zygmunt bauman

Pod kierunkiem:
prof. dr hab. Stanisława Literskiego
Opracowała:
Agnieszka Rzadkosz
ZYGMUNT BAUMAN
-2-
Jeden z najbardziej cenionych i znanych w świecie socjologów, jeden z najczęściej
czytanych i komentowanych polskich socjologów, jeden z najwybitniejszych, jeden z
najwnikliwszych obserwatorów ponowoczesności – takimi słowami zaczyna się większość notek o
tej wielkiej i kontrowersyjnej postaci.
Socjolog, filozof, eseista. Jest przede wszystkim autorem prac o kulturze współczesnej, jej
charakterystycznych cechach i procesach w niej zachodzących. Jeden z twórców koncepcji
postmodernizmu, płynnej nowoczesności. Znawca i interpretator Holokaustu. Wielokrotnie
nagradzany prestiżowymi nagrodami, w tym nagrodą im. Theodora W. Adorno, Europejską
Nagrodą AMALFI w dziedzinie socjologii i nauk społecznych za pracę „Nowoczesność i Zagłada”.
BIOGRAFIA
Urodził się 19 listopada 1925 roku w Poznaniu w rodzinie żydowskiej.
W 1939 we wrześniu wyjechał wraz z rodzicami do Związku Radzieckiego. Tam został powołany
do pracy w milicji. Pracował w drogówce, kierując ruchem. Po trzech miesiącach wstąpił do
Związku Patriotów Polskich i poprosił o przeniesienie do polskiego wojska Załatwił mu to Marian
Naszkowski – późniejszy generał, za co Bauman zawsze będzie mu wdzięczny. Pojechał do Sum na
Ukrainie, gdzie formowała się 2 Armia i trafił do 6 Pułku Artylerii Lekkiej w 4 Dywizji Piechoty. W
1945 roku został ranny w Kołobrzegu, ale 1-go maja wypisał się ze szpitala na własne żądanie i
zdążył jeszcze do Berlina. Potem cała 4 Dywizja została wcielona do Korpusu Bezpieczeństwa
Wewnętrznego. Był w Zarządzie Politycznym i uczył oficerów jak mają rozmawiać z żołnierzami.
Sam opisał tę pracę jako niezwykle nudną, polegającą na pisaniu ulotek propagandowych dla
żołnierzy.
Chciał się kształcić. Od 1948 – 1950 zrobił studia pierwszego stopnia w Akademii Nauk
Społecznych, a potem 1952 – 1953 – magisterium filozoficzne na Uniwersytecie Warszawskim u
Juliana Hochfelda.W 1953 roku został usunięty z KBW pod zarzutami politycznymi. Mówi się, że
wydalili go ze służby zaraz po tym jak jego ojciec (syjonista) odwiedził ambasadę Izraela. Podobno
po tym zdarzeniu Bauman przez rok nie odzywał się do ojca.
Był pierwszym redaktorem naczelnym „Studiów Socjologicznych”. W wyniku wydarzeń
marcowych został w 1968 roku usunięty z Uniwersytetu Warszawskiego, gdzie był doktorem
habilitowanym socjologii i kierownikiem Katedry Socjologii Ogólnej.
W atmosferze antysemickiej nagonki opuścił Polskę. Pozostał w pamięci jako autor wielu
książek oraz podręczników socjologii, a także jako znakomity nauczyciel młodych socjologów.
Wyjechał do Izraela. Po przylocie, jeszcze na lotnisku, miał powiedzieć „wreszcie jestem w
ojczyźnie”. W latach 1969 – 71 wykładał na uniwersytetach w Tel-Awiwie i Hajfie
(www.marzec1968.pl ).
W 1971 roku wyjechał do Anglii. Najpierw wykładał w Reading (kilkadziesiąt kilometrów
od Londynu).Stracił tu słuchaczy gdyż (podobno) zaczął zbyt agresywnie ich pouczać i rektor
podziękował mu za współpracę. Później związał się z uniwersytetem w Leeds, kierując Katedrą
Socjologii aż do odejścia na emeryturę w 1990 roku.
Był także gościem na wielu innych uniwersytetach takich jak Berkeley, Yale oraz Canberrze,
ST John’s i Kopenhadze.
3
WSPÓŁPRACA ZE SŁUŻBAMI SPECJALNYMI POLSKI LUDOWEJ
Według informacji opartych o materiały archiwalne zgromadzone w Instytucie Pamięci
Narodowej i podanych w tygodniku Ozon przez historyka IPN Piotra Gontarczyka, Bauman, jak już
wspomniałam, w 1944 służył w moskiewskiej milicji, natomiast w latach 1945-1953 był oficerem
komunistycznych organów bezpieczeństwa. Służbę rozpoczął w czerwcu w KBW zajmującym się
likwidacją członków podziemia antykomunistycznego. Zdaniem Gontarczyka, będąc szefem
Wydziału Polityczno - Wychowawczego KBW, brał jako dowódca grupy bezpośredni udział w 20dniowej akcji zbrojnej, wyróżniając się schwytaniem wielkiej liczby członków polskiego
podziemia. Pełnił też m.in. funkcję instruktora w zarządzie polityczno - wychowawczym KBW.
Gontarczyk stwierdził również, że Bauman w latach 1945-1948 był agentem Informacji Wojskowej
o pseudonimie „ Semjon ”. Będąc w stopniu majora jako szef oddziału II Zarządu Politycznego
KBW w marcu 1953 odszedł z organów bezpieczeństwa.
Powyższe informacje zostały częściowo potwierdzone przez Baumana, który przyznał, że
pod koniec1943 został powołany do służby w moskiewskiej milicji ( w wydziale regulowania ruchu
drogowego ) i pełnił ją przez trzy miesiące, po czym wstąpił w szeregi 1 Armii Polskiej, w której
przeszedł cały jej szlak bojowy. Potwierdził również swoją służbę w KBW, do którego został
wcielony w czerwcu 1945 wraz z całą 4 Dywizją Piechoty, a z którego został usunięty w 1953 pod
zarzutami politycznymi. W wypowiedzi dla Ozonu Bauman potwierdził również, że podpisał
zobowiązanie do współpracy z Informacją Wojskową (kontrwywiadem) (zakończoną według niego
w 1948). Jednocześnie wskazał na swoją późniejszą znaną postawę antytotalitarną i
antykomunistyczną, która również może być – jego zdaniem – potwierdzona dokumentami
znajdującymi się w archiwum IPN.
W wypowiedzi dla brytyjskiego dziennika The Guardian z 28 kwietnia 2007 Bauman raz
jeszcze potwierdził podane wcześniej informacje o swojej służbie w 4 Dywizji Piechoty, oddziałach
KBW oraz o trzyletniej współpracy z Informacją Wojskową. Stwierdził, że za swoją ówczesną
działalność bierze pełną odpowiedzialność, zaznaczając, że podejmowane decyzje uważał w
tamtym czasie za słuszne. Zwrócił jednocześnie uwagę na swoje wieloletnie przywiązanie do
ideałów komunizmu i socjalizmu, z którego nigdy nie czynił tajemnicy. Jego zdaniem w okresie
powojennym program polityczny partii komunistycznej stanowił najlepsze wówczas rozwiązanie
krajowych problemów. Porównał również walkę komunistycznych władz z podziemiem w
powojennej Polsce z walką z terroryzmem prowadzoną współcześnie. Bauman przypomniał
również, że w późniejszych latach sam był represjonowany przez władze PRL oraz że był
inwigilowany przez tajne służby.
Służba w komunistycznych organach bezpieczeństwa została uznana za błąd młodości, coś
złego i wstydliwego. Ocena ta jest bardzo znacząca. Interpretacja minionej przeszłości w
późniejszej filozofii praktycznej byłego funkcjonariusza KBW uległa znaczącej ewolucji.
3
PODSTAWOWE POJĘCIA
Nowoczesność
„Bauman uważa, że holocaust i systemy totalitarne były wynaturzoną, ale logiczną konsekwencją
nowoczesności – i to na różne sposoby. Były zwieńczeniem idei postępu i czystości, które zdaniem
Baumana miały kluczowe znaczenie dla dynamiki nowoczesności.
Oba wydarzenia były realizacją upragnionego (rzekomo doskonałego) społeczeństwa ludzi
zasadniczo takich samych: albo przez eliminację i eksterminację niepasujących do "wzoru" (nazizm
i III Rzesza), albo przez przemielenie ich tak, by utracili swoje nieodpowiednie cechy i przyjęli
odpowiednie, utożsamiające ich z całością (komunizm i ZSRR).
Obozy koncentracyjne były swoistym laboratorium, w którym testowano jak dalece
właściwe nowoczesności mechanizmy władzy biurokratycznej i jej wszechobecności mogą się
posunąć w kontrolowaniu, zarządzaniu, mechanizowaniu i dysponowaniu każdą jednostką dla
swoich potrzeb (obecne są tu wątki zaproponowane przez Michela Foucault, zwłaszcza z
Nadzorować i karać, a także Adorna i Horkheimera z Dialektyki Oświecenia, oraz rozwinięcie teorii
biurokracji Webera).
Stosujące powyższe praktyki państwa Bauman nazywa państwami ogrodniczymi.
Ponowoczesność
Ponowoczesność jest wobec tego odrzuceniem logiki nowoczesności, jako logiki
dopuszczającej ludobójstwa, co łączy Baumana z innymi filozofami postmodernizmu. Stąd się
bierze w ponowoczesności relatywizm, brak zaufania do "wielkich projektów" chcących świat
urządzić całkowicie od nowa, wolność jako najwyższa wartość, preferowanie rozwiązań
cząstkowych, dotyczących konkretnych, jednostkowych problemów (tutaj często odwołuje się do
Richarda Rorty'ego, ale też krótko terminowość wszystkiego (w tym związków międzyludzkich) –
skoro zrezygnowano ze zbyt dalekiej perspektywy w jakichkolwiek działaniach.
Ponowoczesność ma tę moralną przewagę nad nowoczesnością, że wskutek powyższych jej cech
jest z natury relatywistyczna, w przeciwieństwie do nowoczesności. Różnicę tę definiuje jako
różnicę między moralnością a etyką. W jego ujęciu moralność właściwa jest ponowoczesności
("relatywizm etyczny"), a etyka (czyli absolutyzm etyczny) – nowoczesności.”(
pl.wikipedia.org/wiki/Zygmunt_Bauman).
TWÓRCZOŚĆ I ZAWARTE W NIEJ POGLĄDY
„Nigdy nie ukrywałem, iż jestem socjalistą. Byłem lewicowcem, jestem lewicowcem i umrę
jako lewicowiec”.
W jego twórczości widać inspirację dziełami Marksa. Pozostał wierny ideom, wyniesionym
z lektury Marksa, zwłaszcza w kwestiach moralnych. Często mówi o obrzydzeniu do społecznej
niesprawiedliwości, ograniczaniu wolności oraz kłamstw, w jakie opakowana jest odpowiedzialność
za ludzką niewolę(Bauman,2003).
„Płynna nowoczesność” to termin, który ma oddać klimat naszych czasów. Jeszcze nie tak
dawno, twierdzi Bauman, żyliśmy w okresie stałej nowoczesności, w której tworzyliśmy stałe i
twarde grządki. Człowiek wiązał się z zakładem pracy i często doczekiwał w nim emerytury.
Tworzył jeden związek małżeński, zawierał długoletnie przyjaźnie. Płynna nowoczesność to
mobilność i zdolność akceptowania szybkich zmian. Nie wolno zagnieżdżać się w jednym
miejscu(miejsce pracy, związek małżeński), nie można być konserwatywnym.
„By udowodnić swą wartość rynkową, trzeba się wykazać elastycznością, gotowością
reagowania na każde wezwanie i zaczynania wszystkiego od nowa”(Bauman/Tester,s117).
5
Bauman jest bardzo dobrym obserwatorem. Nie umknęła jego uwadze niecierpliwość, jaką
charakteryzuje się współczesny człowiek. Wszystko, na co trzeba czekać traci swoją wartość „ po
co obierać pomarańcze, skoro można mieć od razu wyciśnięty sok”.
Pozbyć się wszystkiego, co się znudziło i poszukiwać nowego. Stwierdzenie to dotyczy
także związków międzyludzkich. Miłość sprowadzono do seksu, który został oczyszczony i stał się
bytem samym w sobie. Został oddzielony od sfery uczuć, co uniemożliwia wytworzenie
silniejszych więzi emocjonalnych. Jeśli nie jesteś zadowolony z dotychczasowego związku, możesz
z niego zrezygnować (Bauman,2003,Kraków).Dzisiejszy człowiek jest upośledzony moralnie.
Pragnie wielkiej miłości, ale zarazem boi się jakichkolwiek zobowiązań.
Dzisiejsze społeczeństwa to społeczeństwa konsumenckie, w związku z czym , życie
sprowadza się do liczenia zysków i strat w każdej z jego dziedzin (Bauman,2003).Analiza procesów
społecznych, gospodarczych i kulturowych skłania Baumana do ogłoszenia teorii, że jednym z
najbardziej widocznych skutków ubocznych konsumpcjonizmu jest wytwarzanie ludzi zbędnych.
Człowiek jest potrzebny innym jedynie tak długo, jak długo daje się go wykorzystywać.
Współczesny świat sam wykluczy tych, którzy nie pasują do miejsca i sytuacji. Ci wykluczeni,
zepchnięci na margines, to ofiary współczesnej konsumpcji. Konsumpcja jest pogonią za
potrzebami, a dzisiejsze dobra nie zaspokajają potrzeb, ale wzbudzają pożądanie.
Współczesny ponowoczesny świat wytworzył kategorię obcych. Obcy to ten, który nie
bierze udziału w konsumowaniu wciąż nowych i atrakcyjniejszych dóbr. Nie ma pieniędzy na
modne dziś podróże i bibeloty. Jego bieda ma świadczyć o nieudolności, głupocie albo słabości.
Jako biedak nie jest interesujący dla świata, w którym konsumpcja jest jedynym miernikiem
wartości życia. Biedak jest zbędny i dlatego dla nędzarzy i włóczęgów ponowoczesność to kraina
przeklęta. Nie znają biegle kilku języków, nie są w stanie w ciągu kilku tygodni przekwalifikować
się, by móc zacząć pracę na drugiej półkuli. Tego wymaga elastyczny rynek pracy. Dziś to
konieczność, gdyż klęskę ponosi regularna i ciągła praca.
Ograniczenia przestrzenne, więzienia, czy izolacja były zawsze podstawowym sposobem
radzenia sobie z grupami społecznymi, które miały trudności z asymilacją, nie dawały się
kontrolować i sprawiały kłopoty. Dziś niebezpieczeństwo kojarzy się z kategorią obcego. Świadczą
o tym alarmy antywłamaniowe, osiedla patrolowane przez ochroniarzy. Wszystko po to, by obcy
trzymali się z daleka. Aby ich odizolować stosuje się więzienia. Umieszczenie w nich obcych
pozwala manewrować całkiem sporym segmentem społeczeństwa. To jedna z metod, która ma
sprawić, że chaos ustąpi miejsca porządkowi (Bauman,2000).
Bauman jest autorem ponad czterdziestu książek przetłumaczonych na kilkanaście języków.
Poniżej umieszczam recenzje kilku z nich.
„Płynna nowoczesność”
Zastosowanie metafory płynności służy obrazowemu opisaniu struktur społecznych i państwowych.
Posługując się tą metaforą autor poddaje refleksji mechanizmy rządzące dzisiejszym światem, który
z jednej strony dąży do przedłużenia życia ludzkiego, z drugiej zaś stwarza warunki, które sprzyjają
rozwojowi form krótkotrwałych. Czytelnik rozpoznaje w tej książce własne problemy i odczucia,
związane z poruszaniem się w przestrzeni (domy, miasta, supermarkety), z błyskawicznym
przemieszczaniem w czasie (samoloty), szybkością zdobywania i przekazywania informacji
(internet, telefony komórkowe), poszukiwaniem i częstym zmienianiem pracy, byciem "obok", a nie
"z" innymi. Czuje się bohaterem tej książki - człowiekiem nowoczesnym, dla którego życie - jak
pisze Bauman jest - "zadaniem do wykonania, wymagającym coraz większych starań i wciąż
nowych wysiłków.
6
„Płynne czasy”
Przenikliwa i gorzka wiwisekcja warunków ludzkiej egzystencji w epoce zglobalizowanego
kapitalizmu. Autor podejmuje zagadnienia „ludzkich odpadów” szczególnie bezrobotnych i
uchodźców, „zarządzania strachem” jako nowej formy sprawowania władzy politycznej, oraz
niezbywalności utopii w jej dawnym kształcie wizjonerskiego projektu. Na szczególną uwagę
zasługują błyskotliwe analizy problemu uchodźców we współczesnym świecie i dwuznacznej roli
organizacji humanitarnych, a także szerzącej się w Polsce i na świecie mody na strzeżone osiedla i
jej negatywnych skutków społecznych.
„O pożytkach z wątpliwości”
Polskie wydanie opublikowanych w 2001 roku w Anglii rozmów z polskim socjologiem i
filozofem, od lat 60. związanym z Uniwersytetem w Leeds. Rozmowy dotyczą zarówno spędzonej
w przedwojennej Polsce młodości profesora, powojennej polskiej socjologii, jak i późniejszej
ewolucji jego poglądów.
„Praca, konsumpcjonizm i nowi ubodzy”
Ubodzy zawsze będą pośród nas: tyle uczy ludowa mądrość. Ludowa mądrość nie jest
jednak pewna ani nie wypowiada się otwarcie na temat delikatnej kwestii, skąd się biorą ubodzy i
jak to się dzieje, że tak są postrzegani, oraz jak dalece ich pojawienie się i postrzeganie zależy od
sposobu, w jaki my wszyscy - zwykli ludzie, ani bogaci, ani biedni - żyjemy na co dzień, i od tego,
czy chwalimy bądź ganimy ten styl życia nas samych oraz innych. To właśnie jest godnym
ubolewania zaniedbaniem nie tylko dlatego, że ubodzy potrzebują całej uwagi, jaką możemy im
dać, i zasługują na nią, ale również z tego powodu, że to w istocie w obrazie ubogich mamy
skłonność umieszczać nasze ukryte lęki i obawy.
„Razem osobno”
Porywające eseje światowej sławy polskiego uczonego, autora m.in. Ponowoczesności jako
źródła cierpień, mówią o miłości i śmierci, seksie i pożądaniu, przyjaźni i partnerstwie w
ponowoczesnych społecznościach współczesnego świata. W błyskotliwym stylu Baumana
indywidualność perspektywy osobistej łączy się z wnikliwym spojrzeniem filozofa i socjologa.
Aktualność poruszanych problemów, wielość przykładów z codziennego życia i celność
diagnozowania różnych odcieni związków międzyludzkich czyni z tej książki lekturę bliską
każdemu, kto choć chwilę zechce się zatrzymać w biegu... lekturę frapującą i satysfakcjonującą
intelektualnie, obok której nie można przejść obojętnie.
„Ponowoczesność jako źródło cierpień”
W świecie nowoczesnym sztuka powieści oferowała ujście dla kłopotów i zgryzot,
opisanych przez Freuda w dziele zatytułowanym "Kultura jako źródło cierpień" dla "niedopasowań"
typowych dla społeczeństwa, które oferuje swym członkom los bezpieczny w zamian za zgodę na
przykrywanie ich wolności.
-7„Życie na przemiał”
Życie na przemiał to przenikliwa analiza najbardziej aktualnych procesów społecznych,
ekonomiczny i politycznych oraz przemian kulturowych. Niepokojący obraz nowych kategorii ludzi
ofiar nowoczesności w nieustannie modernizującym się świecie ludzi zbędnych, zepchniętych na
margines, pozbawionych ekonomicznej i społecznej funkcji przez systemy sprawowania władzy,
bezwzględne mechanizmy postępu gospodarczego i niekontrolowane, żywiołowe procesy
globalizacyjne.
„Nowoczesność i Zagłada”
Wyzwanie dla wyznawców kultu postępu. Jedno z najznakomitszych dzieł Zygmunta
Baumana, uhonorowane m. in. Nagrodą Amalfi w dziedzinie nauk społecznych oraz Nagrodą im.
Theodora W. Adorno. Autor z właściwą sobie wnikliwością przedstawia pogląd, że Holocaust i
systemy totalitarne były wynaturzoną, ale logiczną konsekwencją sposobu myślenia ludzi epoki
nowoczesnej. Udowadnia, że było to poniekąd rozwinięcie nowoczesnego systemu produkcji
seryjnej i towarzyszącej mu dehumanizacji. Głęboka książka, genialna w swojej wnikliwości... Z
pewnością zasługuje na zainteresowanie. Political Studies.
„Społeczeństwo w stanie oblężenia”
Nowa książka autora Ponowoczesności jako źródła cierpień. Stawiana tu przez Baumana
diagnoza brzmi następująco: Społeczeństwo znajduje się w stanie oblężenia. Z jednej strony
rozciąga się globalna ziemia niczyja, gdzie stare struktury i zasady już nie działają, a nowe dopiero
się kształtują, z drugiej - płynne, nieokreślone jeszcze pole nowych życiowych strategii. Przestrzeń
pomiędzy tymi dwoma frontami, do niedawna zarządzaną przez suwerenne państwo narodowe i w
naukach społecznych określaną mianem społeczeństwa, coraz trudniej pojmować jako
samowystarczalną całość. Ta głęboka transformacja stawia nauki społeczne przed nowym
wyzwaniem. Jakie będą jej skutki dla zwykłych ludzi? Jaki świat wykreuje ona w XXI wieku?
Bauman przekonuje, że najważniejszym zadaniem jest dzisiaj szukanie sposobów wzmacniania i
ochrony ludzkiej różnorodności.
„Szanse etyki w zglobalizowanym świecie”
Globalizacja to proces, którego w żaden sposób nie da się zatrzymać, a tym bardziej
odwrócić. Nie znaczy to jednak, że mamy zrezygnować z prób wpływania na losy świata, w którym
żyjemy. Wiele zależy od naszej zgody lub sprzeciwu wobec jednostronnej formy, jaką globalizacja
przyjęła.
Bibliografia
Bauman Zygmunt,Ponowoczesność jako źródło cierpień,Warszawa,Wyd.Sic!,2000
Bauman Zygmunt,Razem osobno,Kraków,Wydawnictwo Literackie,2003
Bauman Zygmunt.Tester Keith,O pożytkach z wątpliwości,Warszawa,Wyd.Sic!,2003
pl.wikipedia.org/wiki/Zygmunt_Bauman
www.marzec1968.pl
-8-
ZAŁĄCZNIK: