globalizacja a ryzyko („społeczeństwo ryzyka”)

Nowoczesność , „późna nowoczesność” i globalizacja
(WDS 2015/2016 nr 13 - 14 )
Teza Webera („Etyka protestancka i duch kapitalizmu”, 1904):
przejście do kapitalizmu wymagało odpowiedniej zmiany świadomości
i motywacji, co było możliwe dzięki nowemu typowi religijności
 dlaczego stał się nim protestantyzm (kalwinizm, purytanizm)?:
 ze względu na wartości: ciężka praca, dążenie do powiększania majątku,
majątek nie powinien być konsumowany, zaufanie w kontaktach gospodarczych
oraz potępienie lenistwa;
 gdyż obejmował całość życia człowieka i miał oparcie w małych grupach
religijnych, kładł nacisk etyczny na pracę i aktywność zawodową,
ascetyczność oraz indywidualizm („ascetyzm wewnątrz-światowy”);
 „sakralizacja pracy” - analiza czynnika „stylu życia”, leżącego u podstaw
nowoczesnego kapitalizmu („działania wartościowo-racjonalne”).
 badania wielkich religii światowych (konfucjanizmu, hinduizmu i buddyzmu) z
perspektywy gospodarki – nie wytworzyły one takich „aktorów”
zmiany
społecznej, jak w Europie.
 inny czynnik - znaczenie „racjonalności” dla rozwoju rynku i kapitalizmu;
 typ idealny i badanie socjologiczne - związek pośredni: od teorii teologicznej do
jej zastosowania w kazaniach, następnie do praktycznej etyki (sposób życia) i
dalej do „ducha kapitalizmu” (jako szczególnej etyki zawodowej) - nie jest
związek przyczynowy, lecz ukazanie współwystępowania.
„Nowoczesność” jako główny temat socjologii
 socjologia jako „naukowa samoświadomość nowoczesności”:
 lub socjologia jako projekt badania „kultury nowoczesnej” (refleksyjność).
 „nowoczesność” – rozumienie (w klasycznej socjologii):
 historyczne: nowoczesność jest związana z konkretnym czasem i miejscem:
pojawia się od wieku XVI do XIX;
 wpływ - rewolucji francuskiej i amerykańskiej;
 znaczenie rewolucji przemysłowej (Wielka Brytania).
 nowoczesność jako przeciwieństwo tradycji (i „tradycjonalizmu”) - jakie
cechy są związane z „nowoczesnością” (jakie ich kombinacje?):
 indywidualizm („triumf jednostki”), zróżnicowanie społeczne (dyferencjacja
i złożoność), racjonalność, ekonomizm;
 ekspansywność nowoczesności (rozszerzanie zasięgu geograficznego i
społecznego) – A. Giddens „nowoczesność jest ze swej natury
globalizująca”.

Krytyka (socjologiczna)
„nowoczesności”
 wiek XIX i XX to era „triumfującej nowoczesności”, ale i jej krytyka - tematy:
 alienacja - nie tylko w dziedzinie pracy, ale w również w innych dziedzinach





życia (polityka, edukacja, kultura itp.);
anomia - postępujący rozkład norm i wartości, konkurencja wartości, sprzyja
zagubieniu jednostki oraz rozwojowi przestępczości (dewiacjom);
dezintegrujące skutki społeczeństwa masowego („rozkład wspólnoty”) –
negatywne skutki uprzemysłowienia, urbanizacji i demokratyzacji na poziomie
„makro” i „mikro”;
ekologia – bariery wzrostu i potrzeba rozwoju zrównoważonego
(kontrolowanego) ze względu na dobro (ochronę) środowiska naturalnego;
nierówności światowe (globalne) – teorie zależności i systemu światowego,
podział: Północ wobec Południa;
skala wojen i militaryzacji państw (państwa a skala, brutalizacja i
destrukcyjność wojen w epoce nowoczesnej).
„Nowoczesność” jako wielki temat klasycznej socjologii
 „wiedzieć, przewidywać, kontrolować”:
 kontrola rzeczywistości jako temat A. Comte’a.
 formacje społeczno-ekonomiczne i wyzysk klasowy:
 nierówności społeczne (klasowe) jako temat K. Marksa.
 więź „mechaniczna” i „organiczna”:
 organizacja życia społecznego w mieście/ „urbanizm” jako temat E.
Durkheima.
 „wspólnota” i „zrzeszenie”:
 „samotny tłum” jako temat F. Tonniesa.
 biurokratyzacja życia społecznego („żelazna klatka racjonalności”):
 nowoczesna polityka i administracja jako temat M. Webera.
Nowoczesność i ponowoczesność
 nowoczesność jako „przyspieszenie”, skupienie się na teraźniejszości (jako
czegoś odmiennego od przeszłości), znaczenie wiedzy (nauki) i doświadczenia
„zachodniego „(europejskiego);
 postmodernizm („ponowoczesność”):
 brak wielkich „meta-narracji” kulturowych i ideologicznych (typu:
marksizm, liberalizm);
 koncepcje mówiące o nowym porządku społecznym - „posthistoria” i
„postcywilizacja”;
 zerwanie jednoliniowości oraz „finalności” rozwojowej - docenienie innych
punktów widzenia na rozwój niż tylko „zachodni” (teoria postkolonialna);
 podkreślenie roli wiedzy z różnych źródeł oraz wpływu władzy („władza
rozproszona”):
 rozstrzyga ona, że ten kto produkuje wiedzę, ustala też „prawdę”.
 dominacja o warunkowości wszystkiego, wzrost wymiaru psychologicznego
(np. emocji) oraz jednostkowego.
Cechy „kulturowe”
społeczeństwa ponowoczesnego
 pluralizm wartości i norm („społeczeństwo pluralistyczne”) - z jednej strony
osłabienie tradycyjnych więzi i przymusów społecznych, a z drugiej strony wzrost
przestrzeni osobistej (indywidualizacja):
 słabnięcie wartości uniwersalnych:
Peter Berger – dominuje „kultura miękka” – tworzymy własną tożsamość
moralną „na własną rękę”, indywidualna tożsamość moralna jest tylko
„naszą” tożsamością;
 przesunięcie na skali wartości:
 od „autorytatywności” (obowiązek, odpowiedzialność, ofiarność, uległość)
do wartości „zindywidualizowanych” (osobiste spełnienie, intensywność
doznań, sukces, wolność, samorealizacja);
 kult różnorodności i kreowanie inności (życie jako stan „teraz”);
 dominacja przynależności z wyboru i „na określony czas”;
 akcentowanie dobra i interesu jednostki, a nie dobra (interesu) ogółu
(„społeczeństwo indywidualistyczne” – społeczeństwo jednostek).

Ponowoczesność („późna
nowoczesność”, „druga
nowoczesność”) –
koncepcje i kierunki dyskusji
 społeczeństwo „postindustrialne” (Daniel Bell, Alain Touraine, John Naisbitt):
przejście od przemysłu do usług (trzeci sektor), społeczeństwo klasy
usługowej (R. Dahrendorf);
 wzrost
„technologii intelektu” (high–tech; przetwarzanie bardziej
informacji niż surowców i energii).
nacisk na ochronę środowiska naturalnego (ruch ekologiczny, „Zieloni”);
globalizacja (społeczeństwo globalne);
nowe technologie informatyczne („społeczeństwo sieci’);
zaufanie i ryzyko („społeczeństwo ryzyka”);
poczucie ciągłych zmian (Z. Bauman, „płynna nowoczesność”).






Termin „globalizacja” (globalność, globalizm)
 stopniowe rozszerzanie w skali globu podziału pracy, wymiany rynkowej i
powiązań między wszystkimi społecznościami ludzkimi;
 zwiększanie tempa przepływu techniki, dóbr, usług, kapitału, siły roboczej,
środków komunikacji, informacji w skali światowej;
 globalizacja rodzi „kurczenie się świata” i jednoczesne narastanie
„całościowej” jego wizji („świat jako jedno miejsce” - „przestrzeń globalna”);
 główne konteksty ujmowania (definiowania) globalizacji (procesów):
gospodarczy („umiędzynarodowienie” procesów gospodarczych);
 polityczny („wspólne problemy” - „wspólna odpowiedź”, granice suwerenności państwa
narodowego, „rządy światowe”);
 społeczno-kulturowy (globalne różnice kulturowe, dostępność świata - rewolucja
komunikacyjna - TV satelitarna i Internet oraz transportowa);
 „glokalizacja” – „myśl globalnie, działaj lokalnie” (adaptacja globalnych idei i działań do
lokalnych warunków).

 globalizacja – od kiedy? (jak jest ona „stara”?) i czy globalny świat jest
rzeczywiście globalny?
Anthony Giddens o nowoczesności i tożsamości
 Anthony Giddens (1938) - brytyjski socjolog, należy do najczęściej cytowanych
współczesnych przedstawicieli nauk społecznych;
 teoria „strukturacji” i jego działalność polityczna (koncepcja „trzeciej drogi”);
 obecna nowoczesność oznacza dramatyczne zmiany społeczne, z którymi teorie
socjologiczne nie potrafią się zmierzyć (dotyczy to Marksa i tezy o „destrukcyjnym
kapitalizmie i Webera i jego „żelaznej klatce racjonalności”);
 „refleksyjność społeczna” - doświadczenie społeczne (i ludzkie) jest obecnie „urefleksyjnione” (to w jaki sposób ludzie myślą o swoich działaniach, monitorują je i
zmieniają go ma podstawowe znaczenia dla funkcjonowania społeczeństwa);
 A. Giddens: „życie w <świecie> wysoko rozwiniętej nowoczesności jest jak
rozpędzony moloch. Nie chodzi już tylko o bezustannie zachodzące zmiany. Sedno
sprawy polega na tym, że te zmiany wykraczają poza wszelkie oczekiwania
człowieka i wymykają się jego kontroli” (Nowoczesność i tożsamość. „Ja” i
społeczeństwo w epoce późnej nowoczesności, W-wa 2010, s. 46).
Anthony Giddens –
koncepcja „późnej nowoczesności”
 żyjemy w fazie radykalizacji nowoczesności”, a jej najważniejsze cechy
społeczne to: zaufanie, ryzyko, „nieprzejrzystość” i globalizacja;
 1) zaufanie – do „abstrakcyjnych systemów” wiedzy (Epoka Ekspertów), które nie
są zrozumiałe dla wszystkich (skomplikowane), ale są konieczne do życia;
 2) ryzyko - pojawienie się w masowego poczucia „ryzyka”;
 3) „nie przejrzystość” nowoczesności (jej „niepewny” charakter) - źródła
niepewności to refleksyjność wiedzy społecznej i skutki ciągłego „namysłu” nad
życiem społecznym;
 4) globalizacja - rozszerzenie sieci relacji społecznych i gospodarczych w skali
globu:
 rozchodzenie się czasu i przestrzeni (globalizacja daje możliwości budowy
nowych form lokalności);
 łączenie „intymności i bezosobowości” (dzięki nowym technologiom można
utrzymywać intymne kontakty w układzie globalnym).
Ulrich Beck - globalizacja a ryzyko
(„społeczeństwo ryzyka”)
 Ulrich Beck (1944 w Słupsku – 2015) socjolog niemiecki;
 koncepcje U. Becka a A. Giddensa (podobieństwa i różnice);
 pojęcie „ryzyka” a „zagrożenie” i „niebezpieczeństwo”;
 rozumienie „ryzyka” - brak przestrzennych, czasowych i społecznych granic
zagrożenia:
 ryzyko jest tworzone przez człowieka (przy pomocy wiedzy i techniki):
 ryzyko związane ze środowiskiem naturalnym (zanieczyszczenia);
 ryzyko zdrowotne (genetyka).
 społeczeństwo ryzyka a „druga nowoczesność”:
 oznacza ona globalizację nowoczesnych instytucji oraz wyzwolenie się z
tradycji i obyczaju;
 tam, gdzie post-moderniści widzą „chaos’”, tam jest „ryzyko” i „niepewność”.
 globalizacja przyczynia się do tworzenia „społeczeństwa ryzyka” i z tym są
związane wyzwania dotyczące pojawienia się: „glokalnych” państw „drugiej
nowoczesności” i „nowych” ruchów społecznych.
Koncepcja „społeczeństwa ryzyka”
 społeczeństwo ryzyka” jest nową formą organizacji społeczeństwa - jest
przeciwstawiane społeczeństwu klasowemu;
 „stare” społeczeństwo klasowe:
 zasada organizacji to „kolektywizacja” plus rodzina, główne forma nierówności
to pozycje klasowe, a spory dotyczą rzadkich zasobów (bogactwa), projekty
utopijne są skierowane na „eliminację niedoborów”;
 „nowe” społeczeństwo ryzyka:
 zasadą społecznej organizacji jest indywidualizacja jednostki plus refleksyjność,
główną formą nierówności stają się „pozycje ryzyka”, spór dotyczy
potencjalnych zagrożeń i „niechcianych szkód”, a projekty utopijne są
nakierowane na „eliminację ryzyka”.
 społeczeństwo ryzyka rodzi obecnie:
 konieczność globalnej i politycznej kontroli nad poziomami ryzyka ekologicznego
(emisji zanieczyszczeń przemysłowych);
 wyłanianie się wspólnot łączących ludzi o podobnych położeniach wobec ryzyka
(często ponad granicami państwowymi).
Społeczeństwo „sieci” („sieciowe”) –
Manuel Castells (1)
 Wiek Informacji - początek to lata 70-te XX wieku, jest to „zmiana
skokowa” - pojawienie się gospodarki informacyjnej, globalnej i
„usieciowionej”:





czynnikami zmian jest rozwój nowoczesnych technologii telekomunikacyjnych;
istotą tego społeczeństwa jest sieć relacji społecznych oraz swobodny dostęp do
uczestniczenia w różnych grupach/stowarzyszeniach przez jednostki;
rozwija się „społeczeństwo” i organizacje sieciowe, a nie organizacje
biurokratyczne (kontra wobec koncepcji Webera);
w centrum życia gospodarczego znajduje się „informacja” i technologie
informacyjne, a nie tylko dobra materialne i wytwórczość (kontra Marks);
nowego znaczenia nabierają czas i przestrzeń (są one jednak pozbawione
wcześniejszego znaczenia strukturalnego).
 społeczeństwo sieciowe opiera się na rynkowych (kapitalistycznych)
relacjach społecznych i ekonomicznych (zmierzch „industrialnego
kapitalizmu” i systemu
informacyjnego”.
socjalistycznego)
-
powstanie
„kapitalizmu
Społeczeństwo „sieci”
(„sieciowe”) - Manuel Castells) (2)








obecność zaawansowanych technologii (cyfrowych) komunikacji sieciowej i
zarządzania dystrybucją informacji:
tworzą one podstawową infrastrukturę szerokich układów społecznych,
politycznych i ekonomicznych praktyk;
reprodukcja i instytucjonalizacja w społeczeństwie różnych form
„sieci,” rozumianych jako główne formy społecznej organizacji;
elementy „sieci”: punkty węzłowe (nodes; np. przyjaciele, komputery,
firmy), powiązania (ties; np. korespondencja, połączenia kablowe,
kontrakty), przepływy (flows; np. plotka, dane, pieniądze);
„bezczasowy” czas.
zarzuty wobec koncepcji Castellsa:
na ile społeczeństwo „sieci” i organizacje sieciowe są globalne?;’
na ile jego koncepcja wyjaśnia (i opisuje) rzeczywistość krajów słabiej
rozwiniętych („Czwartego Świata”)?
Zygmunt Bauman –
koncepcja „płynnej nowoczesności”
(„późnej nowoczesności”)
 społeczeństwo ponowoczesne – główne punkty:
 „płynna nowoczesność” jest kontynuacją i jednocześnie przeciwstawieniem
się nowoczesności (społeczeństwo jako proces):
 „ciężka” (hardware)i „lekka” (software) nowoczesność;
 społeczeństwo przestaje być widziane jako „całość”.
 wzrost potęgi mediów i zmiana natury władzy (władza nie rządzi, lecz
„uwodzi” obywateli przy pomocy mediów);
 „płynna nowoczesność” przekształca nie tylko instytucje, ale i tożsamość
jednostki i życie codzienne:
 „nowoczesne
Ja” (tożsamość jednostki) jest mniej stabilne i
zakotwiczone, bez długotrwałych zobowiązań (poczucie fragmentaryczności
i epizodyczności);
 konsumpcja jako „nowe społeczne powołanie” - zamiast etyki pracy
imperatywem stało się indywidualne poszukiwanie wrażeń (nacisk na życie „tu i
teraz” oraz iechęć do planów i odłożonej gratyfikacji).
Podsumowanie
 teza Webera;
 nowoczesność i jej rozumienie;
 krytyka nowoczesności;
 główne tematy klasycznej socjologii;
 dyskusja o „po-nowoczesności” – społeczeństwo ponowoczesne;
 globalizacja i społeczeństwo globalne;
 Anthony Giddens - koncepcja „późnej nowoczesności”;
 Ulrich Beck - globalizacja a ryzyko („społeczeństwo ryzyka”);
 Manuel Castells - społeczeństwo „sieci” („sieciowe”);
 Zygmunt Bauman – koncepcja „płynnej nowoczesności” („późnej
nowoczesności”).
Literatura (zalecana, warta?) na temat „post-nowoczesności” i globalizacji
 Piotr Sztompka, Socjologia zmian społecznych, Wydawnictwo Znak,
Kraków 2005 (roz. 6. Globalizacja społeczeństwa ludzkiego, s. 93-102);
 Anthony Elliot, Współczesna teoria społeczna, Wydawnictwo Naukowe
PWN, Warszawa 2011 (Giddens - s. 159-172 i Beck – 323-335)
 Edmund Wnuk – Lipiński, Świat międzyepoki. Globalizacja,
demokracja, państwo narodowe, Kraków 2004 (rozdziały: Państwo
narodowe
a
globalizacja;
Problem
tożsamości
społecznej:
kosmopolityzm vs. Lokalizm).
 lektury z ćwiczeń:
 Manuel Castells, Siła tożsamości, przeł. S. Szymański,
Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2008 (Konstruowanie
tożsamości, s. 21-27; Zmiana społeczna w społeczeństwie sieci, s.
379-387);