„późnej nowoczesności” Anthony Giddens

Nowoczesność , „późna nowoczesność” i globalizacja
(WDS 2014/2015 nr 13 - 14 )
Teza Webera („Etyka protestancka i duch kapitalizmu”, 1904):
przejście do kapitalizmu wymagało odpowiedniej zmiany świadomości
i motywacji, co było możliwe dzięki nowemu typowi religijności
 dlaczego stał się nim protestantyzm (kalwinizm, purytanizm)?
 ze względu na wartości: ciężka praca, dążenie do powiększania majątku,
majątek nie powinien być konsumowany, zaufanie w kontaktach gospodarczych
oraz potępienie lenistwa;
 gdyż obejmował całość życia człowieka i miał oparcie w małych grupach
religijnych, kładł nacisk etyczny na pracę i aktywność zawodową,
ascetyczność oraz indywidualizm („ascetyzm wewnątrz-światowy”):
 „sakralizacja pracy” - analiza czynnika „stylu życia”, leżącego u podstaw
nowoczesnego kapitalizmu („działania wartościowo-racjonalne”).
 badania wielkich religii światowych (konfucjanizmu, hinduizmu i buddyzmu) z
perspektywy gospodarki – nie wytworzyły one takich „aktorów”
zmiany
społecznej, jak w Europie.
 inny czynnik - znaczenie „racjonalności” dla rozwoju rynku i kapitalizmu;
 badanie socjologiczne - związek pośredni: od teorii teologicznej do jej
zastosowania w kazaniach, następnie do praktycznej etyki (sposób życia) i dalej
do „ducha kapitalizmu” (jako szczególnej etyki zawodowej) - nie jest związek
przyczynowy, lecz ukazanie współwystępowania.
„Nowoczesność” jako główny temat socjologii
 socjologia jako „naukowa samoświadomość nowoczesności”:
 lub inaczej socjologia jako projekt kultury nowoczesnej.
 „nowoczesność” – rozumienie (w klasycznej socjologii):
 historyczne: nowoczesność jest związana z konkretnym czasem i miejscem:
pojawia się od wieku XVI do XIX;
 wpływ - rewolucji francuskiej i amerykańskiej;
 znaczenie rewolucji przemysłowej (Wielka Brytania).
 nowoczesność jako przeciwieństwo tradycji (i „tradycjonalizmu”) - jakie
cechy są związane z „nowoczesnością” (jakie ich kombinacje?):
 indywidualizm
(„triumf jednostki”), zróżnicowanie społeczne
(dyferencjacja i złożoność), racjonalność, ekonomizm;
 ekspansywność
nowoczesności
(rozszerzanie
zasięgu
geograficznego i społecznego) – A. Giddens „nowoczesność jest ze
swej natury globalizująca”.

Krytyka „nowoczesności”
 wiek XIX i XX jako era triumfującej nowoczesności, ale i jej krytyki główne tematy to:
 alienacja - nie tylko w dziedzinie pracy, ale w również w innych





dziedzinach życia (polityka, edukacja, kultura itp.);
anomia - postępujący rozkład norm i wartości, sprzyja zagubieniu i
rozwojowi przestępczości (dewiacjom);
dezintegrujące
skutki
społeczeństwa
masowego
(„rozkład
wspólnoty”) – negatywne skutki uprzemysłowienia, urbanizacji i
demokratyzacji na poziomie „makro” i „mikro”;
ekologia – bariery wzrostu i potrzeba rozwoju zrównoważonego
(kontrolowanego) ze względu na dobro (ochronę) środowiska naturalnego;
nierówności światowe (globalne) – teorie zależności i systemu
światowego, podział: Północ wobec Południa;
skala wojen i militaryzacji społeczeństw (skala, brutalizacja i
destrukcyjność wojen w epoce nowoczesnej).
„Nowoczesność” jako wielki temat klasycznej socjologii
 „wiedzieć, przewidywać, kontrolować”:
 kontrola rzeczywistości jako temat A. Comte’a.
 formacje społeczno-ekonomiczne i wyzysk klasowy:
 nierówności społeczne jako temat K. Marksa.
 więź „mechaniczna” i „organiczna”:
 organizacja życia społecznego w mieście/ urbanizm jako temat E.
Durkheima.
 „wspólnota” i „zrzeszenie”:
 „samotny tłum” jako temat F. Tonniesa.
 biurokratyzacja
życia
społecznego
(„żelazna
klatka
racjonalności”):
 nowoczesna polityka i administracja jako temat M. Webera.
Nowoczesność i ponowoczesność
 nowoczesność jako przyspieszenie, skupienie się na teraźniejszości
(jako czegoś odmiennego od przeszłości), znaczenie wiedzy (nauki) i
Europy;
 postmodernizm (ponowoczesność):
 zerwanie jednoliniowości oraz „finalności” rozwojowej - docenienie
innych punktów widzenia na rozwój niż „zachodni”;
 brak wielkich „meta-narracji” kulturowych i ideologicznych (typu:
marksizm, liberalizm);
 podkreślenie roli wielu źródeł wiedzy oraz szczególnie wpływu władzy
/”władza rozproszona”:
 rozstrzyga ona, że ten kto produkuje wiedzę, ustala też „prawdę”.
 dominacja przekonania o warunkowości wszystkiego, decydującej roli
sytuacji i lokalności, wzrost wymiaru psychologicznego, np. emocji.
Cechy „kulturowe”
społeczeństwa ponowoczesnego
 pluralizm wartości i norm („społeczeństwo pluralistyczne”) - z jednej
strony osłabienie tradycyjnych więzi i przymusów społecznych, a z drugiej
strony wzrost przestrzeni osobistej (indywidualizacja):
 przesunięcie na skali wartości:
od „autorytatywności” (obowiązek, odpowiedzialność, ofiarność,
uległość) do wartości zindywidualizowanych (osobiste spełnienie,
intensywność doznań, sukces, wolność, samorealizacja).
słabnięcie wartości uniwersalnych:
 Peter Berger – dominuje „kultura miękka” – tworzymy własną
tożsamość moralną „na własna rękę”, indywidualna tożsamość moralna
jest tylko „naszą” tożsamością;
kult różnorodności i kreowanie inności (życie jako stany „teraz”);
dominacja przynależności z wyboru i „na określony czas”;
akcentowanie dobra i interesu jednostki, a nie dobra (interesu)
ogółu („społeczeństwo indywidualistyczne”).





Ponowoczesność („późna
nowoczesność”, „druga
nowoczesność”) - nurty dyskusji
 społeczeństwo „postindustrialne”:
przejście od przemysłu do usług (trzeci sektor), społeczeństwo klasy
usługowej (R. Dahrendorf);
 wzrost „technologii intelektu” (high–tech; przetwarzanie bardziej
informacji niż surowców i energii).
nacisk na ochronę środowiska naturalnego (ruch ekologiczny);
koncepcje mówiące o nowym porządku społecznym - „posthistoria” i
„postcywilizacja”;
globalizacja (społeczeństwo globalne);
nowe technologie informatyczne („społeczeństwo sieci’), zaufanie i
ryzyko („społeczeństwo ryzyka”), poczucie ciągłych zmian („płynna
nowoczesność”).





Termin „globalizacja” (globalność, globalizm)
 stopniowe rozszerzanie w skali globu podziału pracy, wymiany rynkowej
i powiązań między wszystkimi społecznościami ludzkimi;
 zwiększanie tempa przepływu techniki, dóbr, usług, kapitału, siły roboczej,
środków komunikacji, informacji w skali światowej;
 globalizacja rodzi „kurczenie się świata”, jak i jednocześnie narastanie
„całościowej” jego wizji (globalizacja jako „przestrzeń globalna”).
 główne konteksty ujmowania (definiowania) globalizacji (procesów):
 gospodarczy („umiędzynarodowienie” procesów gospodarczych);
 polityczny
(„wspólne problemy” - „wspólna odpowiedź”, granice
suwerenności państwa narodowego, „rządy światowe”);
 społeczno-kulturowy (globalne różnice kulturowe i koncepcja „konfliktu
cywilizacji”, dostępność świata - rewolucja komunikacyjna - TV satelitarna i
Internet oraz transportowa);
 „glokalizacja” – adaptacja globalnych idei i działań do lokalnych
warunków (nacisk w kierunku autonomii lokalnej i regionalnej tożsamości
kulturowej).
Społeczeństwo „sieci”
(„sieciowe”) –
Manuel Castells (1)
 Wiek Informacji - początek to lata 70-te XX wieku, jest to zmiana
„skokowa”, pojawienie się gospodarki informacyjnej, globalnej i
„usieciowionej”:





czynnikami zmian jest rozwój nowoczesnych technologii telekomunikacyjnych;
istotą tego społeczeństwa jest sieć relacji społecznych oraz swobodny dostęp do
uczestniczenia w różnych grupach/stowarzyszeniach przez jednostki;
rozwija się „społeczeństwo” i organizacje sieciowe, a nie organizacje
biurokratyczne (kontra wobec koncepcji Webera);
w centrum życia gospodarczego znajduje się „informacja” i technologie
informacyjne, a nie tylko dobra materialne i wytwórczość (kontra Marks);
nowego znaczenia nabierają czas i przestrzeń (są one jednak pozbawione
wcześniejszego znaczenia strukturalnego).
 społeczeństwo sieciowe opiera się na rynkowych (kapitalistycznych)
relacjach społecznych i ekonomicznych – zmierzch „industrialnego
kapitalizmu” i systemu socjalistycznego, powstanie „kapitalizmu
informacyjnego”.
Społeczeństwo „sieci”
(„sieciowe”) - Manuel Castells) (2)







obecność zaawansowanych technologii (cyfrowych) komunikacji
sieciowej i zarządzania dystrybucją informacji:
elementy „sieci”: punkty węzłowe (nodes; np. przyjaciele, komputery,
firmy), powiązania (ties; np. korespondencja, połączenia kablowe,
kontrakty), przepływy (flows; np. plotka, dane, pieniądze).
tworzą one podstawową infrastrukturę szerokich układów społecznych,
politycznych i ekonomicznych praktyk;
reprodukcja i instytucjonalizacja w społeczeństwie różnych form
„sieci,” rozumianych jako główne formy społecznej organizacji;
zarzuty wobec koncepcji Castellsa:
na ile społeczeństwo „sieci” i organizacje sieciowe są powszechne?;
na ile jego koncepcja wyjaśnia (i opisuje) rzeczywistość krajów słabiej
rozwiniętych („Czwartego Świata”) oraz współczesne nierówności
światowe?
Anthony Giddens o nowoczesności i tożsamości koncepcja „późnej nowoczesności”
 Anthony Giddens (1938) - brytyjski socjolog, należy do najczęściej cytowanych
współczesnych przedstawicieli nauk społecznych (teoria „strukturacji”,
polityka - „trzecia droga”);
 obecna nowoczesność oznacza dramatyczne zmiany społeczne, z którymi
dotychczasowe teorie socjologiczne nie potrafią się zmierzyć (dotyczy to także
Marksa i jego tezy o „destrukcyjnym kapitalizmie, jak i Webera i jego tezy o
„żelaznej klatce racjonalności”);
 Giddens: „Życie w <świecie> wysoko rozwiniętej nowoczesności jest jak
rozpędzony moloch. Nie chodzi już tylko o bezustannie zachodzące zmiany.
Sedno sprawy polega na tym, że te zmiany wykraczają poza wszelkie
oczekiwania człowieka i wymykają się jego kontroli” („Nowoczesność i
tożsamość. „Ja” i społeczeństwo w epoce późnej nowoczesności”, W-wa 2010);
 doświadczenie społeczne (i ludzkie) w świecie obecnej nowoczesności jest
podzielone – między bezpieczeństwem a ryzykiem, intymnością
bezosobowością , wiedzą ekspercką i relatywizmem kulturowym.
Anthony Giddens koncepcja „późnej nowoczesności”
 żyjemy w fazie „radykalizacji nowoczesności”, a jej najważniejsze cechy
społeczne to: zaufanie, ryzyko, „nieprzejrzystość” i globalizacja;
 1) zaufanie – do „abstrakcyjnych systemów” wiedzy, które nie są zrozumiałe
dla wszystkich (skomplikowane), ale są konieczne do życia;
 2)
ryzyko-poczucie
„ryzyka”
instytucjonalizacja, zwrotny charakter );
(uniwersalizacja,
globalizacja
 3) „nie przejrzystość” nowoczesności (jej niepewny i płynny charakter):
 refleksyjność wiedzy społecznej – społeczne skutki ciągłego „namysłu”
nad życiem społecznym.
 4) globalizacja - rozszerzenie sieci relacji społecznych i gospodarczych w skali
globu:
 rozchodzenie się czasu i przestrzeni (globalizacja daje możliwości
budowy nowych form lokalności);
 łączenie „intymności i bezosobowości” (dzięki nowym technologiom
można utrzymywać intymne kontakty w układzie globalnym).
Ulrich Beck - globalizacja a ryzyko
(„społeczeństwo ryzyka”)
 Ulrich Beck (1944 – 2015) socjolog niemiecki;
 społeczeństwo ryzyka - ryzyko a „druga nowoczesność”:
 oznacza ona globalizację nowoczesnych instytucji oraz wyzwolenie się z
tradycji i obyczaju;
 tam, gdzie post-moderniści widzą „chaos’” tam jest przede wszystkim
„ryzyko” i „niepewność”.
 rozumienie „ryzyka” - brak przestrzennych, czasowych i społecznych
granic zagrożenia:
 ryzyko jest tworzone przez człowieka (przy pomocy wiedzy i techniki):
 ryzyko związane ze środowiskiem naturalnym;
 ryzyko zdrowotne.
 globalizacja przyczynia się do tworzenia „społeczeństwa ryzyka” i z tym
są związane wyzwania dotyczące pojawienia się: „glokalnych” państw
„drugiej nowoczesności” i „nowych” ruchów społecznych.
Koncepcja „społeczeństwa ryzyka”
 „społeczeństwo ryzyka” jest nową formą organizacji społeczeństwa (i
jest przeciwstawiane społeczeństwu klasowemu);
 „stare” społeczeństwo klasowe:
 „kolektywizacja” plus rodzina, nierówności to pozycje klasowe, a spory
dotyczą zasobów (bogactwa), projekty utopijne są skierowane na
„eliminację niedoborów”.
 „nowe” społeczeństwo ryzyka:
 zasadą jest indywidualizacja jednostki plus refleksyjność, nierówności
stają się „pozycje ryzyka”, spór dotyczy zagrożeń i „niechcianych szkód”, a
projekty utopijne są nakierowane na „eliminację ryzyka”.
 społeczeństwo ryzyka rodzi obecnie:
 konieczność globalnej - politycznej kontroli nad poziomami ryzyka
ekologicznego (emisji zanieczyszczeń przemysłowych);
 wyłanianie się wspólnot łączących ludzi o podobnych położeniach
wobec ryzyka (często ponad granicami państwowymi).
Zygmunt Bauman –
koncepcja
„płynnej nowoczesności”
 społeczeństwo ponowoczesne:
 „płynna
nowoczesność”
jest kontynuacją
i
jednocześnie
przeciwstawieniem się nowoczesności (społeczeństwo jako proces):
 „ciężka” (hardware)i „lekka” (software) nowoczesność;
 społeczeństwo przestaje być widziane jako „całość”.
 wzrost potęgi mediów i zmiana natury władzy (władza nie rządzi, lecz
„uwodzi” obywateli przy pomocy mediów);
 „płynna nowoczesność” przekształca nie tylko instytucje, ale i
tożsamość jednostki i życie codzienne:
 „nowoczesne
Ja” (tożsamość jednostki) jest mniej stabilne i
zakotwiczone,
bez
długotrwałych
zobowiązań
(poczucie
fragmentaryczności i epizodyczności);
 konsumpcja jako „nowe społeczne powołanie” - zamiast etyki pracy
imperatywem stało się indywidualne poszukiwanie wrażeń (nacisk
na życie „tu i teraz” (niechęć do planów i odłożonej gratyfikacji).
Podsumowanie
 teza Webera;
 nowoczesność i jej rozumienie;
 krytyka nowoczesności;
 główne tematy klasycznej socjologii;
 dyskusja o „po-nowoczesności” – społeczeństwo ponowoczesne;
 globalizacja i społeczeństwo globalne;
 Anthony Giddens - koncepcja „późnej nowoczesności”;
 Ulrich Beck - globalizacja a ryzyko („społeczeństwo ryzyka”);
 Manuel Castells - społeczeństwo „sieci” („sieciowe”);
 Zygmunt Bauman – koncepcja „płynnej nowoczesności” („późnej
nowoczesności”).
Literatura (zalecana, warta?) na temat „post-nowoczesności” i globalizacji
 Piotr Sztompka, Socjologia zmian społecznych, Wydawnictwo Znak,
Kraków 2005 (roz. 6. Globalizacja społeczeństwa ludzkiego, s. 93-102);
 Anthony Elliot, Współczesna teoria społeczna, Wydawnictwo Naukowe
PWN, Warszawa 2011 (Giddens - s. 159-172 i Beck – 323-335)
 Edmund Wnuk – Lipiński, Świat międzyepoki. Globalizacja,
demokracja, państwo narodowe, Kraków 2004 (rozdziały: Państwo
narodowe
a
globalizacja;
Problem
tożsamości
społecznej:
kosmopolityzm vs. Lokalizm).
 lektury z ćwiczeń:
 Manuel Castells, Siła tożsamości, przeł. S. Szymański,
Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2008 (Konstruowanie
tożsamości, s. 21-27; Zmiana społeczna w społeczeństwie sieci, s.
379-387);