Wykład 14

Późna nowoczesność i ponowoczesność: Z. Bauman; A. Giddens
A. Nowoczesność (Sztompka - Socjologia)
1. Historyczne ujęcie nowoczesności: nowoczesność jako formacja społeczna (trzy
rewolucje: amerykańska, francuska i przemysłowa, które nadały ramy instytucjonalne
nowej formacji: polityczne, prawne i ekonomiczne – demokrację konstytucyjną, ideę
rządów prawa i zasadę suwerenności państw narodowych; nowy sposób wytwarzania
(masowa produkcja przemysłowa), nowy sposób i styl życia (industrializm,
urbanizm), nowy system ekonomiczny (kapitalizm).
2. Analityczne ujęcie nowoczesności (Comte): a) koncentracja siły roboczej w centrach
miejskich b) organizację pracy zorientowaną na efektywność i zysk; c) zastosowanie
nauki i techniki w procesach produkcyjnych; d) pojawienie się jawnego lub utajonego
antagonizmu pomiędzy pracodawcami i pracobiorcami; e) rosnące kontrasty
społeczne; f) system ekonomiczny oparty na indywidualnej przedsiębiorczości i
konkurencji. Ujęcie Krishana Kunara: a) indywidualim – uwolnienie z narzuconych
więzi grupowych; b) dyferencjacja (wzrost opcji i szans życiowych; c) racjonalność
(eliminacja uprzedzeń, apoteoza rozumu); d) ekonomizm (ludzie pracują i kupują); e)
ekspansywność (rozszerzanie się w przestrzeni - globalizacja)
3. Krytyka nowoczesności: można ją przedstawić, odwołując się do ujęcia Kunara: a)
indywidualizm czy nowe, ukryte zniewolenia i nowe plemienności b) dyferencjacja
czy kontyngencja (Luhmann?), c) racjonalizacja, czy reifikacja, dehumanizacja; d)
konsumpcja czy alienacja w świecie konsumpcji – uzależnienie od przedmiotów; e)
ekspansywność czy globalizacja nierówności i pogłębienie dystansów kulturowych?
Generalnie: krytyka racjonalistycznego fundamentalizmu, poznawczego absolutyzmu,
naiwnego optymizmu, progresizmu, scjentyzmu, autonomizacji podmiotu poznania,
wielkich narracji, ery metafizyki, wyższości cywilizacyjnej itd., itp.). Postmodernizm
jest poza tym swoistym klimatem opinii charakteryzującym się: radykalnym
relatywizmem (krytyka pojęć sensu, porządku, autorytetu), sceptycyzmem wobec
jakichkolwiek uniwersaliów, historyzmem (historyczna zmienność form społecznokulturowych) oraz kulturalizmem (podkreślanie modalności, konwencjonalności oraz
ograniczonego kulturowo zakresu zjawisk społecznych).
4. Relacje pomiędzy nowoczesnością a ponowoczesnością: podsumowanie (J.
Pakulski). Jan Pakulski twierdzi, że ponowoczesność jest konsekwencją
podstawowych procesów nowoczesności tyle, że zachodzących z dużo większą
intensywnością, dużo szybciej i na dużo większą skalę. Podstawowe procesy
nowoczesności, opisane dość dobrze przez wybitnych klasyków to: racjonalizacja
(Weber), uprzedmiotowienie / komodyfikacja (Marks), dyferencjacja czyli podział
pracy (Durkheim) oraz indywidualizacja (Simmel, Mead) . Na skutek nadmiernego
rozrostu (hiper-extention) procesy te przekształciły się w swe własne karykatury i
przeciwieństwa. Hiper-racjonalizacja przekształca się w m.in. proliferację systemów
eksperckich, co czasami jednak przybiera irracjonalne formy (menadżerowie
korzystają z „duchowych doradców”, policja z „jasnowidzów”), hiper-komodyfikacja
wykracza poza stosunki ekonomiczne, a zaczyna obejmować inne sfery i wartości (np.
własność intelektualną, relacje rodzinne, religijne). Hiper-dyferencjacja prowadzi do
nieoczekiwanych hybryd w postaci: stylów życia, mód, specjalizacji, egzotycznych
zespołów zadaniowych. Hiper-indywidualizacja prowadzi do nacisku na oryginalność
i wyjątkowość, wymusza posiadanie sądów oraz dokonywanie nieustannych
wyborów. Życie jednostki staje się przedmiotem starannie zaplanowanego projektu i
zamiast do uwolnienia jednostki od skostniałych struktur społecznych, w fazie hiper-
indywidualizacji paradoksalnie dochodzi do nałożenia na jednostkę ciężaru
ponoszenia wyborów: konsumpcyjnych, politycznych czy dotyczących stylów życia.
B. Nowoczesność, ponowoczesność, późna nowoczesność?
1. Ponowoczesność czy późna nowoczesność?
1. Społeczeństwo postindustrialne (Daniel Bell): rosnąca sfera usług; zmiana
technologii z opartej o surowce na informatyczną; wzrost znaczenia
planowania, kontrolowania, pragmatyki; wzrost technologii intelektualnej i roli
nauki w praktyce; przekształcenie struktury klasowej w społeczeństwo klasy
średniej, której z grupą nowych profesjonalistów (informatyków, menedżerów,
ekonomistów, programistów).
2. Społeczeństwo klasy usługowej (Ralph Dahrendorf)
3. Społeczeństwo wiedzy (Peter Drücker)
2. Koncepcje społeczeństwa ponowoczesnego (m.in. Fukuyama, Bauman) wskazują na
zasadniczą zmianę w stosunku do społeczeństwa nowoczesnego; 2 odmiany: (A)
Przyszłość jako przezwyciężenie przeszłości i jej napięć, zakończenie długiej epoki
walk i konfliktów; zwycięstwo demokracji w skali światowej, koniec wieku ideologii;
– (F. Fukuyama); (B) Pojawienie się zupełnie nowej jakości społecznej (Z. Bauman)
Cechy charakterystyczne: konsumpcja; informacja; koczowniczy tryb życia; kultura
masowa i rola mass-mediów; władza utajona, rozproszona, uwodząca;; brak
jednolitego kanonu kultury – nieusuwalny pluralizm kultur, gustów; kryzys
tożsamości i tradycyjnych autorytetów oraz grup odniesienia: klas, społeczności
lokalnych, państw narodowych, Kościoła; utrata statusu całości, raczej cechy agregatu.
3. Koncepcje późnej nowoczesności; m.in. A. Giddens, U. Beck. 4 podstawowe cechy
(Sztompka): a) nowa forma zaufania (do abstrakcyjnych systemów organizacji,
podtrzymywania, regulacji życia zbiorowego (systemów transportowych,
telekomunikacyjnych, energetycznych, finansowych, korporacji i organizacji
międzynarodowych); b) nowe formy ryzyka – wyprodukowanego, trudnego do
oszacowania, zmienia się profil ryzyka – globalna ekspansja ryzyka; krach giełdowy,
terroryzm, efekt cieplarniany, katastrofa nuklearna, itd., itp c) nieprzejrzystość,
płynność i niepewność sytuacji społecznych, relatywizm, d) globalizacja
4. Postmodernizacja (Jan Pakulski). Pakulski zgadza się, że wobec gwałtownych zmian
form i więzi społecznych, politycznych, ekonomicznych i kulturowych zachodzących
w drugiej połowie XX wieku nie da się podtrzymać tezy o istnieniu społeczeństwa
nowoczesnego w jakimkolwiek „klasycznym” ujęciu tego słowa. Nie znaczy to
jednak, że niejako automatycznie sensu i treści nabiera idea „ponowoczesności”.
Pakulski twierdzi, że „klasyczne” ujęcia ponowoczesności nie są w stanie ująć
złożoności i otwartości współczesnych procesów społecznych, które usiłują objąć tym
terminem potrzebna jest zatem teoria proces/ procesów postmodernizacji, która:
- w kontekście nieustannej zmiany społecznej oferowała by podejście
procesualne i koncentrację na relacjach społecznych przebiegających w
poprzek ustalonych konfiguracji i ram instytucjonalnych;
- byłaby w stanie uchwycić niewspółmierną do fazy nowoczesności hiperdynamikę współczesnych procesów zmiany powiązaną z ich specyfiką
czasowo-przestrzenną i sektorowością;
- uwzględniałaby otwartość procesów postmodernizacji, a jednocześnie
odnosiła się do początkowej fazy ich działania, w której okazują się
“korodujące” i destabilizujące dla “starego porządku”, przez co wywołujące
poczucie „płynności” (“płynne społeczeństwo”)) i niepewności, wzbudzające
powszechny niepokój i stawiające na porządku dziennym “problem ładu
społecznego”
- uwzględniałaby „problem porządku, czy ładu społecznego” na wyższym
poziomie instytucjonalizacji, odwołującym się raczej do „społecznego
porządkowania” cechującego się dużą elastycznością, refleksyjnością i
negocjowanym dostosowywaniem się.
Zygmunt Bauman i krytyka nowoczesności
1. Zygmunt Bauman i jego rola we współczesnej Socjologii: emigrant 68 roku,
później wieloletni profesor Uniwersytetu w Leeds, obecnie także profesor
Uniwersytetu Warszawskiego, najbardziej znany współczesny, polski socjolog, autor
wielu uznanych na świecie prac. Sławnym uczyniła go książka: Modernity and the
Holocaust, w której twierdzi, że przyczyną zagłady Żydów była pośrednio
nowoczesność w postaci zimnej, zracjonalizowanej i maksymalnie
zbiurokratyzowanej machiny nazistowskiej.
2. Ponowoczesność: wyzwanie teoretyczne.
a. Ponowoczesność jako zerwanie z nowoczesnością („Prawodawcy i tłumacze”)
Bauman twierdzi, że ponowoczesność jest radykalnym zerwaniem z
nowoczesnością, co odróżnia go od wielu innych socjologów, którzy wolą
mówić o późnej nowoczesności (m.in. Giddens, Lash, Beck). Podstawowe idee
ponowoczesności sprowadzić można do następujących: (a) wszelka wiedza jest
w ostatecznej instancji oparta na zasadniczo irracjonalnych, arbitralnie
przyjętych założeniach, pozostających w deterministycznej lub tylko
przypadkowej zależności od częściowo zamkniętych w sobie systemów
tradycji i doświadczeń historycznych, (b) nowymi zadaniami filozofii i nauk
społecznych powinno być zadanie interpretowania świata, poszukiwania
znaczenia i czynienia „innych” rozumianymi i czynienia samych siebie
zrozumiałymi, (c) odrzucenie tradycji kartezjańsko-locke’owsko-kantowskiej
jako rezultatu niefortunnego zbiegu historycznych okoliczności, a tym samym
odrzucenie poszukiwania uniwersalnych i niezachwianych prawd za z gruntu
błędne.
b. Postmodermizm jako opozycja wobec nowoczesności: opozycja wobec
nowoczesności i jej krytyka (krytyka racjonalistycznego fundamentalizmu,
poznawczego absolutyzmu, naiwnego optymizmu, progresizmu, scjentyzmu,
autonomizacji podmiotu poznania, wielkich narracji, ery matefizyki, wyższości
cywilizacyjnej itd., itp.). Postmodernizm jest poza tym swoistym klimatem
opinii charakteryzującym się: radykalnym relatywizmem (krytyka pojęć sensu,
porządku, autorytetu), sceptycyzmem wobec jakichkolwiek uniwersaliów,
historyzmem (historyczna zmienność form społeczno-kulturowych) oraz
kulturalizmem (podkreślanie modalności, konwencjonalności oraz
ograniczonego kulturowo zakresu zjawisk społecznych).
3. Społeczeństwo ponowoczesne – cechy charakterystyczne: Zdaniem Baumana
współczesne społeczeństwo wkracza w nieznaną wcześniej fazę historycznego
rozwoju, której szczególnymi cechami są: konsumpcja; informacja; koczowniczy tryb
życia; kultura masowa i rola mass-mediów; władza utajona, rozproszona, uwodząca;
koniec wieku ideologii; brak jednolitego kanonu kultury – nieusuwalny pluralizm
kultur, gustów; kryzys tożsamości i tradycyjnych autorytetów oraz grup odniesienia:
klas, społeczności lokalnych, państw narodowych, Kościoła; utrata statusu całości,
raczej cechy agregatu.
4. Ponowoczesny styl życia i jego kulturowe manifestacje. Przemiany strukturalne a
tożsamość ponowoczesna (zakwestionowanie ciągłości i odrębności tożsamości osoby
we współczesnej kulturze, epizodyczność i niekonsekwencja przeżyć jednostki we
współczesnym świecie). Ponowoczesne wzory osobowe:
i. spacerowicz (spacerowicz wirtualny) i nowy wymiar wolności (?)
ii. włóczęga i pogoń za odmianą
iii. turysta i kolekcjonowanie wrażeń
iv. gracz, ryzyko i konwencja
5. Socjologia ponowożytności („Socjologia i ponowożytność”). Współczesna sztuka
jako paradygmat ponowoczesności. Ponowożytna kultura jako po-kultura.
Ponowożytny światopogląd i zmierzch wielkich narracji. Ponowożytna socjologia:
niezdolność do ujęcia przedmiotu refleksji socjologicznej. Konieczność odrębnego
paradygmatu: zasada przyjemności realizowanej poprzez konsumpcję, władza jako
uwodzenie – oto nowe cechy systemu społecznego, które wymagają stworzenia
adekwatnego paradygmatu. Już nie ponowożytna socjologia a socjologia
ponowożytności, czyli socjologia społeczeństwa ponowożytnego jako systemu o
swych własnych prawach.
Literatura zalecana do wykładu:
J. Turner, „Struktura teorii socjologicznej”, Warszawa 2006, s. 692-715.
A. Giddens, Rozdział 3 „Zmieniający się świat”, s. 72-99; Rozdział 23 „Myślenie teoretyczne
w socjologii”, podrozdział „Późniejsze teorie”, s. 693-699 [w:] Socjologia, Warszawa 2004.
P. Sztompka „Społeczeństwo współczesne” (Cześć VII) [w:] s. 577-599 [w:] Socjologia.
Analiza społeczeństwa. Kraków 2002.
Z. Bauman, „Czy istnieje postmodernistyczna socjologia?” [w:] A. Jasińska-Kania, L.
Nijakowski, J. Szacki, M. Ziółkowski (wybór i opracowanie) Współczesne teorie
socjologiczne, s. 789-802, Warszawa 2006.
Literatura uzupełniająca do wykładu (oprócz lektur zadanych na ćwiczenia):
Z. Bauman, „Wolność”, Kraków 1988
Z. Bauman, „Prawodawcy i tłumacze”, Warszawa 1998
Inne źródła wykorzystane w przygotowaniu wykładu:
Z. Bauman, „Płynna nowoczesność”, Kraków 2006.
Z. Bauman, „Ponowoczesność jako źródło cierpień”, Warszawa 2000.
Z. Bauman, „Nowoczesność i zagłada”. Warszawa 1992.
J. Pakulski “Postmodern Social Theory”, [in:] Bryan S. Turner (ed.) The New Blakwell
Company to Social Theory, 2009 Blackwell Publishing Ltd, s. 251-280.