na zatrudnienie. Na początku roku 1990, kiedy w Polsce pojawiło się zjawisko bezrobocia, wśród zarejestrowanych bezrobotnych przeważali mężczyźni. Różnica ta była jednak niewielka i sytuacja szybko uległa zmianie, już od września 1990 roku kobiety zaczęły stanowić większość, a ich udział w ogólnej liczbie zarejestrowanych bezrobotnych powoli wzrastał. Taka sytuacja utrzymała się w całym badanym okresie, chociaż w poszczególnych latach można zauważyć pewne wahania, świadczące o zwiększaniu się lub zmniejszaniu różnicy pomiędzy liczbą bezrobotnych kobiet i mężczyzn. Doskonale zjawisko to ilustruje ryc. 4 oraz dane zawarte w tabeli 2. Tab. 2. Liczba bezrobotnych w Polsce według płci w latach 1990 – 2005 (stan na koniec roku) (w tys.) 29 Prace dyplomowe w Internecie Ogółem Mężczyźni Kobiety 1990 1126,1 522,4 573,7 1991 2155,6 1021,5 1134,1 1992 2509,3 1170,5 1338,8 1993 2889,6 1382,3 1507,3 1994 2838,0 1343,0 1495,0 1995 2628,8 1180,2 1448,6 1996 2359,5 983,9 1375,6 1997 1826,4 722,2 1103,2 1998 1831,4 760,0 1071,3 1999 2349,8 1042,5 1007,3 2000 2702,6 1211,0 1491,6 2001 3115,1 1473,0 1642,1 2002 3217,0 1571,2 1645,8 2003 3175,7 1541,0 1634,7 2004 2999,6 1431,1 1568,5 2005 2773,0 1286,6 1486,4 Lata Źródło: www.mps.gov.pl W analizowanym okresie sytuacja kobiet na rynku pracy była gorsza niż sytuacja mężczyzn. Wynikało to z faktu, iż znacznie łatwiej traciły one pracę oraz miały większe trudności ze znalezieniem ponownego zatrudnienia. Kobiety były bardziej zagrożone bezrobociem już od początku okresu transformacji. Z ryc. 4 przedstawiającego udział bezrobotnych kobiet w ogólnej liczbie bezrobotnych widać, iż najbardziej znaczące różnice pomiędzy wysokością bezrobocia wśród kobiet i mężczyzn wystąpiły w roku 1997 – aż 60,4% bezrobotnych stanowiły kobiety. Wysoki odsetek bezrobotnych kobiet wystąpił także w latach 1996 i 1998 i wynosił on odpowiednio 58,3% oraz 58,5%. W całym okresie lat 1990 – 2004, średni odsetek kobiet mających status osoby bezrobotnej wynosił ponad 54%. 30 Prace dyplomowe w Internecie Ryc. 4. Struktura bezrobocia według płci w latach 1990 – 2005 70 60 50 w% 40 30 20 10 0 lata mężczyźni kobiety Źródło: Opracowanie własne na podstawie A. Organiściak – Krzykowska (2005) Problem znaczących różnic w strukturze bezrobocia według płci poruszany jest w literaturze przedmiotu (Kurzynowski, 2001). Wskazuje się w niej na specyfikę przebiegu karier zawodowych kobiet związaną z macierzyństwem, a także dyskryminacją na rynku pracy. Kobiety mimo dobrego wykształcenia napotykają na liczne bariery na rynku pracy, zwłaszcza przy zmniejszaniu się zatrudnienia w sektorze publicznym. Na pewne złagodzenie sytuacji może wpłynąć rozwój sektora usług, w którym kobiety zwykle odnajdują się łatwiej, niż np. w przemyśle, zwłaszcza w przemyśle wysokiej techniki (Organiściak- Krzykowska, 2005). Większe zagrożenie kobiet, związane z brakiem pracy zostało spowodowane przede wszystkim upadkiem gałęzi przemysłu zatrudniających głównie kobiety (odzieżowy, włókienniczy, rolno – spożywczy), reformą oświaty, służby zdrowia i administracji, jak również niechęcią pracodawców do zatrudniania kobiet ze względu na ich uprawnienia socjalne związane z macierzyństwem (Szyłko – Skoczny, 2004). 31 Prace dyplomowe w Internecie Na zakończenie powyższej analizy należy stwierdzić, iż bezrobocie wśród kobiet, z uwagi na jego skalę i strukturę, stanowi poważny i trudny do rozwiązania problem natury ekonomicznej i społecznej. W świetle powyższych uwag, rodzi się pytanie : jak skutecznie przeciwdziałać bezrobociu kobiet? Pozornie odpowiedź na tak postawione pytanie jest prosta i sprowadza się do stwierdzenia, iż poprzez wzrost gospodarczy sprzyjający wzrostowi zatrudnienia, można skutecznie ograniczyć skalę zjawiska bezrobocia, w tym także wśród kobiet. Realizacja tego zadania jest jednak niezwykle trudna, a w krótkim okresie czasu nawet niemożliwa, z uwagi na liczne niekorzystne uwarunkowania wzrostu gospodarczego w procesie transformacji systemowej (zadłużenie zagraniczne, brak kapitału, itp.). 2.2.2. Struktura bezrobocia według wieku Równie ważną cechą demograficzną rozróżniającą bezrobotnych jest wiek. Analiza bezrobocia prowadzona z punktu widzenia wieku bezrobotnych uświadamia, iż dotyka ono głównie osoby młode. Potwierdzają to również dane zawarte w tabeli 3. Wynika z nich, iż przez cały badany okres ponad 50% udziału wśród bezrobotnych stanowiły osoby do 34 roku życia. Jednak widać wyraźnie tendencję malejącą, gdyż o ile w 1992 roku udział tej grupy wynosił 64,3% to w roku 2005 już tylko 50,7%. Widoczne jest jednocześnie przesunięcie w grupie wiekowej o najwyższym udziale bezrobotnych. W 1992 roku był to przedział do 24 lat, podczas gdy w 2005 roku już następna grupa wiekowa, tj. 25 – 34 lata. Materiał ten wskazuje także, że największy wzrost zagrożenia bezrobociem dotyczy osób w wieku 45 – 54 lat (wzrost udziału tej grupy wiekowej z 9,2% do 23,8%). W całym okresie najmniejszy odsetek stanowiły osoby, które ukończyły 55 lat. Znaczący odsetek osób młodych w tej strukturze jest zjawiskiem szczególnie groźnym, gdyż dotyczy uczestników rynku pracy w najlepszym wieku potencjalnej aktywności zawodowej i możliwości twórczych tych osób (Kryńska, 1999). Przymusowa bezczynność u progu aktywności zawodowej uniemożliwia prawidłowy rozwój społeczny i start w dorosłe życie. Brak środków do życia, nie spełnione aspiracje życiowe powodują, iż bezrobotna młodzież jest szczególnie narażona na zjawiska patologii społecznej (Kotlorz, Zagóra – Jonszta, 1998). 32 Prace dyplomowe w Internecie Wiek nie jest jednak jedyną cechą związaną z tym problemem. Z wiekiem bowiem skorelowane są cechy, które w sposób istotny wpływają na sytuację ludzi młodych na rynku pracy. Można wskazać takie, które stanowią barierę w zatrudnieniu i takie, które je stymulują. Tab. 3. Liczba i struktura bezrobotnych według wieku w Polsce w latach 1992 – 2005 (stan na koniec roku) Ogółem Lata Do 24 lat 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2509,3 2889,6 2838,0 2628,8 2359,5 1826,4 1831,4 2349,8 2702,6 3115,1 3217,0 3175,6 2999,6 2773,0 867,7 995,0 981,5 909,0 734,5 561,9 566,7 729,5 823,5 918,0 895,8 825,4 728,2 626,1 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 34,6 34,4 34,5 34,6 31,2 30,8 30,9 31,0 30,5 29,5 27,8 26,0 24,3 22,6 25 – 34 lata w tys. 746,1 824,7 777,7 708,1 645,3 508,6 496,4 623,4 713,2 836,7 881,6 889,8 844,5 778,5 w% 29,7 28,5 27,4 26,9 27,3 27,8 27,1 26,5 26,4 26,9 27,4 28,0 28,2 28,1 35 – 44 lata 45 – 54 lata 55 lat i więcej 620,3 729,1 718,3 660,5 608,6 481,3 472,1 588,0 656,5 724,4 721,2 690,4 628,5 567,0 231,6 284,2 302,4 298,0 313,5 243,0 263,9 367,7 461,9 572,4 639,3 674,3 681,9 660,2 43,6 56,6 58,1 53,2 57,6 31,7 32,2 41,1 47,5 63,6 79,1 95,7 116,5 141,2 24,7 25,2 25,3 25,1 25,8 26,4 25,8 25,0 24,3 23,3 22,4 21,8 20,9 20,4 9,2 9,8 10,7 11,3 13,3 13,3 14,4 15,6 17,1 18,4 19,9 21,2 22,7 23,8 1,7 2,0 2,1 2,0 2,4 1,7 1,8 1,8 1,8 2,0 2,5 3,0 3,9 5,1 Źródło: Opracowanie własne na podstawie A. Organiściak – Krzykowska (2005) oraz www.mps.gov.pl Do czynników utrudniających młodym ludziom znalezienie pracy można zaliczyć (Organiściak – Krzykowska, 2005): 33 Prace dyplomowe w Internecie brak doświadczenia zawodowego, skłonność ludzi młodych do zmiany miejsca pracy, co wymaga wprowadzania nowych osób w specyfikę pracy, którą mają wykonywać, zniechęcając pracodawców tym samym do ich zatrudniania, podkreślany w literaturze niski poziom dyscypliny pracy, powstrzymujący pracodawców od zatrudniania ludzi młodych, niedostosowanie wykształcenia ludzi młodych do wymogów rynku pracy, ewentualna przerwa w karierze zawodowej młodych mężczyzn z uwagi na służbę wojskową, niechęć do zatrudniania młodych kobiet związana z ich ewentualnym macierzyństwem. Jednocześnie młodzi bezrobotni odznaczają się wieloma cechami, które mogą stymulować ich zatrudnienie. Można do nich zaliczyć: mobilność w przystosowaniu się do zmian środowiska pracy, zdolność do szybkiego przyswajania wiedzy potrzebnej w określonych warunkach pracy, relatywnie wysoki poziom wykształcenia ludzi młodych, wyższa od przeciętnej mobilność ludzi młodych- zarówno zawodowa, edukacyjna, a także przestrzenna. Gdyby korzyści z zatrudniania ludzi młodych były większe niż szeroko pojęte koszty (finansowe, organizacyjne), wiążące się z ich zatrudnieniem, prawdopodobnie zatrudnienie ludzi młodych uległoby znacznemu ograniczeniu. Najmniej liczną grupę w strukturze bezrobocia stanowiły osoby w wieku 55 i więcej lat. Wynika to między innymi z możliwości wcześniejszego przejścia na emeryturę pracowników zwalnianych z przyczyn dotyczących zakładów pracy bez względu na wiek, jeśli przepracowali co najmniej 35 lat (kobiety) i 40 lat (mężczyźni) (Gawryszewski, 1993). 2.2.3. Bezrobocie absolwentów Zjawiskiem bardzo niekorzystnym ze społecznego punktu widzenia był brak pracy dla absolwentów, czyli osób, które po zakończeniu nauki w szkole nie podjęły zatrudnienia. Zgodnie z obowiązującymi w Polsce przepisami, status absolwenta przysługuje przez okres 1 roku 34 Prace dyplomowe w Internecie od ukończenia szkoły. Kształtowanie się zjawiska bezrobocia wśród absolwentów w Polsce obrazuje tabela 4. W połowie lat 90-tych prawie 58% absolwentów kończących szkoły ponadpodstawowe rejestrowało się jako osoby bezrobotne (Szyłko – Skoczny, 2004). Najwyższy odsetek absolwentów zanotowano w 1990 roku, szczególnie w drugiej połowie (14,6%), kiedy od marca rozpoczęli poszukiwania pracy absolwenci szkół wyższych, średnich zawodowych, zasadniczych zawodowych i liceów ogólnokształcących z roku szkolnego 1989/1990. W końcu 1994 roku absolwenci stanowili 34,5% bezrobotnej młodzieży oraz 7,4% ogółu bezrobotnych zarejestrowanych w urzędach pracy. W roku 1995 udział ten wzrósł do 8,3%. Po gwałtownym wzroście w 1995 roku ponownie następowało jego obniżanie. W 2002 roku liczba bezrobotnych absolwentów wyniosła 180,7 tys. osób, co stanowiło 4,6% ogółu bezrobotnych. Obniżenie udziału tej grupy należy wiązać z restrykcjami, wynikającymi z uregulowań prawnych. Kolejne nowelizacje ustawy regulującej problemy rynku pracy (a szczególnie Ustawa o zatrudnieniu i przeciwdziałaniu bezrobociu, obowiązująca od stycznia 1995 roku) nakładały na bezrobotnych restrykcje, powodujące wyłączenia z ewidencji urzędów pracy osób, które nie potwierdzały gotowości podjęcia pracy (Męcina, 2001). Na sytuację absolwentów istotny wpływ miały także zmiany obowiązujące od 1 marca 1996 roku. Zgodnie z nimi absolwenci pozbawieni zostali prawa do zasiłku dla bezrobotnych. W ich miejsce wprowadzone zostały stypendia z tytułu podjęcia szkolenia, stażu u pracodawcy lub nauki w szkole ponadpodstawowej dla dorosłych. Objęcia tymi formami aktywizacji bezrobotnych było jednoznaczne z wyłączeniem ich z ewidencji urzędów pracy, co wpłynęło na obniżenie zarówno liczby absolwentów, jak i ich odsetka w stosunku do ogółu osób pozostających bez pracy. Istotny wpływ na tę sytuację ma również wydłużanie okresu nauki ludzi młodych. Gdyby nie wzrost liczby osób podejmujących wyższe studia, bezrobocie wśród młodzieży byłoby jeszcze większe. Jedną z głównych przyczyn wzmożonego zainteresowania studiami (zwłaszcza na początku i w połowie lat 90 – tych XX wieku) było, obok chęci produktywnego spędzenia czasu i poczekania na poprawę sytuacji na rynku pracy – przekonanie o pozytywnym wpływie wykształcenia na szanse znalezienia pracy. Opierało się ono na danych, według których najmniejsze bezrobocie występuje wśród ludzi z wyższym wykształceniem, a największe wśród tych z najniższym, zwłaszcza z wykształceniem zawodowym. Dowodem na słuszność tego przekonania mogą być dane dotyczące struktury bezrobotnych absolwentów według poziomu wykształcenia, zawarte w tabeli 5. 35 Prace dyplomowe w Internecie Tab. 4. Bezrobocie młodzieży w Polsce (w tym absolwentów) w latach 1990 - 2004 Liczba Liczba Liczba Udział Bezrobotni bezrobotnyvch bezrobotnych bezrobotnych bezrobotnych absolwenci w ogółem w wieku do absolwentów do 24 lat w ogólnej (w mln) 24 lat (w tys.) (w tys.) ogólnej liczbie liczbie bezrobotnych bezrobotnych ( w %) (w %) 1,13 164,3 14,6 1990 2,16 755,9 222,4 35,1 10,3 1991 1,51 867,7 185,3 34,6 7,4 1992 2,89 995,0 205,0 34,4 7,1 1993 2,84 981,5 210,5 34,5 7,4 1994 2,63 909,0 217,8 34,6 8,3 1995 2,36 734,5 86,0 31,2 3,6 1996 1,83 561,9 85,4 30,8 4,7 1997 1,83 566,7 110,7 30,9 7,1 1998 2,35 729,5 149,8 31,0 6,4 1999 2,70 823,5 167,9 30,5 6,2 2000 3,12 918,0 102,3 29,5 5,8 2001 3,11 891,6 142,7 28,6 4,6 2002* 3,07 823,6 135,9 26,8 6,4 2003* 2,99 728,2 164,2** 24,2 5,4 2004 Objaśnienia: - brak danych; * dane na koniec września; ** dane na koniec marca Rok Źródło: A. Organiściak- Krzykowska (2005) Wśród zarejestrowanych bezrobotnych absolwentów w latach 1990 – 1994 dominowali absolwenci zasadniczych szkół zawodowych (w końcu 1994 roku było ich 84,1 tys. osób, tj. 39,9% ogółu zarejestrowanych bezrobotnych). W latach 1995 – 1996 wyprzedzili ich nieco absolwenci szkół policealnych i średnich zawodowych. W końcu 1995 roku liczba absolwentów tych szkół wynosiła 83,3 tys. osób (tj. 38,3% ogółu zarejestrowanych bezrobotnych absolwentów). Najniższy odsetek bezrobotnych w całym okresie 1990 – 1997 zanotowano u bezrobotnych absolwentów z wyższym wykształceniem, ale mimo to i tak jest ich dużo, jak na realia gospodarki polskiej. Jest to przejaw marnotrawstwa wiedzy, pieniędzy poniesionych na kształcenie, jak i niedopasowania kierunków studiów do potrzeb rynku pracy. 36 Prace dyplomowe w Internecie Tab. 5. Liczba i struktura bezrobotnych absolwentów w Polsce według poziomu wykształcenia 1990 tys. 164,3 % 100,0 tys. 8,9 % 5,4 W tym szkół policealnych i średnich średnich ogólnozawodowych kształcących tys. % tys. % 49,5 30,1 21,5 13,1 1991 222,4 100,0 9,9 4,5 71,4 32,1 18,0 1992 185,2 100,0 8,9 4,8 68,1 36,8 1993 205,0 100,0 7,8 3,8 74,2 1994 209,6 100,0 7,8 3,7 1995 215,1 100,0 8,1 1996 85,0 100,0 1997 84,6 100,0 Bezrobotni absolwenci ogółem Rok wyższych zasadniczych zawodowych tys. 84,4 % 51,4 8,1 123,1 55,3 26,2 14,1 82,0 44,3 36,2 32,2 15,7 90,8 44,3 76,4 36,5 41,3 19,7 84,1 40,1 3,8 83,3 38,7 48,7 22,6 75,0 34,9 3,7 4,4 39,5 46,5 12,7 14,9 29,1 34,2 4,4 5,2 32,2 38,0 10,3 12,2 37,7 44,6 Źródło: Obliczenia własne na podstawie D. Kotlorz, U. Zagóra – Jonszta (1998) Znaczne trudności z podjęciem pracy mieli i mają nadal absolwenci liceów ogólnokształcących. Wynika to z ogólnego wykształcenia oraz braku wiedzy i umiejętności do szybkiego zdobycia zawodu. Na podobne trudności w znalezieniu pracy napotykają uczniowie kończący niektóre kierunki szkół policealnych i średnich zawodowych (Węgrzyn, 1997). Z danych zawartych w tabeli 5 wynika również, iż problem absolwentów z wykształceniem zasadniczym zawodowym nie zniknie i będzie nadal poważny. Szkoły te kształcą w zbyt wąskich specjalnościach, często także w zawodach, na które nie ma zapotrzebowania, produkującym tym samym przyszłych bezrobotnych. Jak najszybciej należy zatem zmierzać do ograniczania liczby zasadniczych szkół zawodowych na rzecz pełnych – z maturą – szkół średnich. Inny kierunek zmian to modernizacja programów nauczania przedmiotów zawodowych. Powinno wprowadzać się do nich nowe treści, ograniczyć liczbę specjalności, a rozróżnienie między nimi wprowadzić się w późniejszym etapie nauki, dając najpierw ogólne podstawy wiedzy, przy jednoczesnym większym nacisku na umiejętności praktyczne. Bezrobocie absolwentów jest jednym z najbardziej dotkliwych i złożonych problemów rynku pracy. Oprócz podstawowych przyczyn bezrobocia w Polsce istotnym źródłem bezrobocia 37 Prace dyplomowe w Internecie wśród absolwentów jest niedostosowanie edukacji do potrzeb gospodarki. Rozbieżność pomiędzy popytem na pracę a jakościową stroną podaży zasobów pracy wywołuje niebezpieczny typ bezrobocia- bezrobocie strukturalne mające zwykle charakter długotrwały (Kotlorz, Zagóra – Jonszta, 1998). Innym czynnikiem, który wpłynął na większe zagrożenie bezrobociem młodzieży, był brak doświadczenia zawodowego oraz niechęć pracodawców do zatrudniania osób bez stażu pracy. 2.2.4. Struktura bezrobocia według wykształcenia Dostępne dane statystyczne pozwalają na dokonanie oceny kwalifikacyjnej struktury bezrobocia ze względu na poziom wykształcenia Z zawartych w tabeli 6 danych dotyczących wykształcenia bezrobotnych wynika, iż najbardziej zagrożone problemem bezrobocia są osoby posiadające wykształcenie zasadnicze zawodowe (33,8%) oraz gimnazjalne, podstawowe i niepełne podstawowe (32,3%). Odwrotna sytuacja występuje u osób z wykształceniem wyższym. Osoby takie miały bowiem największe szanse na zatrudnienie. Jednak od roku 1997 obserwuje się także wzrost odsetka bezrobotnych z wykształceniem wyższym (w roku 1992 – 2,3%, a w 2004 już 5,0%). Jeśli uwzględnić to, że wśród uzyskujących wyższe wykształcenie jest sporo osób już pracujących (które kształciły się na studiach zaocznych) i brać pod uwagę tylko absolwentów wyższych uczelni, po raz pierwszy wchodzących na rynek pracy, to stopa bezrobocia wśród nich byłaby wyższa niż owe 5,0%. Oznaczałoby to, że obecnie studia wyższe nie chronią przed bezrobociem bardziej niż jakiekolwiek inne wykształcenie (Szul, Tucholska, 2004). Przedsiębiorcy najczęściej zatrudniają pracowników o wysokich kwalifikacjach z uwagi na ich mobilność zawodową i przestrzenną, jednak konieczność ograniczania kosztów oraz nie zawsze dopasowane do potrzeb rynku pracy kierunki studiów sprawiają, że wzrasta liczba tej kategorii bezrobotnych. Stosukowo niski jest również odsetek bezrobotnych, posiadających wykształcenie średnie ogólnokształcące (7,0%). Jest to w dużej mierze związane z podejmowaniem dalszej nauki przez te osoby. W nieznacznym stopniu w latach 2001 – 2004 wzrosła liczba bezrobotnych, posiadających wykształcenie średnie zawodowe. Może być to spowodowane wygasaniem umów ochronnych w restrukturyzowanych przedsiębiorstwach z jednoczesnym brakiem popytu na pracę osób o tym wykształceniu. Równocześnie w analizowanym okresie nastąpił nieznaczny spadek odsetka bezrobotnych z wykształceniem 38 Prace dyplomowe w Internecie zasadniczym zawodowym i podstawowym, chociaż wciąż największą liczbę bezrobotnych stanowią osoby z wykształceniem zawodowym (1014,4 ty. osób) oraz podstawowym i niepełnym podstawowym (970,6 tys. osób). Strukturę bezrobotnych według wykształcenia w roku 2004 przedstawiono na ryc. 5. Tab. 6. Liczba i struktura bezrobotnych według wykształcenia w Polsce w latach 1992 – 2004 (stan na koniec roku) Lata Ogółem Wyższe Średnie zawodowe Średnie Zasadnicze Gimnazjalne**, ogólnokształcące zawodowe podstawowe i niepełne podstawowe w tys. 177,9 964,6 782,4 193,2 1131,2 931,5 194,4 1118,3 907,5 188,2 1025,0 845,0 151,7 907,7 797,6 115,2 700,7 621,3 111,2 698,0 622,8 142,0 898,2 778,9 192,1 1142,5 1014,0 197,4 1118,4 1005,4 203,1 1084,2 992,4 209,4 1014,4 970,6 w% 7,1 38,4 31,2 6,7 39,1 32,2 6,8 39,4 32,0 7,2 39,0 32,1 6,4 38,5 33,8 6,3 38,4 34,0 6,1 38,1 34,0 6,0 38,2 33,1 6,2 37,0 33,4 6,2 36,7 32,5 6,3 35,9 32,3 6,6 35,5 32,4 7,0 33,8 32,3 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2001 2002* 2003* 2004 209,3 2889,6 2838,0 2628,8 2359,5 1826,4 1831,4 2349,8 3115,1 3112,6 3073,3 2999,6 56,6 52,1 47,5 38,9 31,4 25,1 30,2 47,7 100,5 117,2 131,0 149,4 527,9 581,5 570,2 531,6 471,0 364,2 369,3 483,0 666,0 674,2 662,7 655,8 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002* 2003* 2004 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 2,3 1,8 1,7 1,5 1,3 1,4 1,6 2,0 2,6 3,2 3,8 4,3 5,0 21,0 20,1 20,1 20,2 20,0 19,9 20,2 20,6 20,8 21,4 21,7 21,6 21,9 Objaśnienia: * dane na koniec września; **- II kwartał 2002 roku Źródło: A. Organiściak – Krzykowska (2005). W 2004 roku (podobnie jak w latach 1992 – 2003) w gronie bezrobotnych najwięcej było osób z wykształceniem zasadniczym zawodowym (33,8%), podstawowym, niepełnym podstawowym i gimnazjalnym (32,3%). Należy jednak podkreślić, że od początku roku liczba 39 Prace dyplomowe w Internecie osób o tym poziomie wykształcenia spadła odpowiednio o 113,1 tys. i o 57,7 tys. Zmniejszył się również udział tych populacji w ogólnej liczbie bezrobotnych, odpowiednio o 1,7 i 0,1 punktu procentowego. W dalszej kolejności plasowały się osoby z wykształceniem średnim zawodowym (21,9%), najmniej zaś było osób z wykształceniem wyższym (5%) oraz średnim ogólnokształcącym (7%). Ryc. 5. Bezrobotni w Polsce według wykształcenia w 2004 roku ( w %) 5% 32% 22% 34% 7% wykształcenie wyższe wykształcenie średnie zawodowe wykształcenie średnie ogólnokształcące wykształcenie zasadnicze zadowowe wykształcenie gimnazjalne, podstawowe i niepełne podstawowe Źródło: Opracowanie własne na podstawie A. Organiściak – Krzykowska (2005) . 2.2.5. Struktura bezrobocia według czasu pozostawania bez pracy Pojawianie i zwiększanie się liczby bezrobotnych w kolejnych miesiącach oraz latach powoduje ujawnienie problemu czasu pozostawania bez pracy dla każdego z 40 Prace dyplomowe w Internecie niepracujących. Cechę tę zaczęto rejestrować dopiero od 1992 roku, stąd zakres informacji nie jest tak obszerny jak dla wcześniejszych omówionych kategorii bezrobotnych (Runge, 1994). Istotne znaczenie ma analiza bezrobocia z punktu widzenia czasu pozostawania bez pracy. Do marca 1994 roku obowiązywały następujące kategorie trwania bezrobocia (Malarska, 1998): do 1 miesiąca, od 1 do 3 miesięcy, od 3 do 6 miesięcy, od 6 do 9 miesięcy, od 9 do 12 miesięcy, powyżej 12 miesięcy. Od czerwca 1996 roku obowiązują kategorie: do 1 miesiąca, od 1 do 3 miesięcy, od 3 do 6 miesięcy, od 6 do 12 miesięcy, od 12 do 24 miesięcy, powyżej 24 miesięcy. Z punktu widzenia potrzeb opracowań analitycznych zjawiska trwania bezrobocia, istotną wadą systemu pierwotnego była nietrafność doboru kategorii ostatniej. Okazało się bowiem, że co najmniej 40% bezrobotnych legitymuje się czasem bez pracy powyżej 1 roku. Z tego też względu wyniki prezentowanych badań uwzględniają unifikację kategorii trwania bezrobocia, jednak w dużej mierze autorzy odnoszą się do kategorii ustalonych przed 1996 rokiem. Tak również będzie w niniejszej pracy. Najważniejszą kwestią jest ustalenie odsetka osób, które są długotrwale bezrobotne, tzn. pozostają bez pracy i poszukują jej 12 miesięcy lub dłużej (Organiściak – Krzykowska, 2005). Ten typ bezrobocia jest szczególnie niebezpieczny zarówno ze względów społecznych, jak i ekonomicznych. Osoba która traci pracę na długi okres czasu czuje się zepchnięta na margines społeczeństwa, odrzucona, samotna. Bezrobocie długookresowe pociąga za sobą nie tylko koszty indywidualne, które ponosi bezpośrednio osoba dotknięta bezrobociem i jej rodzina, ale także 41 Prace dyplomowe w Internecie znaczące koszty społeczne (Kotlorz, Zagóra – Jonszta, 1998). Bezrobocie to może przejawiać się w formie ciągłego pozostawania bez pracy i poszukiwania jej w ciągu 12 miesięcy lub dłużej, bądź też w formie bezrobocia wielokrotnego, które w okresie kilku lat trwa łącznie dłużej niż 12 miesięcy. Takie wielokrotne powroty bezrobotnych do rejestrów urzędów pracy, zwłaszcza w małych miastach i na wsiach, są jednym z przejawów bardzo trudnej sytuacji na rynku pracy. Badania bezrobocia dowodzą, iż jest to zjawisko stosunkowo częste w tych warunkach (Mlonek, 1999). Udział bezrobotnych długookresowo w ogólnym bezrobociu (tab. 7), utrzymuje się w całym badanym okresie na wysokim poziomie. W 2004 roku bezrobociem długookresowym dotkniętych było 52,2% pozostających bez pracy (ryc. 6 ). Najniższy odsetek stanowiły osoby pozbawione pracy przez okres poniżej jednego miesiąca (6,9%). W całym okresie 1992 – 2004 ponad 40% bezrobotnych to osoby poszukujące pracy powyżej 12 miesięcy. Tylko w latach 1995 i 1999 nastąpił spadek udziału, wynosząc odpowiednio 37,4% i 38,7%. Szczególną kategorią bezrobotnych długookresowo jest bezrobocie trwające powyżej dwóch lat i więcej. W Polsce udział tej kategorii bezrobotnych w ogólnym poziomie bezrobocia jest bardzo wysoki i wykazuje tendencję wzrostową (w roku 1994 wskaźnik ten wyniósł 20,0%, a w roku 2004 już 35,2%). Długotrwałość bezrobocia, utrzymującego się powyżej 12 miesięcy obrazuje ryc. 7. Jest wiele przyczyn tej sytuacji, w tym (Organiściak – Krzykowska, 2005): poziom zasiłków – jeśli jest stosunkowo wysoki, a okres wypłacania długi i niezależny od aktywnego poszukiwania pracy przez bezrobotnych, stopa bezrobocia długookresowego będzie utrzymywać się na wysokim poziomie, występowanie zatrudnienia nie rejestrowanego (dorabiania), w postaci tzw. szarej strefy; bezrobocie długookresowe może wystąpić wtedy nawet przy niskich zasiłkach i krótkim okresie ich wypłacania, brak (lub występowanie w ograniczonym zakresie) aktywnej polityki rynku pracy skierowanej na przeciwdziałanie bezrobociu długookresowemu, co w konsekwencji powoduje utratę przez bezrobotnych ich umiejętności i pogłębia trudności w znalezieniu pracy, brak ofert pracy powodujące chroniczne trudności w znalezieniu pracy w długim okresie (w Polsce jest to charakterystyczne dla województwa lubuskiego oraz warmińsko – mazurskiego). 42 Prace dyplomowe w Internecie Analizy danych statystycznych pozwalają zauważyć, że prawdopodobieństwo pozostawania długotrwale bezrobotnym było mniejsze wśród osób młodszych i lepiej wykształconych. Osoby długotrwale bezrobotne należą do wszystkich grup wiekowych. W 2002 roku odsetek długotrwale bezrobotnych kształtował się wśród osób w wieku do 24 lat na poziomie 38%, natomiast wśród osób w wieku powyżej 55 lat wzrastał do 68%. Długotrwałe bezrobocie dotyczy zwłaszcza osób z najniższym wykształceniem. W 2003 roku 74% bezrobotnych pozostających bez pracy powyżej 12 miesięcy miało wykształcenie zasadnicze zawodowe, gimnazjalne lub poniżej gimnazjalnego. Tylko 1,2% osób miało dyplom uczelni wyższej. Ryc. 6. Bezrobocie w Polsce według czasu pozostawania bez pracy w 2004 roku (stan na koniec roku) 40 30 20 10 0 poniżej 1 m-ca 1 - 3 mcy 3 - 6 mcy 6 - 12 mcy 12 - 24 m-cy 24 m-ce i więcej Źródło: Opracowanie własne na podstawie A. Organiściak – Krzykowska (2005) Bezrobocie długotrwałe w większym stopniu dotykało kobiet niż mężczyzn. W połowie 2003 roku stanowiły one ponad 57% długotrwale bezrobotnych (Szyłko – Skoczny, 2004). Pomimo prawnego równouprawnienia płci w dostępie do pracy, pracodawcy chętniej zatrudniają 43 Prace dyplomowe w Internecie mężczyzn niż kobiety. W rezultacie kobiety, które utraciły pracę bądź poszukują pierwszej pracy lub starają się o zatrudnienie po dłuższej przerwie, pozostają dłużej bezrobotne. Zdecydowana większość osób długotrwale bezrobotnych w przeszłości pracowała zawodowo. Połowa z nich w ostatnim miejscu pracy przepracowała od 2 do 9 lat. Większość utraciła pracę w wyniku działań związanych z likwidacją zakładu lub stanowiska pracy. Bezrobocie długookresowe kreowane jest głównie przez sektor publiczny gospodarki (ponad 65%), w mniejszym stopniu przez sektor prywatny (około 34%). Tabela 7. Bezrobotni w Polsce według czasu pozostawania bez pracy (stan na koniec roku) Lata Ogółem Poniżej 1 miesiąca 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002* 2003* 2004 2509,3 2889,6 2838,0 2628,8 2359,5 1826,4 1831,4 2349,8 2702,6 3115,1 3112,6 3073,3 2999,6 118,1 138,3 159,6 170,7 189,1 144,9 185,5 194,6 177,2 198,0 229,2 237,9 205,5 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002* 2003* 2004 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 4,7 4,8 5,6 6,5 8,0 7,9 10,1 8,3 6,6 6,5 7,4 7,7 6,9 1-3 3-6 miesięcy miesięcy w tys. 312,9 393,2 268,8 454,1 354,4 428,3 382,7 451,2 333,0 365,0 249,3 219,4 313,2 287,8 362,7 382,0 416,6 417,6 425,1 437,1 342,1 356,1 317,8 315,3 396,0 366,8 w% 12,5 15,7 12,8 15,7 12,5 15,1 14,6 17,2 14,1 15,5 13,6 12,0 17,1 15,7 15,4 16,3 15,4 15,5 13,6 14,0 11,0 11,4 10,3 10,3 13,2 12,2 Objaśnienia: * dane na koniec września; - brak danych Źródło: A. Organiściak – Krzykowska (2005) 44 6-12 miesięcy 12-24 miesięcy 24 miesiące i więcej 551,0 633,8 640,4 642,0 503,7 404,5 305,3 502,3 484,0 548,8 598,8 548,5 465,9 1131,1 1294,7 687,7 516,6 520,1 423,0 311,2 429,8 598,2 661,4 645,7 607,9 510,1 567,5 465,6 448,6 385,2 428,5 478,5 609,0 844,6 940,8 1045,9 1055,2 21,9 21,9 22,6 24,4 21,3 22,1 16,7 21,4 17,9 17,6 19,2 17,8 15,5 45,2 44,8 24,2 19,7 22,0 23,2 17,0 18,3 22,1 21,2 20,7 19,8 17,0 20,0 17,7 19,0 21,1 23,4 20,4 22,5 27,1 30,2 34,0 35,2 Prace dyplomowe w Internecie Ryc. 7. Bezrobocie w Polsce według czasu pozostawania bez pracy w latach 1992 – 2004 50 40 % 30 20 10 0 lata do 1 m-ca 1 - 3 m-cy 3 - 6 m-cy 6 - 12 m-cy 12 - 24 m-cy 24 i więcej m-cy Źródło: Opracowanie własne na podstawie A. Organiściak – Krzykowska (2005). Prawie co czwarty długookresowy bezrobotny pracował wcześniej w przemyśle w sektorze publicznym, a co dziesiąty w przemyśle w sektorze prywatnym. Na polskim rynku pracy obserwuje się zjawisko wydłużania okresy trwania bezrobocia długookresowego, a także wzrost liczby wielokrotnie bezrobotnych (Kotlorz, Zagóra – Jonszta). 45 Prace dyplomowe w Internecie 2.2.6. Struktura bezrobocia według stażu pracy Istotną cechą strukturalną bezrobocia jest także staż pracy. Wiadomo, iż doświadczenie jakie człowiek nabywa przez cały okres swojej pracy zawodowej zmniejsza ryzyko jej utraty, natomiast osoby bez stażu lub ze stażem stosunkowo niewielkim są, najbardziej zagrożone utratą pracy lub mają problemy z jej znalezieniem. Tab. 8 przedstawia liczbę bezrobotnych według stażu pracy w latach 1994 – 2005. Pomimo, iż zakres danych statystycznych nie jest tak obszerny jak dla wcześniej omawianych kategorii bezrobotnych można zauważyć interesujące tendencje kształtowania się tej struktury. Tab. 8. Bezrobotni według stażu pracy w latach 1994 - 2005 ( w tys.) Lata Ogółem Bez stażu Do 1 – 5 lat 5 – 10 lat 1 roku 10 – 20 20 – 30 30 lat i lat lat więcej 1994 2838,0 651,9 259,2 460,6 425,5 676,1 300,8 63,9 1995 2628,8 553,5 302,8 449,4 377,4 604,9 273,9 66,9 1996 2359,5 391,8 378,1 428,0 324,9 522,3 242,6 71,8 1997 1826,4 348,3 290,0 321,8 273,9 395,3 182,2 14,9 1998 1831,4 414,6 271,2 313,3 263,3 375,6 179,5 13,9 1999 2349,8 556,9 359,3 405,6 319,7 451,3 238,6 18,5 2000 2702,6 643,3 470,3 439,3 345,3 465,3 267,1 18,1 2001 3115,1 739,4 527,0 571,4 402,5 526,9 325,2 22,7 2002 3217,0 767,3 508,5 596,0 426,1 536,2 350,1 32,8 2003 3175,6 764,2 469,3 591,3 432,2 528,6 351,9 38,1 2004 2999,6 708,2 438,4 568,7 411,8 495,5 336,0 41,0 2005 2773,0 656,6 398,9 531,3 377,5 452,3 309,9 46,5 Źródło: Opracowanie własne na podstawie www.stat.gov.pl Po pierwsze widzimy, iż w całym badanym okresie osoby bez stażu pracy stanowiły najliczniejszą grupę bezrobotnych. Począwszy od roku 1997 ich liczba systematycznie wzrastała, osiągając w roku 2005 – 656,6 tys. osób. Po drugie wysokim odsetkiem bezrobotnych charakteryzowały się także osoby ze stażem pracy 1 – 5, a także 10 – 20 lat. Osoby ze stażem 46 Prace dyplomowe w Internecie pracy do 1 roku stanowiły w roku 2005 14,4%, natomiast bezrobotni ze stażem 20 – 30 lat 11,2%. Po trzecie w latach 1994 – 2005 najniższy udział miały osoby ze stażem powyżej 30 lat. Można zatem wysnuć wniosek, iż staż pracy ma bardzo istotny wpływ na poziom bezrobocia, gdyż najwyższy odsetek zarejestrowanych bezrobotnych nie posiada żadnego stażu pracy, natomiast osoby z bardzo długim stażem pracy (powyżej 30 lat) stanowią znikomy odsetek wśród osób pozostających bez pracy (w 2005 roku 1,7%). Biorąc pod uwagę dane dotyczące liczby bezrobotnych według stażu pracy (tab. 8) widzimy, iż wzrasta liczba bezrobotnych w poszczególnych kategoriach. Wyjątek stanowią osoby ze stażem pracy 5 – 10, 10 – 20, a także powyżej 30 lat. Spadek ten jest najwyższy w drugiej z wymienionych kategorii. Aby najlepiej zobrazować zmiany jakie nastąpiły w analizowanym okresie posłużono się rycinami przedstawiającymi strukturę bezrobocia według stażu pracy w roku 1994 oraz 2005 (ryc. 8 i 9). Ryc. 8. Struktura bezrobotnych według stażu pracy w roku 1994 2% 11% 23% 24% 9% 16% 15% bez stażu do 1 roku 1 - 5 lat 10 - 20 lat 20 - 30 lat 30 i więcej Źródło: Opracowanie własne na podstawie tabeli 8. 47 5 - 10 lat Prace dyplomowe w Internecie Widzimy, iż największe zmiany nastąpiły wśród bezrobotnych ze stażem 10 – 20 lat. Różnica pomiędzy rokiem 1994 oraz 2005 wynosi bowiem 7,5 punktu procentowego. Stosunkowo duża rozbieżność występuje również wśród osób ze stażem do 1 roku. Bezrobocie wśród tej kategorii osób wynosiło w roku 1994 – 9,1%, natomiast w roku 2005 już 14,4%, a więc odsetek osób z tymże stażem wzrósł o 5,3 punktu procentowego. Ryc. 9. Struktura bezrobotnych według stażu pracy w roku 2005 2% 11% 24% 16% 14% 14% 19% bez stażu do 1 roku 1 - 5 lat 10 - 20 lat 20 - 30 lat 30 i więcej 5 - 10 lat Źródło: Opracowanie własne na podstawie tabeli 8. Stosunkowo małe różnice widoczne są u osób pozostających bez pracy 1 – 5 lat, oraz 5 – 10 lat. Zmieniły się one odpowiednio o 2,9 (wzrost) oraz 1,4 punktu procentowego (spadek). Niemalże na tym samym poziomie w analizowanych latach kształtują się zarejestrowani bezrobotni bez stażu pracy oraz ze stażem 20 – 30 i powyżej 30 lat. 48 Prace dyplomowe w Internecie 2.3. Przestrzenne rozmieszczenie bezrobocia w Polsce Bezrobocie w ujęciu ogólnopolskim jest obrazem bardzo uśrednionym i niewiele mówiącym o skali tego zjawiska społecznego. Bardziej precyzyjny obraz uzyskamy analizując to zagadnienie w ujęciu przestrzennym, gdyż wówczas pozwoli ono lepiej ocenić omawiany problem, zwłaszcza dla społeczności lokalnych i regionalnych. Ograniczając analizę do regionalnego zróżnicowania bezrobocia i przyjmując w uproszczeniu – ze względu na układ dostępnych danych statystycznych - że regiony pokrywają się z administracyjnym podziałem kraju na województwa, regionalną strukturę bezrobocia można wyrazić za pomocą bezrobocia w poszczególnych województwach (Unolt, 1999). Oznacza to, iż na mapie Polski można wyraźnie wskazać województwa, które w ostatnich latach charakteryzowały się wysoką stopą bezrobocia oraz takie, w których była ono stosunkowo niska. Analizując zróżnicowanie przestrzenne bezrobocia w Polsce, nie sposób nie wspomnieć o funkcjonującym od początku 1999 roku, nowym podziale administracyjnym kraju. Zjawisko to rozpatrujemy zatem w dwóch okresach czasowych – w latach 1990 – 1998 (stary podział administracyjny), oraz od roku 1999, kiedy to zaczął obowiązywać nowy podział administracyjny kraju, wyróżniający 16 województw. Wyodrębniając na podstawie wysokości stopy bezrobocia województwa o najniższej i najwyższej stopie bezrobocia można zauważyć, że ich zestawy w latach 1990 – 1997 są względnie stabilne. Z danych zawartych w tab. 9 wynika, iż w latach 1990 – 1997 najmniejsze problemy na rynku pracy wystąpiły w województwach: warszawskim, krakowskim, katowickim, poznańskim, bielskim i gdańskim. W okresie tym można wyodrębnić prawie te same województwa, w których występuje najwyższa stopa bezrobocia. Przed podziałem administracyjnym były to województwa: suwalskie, olsztyńskie, elbląskie, słupskie i koszalińskie. Rozmieszczenie wymienionych województw w przestrzeni ilustrują ryc. 10 – 12. Wynika z nich, iż regionami o najniższej stopie bezrobocia są województwa o wysokim poziomie rozwoju gospodarczego (w tym rozwoju przemysłu), położone w centralnej części Polski (warszawskie, poznańskie), a także w południowej części naszego kraju (krakowskie, katowickie, bielskie). Na przeciwległym biegunie znajdują się przede wszystkim województwa 49 Prace dyplomowe w Internecie Polski północno – wschodniej (olsztyńskie, suwalskie), a więc te, gdzie do przełomu lat 1989/90 przeważało rolnictwo państwowe. Tab. 9. Województwa o najniższej stopie bezrobocia (w %) w latach 1990 – 1997 (stan na koniec roku) 1990 1991 1992 1993 Warszawskie 2,1 Warszawskie 4,2 Warszawskie 5,9 Warszawskie 7,6 Katowickie 3,4 Poznańskie 5,6 Bielskie 7,9 Krakowskie 7,7 Krakowskie 3,4 Krakowskie 6,2 Poznańskie 7,9 Poznańskie 9,0 Poznańskie 3,5 Katowickie 6,6 Katowickie 8,6 Katowickie 10,1 Opolskie 3,9 Wrocławskie 7,7 Krakowskie 8,9 Bielskie 11,1 Bielskie 4,1 Bielskie 8,2 Wrocławskie 10,1 Wrocławskie 4,4 Opolskie 8,8 Chełmskie 10,2 Szczecińskie 4,6 Chełmskie 9,2 1994 1995 1996 1997 Warszawskie 6,5 Warszawskie 5,4 Warszawskie 4,1 Warszawskie 3,0 Krakowskie 8,4 Poznańskie 7,7 Krakowskie 6,1 Poznańskie 4,0 Poznańskie 8,4 Krakowskie 8,0 Poznańskie 6,2 Krakowskie 4,7 Katowickie 10,4 Katowickie 9,1 Katowickie 8,4 Katowickie 6,9 Bielskie 12,0 Bielskie 10,9 Bielskie 9,6 Bielskie 7,1 Wrocławskie 11,3 Wrocławskie 9,8 Gdańskie 7,7 Źródło: Opracowanie własne na podstawie A. Organiściak – Krzykowska (2005) Należy również zwrócić uwagę na Łódź, w której główną rolę odgrywał przemysł włókienniczy oraz odzieżowy. Jest to miasto, w którym analizowany problem występuje na dużą skalę. Pojawienie się bezrobocia było związane z trudnościami dostosowania się zakładów przemysłowych do nowych warunków gospodarczych oraz z pojawieniem się tanich, konkurencyjnych wyrobów z Azji. Najwyższe bezrobocie ma miejsce na obszarach zacofanych pod względem rozwoju gospodarczego, głównie o charakterze rolniczym. Dokonywane na tych obszarach przekształcenia własnościowe spowodowały, że byli pracownicy państwowych gospodarstw rolnych stali się bezrobotnymi. Są to w większości ludzie o niskich kwalifikacjach zawodowych, dla których możliwości znalezienia pracy, zarówno w miejscu zamieszkania, jak i poza nim, są 50 Prace dyplomowe w Internecie szczególnie ograniczone. Są to również regiony, w których brakuje inwestycji, zarówno krajowych jak i zagranicznych, które ograniczyłyby bezrobocie. Z ryc. 10 widać, iż w 1990 roku najwyższy poziom bezrobocia występował w północnej i północno – wschodniej części kraju oraz w województwach Polski zachodniej oraz centralnej. Obszary te poprzedzielane są województwami silniej rozwiniętymi gospodarczo jak np. woj. gdańskie czy szczecińskie. Zdecydowanie korzystniejsza sytuacja wystąpiła w pasie województw centralno – zachodnich i południowych oraz w województwie warszawskim. Szczególne i przeciwstawne miejsca znajdują na poniższych rycinach dwa uprzemysłowione województwa Dolnego Śląska: wrocławskie, które należy do regionów o najniższej stopie bezrobocia, oraz wałbrzyskie, w którym stopa bezrobocia osiąga poziom pasa województw położonych w północnej części Polski. W tym przypadku główną przyczyną wysokiego bezrobocia jest szybkie wyczerpywanie się zasobów węgla kamiennego, który stanowił podstawę gospodarki tego regionu. Konsekwencją tego są likwidacje dotychczasowej podstawy ekonomicznej województwa – kopalni węgla kamiennego (Unolt, 1999). Ryc. 10. Stopa bezrobocia według województw w grudniu 1990 roku Źródło: Opracowanie własne na podstawie T. Czyż (1992) 51 Prace dyplomowe w Internecie Już od roku 1991 w strukturze regionalnej stopy bezrobocia zarysowują się wyraźne zmiany (ryc. 11). W zmianach tych zasadniczą rolę odgrywa układ wysokiej stopy bezrobocia w Polsce północno – wschodniej, silnie rozbudowujący się również w kierunku Polski środkowo – zachodniej (Czyż, 1992). Nadal obserwujemy układ wysokiej stopy bezrobocia w Polsce zachodniej, w formie pasa ciągnącego się od woj. słupskiego przez koszalińskie, gorzowskie, zielonogórskie, legnickie, po jeleniogórskie i wałbrzyskie. Stałym elementem struktury regionalnej bezrobocia pozostaje układ województw o przeciętnej stopie bezrobocia w Polsce środkowo – wschodniej oraz utrzymywanie się woj. warszawskiego, katowickiego, krakowskiego i poznańskiego, jako regionów o najniższej stopie bezrobocia. Widzimy zatem, iż zdecydowanie wzrosła skala bezrobocia, jednak jego rozkład przestrzenny zasadniczo nie zmienił się. Ryc. 11. Stopa bezrobocia według województw w grudniu 1993 roku Źródło: Opracowanie własne na podstawie Unolt (1999) W 1993 roku, który to rok charakteryzował się najwyższym natężeniem bezrobocia (16,4%) rozpiętość między skrajnymi województwami była prawie 4-krotna (warszawskie - 52 Prace dyplomowe w Internecie 7,6%, suwalskie - 30,3%). Z tabeli 10 widzimy, iż począwszy od 1994 roku następował spadek stopy bezrobocia, nasilało się natomiast jego zróżnicowanie przestrzenne. W 1996 roku zróżnicowanie to było ponad 6-krotne (woj. warszawskie - 4,1%, woj. słupskie - 25,7%), podczas gdy w latach 1997 - 1998 roku - prawie 8 - krotne (woj. warszawskie - 2,7%, woj. suwalskie - 21,2%) (ryc. 12). Tab. 10. Województwa o najwyższym i najniższym poziomie bezrobocia (w %) według województw w latach 1993 - 1998 Rok 1993 1994 1995 1996 1997 1998 Województwo o najwyższym poziomie bezrobocia Suwalskie Słupskie Suwalskie Słupskie Suwalskie Suwalskie Stopa bezrobocia (%) 30,3 29,8 28,4 25,7 21,2 21,2 Województwo o najniższym poziomie bezrobocia Warszawskie Warszawskie Warszawskie Warszawskie Warszawskie Warszawskie Stopa bezrobocia (%) 7,6 6,5 5,4 4,1 2,7 2,7 Źródło: Opracowanie własne na podstawie Roczników Statystycznych 1994 - 1999, GUS, Warszawa Ryc. 12. Stopa bezrobocia według województw w grudniu 1998 roku Źródło: Opracowanie własne na podstawie Rocznika Statystycznego 1999, GUS, Warszawa 53 Prace dyplomowe w Internecie W okresie 1990 – 1998 przestrzenne rozmieszczenie bezrobocia ulegało znaczącym zmianom. Jedynie z północnych częściach naszego kraju sytuacja w analizowanych latach była wciąż nie najlepsza i nie uległa ona poprawie. Należy natomiast zwrócić uwagę na województwa Polski zachodniej. Widać, iż nastąpiła znacząca poprawa. Niewątpliwie miała ona związek z rozwojem usług nastawionych na klientów z Niemiec. Poruszając problem zróżnicowania przestrzennego bezrobocia w Polsce, należy uwzględnić zmianę podziału administracyjnego kraju, który miał miejsce w 1999 roku. W jego wyniku powstały nowe, większe województwa, a co za tym idzie nastąpiło uśrednienie regionalnego zróżnicowania bezrobocia. Zmiana ta spowodowała również to, iż występuje duże zróżnicowanie w obrębie województwa. Przykładem może być województwo warmińsko – mazurskie, gdzie różnica w poziomie bezrobocia w obrębie województwa wynosiła w 2001 roku 23,4 punktu procentowego (powiat bartoszycki –35,9%, miasto Olsztyn – 12,5%) (Organiściak – Krzykowska, 2005). W dalszym ciągu Mazury i Pomorze Zachodnie są obarczone problemem bezrobocia w największym stopniu, a województwa z wielkimi aglomeracjami w najmniejszym. Województwo warmińsko – mazurskie (obarczone najwyższą stopą bezrobocia) powstało z połączenia województwa olsztyńskiego z powiatami należącymi do województw: elbląskiego, suwalskiego, ciechanowskiego, toruńskiego i ostrołęckiego (Organiściak – Krzykowska, 2005). Zasadnicze znaczenie w utworzeniu nowego województwa miały przede wszystkim trzy dawniej istniejące, tj. województwo olsztyńskie, elbląskie oraz suwalskie. Były to województwa, które od początku okresu transformacji charakteryzowały się najwyższą stopą bezrobocia. Z danych GUS wynika, że już w 2002 roku liczba bezrobotnych w Polsce przekroczyła poziom 3 mln osób. Wysokie stopy bezrobocia w poszczególnych województwach oznaczają poważne trudności na rynku pracy. Dotyczy to w szczególności regionów, w których utrzymują się one przez dłuższy okres czasu. Do takich regionów w 2004 roku należały następujące województwa: warmińsko- mazurskie (29,2%), zachodniopomorskie (27,4%), lubuskie (25,8%), kujawsko – pomorskie (23,5%) i dolnośląskie (22,3%). Z danych zawartych w tab. 11 wynika, że w 2004 roku stopa bezrobocia w województwie warmińsko – mazurskim była prawie dwukrotnie wyższa od stopy bezrobocia w województwie mazowieckim i małopolskim (o najniższym wskaźniku) oraz o 10 punktów wyższa od średniej stopy bezrobocia dla Polski (19,1%). Podobna sytuacja występowała także w województwie zachodniopomorskim. 54 Prace dyplomowe w Internecie Tab. 11. Stopa bezrobocia w Polsce według województw w latach 1999 – 2005 ( w %) Województwo 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 Dolnośląskie 16,0 18,4 21,1 22,4 22,4 22,3 20,5 Kujawsko – pomorskie 16,9 19,2 21,6 22,5 22,7 23,5 22,3 Lubelskie 12,9 14,0 15,7 15,7 15,5 17,8 17,0 Lubuskie 17,5 21,3 24,1 26,0 26,0 25,8 23,3 Łódzkie 14,3 16,3 18,1 18,4 18,4 19,6 17,9 Małopolskie 10,2 12,2 14,0 13,8 13,8 15,0 13,8 Mazowieckie 9,5 10,8 12,9 13,8 13,9 15,0 13,8 Opolskie 13,2 15,7 17,8 19,4 19,2 19,9 18,6 Podkarpackie 14,5 16,2 17,3 16,9 16,6 19,1 18,4 Podlaskie 12,5 13,8 15,1 15,1 14,4 15,9 15,5 Pomorskie 13,8 16,6 19,6 21,3 21,3 21,3 19,3 Śląskie 10,4 12,9 15,5 16,5 16,6 16,8 15,4 Świętokrzyskie 15,1 16,6 18,3 18,5 18,0 21,9 20,6 Warmińsko – mazurskie 22,4 25,8 28,7 28,9 28,1 29,2 27,5 Wielkopolskie 10,5 12,5 15,2 15,9 15,8 16,2 14,6 zachodniopomorskie 18,1 20,8 24,0 26,6 27,1 27,4 25,6 Źródło: Opracowanie własne na podstawie A. Organiściak – Krzykowska (2005) oraz www.mps.gov.pl Analizując dane zawarte w tab. 11 widzimy, iż w latach 1999 – 2005 we wszystkich województwach nastąpił znaczny wzrost stopy bezrobocia. Największą dynamiką charakteryzowało się województwo zachodniopomorskie (w latach 1999 – 2004 stopa bezrobocia zwiększyła się o 9,3%), natomiast najmniejszą podlaskie (wzrost o 3,4%). Począwszy od roku 2005 stopa bezrobocia zaczęła się obniżać. Największy spadek zanotowano w województwie lubuskim. Dysproporcje pomiędzy województwami o najwyższym i najniższym poziomie bezrobocia nie są tak znaczące jak w latach 1990 – 1998, gdyż tak jak wspomniano wcześniej, nowy podział administracyjny spowodował uśrednienie stopy bezrobocia. Rozmieszczenie wymienionych województw w przestrzeni ilustrują ryciny 13 – 14. Wynika z nich, iż najwyższe stopy bezrobocia występowały w województwach o rolniczym charakterze, w których istotną rolę w przeszłości spełniały Państwowe Gospodarstwa Rolne. Były to także regiony o niekorzystnej strukturze gospodarczej i słabej infrastrukturze - nie zachęcającej do inwestowania, w których poszukujący pracy charakteryzowali się niskim wykształceniem (głównie podstawowym i zasadniczym zawodowym). 55 Prace dyplomowe w Internecie Ryc. 13. Stopa bezrobocia według województw w grudniu 1999 roku Źródło: Opracowanie własne na podstawie Rocznika Statystycznego 2000, GUS, Warszawa Analogicznego zestawienia można dokonać, wybierając województwa, w których sytuacja na rynku pracy była zdecydowanie lepsza. Najniższa stopa bezrobocia wystąpiła w województwie mazowieckim. Niskim wskaźnikiem charakteryzowało się także województwo małopolskie oraz śląskie. Są to województwa zurbanizowane, uprzemysłowione, skupione wokół dużych aglomeracji miejskich, charakteryzujące się wielofunkcyjnością, dobrze rozwiniętą infrastrukturą komunikacyjną, do których chętnie napływa kapitał, a także urozmaiconymi strukturami gospodarczymi. Są to także województwa, które charakteryzują się lepszą strukturą wykształcenia pracobiorców, większą liczbą przedsiębiorstw i na ogół nowocześniejszą strukturą gospodarczą. Przestrzenne zróżnicowanie bezrobocia w Polsce w latach 1999 – 2005 ulegało zasadniczym zmianom, co doskonale ilustrują ryc. 13 – 14. 56 Prace dyplomowe w Internecie Ryc. 14. Stopa bezrobocia według województw w grudniu 2005 roku Źródło: Opracowanie własne na podstawie www.mps.gov.pl W analizowanym okresie najwyższe stopy bezrobocia wystąpiły w województwie warmińsko- mazurskim, natomiast najniższe w rejonach skupionych wokół wielkich aglomeracji miejskich. W stosunku do 1999 roku zwraca uwagę pogorszenie się sytuacji w województwie zachodnio – pomorskim i lubuskim, oraz znaczna poprawa w województwie podlaskim i lubelskim. 57 Prace dyplomowe w Internecie ROZDZIAŁ III FORMY ŁAGODZENIA SKUTKÓW BEZROBOCIA ORAZ SPOSOBY PRZECIWDZIAŁANIA Najskuteczniejszym sposobem walki z bezrobociem jest usunięcie przyczyny i czynników generujących je. W tym celu muszą być uruchomione makroekonomiczne programy, środki i metody przeciwdziałania bezrobociu związane integralnie z funkcjonowaniem całej gospodarki. Metody walki z bezrobociem można podzielić na (Ratyński, 2003): metody aktywne, metody pasywne. 3.1. Aktywne metody walki z bezrobociem Celem tych działań jest przeciwdziałanie i zapobieganie długotrwałemu bezrobociu oraz aktywizacja zawodowa bezrobotnych oraz osób zagrożonych bezrobociem. Aktywne metody walki z bezrobociem mają na celu (Organiściak- Krzykowska, 2005): aktywizację zawodową bezrobotnych, poprzez włączenie ich do uczestnictwa w aktywnych programach, zwłaszcza robotach publicznych, pracach interwencyjnych i programach pożyczek dla bezrobotnych, zmniejszenie niedopasowań strukturalnych na rynku pracy, czemu służą m.in. szkolenia zawodowe i podnoszenie kwalifikacji, oddziaływanie na wielkość zatrudnienia i bezrobocie poprzez poprawę efektywności poszukiwań pracy przez bezrobotnych oraz osłabienie presji na wzrost płac, weryfikację gotowości do pracy bezrobotnych, podnoszenie produkcyjności siły roboczej. Osoby bezrobotne mogą korzystać z następujących form aktywizacji zawodowej, przewidzianych przez ustawę z dnia 20 kwietnia 2004 roku (Dz. U. 2004 nr 99 poz. 1001) o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy : 58 Prace dyplomowe w Internecie pośrednictwo pracy, prace interwencyjne, roboty publiczne, prace społecznie użyteczne, dodatek aktywizacyjny, szkolenia, staż i przygotowanie zawodowe w miejscu pracy, pożyczki z Funduszu Pracy, zwrot kosztów przejazdu i zakwaterowania, stypendia w okresie kontynuowania nauki. 3.1.1. Pośrednictwo pracy Pośrednictwo pracy ma na celu (Ratyński, 2003): rozpoznawanie lokalnego rynku pracy, nawiązywanie oraz utrzymywanie kontaktów z pracodawcami w celu ułatwienia pozyskiwania odpowiedniej kadry, pozyskiwanie ofert pracy, prowadzenie banku ofert pracy, umożliwianie kontaktów bezrobotnych i poszukujących pracy z pracodawcami, kierowanie do pracy kandydatów spełniających kryteria pracodawców określone w oferowanych miejscach pracy. Działania te zmierzają do uzyskania maksymalnej liczby ofert pracy i skierowanie ich do bezrobotnych w celu umożliwienia im ponownego zaistnienia na rynku pracy. Pośrednictwo jest wykonywane nieodpłatnie i opiera się na następujących zasadach: dostępności usług pośrednictwa dla wszystkich osób poszukujących pracy i dla pracodawców, dobrowolności oznaczającej brak przymusu korzystania z usług pośrednictwa pracy, 59 Prace dyplomowe w Internecie równości oznaczającej obowiązek udzielania pomocy w znalezieniu pracy wszystkim, którzy jej potrzebują, bez względu na ich narodowość, przynależność do organizacji społecznych, politycznych, wyznanie, jawności oznaczającej, że każde zgłoszone wolne miejsce pracy jest podane do wiadomości poszukującym go. 3.1.2. Prace interwencyjne Urzędy pracy, które nie dysponują ofertami pracy dla bezrobotnych mogą inicjować oraz finansować prace interwencyjne. W ramach tych prac pracodawcy zatrudniają bezrobotnych będących w szczególnej sytuacji na rynku pracy, w zamian za uzyskiwany z urzędu pracy zwrot części kosztów wynagrodzenia oraz składki na ubezpieczenia społeczne. Do grupy bezrobotnych w szczególnej sytuacji na rynku pracy zalicza się (www.mps.gov.pl): bezrobotnych do 25 roku życia, bezrobotnych długotrwale, bezrobotnych powyżej 50 roku życia, bezrobotnych bez kwalifikacji zawodowych, bezrobotnych samotnie wychowujących co najmniej jedno dziecko do 7 roku życia, bezrobotnych niepełnosprawnych. Prace interwencyjne dla wyżej wymienionych grup bezrobotnych mogą trwać do 6 miesięcy. Nieco inaczej sytuacja ma się w przypadku: bezrobotnych do 25 roku życia, bezrobotnych długotrwale, bezrobotnych niepełnosprawnych. Wówczas prace interwencyjne mogą być dłuższe i trwać do 12 miesięcy . Najdłużej prace interwencyjne mogą trwać w przypadku bezrobotnych powyżej 50 roku życia. Czas trwania takich prac wynosi wtedy do 24 miesięcy 60 Prace dyplomowe w Internecie Prace interwencyjne odgrywają istotną rolę w aktywnych formach walki z bezrobociem. Pozwalają one bowiem przy stosunkowo niskich kosztach stworzyć nowe miejsca pracy, dając szansę na stałe zatrudnienie, ograniczyć długoterminowe bezrobocie, wyzwolić bezrobotnych z psychicznej depresji, wspomagać drobną i średnią przedsiębiorczość. Prowadzi się je, gdyż dają one szansę bezrobotnym na uzyskanie pracy lub prawa do zasiłku (Ratyński, 2003). Z kolei według A. Organiściak- Krzykowskiej (2005) niebezpieczeństwem tego programu jest wzrost wydatków na zasiłki po zakończeniu prac interwencyjnych. 3.1.3. Roboty publiczne Roboty publiczne oznaczają zatrudnienie osób bezrobotnych przy wykonywaniu prac zorganizowanych przez organy samorządu terytorialnego lub terenowe organy administracji rządowej (Ratyński, 2003). Roboty publiczne to przede wszystkim inwestycje w zakresie infrastruktury lokalnej, tj. budowa sieci wodociągowej, gazowej, oczyszczalni ścieków, roboty budowlano - montażowe. Do robót publicznych w pełnym wymiarze czasu, urząd pracy może skierować wyłącznie (www.mps.gov.pl): długotrwale bezrobotnych, bezrobotnych powyżej 50 roku życia, bezrobotnych samotnie wychowujących co najmniej jedno dziecko do 7 roku życia. Urząd pracy może także skierować bezrobotnych do pracy, nie związanej z wyuczonym zawodem. Czas ich trwania wynosi wówczas 6 miesięcy, w wymiarze nieprzekraczającym połowy wymiaru czasu pracy. Do tego rodzaju prac mogą być skierowani: bezrobotni do 25 roku życia, długotrwale bezrobotni. Podobnie jak w przypadku prac interwencyjnych, urząd pracy refunduje organizatorowi robót publicznych przez okres do 6 miesięcy część kosztów poniesionych na wynagrodzenia. 61 Prace dyplomowe w Internecie 3.1.4. Prace społecznie użyteczne Prace społecznie użyteczne są nową formą aktywizacji bezrobotnych. Oznaczają one prace wykonywane przez bezrobotnych, którzy nie posiadają już prawa do zasiłku. Prace te organizują gminy w jednostkach organizacyjnych pomocy społecznej, organizacjach lub instytucjach, zajmujących się pomocą charytatywną (www.mps.gov.pl). Prace użyteczne społecznie mogą wykonywać bezrobotni, którzy nie nabyli prawa do zasiłku lub dla których upłynął już czas jego pobierania. Nie istnieje ograniczenie czasowe dla realizacji tych prac. Oznacza to, iż osoba bezrobotna może wykonywać prace społecznie użyteczne tak długo jak zechce, przy czym zachowuje status osoby bezrobotnej. Osoba wykonująca tego typu prace jest objęta ubezpieczeniem zdrowotnym oraz ubezpieczeniem wypadkowym. Odmowa podjęcia takiej pracy oznacza utratę statusu bezrobotnego. Wprowadzenie prac społecznie użytecznych miało na celu, oprócz zapewnienia osobom bezrobotnym możliwości uzyskania środków do życia i wsparcia działań społeczności lokalnych, zdyscyplinowanie bezrobotnych i ograniczenie możliwości wykonywania przez nich pracy "na czarno". 3.1.5. Szkolenia Ważnym czynnikiem, decydującym o szansach człowieka na znalezienie pracy, jest wykształcenie. Zdarza się, że posiadane wykształcenie bądź przygotowanie zawodowe bezrobotnych przysparza trudności w znalezieniu pracy. Konieczne wtedy staje się przekwalifikowanie lub przeszkolenie takiej osoby. Urzędy pracy inicjują szkolenia bezrobotnych w celu zwiększenia ich szans na uzyskanie zatrudnienia, podwyższenia dotychczasowych kwalifikacji zawodowych lub zwiększenia aktywności zawodowej. Dzieje się tak w przypadku (Organiściak- Krzykowska, 2005): braku kwalifikacji zawodowych, poszukiwanych na rynku pracy, 62 Prace dyplomowe w Internecie konieczności zmiany kwalifikacji w związku z brakiem propozycji odpowiedniego zatrudnienia, utraty zdolności do wykonywania pracy w dotychczasowym zawodzie, zbyt niskich kwalifikacji, aby mieć szansę uzyskania zatrudnienia. Ze szkoleń organizowanych przez powiatowe urzędy pracy mogą korzystać ( www.mps.gov.pl): osoby bezrobotne, osoby pobierające rentę szkoleniową, żołnierze rezerwy, osoby poszukujące pracy: - będące w okresie wypowiedzenia z przyczyn dotyczących zakładu pracy, - zatrudnione u przedsiębiorcy wobec którego ogłoszono upadłość, lub który jest w stanie likwidacji, - otrzymujące świadczenie socjalne przysługujące na urlopie górniczym lub górniczy zasiłek socjalny, - uczestniczące w programie integracji społecznej, - otrzymujące świadczenie szkoleniowe przyznane przez pracodawcę na udział w szkoleniu. Obecnie stosuje się dwie metody szkolenia bezrobotnych (Ratyński, 2003): metoda grupowa, metoda indywidualna. Metoda grupowa - na szkolenie kieruje się bezrobotnych po określeniu predyspozycji bezrobotnego do wykonywania zawodu, który uzyska w wyniku szkolenia. Koszt tego szkolenia nie może być wyższy niż dwukrotność przeciętnego wynagrodzenia. Szkolenia organizowane przez powiatowe urzędy pracy mogą trwać do 6 miesięcy (w przypadkach uzasadnionych programem szkolenia - do 12 miesięcy). Wyjątek stanowią szkolenia dla osób nie posiadających żadnych kwalifikacji zawodowych, które mogą trwać do 24 miesięcy. Metoda indywidualna - bezrobotny może być skierowany na wskazane przez niego szkolenia, jeżeli zostanie stwierdzone, iż szkolenie to zapewni mu uzyskanie zatrudnienia. 63 Prace dyplomowe w Internecie Jego koszt, jak i czas trwania podlega tym samym ograniczeniom co szkolenie grupowe. Bezrobotnym w okresie szkolenia przysługuje dodatek szkoleniowy w wysokości 20% bazowej kwoty zasiłku dla bezrobotnych, a w wypadku absolwentów 60% tej kwoty. 3.1.6. Pożyczki z Funduszu Pracy Pożyczki z Funduszu Pracy są programem wprowadzonym na mocy Ustawy o zatrudnieniu i bezrobociu z 29 grudnia 1989 roku ( Dz. U. Nr 75, poz. 446). Mogą być one udzielane na finansowanie programów aktywnego przeciwdziałania bezrobociu, na utworzenie dodatkowych miejsc pracy, bądź podjęcie działalności gospodarczej. Urząd pracy może udzielać pożyczek (Ratyński, 2003): pracodawcom lub jednoosobowym podmiotom gospodarczym na zorganizowanie dodatkowych miejsc pracy dla bezrobotnych skierowanych na te miejsca przez urząd pracy, jednorazowo bezrobotnym oraz pracownikom w okresie wypowiedzenia, zwalnianym z pracy z przyczyn dotyczących zakładu pracy, na podjęcie działalności gospodarczej lub rolniczej, z wyjątkiem zakupu ziemi, jednorazowo osobom podlegającym ubezpieczeniu społecznemu rolników, które zostały zwolnione z pracy z przyczyn dotyczących zakładu pracy i nie są uprawnione do zasiłku dla bezrobotnych, na podjęcie działalności gospodarczej lub na zakup ziemi, nie wyłączając działalności wytwórczej lub usługowej związanej z rolnictwem. Pożyczki udzielane pracodawcom przeznaczone są na sfinansowanie kosztów zorganizowania dodatkowych miejsc pracy. Pożyczek takich nie wolno udzielać zakładom, które w ciągu ostatnich 12 miesięcy zmniejszyły zatrudnienie. Wg ustawy z 1994 r., okres całkowitej spłaty pożyczki wynosi 3 lata, natomiast w przypadku pożyczki na utworzenie nowych miejsc pracy w gospodarstwie rolnym 4 lata. Drugim rodzajem pożyczek z Funduszu Pracy są pożyczki na podjęcie działalności gospodarczej. Warunkiem przyznania takiej pożyczki jest złożenie przez pożyczkobiorcę pisemnego wniosku o przyznanie środków na podjęcie działalności gospodarczej. Wniosek ten 64 Prace dyplomowe w Internecie może być uwzględniony, w przypadku gdy bezrobotny spełnia następujące warunki (www.mps.gov.pl): w okresie 12 miesięcy poprzedzających złożenie wniosku nie odmówił bez uzasadnionej przyczyny przyjęcia propozycji odpowiedniego zatrudnienia, innej pracy zarobkowej, szkolenia, przygotowania zawodowego w miejscu pracy, wykonywania prac interwencyjnych lub robót publicznych, nie otrzymał w okresie 5 lat poprzedzających złożenie wniosku pożyczki z Funduszu Pracy lub z innych funduszy publicznych środków na podjęcie działalności gospodarczej lub rolniczej. Każda pożyczka musi być zwrócona pożyczkodawcy. W umowie o udzielenie pożyczki przewidziany jest okres jej spłaty. Nie może on przekraczać 4 lat od dnia jej udzielenia (Organiściak- Krzykowska, 2005). Jeżeli działalność gospodarcza jest prowadzona przez okres 2 lat, przepisy przewidują możliwość umorzenia pożyczki w wysokości 50%. Od wejścia w życie przepisów ustawy z 1994 r. osoba biorąca pożyczkę na działalność gospodarczą może ubiegać się także o odroczenie lub umorzenie części lub całości spłaty pożyczki ze względu na szczególnie trudną sytuację materialną. Osoby bezrobotne i żołnierze rezerwy mogą również ubiegać się o udzielenie pożyczki szkoleniowej ze środków Funduszu Pracy. Może ona zostać udzielona w celu umożliwienia podjęcia zatrudnienia wymagającego szczególnych kwalifikacji, a wysokość pożyczki nie może przekraczać czterokrotnego przeciętnego wynagrodzenia obowiązującego w dniu podpisania umowy. Pożyczka ta jest nieoprocentowana, jednak powinna zostać spłacona w ciągu 18 miesięcy od ustalonego w umowie dnia zakończenia szkolenia (www.mps.gov.pl) Pożyczki są efektywną forma przeciwdziałania bezrobociu, gdyż umożliwiają względnie trwałe zatrudnienie. Spośród różnych programów rynku pracy najbardziej efektywną formą przeciwdziałania bezrobociu są pożyczki na działalność gospodarczą, gdyż przyczyniają się one do tworzenia nowych, stałych miejsc pracy. 3.1.7. Zwrot kosztów przejazdu i zakwaterowania Warunkiem ubiegania się o zwrot kosztów przejazdu jest podjęcie pracy, stażu zawodowego w miejscu pracy, szkolenia lub zajęć z zakresu poradnictwa zawodowego 65 Prace dyplomowe w Internecie poza miejscem zamieszkania na podstawie skierowania urzędu pracy. O zwrot kosztów zakwaterowania może ubiegać się osoba, która spełnia łącznie następujące warunki (www.mps.gov.pl): na podstawie skierowania urzędu pracy podjęła pracę, staż, przygotowanie zawodowe w miejscu pracy lub szkolenie poza miejscem zamieszkania w miejscowości, do której czas dojazdu i powrotu do miejsca stałego zamieszkania wynosi łącznie ponad 3 godziny dziennie, mieszka w hotelu lub wynajętym mieszkaniu w miejscowości lub w pobliżu miejscowości, w której pracuje, odbywa staż lub przygotowanie zawodowe w miejscu pracy w pobliżu tej miejscowości, uzyskuje wynagrodzenie w wysokości nieprzekraczającej 200 procent minimalnego wynagrodzenia za pracę obowiązującego w miesiącu, za który jest dokonywany zwrot kosztów zakwaterowania. 3.1.8. Dodatek aktywizacyjny Osoba bezrobotna może złożyć do urzędu pracy wniosek o przyznanie dodatku aktywizacyjnego. Jest to możliwe wówczas, gdy jest ona zarejestrowana w urzędzie pracy, posiada prawo do zasiłku oraz gdy podejmie ona (www.mps.gov.pl): zatrudnienie w wyniku skierowania przez urząd w niepełnym wymiarze czasu pracy obowiązującym w danym zawodzie lub służbie i otrzymuje wynagrodzenie niższe od minimalnego wynagrodzenia za pracę, zatrudnienie z własnej inicjatywy lub inną pracę zarobkową. W pierwszym przypadku dodatek aktywizacyjny przysługuje w wysokości stanowiącej różnicę między minimalnym wynagrodzeniem za pracę a otrzymywanym wynagrodzeniem, nie większej jednak niż 50 procent zasiłku, przez okres, w jakim przysługiwałby bezrobotnemu zasiłek. Jeżeli podjęcie zatrudnienia nastąpiło z własnej inicjatywy, wówczas można ubiegać się 66 Prace dyplomowe w Internecie o dodatek aktywizacyjny przysługujący w wysokości do 30 proc. zasiłku, przez połowę okresu, w jakim przysługiwałby bezrobotnemu zasiłek. Dodatek aktywizacyjny nie przysługuje w przypadku gdy : bezrobotny został skierowany przez powiatowy urząd pracy do prac interwencyjnych, robót publicznych lub na stanowisko pracy, którego koszty wyposażenia lub doposażenia zostały zrefundowane z Funduszu Pracy, bezrobotny podjął z własnej inicjatywy zatrudnienie lub inną pracę zarobkową u pracodawcy, u którego był zatrudniony lub dla którego wykonywał inną pracę zarobkową bezpośrednio przed zarejestrowaniem jako bezrobotny, bezrobotny podjął z własnej inicjatywy zatrudnienie lub inną pracę zarobkową za granicą Rzeczypospolitej Polskiej u pracodawcy zagranicznego. 3.1.9. Staż i przygotowanie zawodowe w miejscu pracy Według Ministerstwa Pracy i Polityki Społecznej (www.mps.gov.pl) bezrobotni będący w szczególnej sytuacji na rynku pracy mogą liczyć na możliwość korzystania ze stażu i przygotowania zawodowego w miejscu pracy. Staż przeznaczony jest dla młodych bezrobotnych do 25 roku życia oraz bezrobotnych absolwentów szkół wyższych, którzy nie ukończyli 27 roku życia. Z kolei przygotowanie zawodowe przeznaczone jest dla osób: długotrwale bezrobotnych, bezrobotnych bez kwalifikacji zawodowych, bezrobotnych powyżej 50 roku życia, bezrobotnych wychowujących samotnie co najmniej jedno dziecko do 7 roku życia, bezrobotnych będących osobami niepełnosprawnymi. 67 Prace dyplomowe w Internecie Staż ma na celu nabywanie przez bezrobotnego umiejętności praktycznych do wykonywania pracy przez wykonywanie zadań w miejscu pracy bez nawiązania stosunku pracy z pracodawcą. Przygotowanie zawodowe w miejscu pracy służy natomiast zdobywaniu nowych kwalifikacji lub umiejętności zawodowych poprzez praktyczne wykonywanie zadań zawodowych na stanowisku pracy. Bezrobotni w trakcie odbywania stażu lub przygotowania zawodowego w miejscu pracy otrzymują od starosty stypendium w wysokości zasiłku dla bezrobotnych. Staż i przygotowanie zawodowe w miejscu pracy odbywają się na podstawie umowy zawieranej pomiędzy pracodawcą organizującym staż lub przygotowanie a starostą. 3.1.10. Stypendia w okresie kontynuowania nauki Stypendia na naukę w szkołach przeznaczone są dla bezrobotnych do 25 roku życia oraz bezrobotnych bez kwalifikacji zawodowych z rodzin o niskich dochodach. Przysługuje ono wówczas, gdy nie został przekroczony dochód na osobę w rodzinie, który uprawnia do świadczeń z pomocy społecznej. Aby uzyskać prawo do ubiegania się o stypendium na naukę w szkole osoba bezrobotna powinna podjąć dalszą naukę w: szkole ponadpodstawowej dla dorosłych, w szkole ponadgimnazjalnej dla dorosłych lub w szkole wyższej w systemie studiów wieczorowych lub zaocznych. Stypendium przysługuje na okres 12 miesięcy od dnia rozpoczęcia nauki, a jego wypłata może zostać przedłużona do momentu ukończenia nauki.. W przypadku, gdy bezrobotny przerwie naukę lub utraci status bezrobotnego traci stypendium (www.mps.gov.pl). 68 Prace dyplomowe w Internecie 3.2. Efektywność aktywnych programów na rynku pracy Efektywność realizowanych programów jest wskaźnikiem pozwalającym na dokonanie ich oceny. W 2005 r. po raz pierwszy w ramach statystyki publicznej zgromadzone zostały dane dotyczące liczby osób, które rozpoczęły, ukończyły daną formę aktywizacji oraz w trakcie lub w okresie do 3 miesięcy od zakończenia udziału w programie podjęły zatrudnienie (www.mpips..gov.pl). Tab. 12. Efektywność aktywnych programów na rynku pracy w 2005r. Aktywne programy walki z Osoby, które po Koszt uczestnictwa w Koszt ponownego bezrobociem zakończeniu udziału w programie, tj. kwota zatrudnienia tj. kwota programie uzyskały wydatkowana z Funduszu wydatkowana z Funduszu zatrudnienie ( w %) Pracy na jedna osobę Pracy na jedną osobę, która uczestniczącą w programie po zakończeniu udziału w (w zł) programie uzyskała zatrudnienie (w zł) Szkolenia 37,2 1 157 3 173 Prace interwencyjne 66,3 2 736 4 835 Roboty publiczne 29,0 4 254 14 884 Staże 46,3 3 692 9 557 Przygotowanie zawodowe 46,5 2 891 8 567 100,0 12 035 12 035 47,9 3 327 7 775 w miejscu pracy Środki na działalności podjęcie gosp. przez bezrobotnych Razem Źródło: www.mpips..gov.pl Realizacja wszystkich wymienionych programów jest niezwykle istotna, choć ich znaczenie w tworzeniu stałych miejsc pracy jest bardzo zróżnicowane (tab. 13) W 2005 r. najbardziej efektywne okazały się programy, które przeznaczone są na tworzenie miejsc pracy. Efektywność wynosi wówczas 100%. Na drugim miejscu znajdują się prace interwencyjne, gdzie aż 66,3% bezrobotnych po ich zakończeniu uzyskało zatrudnienie, natomiast najmniej 69 Prace dyplomowe w Internecie efektywne były roboty publiczne (29%). Generalnie efektywność programów aktywnych realizowanych w roku 2005 była wyższa niż przed rokiem, w 2004 r. wyniosła ona dla wszystkich realizowanych programów 41,2%, wobec 47,9% w roku 2005 (www.mpips.gov.pl). Istotne z punktu widzenia efektywności realizowanych programów rynku pracy, poza odsetkiem osób, które uzyskały zatrudnienie, są koszty ponownego zatrudnienia i koszty uczestnictwa w programie. Analizując koszty uczestnictwa w programie jednej osoby najdroższe pozostają dotacje na podjęcie działalności gospodarczej. Nie można jednak zapominać, iż wydatkowanie tych środków skutkuje samozatrudnieniem na co najmniej 12 miesięcy. Najwięcej wątpliwości budzić może realizacja robót publicznych, gdyż z jednej strony jest to forma o stosunkowo niskiej efektywności zatrudnieniowej (29%) a jednocześnie bardzo droga (koszt ponownego zatrudnienia 1 uczestnika wynosi aż 14884 zł). W tym wypadku należy jednak pamiętać, iż są one adresowane do osób, które mają największe trudności na rynku pracy, tj. m.in. długotrwale bezrobotnych i w wieku powyżej 50 lat. Poza środkami na rozpoczęcie działalności oraz robotami publicznymi w następnej kolejności najdroższą formą aktywizacji zakończonej ponownym zatrudnieniem były staże (9557 zł), choć jednocześnie charakteryzuje je dość wysoka efektywność zatrudnieniowa (46,3%). Analizując dane zawarte w tabeli 13. widzimy, iż najbardziej efektywnym programem na rynku pracy są prace interwencyjne. Koszty uczestnictwa w programie, a także koszty ponownego zatrudnienia są stosunkowo niewielkie, a mimo to, program ten ma bardzo wysoką skuteczność (aż 66,3% bezrobotnych po ich zakończeniu uzyskało zatrudnienie). Należy także zwrócić uwagę na szkolenia, staże, a także przygotowanie zawodowe w miejscu pracy. Koszty uczestnictwa w wyżej wymienionych programach są zdecydowanie niższe niż w przypadku robót publicznych, a ich skuteczność jest dużo wyższa. Należałoby się zatem zastanowić, czy nie przeznaczyć więcej środków pieniężnych na te programy walki z bezrobociem, a ograniczyć koszty związane z organizowaniem robót publicznych, które są formą bardzo drogą a zarazem mało skuteczną. 70 Prace dyplomowe w Internecie 3.3. Pasywne metody walki z bezrobociem Istotną rolę na rynku pracy odgrywają również pasywne metody walki z bezrobociem. W odróżnieniu od polityki aktywnej nie kreuje ona nowych miejsc pracy w gospodarce, nie ułatwia dostęp do nich, a także nie jest nastawiona na produkcyjne zagospodarowanie istniejących zasobów pracy. Działania i środki tej polityki są ukierunkowane na łagodzenie skutków bezrobocia oraz na zmniejszanie jego rozmiarów, głównie poprzez ograniczanie siły roboczej. Do pasywnych programów walki z bezrobociem można zaliczyć: zasiłki dla bezrobotnych, wcześniejsze emerytury, zasiłki i świadczenia przedemerytalne, zatrudnienie w niepełnym wymiarze godzin oraz skracanie czasu pracy. 3.3.1. Zasiłki dla bezrobotnych Jest to podstawowy instrument polityki społecznej państwa służący osłonie socjalnej bezrobotnych. Zasiłki te spełniają dwie zasadnicze funkcje (Pisz, 1999): dochodową - polegającą na zapewnieniu bezrobotnemu i jego rodzinie środków utrzymania oraz niedopuszczeniu do zbyt radykalnego obniżenia dotychczasowego poziomu życia w związku z utratą pracy, motywacyjną - której istotą jest mobilizowanie osób bezrobotnych do poszukiwania zatrudnienia i skłanianie ich do możliwie szybkiego podjęcia pracy zarobkowej. Funkcje te są ze sobą sprzeczne. Z punktu widzenia realizacji funkcji dochodowej wysokość zasiłku powinna być możliwie najwyższa, zaś z punktu widzenia funkcji motywacyjnej najniższa. Wśród zwolenników wolnego rynku istnieje pogląd, iż zbyt wysokie zasiłki stają się czynnikiem generującym bezrobocie, gdyż zniechęcają do poszukiwania pracy, utrwalają 71 Prace dyplomowe w Internecie pasywne postawy wśród pracobiorców oraz osłabiają motywację do zmiany bądź doskonalenia kwalifikacji zawodowych. W praktyce niezbędne jest osiągnięcie kompromisu między funkcją dochodową i motywacyjną oraz znalezienie optymalnej wysokości zasiłku, która umożliwiałaby spełnianie obu tych funkcji jednocześnie. Osiąga się to różnymi metodami. Istnieją trzy sposoby rozwiązania sprzeczności występującej między obiema funkcjami zasiłku: ustalenie zasiłku na poziomie znacznie niższym (np. około 50-60%) od wynagrodzenia za pracę, co ma na celu silniejsze zachęcenie bezrobotnych do aktywnego poszukiwania pracy, stopniowe obniżanie zasiłku od poziomu stosunkowo wysokiego (wynoszącego około 70% płacy) do niskiego, ograniczenie okresu otrzymywania zasiłku (np. do 6 miesięcy), z wyłączeniem prawa do niego dla absolwentów szkól oraz innych osób podejmujących pracę po raz pierwszy. Zmierzając do osiągnięcia kompromisu między omawianymi funkcjami zasiłku, należy uzależnić wybór jednego z powyższych rozwiązań od charakteru bezrobocia i przewidywań w tym zakresie, biorąc jednocześnie pod uwagę stan pomocy społecznej w danym kraju. Jeżeli przyjmuje się, że bezrobocie ma charakter frykcyjny i przejściowy, zasiłek powinien być ukierunkowany motywacyjnie, aby zachęcał do poszukiwania pracy. Poziom zasiłku może być wówczas relatywnie niski, a okres jego otrzymywania względnie krótki, pomoc społeczna zaś nie powinna być traktowana jako prawnie usankcjonowane roszczenie. Nieco inaczej sytuacja ma się w przypadku, gdy bezrobocie ma charakter długookresowy. Wówczas przewagę zyskuje dochodowa funkcja zasiłku, co oznacza, że powinien on przynajmniej przez pewien okres zapewnić utrzymanie poziomu niezbędnej konsumpcji, a po upływie tego okresu bezrobotnym powinna przysługiwać pomoc społeczna o charakterze roszczeniowym (Unolt, 1999). 3.3.2. Wcześniejsze emerytury System ubezpieczeń emerytalnych jest dziś instrumentem często wykorzystywanym do sterowania wielkością i strukturą podaży pracy. W sytuacji dużego bezrobocia można ograniczać podaż siły roboczej poprzez zachęcanie pracowników starszych wiekiem 72 Prace dyplomowe w Internecie do przechodzenia na wcześniejszą emeryturę. W tym celu obniża się zazwyczaj wymaganą granicę wieku emerytalnego oraz wprowadza korzystne zasady naliczania tego świadczenia. Podaż pracy można ograniczać również poprzez różnego typu rozwiązania zniechęcające emerytów do kontynuacji zatrudnienia (np. zawieszanie lub obniżanie wysokości emerytur na czas wykonywania pracy czy obciążanie dochodów z tytułu zatrudnienia różnymi składkami). Istotne jest również to, iż osoby, które przeszły na wcześniejszą emeryturę mają niewielkie szanse na ponowne zatrudnienie. 3.3.3. Zasiłki i świadczenia przedemerytalne Świadczenia (zasiłki) przedemerytalne polegają na zmniejszeniu liczby osób zarejestrowanych w powiatowych urzędach pracy. Świadczy to o biernej postawie zarządów gmin w obliczu dużego i stale rosnącego lokalnego bezrobocia. Są one zainteresowane usunięciem objawów, a nie przyczyn, nie troszcząc się przy tym o negatywne skutki tego rozwiązania, bowiem świadczenia przedemerytalne, podobnie jak zasiłki przedemerytalne czy obniżanie wieku uzyskiwania uprawnień emerytalnych, powiększają jedynie zasób biernych zawodowo, nie rozwiązując problemu tworzenia miejsc pracy. Zgodnie z ustawą z dnia 30 kwietnia 2004 r. o świadczeniach przedemerytalnych (Dz.U. z 2004 r. Nr 120, poz. 1252) prawo do świadczenia przedemerytalnego ustaje: na wniosek osoby pobierającej świadczenie przedemerytalne, w dniu poprzedzającym dzień nabycia prawa do emerytury, która jest ustalona decyzją terenowej jednostki organizacyjnej Zakładu Ubezpieczeń Społecznych, zwanej dalej "organem rentowym", lub innego organu emerytalno-rentowego określonego w odrębnych przepisach, z dniem osiągnięcia wieku 60 lat przez kobietę i 65 lat przez mężczyznę, z dniem nabycia prawa własności lub objęcia w posiadanie (samoistne lub zależne) nieruchomości rolnej o powierzchni użytków rolnych przekraczających 2 ha przeliczeniowe albo współwłasności nieruchomości rolnej, jeżeli udział przekracza 2 ha przeliczeniowe, wraz ze śmiercią osoby uprawnionej. 73 Prace dyplomowe w Internecie 3.3.4. Zatrudnienie w niepełnym wymiarze godzin oraz skracanie czasu pracy Zatrudnienie w niepełnym wymiarze czasu to forma zatrudnienia opierająca się na takiej organizacji stanowiska pracy, aby mogło być ono obsadzone nie przez jednego, lecz przez dwóch, a nawet więcej pracowników (Pisz, 1999). Wymaga to odpowiedniego podziału związanych ze stanowiskiem obowiązków i odpowiedzialności, a także płacy oraz innych świadczeń socjalnych. Są grupy pracowników, którzy szczególnie korzystają z tej formy zatrudnienia, gdyż umożliwia im to łączenie obowiązków zawodowych z innymi zajęciami (np. studenci czy kobiety wychowujące dzieci). W warunkach recesji gospodarczej niektóre przedsiębiorstwa, nie chcąc dopuścić do redukcji zatrudnienia, przyjmują rozwiązanie polegające na podziale danego zakresu pracy między relatywnie większą liczbę zatrudnionych. W odróżnieniu od dzielenia stanowisk pracy realizuje się to drogą skracania dziennej (tygodniowej lub rocznej) normy czasy pracy, ograniczania liczby godzin nadliczbowych, wydłużania urlopów, itp. 3.4. Rządowe programy zatrudnienia i przeciwdziałania bezrobociu Przykładem aktywnych sposobów walki z bezrobociem w formie zintegrowanej są rządowe programy zatrudnienia i przeciwdziałania bezrobociu. Wysoki poziom bezrobocia i jego duża dynamika zmusiły rząd do podjęcia już na początku okresu transformacji czynności zmierzających do przeciwdziałania temu zjawisku. Istnieje wiele programów zatrudnienia i przeciwdziałania bezrobociu, jednak w niniejszej pracy skupiono się tylko na jednym z nich. Rządowy program "Pierwsza Praca" jest realizowany od czerwca 2002 roku. Celem programu jest ochrona młodych osób kończących edukację przed bezrobociem. Propozycje przedstawione przez Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej mają przede wszystkim na celu ułatwienie absolwentom zdobycia pierwszych doświadczeń zawodowych. Program ten umożliwia m.in. uzyskanie wiedzy o współczesnym rynku pracy, uczy planowania kariery zawodowej, motywuje do dalszego podnoszenia kwalifikacji zawodowych, pozwala nabyć 74 Prace dyplomowe w Internecie umiejętności praktyczne niezbędne w skutecznym poszukiwaniu pracy, umożliwi zdobycie doświadczenia zawodowego oraz podjęcie pracy. Intencją tegoż programu jest pobudzenie aktywności lokalnej w kreowaniu projektów aktywizacji zawodowej, a także uruchomienie mechanizmów rozwiązywania lokalnych problemów społecznych poprzez angażowanie młodych osób do pracy w organizacjach pozarządowych w charakterze wolontariuszy (Szyłko - Skoczny M., 2004). Jako podstawową metodę pobudzania zatrudnienia absolwentów wskazano czasowe obniżenie kosztów ich pracy oraz promocję samozatrudnienia. Program ten skierowany jest na: małe i średnie przedsiębiorstwa, samozatrudnienie, kształcenie, wolontariat, informacje - pośrednictwo zawodowe i pośrednictwo pracy. W programie zakładano, że przejściowe przejmowanie przez państwo kosztów pierwszej pracy absolwentów spowoduje zachęcenie ich do zatrudniania przede wszystkim w małych i średnich przedsiębiorstwach. Jako szansę dla części absolwentów potraktowano samozatrudnienie, któremu powinny sprzyjać działania prowadzące do ograniczenia barier w tworzeniu przedsiębiorstw, uruchomienie programów udzielania tanich kredytów i poręczeń kredytowych oraz związanego z tym doradztwa. Istotny wpływ na wzrost szans absolwentów na zatrudnienie powinny mieć proponowane zmiany w programach kształcenia w celu jego lepszego dostosowania do potrzeb rynku pracy, a także rozszerzenie systemu pożyczek szkoleniowych i stypendiów. Nowym pomysłem programu stał się wolontariat, czyli nieodpłatna praca w sektorze publicznym i w organizacjach pozarządowych pozwalająca na zdobycie doświadczenia zawodowego. Zaproponowano także uruchomienie dla absolwentów szerokiego programu poradnictwa i pośrednictwa oraz nauki poruszania się na rynku pracy w Centrach Informacji i Planowania Kariery Zawodowej w wojewódzkich urzędach pracy. Realizację programu Pierwsza Praca przewidziano na lata 2002- 2003, jednak pozytywna ocena I edycji programu spowodowała podjęcie decyzji o jego kontynuacji w latach 2004-2006, a więc do zakończenia okresu wchodzenia na rynek pracy młodzieży z wyżu demograficznego. 75 Prace dyplomowe w Internecie W ramach programu „Pierwsza Praca” jest realizowany projekt pn. „Pierwszy Biznes”, którego głównym celem jest pomoc merytoryczna i finansowa dla młodych bezrobotnych osób zarejestrowanych w urzędach pracy, które myślą o założeniu własnej firmy, a także promocja postawy przedsiębiorczości. Jest on adresowany do bezrobotnej młodzieży do 25 lat oraz do absolwentów szkół wyższych, którzy nie ukończyli 27 roku życia. 3.5. Narodowy Plan Rozwoju wobec problemów rynku pracy Narodowy Plan Rozwoju jest niezbędny do tego, aby po przystąpieniu Polski do Unii Europejskiej efektywnie wykorzystywać przyznane nam środki finansowe. Pierwszym Planem był Narodowy Plan Rozwoju na lata 2004-2006. Określał on plan działań strukturalnych, które Polska, będąc członkiem Unii Europejskiej, zamierzała realizować w latach 2004-2006. Dotyczyły one trzech podstawowych dziedzin wsparcia (Wstępny Projekt Narodowego Planu Rozwoju, 2005): przedsiębiorstw, rozwoju infrastruktury, rozwoju zasobów ludzkich. Celem strategicznym Narodowego Planu Rozwoju było i nadal jest rozwijanie konkurencyjnej gospodarki opartej na wiedzy i przedsiębiorczości, zdolnej do długofalowego, harmonijnego rozwoju, zapewniającej wzrost zatrudnienia oraz poprawę spójności społecznej, ekonomicznej i przestrzennej z Unią Europejską na poziomie regionalnym i krajowym. Drugim planem jest Narodowy Plan Rozwoju na lata 2007-2013, który jest koncepcją modernizacji gospodarki przy współudziale środków, pochodzących z Unii Europejskiej. Plan ten ma służyć zaktywizowaniu i lepszemu wykorzystaniu krajowych zasobów kapitału społecznego (Wstępny Projekt Narodowego Planu Rozwoju, 2005). Wśród celów strategicznych Narodowego Planu Rozwoju na lata 2007- 2013 wymienia się: 76 Prace dyplomowe w Internecie utrzymanie gospodarki na ścieżce wysokiego wzrostu gospodarczego, wzmocnienie konkurencyjności regionów i przedsiębiorstw oraz wzrost zatrudnienia, podnoszenie poziomu spójności społecznej, gospodarczej i przestrzennej. Spośród priorytetów strategicznych główne miejsce zajmują te, które są bezpośrednio związane z próbą rozwiązywania problemów rynku pracy. Przewiduje się podjęcie działań zmierzających do (Organiściak- Krzykowska, 2005): zwiększenia zatrudnienia, modernizacji organizacji rynku pracy, tworzenia nowych miejsc pracy. Wyższy poziom zatrudnienia można uzyskać poprzez: maksymalizowanie różnic pomiędzy dochodem z pracy a możliwym do uzyskania przez osobę bezrobotną dochodem z pomocy społecznej (obecnie różnica ta jest niewielka, co nie zachęca do poszukiwania pracy), prowadzenie aktywnej polityki rynku pracy przez publiczne służby zatrudnienia poprzez popularyzowanie alternatywnych i elastycznych form zatrudnienia (w niepełnym wymiarze czasu, praca tymczasowa, sezonowa, itp.), aktywizację zawodową osób z grup znajdujących się w niekorzystnej sytuacji na rynku pracy, tzn. młodzieży, osób niepełnosprawnych, kobiet, osób powyżej 50 roku życia, mieszkańców wsi i małych miast oraz imigrantów. Drugim kierunkiem działań w zakresie zatrudnienia jest modernizacja organizacji i funkcjonowania rynku pracy. Wyrażać się ona będzie w skuteczniejszym pośrednictwie publicznych służb zatrudnienia między pracobiorcą i pracodawcą. Kierunek ten będzie realizowany poprzez: zwiększenie roli publicznych służb zatrudnienia jako podstawowego pośrednika pomiędzy pracodawcą a poszukującym pracy, zapewnienie dostępu do publicznego systemu informacji i poradnictwa zawodowego na różnych etapach kariery zawodowej, zwiększenie roli partnerstwa społecznego dla równowagi na rynku pracy w Polsce, 77 Prace dyplomowe w Internecie wzmocnienie roli dialogu społecznego w rozwiązywaniu konfliktów w stosunkach pracy, służącego przestrzeganiu i skuteczniejszych egzekucji prawa pracy, wdrażanie dwukanałowego systemu informowania pracowników poprzez tworzenie rad pracowniczych, uzupełniających związki zawodowe. Trzecim kierunkiem działań w zakresie zatrudnienia ma być wspieranie tworzenia nowych miejsc pracy. Są tu przewidziane zarówno działania o charakterze makroekonomicznych, jak i mikroekonomicznym, mające na celu wspieranie dziedzin pracochłonnych, rozwój małych przedsiębiorstw oraz samozatrudnienia. Kierunek ten będzie realizowany między innymi poprzez: zmniejszanie różnic między podatkowym obciążeniem pracy a opodatkowaniem kapitału, prowadzenie efektywnej polityki migracyjnej m.in. przez otwieranie europejskiego rynku pracy na nadwyżki podaży pracy w poszczególnych krajach, promocję polskich zasobów pracy jako elementu zwiększającego aktywność innowacyjną Polski, tworzenie dogodnych warunków dla zatrudnienia w małych przedsiębiorstwach (atrakcyjne pożyczki na rozpoczęcie działalności gospodarczej, itp.), wspieranie (np. zatrudnienia budownictwo w sektorach mieszkaniowe, wymagających infrastruktura, dużych ochrona nakładów środowiska, pracy usługi turystyczne). Realizacji planu dotyczącego zatrudnienia służyć mają inne określone w Narodowym Planie Rozwoju priorytety, np. związane z poprawą mobilności i aktywizacji ludności w różnych strategiach, w tym także na rynku pracy. Służyć temu będą także: gospodarowanie przestrzenią zgodnie z zasadą zrównoważonego rozwoju oraz wiedza i kompetencje, które poprzez wzrost wykształcenia poprawią sytuację ludności na rynku pracy. 78 Prace dyplomowe w Internecie Zakończenie Niniejsza praca licencjacka spełniła założone cele, prezentując najistotniejsze zagadnienia związane ze zjawiskiem bezrobocia w Polsce w analizowanym okresie. Przedstawiono również zmiany w poziomie bezrobocia w latach 1990 – 2005 oraz w jego przestrzennym zróżnicowaniu. Rozdział trzeci poświęcony został formom łagodzenia skutków bezrobocia oraz sposobom jego przeciwdziałania, co również było jednym z założonych w pracy celów. Znajdziemy także odpowiedzi na pytania, które zostały zamieszczone we wstępie niniejszej pracy. Na podstawie zgromadzonych danych statystycznych, a także bogatej literatury dokonano analizy zjawiska bezrobocia. Wyniki przeprowadzonych badań skłaniają do sformułowania pewnych wniosków ogólnych: przyczyny bezrobocia są zjawiskiem niezwykle złożonym, skutki jakie niesie za sobą zjawisko bezrobocia (ekonomiczne, psychospołeczne, polityczne) sprawiają, iż analizowane zjawisko należy rozpatrywać nie tylko jako problem odnoszący się do całego społeczeństwa, ale również do pojedynczej jednostki, stopa bezrobocia w naszym kraju w ostatnim roku wykazuje tendencję spadkową, częściej osobą bezrobotną w Polsce jest kobieta, najczęściej jest to osoba młoda, która nie przekroczyła 25 roku życia (w ostatnich latach rośnie również udział bezrobotnych w grupie wiekowej 25 – 34 lata), najbardziej zagrożone bezrobociem są osoby z wykształceniem zasadniczym zawodowym oraz gimnazjalnym, podstawowym i niepełnym podstawowym, wśród osób pozostających bez pracy przeważają długookresowo bezrobotni, osoby bez stażu pracy lub ze stażem stosunkowo niewielkim są zagrożone bezrobociem w największym stopniu, występuje duże zróżnicowanie przestrzenne bezrobocia, wprowadzenie nowego podziału administracyjnego spowodowało, iż występuje duże zróżnicowanie stopy bezrobocia w obrębie województwa. Utrzymywanie się w analizowanym okresie większego zagrożenia ryzykiem bezrobocia niektórych grup społecznych, charakteryzujących się określonymi cechami, a także podobnego rozmieszczenia przestrzennego jest zjawiskiem, które budzi niepokój. Należy zaznaczyć, iż 79 Prace dyplomowe w Internecie utrwalenie się bezrobocia w pewnych regionach oraz grupach społecznych może prowadzić do ich marginalizacji, a co za tym idzie pozbawienia szans na poprawę swojej sytuacji. Coraz większe trudności związane z utrzymaniem i zdobyciem pracy sprawiły, iż niezbędne stało się podjęcie przez rząd określonych działań służących rozwiązaniu problemu bezrobocia. Interwencja na rynku pracy miała jednak głównie charakter doraźny i ograniczony, a walka z bezrobociem polegała przede wszystkim na budowie systemu osłon socjalnych dla bezrobotnych. Bardziej efektywne rezultaty przynoszą aktywne działania rynku pracy, zatem należy dążyć do ich rozszerzenia Bezrobocie jest zjawiskiem katastrofalnym, należy zatem podjąć natychmiastowe działania, aby przeciwdziałać jego rozszerzaniu się. Jako że bezrobocie to kwestia społeczna, należy jak najszybciej przezwyciężyć ten stan rzeczy, tworząc nowy, sprawnie funkcjonujący model polityki społecznej, który skutecznie zniwelowałby negatywne skutki bezrobocia. 80 Prace dyplomowe w Internecie Bibliografia Bańka A., Derbis R., 1995, Pomiar i poczucie jakości życia u aktywnych zawodowo oraz bezrobotnych, UAM, WSP w Częstochowie, Poznań - Częstochowa. Bezrobocie rejestrowane w Polsce w latach 1994 - 1999, GUS, Warszawa. Bezrobocie rejestrowane w latach 2003 – 2004, Rocznik Statystyczny Województw, GUS, Warszawa. Czarny B., Czarny E., Bartkowiak R., Rapacki R.,1998, Podstawy ekonomii, PWE, Warszawa. Czyż T., 1992, Struktura regionalna bezrobocia w Polsce, Czasopismo Geograficzne, LXIII, z. 1, s. 67 - 83. Florek L.,2003, Prawo pracy a bezrobocie, Dom Wyd. ABC, Warszawa. Gawryszewski A., 1993, Struktura przestrzenna zatrudnienia i bezrobocia w Polsce, 1990 – 1992, PAN. Glikman P., Kabaj M., Muszkiet T.,1997, Ciągłość i transformacja gospodarki, Wyd. Key Text, Warszawa, s.130. Kabaj M., 2000, Program przeciwdziałaniu bezrobociu i ubóstwu, IPiSS, Warszawa. Kaźmierczak A., 2000, Polityka pieniężna w gospodarce rynkowej. PWN Warszawa. Kotlorz D., Zagóra – Jonszta U., 1998, Rynek pracy w teorii i praktyce, Akademia Ekonomiczna im. Karola Adamieckiego, Katowice. Kryńska E.,1999, Socjalne skutki zmian w zatrudnieniu i dochodach z pracy w okresie przebudowy, IPiSS, Warszawa. Kubacki J., 1998, Szacowanie wielkości bezrobocia w skali lokalnej, Wiadomości Statystyczne, nr 2, Warszawa, s. 10 – 17. Kubiak P., 2005, Efekty uczestnictwa bezrobotnych w aktywnych programach rynku pracy w Polsce. Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź. Kurzynowski A. (red), 2001, Sytuacja społeczno - zawodowa bezrobotnych kobiet, SGH, Warszawa. Kwiatkowski E., 2002, Bezrobocie. Podstawy teoretyczne. PWN, Warszawa. Malarska A., 1998, Struktura bezrobotnych w latach 1992 – 1996, Wiadomości Statystyczne, nr 3, s. 27- 38. 81 Prace dyplomowe w Internecie Męcina J.,2001, Absolwent na rynku pracy, IPS, Warszawa. Mlonek K., 1999, Bezrobocie w Polsce w XX wieku w świetle badań, KUP, Warszawa. Nasiłkowski M, 1995, System rynkowy. Wyd. Key Text, Warszawa. Olędzki M., 1974, Polityka zatrudnienia, PWE, Warszawa. Organiściak- Krzykowska A., 2005, Regionalne uwarunkowania bezrobocia, Wyd. Uniwersytetu Warmińsko- Mazurskiego, Olsztyn. Orłowski T., 1998, Nowy leksykon ekonomiczny, Oficyna Wydawnicza Graf – Punkt, Warszawa. Pisz Z. (red.), 1999, Zagadnienia społeczne. Wyd. Akademii Ekonomicznej im. Oskara Langego, Wrocław. Ratyński W., 2003, Problemy i dylematy polityki społecznej w Polsce, Difin, Warszawa. Reszke I., 1995 a, Wobec bezrobocia: opinie, stereotypy, Scholar, Warszawa. Reszke I.,1995 b, Stereotypy bezrobotnych i opinie o bezrobociu w Polsce, Fundacja im. Friedricha Eberta, Warszawa. Runge J., 1994, Rynek pracy w województwie katowickim, GUS, Warszawa. Runge J., 1996, Struktura rynku pracy regionu tradycyjnego i jego otoczenia na przykładzie województwa katowickiego, Wyd. UŚ, Katowice. Sadowski Z., Wach T., 2003, Leksykon pracy, bezrobocia i zabezpieczenia społecznego, Wyd. Biblioteczka Pracownicza, Warszawa. Secomski K. (red.), 1974, Mała encyklopedia ekonomiczna, PWE, Warszawa. Szubert W.,1997, Polityka społeczna XX wieku, PTPS, UW, Katowice - Warszawa. Szul R., Tucholska A. (red.), 2004, Rynek pracy w skali lokalnej, Scholar, Warszawa. Szyłko - Skoczny M.,2004, Polityka społeczna wobec bezrobocia w Trzeciej Rzeczypospolitej, Instytut Polityki Społecznej Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa. Unolt J., 1999, Ekonomiczne problemy rynku pracy, BPS, Katowice. Ustawa z dnia 29 grudnia 1989 roku o zatrudnieniu i bezrobociu ( Dz. U. Nr 75, poz. 446). Ustawa z dnia 20 kwietnia 2004 r. o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy (Dz. U. 2004 nr 99 poz. 1001). 82 Prace dyplomowe w Internecie Ustawa z dnia 30 kwietnia 2004 r. o świadczeniach przedemerytalnych (Dz.U. z 2004 r. Nr 120, poz. 1252). Węgrzyn G., 1997, Struktura wykształcenia a bezrobocie, Wiadomości Statystyczne, nr 3, Warszawa, s. 37 – 45. Wieloński A., 1993, Bezrobocie największym problemem rynku pracy w Polsce, Geografia w Szkole, nr 3, Warszawa, s. 146 – 150. Wstępny Projekt Narodowego Planu Rozwoju, Wyd. MgiP, Warszawa 2005, s.25. Strony internetowe: www.mps.gov.pl 83 Prace dyplomowe w Internecie Spis tabel Tab. 1. Poziom bezrobocia rejestrowanego w Polsce w latach 1990 – 2005 Tab. 2. Liczba bezrobotnych w Polsce według płci w latach 1990 – 2005 (stan na koniec roku) (w tys.) Tab. 3. Liczba i struktura bezrobotnych według wieku w Polsce w latach 1992 – 2005 (stan na koniec roku) Tab. 4. Bezrobocie młodzieży w Polsce (w tym absolwentów) w latach 1990 - 2004 Tab. 5. Liczba i struktura bezrobotnych absolwentów w Polsce według poziomu wykształcenia Tab. 6. Liczba i struktura bezrobotnych według wykształcenia w Polsce w latach 1992 – 2004 (stan na koniec roku) Tab. 7. Bezrobotni w Polsce według czasu pozostawania bez pracy (stan na koniec roku) Tab. 8. Bezrobotni według stażu pracy w latach 1994 - 2005 ( w tys.) Tab. 9. Województwa o najniższej stopie bezrobocia (w %) w latach 1990 – 1997 (stan na koniec roku) Tab. 10. Województwa o najwyższym i najniższym poziomie bezrobocia (w %) według województw w latach 1993 - 1998 Tab. 11. Stopa bezrobocia w Polsce według województw w latach 1999 – 2005 ( w %) Tab. 12. Efektywność aktywnych programów na rynku pracy w 2005r. 84 Prace dyplomowe w Internecie Spis rycin Ryc. 1. Stopa bezrobocia w latach 1990 – 2005 Ryc. 2. Napływ i odpływ bezrobocia w Polsce w latach 1992 - 2004 Ryc. 3. Sezonowość bezrobocia w ujęciu regionalnym w latach 1999 – 2001 (stan w końcu miesiąca) Ryc. 4. Struktura bezrobocia według płci w latach 1990 – 2005. Ryc. 5. Bezrobotni w Polsce według wykształcenia w 2004 roku ( w %) Ryc. 6. Bezrobocie w Polsce według czasu pozostawania bez pracy w 2004 roku (stan na koniec roku) Ryc. 7. Bezrobocie w Polsce według czasu pozostawania bez pracy w latach 1992 – 2004 Ryc. 8. Struktura bezrobotnych według stażu pracy w roku 1994 Ryc. 9. Struktura bezrobotnych według stażu pracy w roku 2005 Ryc. 10. Stopa bezrobocia według województw w grudniu 1990 roku. Ryc. 11. Stopa bezrobocia według województw w grudniu 1993 roku Ryc. 12. Stopa bezrobocia według województw w grudniu 1998 roku Ryc. 13. Stopa bezrobocia według województw w grudniu 1999 roku Ryc. 14. Stopa bezrobocia według województw w grudniu 2005 roku 85
