Teizm i ateizm

Teizm i ateizm
Andrzej Łukasik
Zakład Ontologii i Teorii Poznania
Instytut Filozofii UMCS
http://bacon.umcs.lublin.pl/~lukasik
www.filozofia.umcs.lublin.pl
Uwagi terminologiczne
Politeizm (gr. polys – liczny, theos – bóg) – pogląd przyjmujący istnienie wielu
bogów (np. mitologia grecka – przypisywanie dodatnich wartości w stopniu
najwyższym różnym bogom: np. Zeus – najpotężniejszy, Atena – najmądrzejsza,
Afrodyta – najpiękniejsza)
Monoteizm (gr. monos – jeden, theos – bóg) – pogląd głoszący istnienie jednego
Boga (np. chrześcijaństwo – wszystkie doskonałości przypisuje się jednej istocie)
Ateizm (gr. atheos – bezbożny) (naturalizm) – odrzucenie tezy o istnieniu boga
(bogów): materializm, wielu egzystencjalistów (Sartre) i filozofów analitycznych
(Russell, Kotarbiński)
Deizm (łac. deus – bóg) – pogląd, według którego Bóg stworzył świat, ale nie
ingeruje w bieg jego zdarzeń; w filozofii XVII i XVIII w. zastąpienie objawienia i
dogmatów – religią naturalną
Panteizm (gr. pan – wszystko, theos – bóg) – doktryna metafizyczna utożsamiająca
Boga ze światem (negacja osobowości i transcendencji Boga): np. stoicy,
neoplatonizm, Spinoza, Hegel
www.umcs.filozofia.lublin.pl
Teistyczne a religijne pojęcie bóstwa
Teizm religijny – tradycyjna „wiara ojców i dziadów”, przyjmowana zwykle
bezrefleksyjnie; przykazania moralne (np. dekalog), wiara w nieśmiertelność duszy
(egzystencja pozagrobowa, nagroda i kara), ponowne wcielenie duszy
(reinkarnacja), obrzędy religijne; metafizyka religijna (racjonalna lub irracjonalna –
mistycyzm); uczuciowe treści religii, wiara w sens życia i świata, w zwycięstwo
dobra nad złem
Teizm filozoficzny – krytyka poglądów tradycyjnej religii, poszukiwanie
racjonalnych podstaw dla tezy o istnieniu Boga (odróżnienie Boga filozofii od Boga
religii)
www.umcs.filozofia.lublin.pl
Ksenofanes (ok. 570-470)
Krytyka antropomorficznego pojęcia bóstwa: ludzie stworzyli bogów na swój obraz i
podobieństwo
„Gdyby lwy, woły lub konie posiadały sztukę człowieczą, i malować czy rzeźbić
umiały swych bogów postacie, obraz by powstał niechybnie lwom, koniom, wołom
podobny, jak gdyby taki właśnie bogowie musieli mieć wygląd” (Ksenofanes).
www.umcs.filozofia.lublin.pl
Arystoteles (384-322)
Bóg = forma świata
Każda rzecz ma swoją przyczynę, łańcuch przyczyn nie może iść w nieskończoność
– musi istnieć pierwsza przyczyna = Bóg
Nieruchomy i niezmienny
Niezłożony (prosty: wszystkie substancje w świecie „złożone są” z materii i formy)
Niematerialny – duchowy
Konieczny
Doskonały
Świat przypadkowy, niedoskonały zależny wskazuje na istnienie bytu koniecznego,
doskonałego i niezależnego – kosmologiczny dowód istnienia Boga
Bóg jako primus motor (pierwszy poruszyciel)
www.umcs.filozofia.lublin.pl
Zagadnienia
Teodycea: jak (czy) można pogodzić istnienie dobrego i miłosiernego Boga z
istnieniem zła w świcie?
Wiara a rozum: jak (czy) można pogodzić dogmaty religijne z naukowym obrazem
świata?
Istnienie (niematerialnej) duszy a nasza wiedza o umyśle i mózgu.
Czy można dowodzić istnienia Boga?
www.umcs.filozofia.lublin.pl
Epikur (341-270)
Wszechmocny, wszechwiedzący i nieskończenie dobry Bóg (o ile jest logicznie
możliwy) mógłby stworzyć świat pozbawiony zła
Ponieważ świat jest pełen zła, zatem Bóg jest albo zły, albo bezsilny, albo zły i
bezsilny zarazem
www.umcs.filozofia.lublin.pl
Quintus Septimius Florens Tertullianus
(Tertulian, ok. 160-230)
Wiara a rozum: odrzucenie prób uzgodnienia wiary i rozumu
Wrogi stosunek do nauki i rozumu: wiedza rozumowa jest bezużyteczna, szkodliwa i
niemożliwa
Dogmaty religii chrześcijańskiej są dla rozumu niedorzeczne
Credo, quia absurdum est (wierzę, ponieważ jest to absurdalne)
Odrzucenie prób uzgodnienia wiary i rozumu
Wrogi stosunek do nauki i rozumu: wiedza rozumowa jest bezużyteczna, szkodliwa i
niemożliwa
Dogmaty religii chrześcijańskiej są dla rozumu niedorzeczne
Credo, quia absurdum est (wierzę, ponieważ jest to absurdalne)
www.umcs.filozofia.lublin.pl
Aurelius Augistinus (św. Augustyn, 354-430)
Pragnę poznać Boga i duszę. I nic więcej? Nic więcej” (św. Augustyn)
Zerwanie z intelektualizmem i obiektywizmem filozofów greckich – postawa
instrospekcyjna, przewaga woli nad rozumem, Boga nad światem
I
luminacja (oświecenie) – nadprzyrodzony akt poznawczy, w którym Bóg udziela
człowiekowi bezpośrednio intuicyjnego poznania prawdy
Problem zła w świecie: teodycea – „cokolwiek istnieje, o ile istnieje jest dobrem”; zło
wynika z wolnej woli; zło nie jest realne (brak dobra)
Nauka o łasce (supranaturalim) – przeznaczenie: civitas Dei, civitas terrena
Predestynacja
www.umcs.filozofia.lublin.pl
Św. Anzelm z Aosty (1033-1109)
Początki scholastyki
Wiara a rozum: „chrześcijanin powinien przez wiarę dojść do zrozumienia, a przez
zrozumienie do wiary”
Wiara poszukująca zrozumienia (fides quaerens intellectum)
Można dowieść zarówno istnienia, jak i właściwości Boga (także stworzenia z
niczego, nieśmiertelności i wolności duszy a nawet tajemnic wiary)
Ontologiczny dowód istnienia Boga: z pojęcia Boga, jako istoty najdoskonalszej
wynika jej istnienie
www.umcs.filozofia.lublin.pl
Św. Tomasz z Akwinu (1225-1274)
Wiedza
(dowody)
Wiara
(dogmaty)
Dziedzina rozumu
Dziedzina objawienia
Rozum poznaje rzeczy
materialne, istnienie Boga i
jego własności
Są dla rozumu rzeczy
niedostępne (trójca, grzech
pierworodny, stworzenie świata
w czasie)
Filozofia
Teologia
www.umcs.filozofia.lublin.pl
Dowody św. Tomasza na istnienie Boga
Ex motu – z istnienia ruchu wynika, że istnieje pierwsza przyczyna ruchu
Ex ratione causae efficientis – z niesamoistności świata wynika, że istnieje istota
samoistna, będąca przyczyną świata
Ex possibili et necessario – z przypadkowości rzeczy wynika, że istnieje poza nimi
istota konieczna
Ex gradibus perfectionis – z tego, że istnieją istoty o różnej doskonałości wynika, że
istnieje istota najdoskonalsza
Ex gubernatione rerum – z celowości w przyrodzie, wynika, że istnieje poza
przyrodą istota działająca celowo
www.umcs.filozofia.lublin.pl
Blaise Pascal (1623-1662)
Porządek serca ≠ porządek rozumu
„Serce ma swoje racje, których rozum nie zna”
„Ogłupi cię wiara? – Przypuśćmy, ale cóż masz do stracenia?”
Zakład Pascala (le pari de Pascal): albo Bóg jest, albo go nie ma. Decyzja, jak żyć,
jest nieuchronna. Niepodobna udowodnić istnienia Boga. Można jednak obstawiać,
jak w hazardzie. Stawiając na istnienie Boga ryzykujemy niewiele – jedno doczesne
życie, a zyskujemy wieczne życie i szczęście. Obstawienie „Bóg istnieje” jest dla
człowieka korzystniejsze.
www.umcs.filozofia.lublin.pl
Gottried Wilhelm Leibniz (1646-1716)
Teodycea – jeśli Bóg jest dobry, to skąd pochodzi zło w świecie?
Wolność pociąga możliwość czynienia zła
Koncepcja świata najlepszego z możliwych: Bóg, tworząc świat, wybrał najlepszy z
możliwych. Świat, w którym ludzie są wolni, ale jest zło, jest lepszy od świata, w
którym nie ma zła, ale ludzie nie są wolni.
www.umcs.filozofia.lublin.pl
Immanuel Kant (1724-1804)
Idea Boga wykracza poza wszelkie możliwe doświadczenie, jest hipotezą konieczną
do zaspokojenia rozumu, nigdy zaś faktem stwierdzonym przez rozum
Krytyka dowodów na istnienie Boga:
Ontologicznego – z pojęcia Boga nie wynika jego istnienie, bo istnienie
czegokolwiek może być stwierdzone tylko przez doświadczenie
Kosmologicznego – z istnienia świata nie można wnosić o istnieniu Boga jako
przyczynie świata, bo pojęcie przyczynowości można stosować tylko wewnątrz
świata doświadczalnego, a nie poza nim
Fizyko-teologicznego – z organizacji świata można co najwyżej wnosić o jego
budowniczym, ale nie o stwórcy
Kwestia istnienia/nieistnienia Boga nie jest tematem dociekań naukowych
„istnienie nie jest realnym predykatem” (Kant)
Zgodnie z tradycją Hume’a i Kanta błędność dowodu ontologicznego polega na tym,
że próbuje się dowodzić, że sąd „Bóg” istnieje jest analitycznie prawdziwy, podczas
gdy sąd nie może być jednocześnie egzystencjalny i w treści i analitycznie
prawdziwy
www.umcs.filozofia.lublin.pl
Ludwig Feuerbach (1804-1872)
Naturalizm
„Czym człowiek nie jest sam, a pragnąłby być, to wyobraża sobie jako
urzeczywistnione w swych bogach: bogowie są pragnieniami ludzkimi,
wyobrażonymi, jak gdyby były urzeczywistnione, i przekształconymi w realne istoty”
www.umcs.filozofia.lublin.pl
Karol Marks (1818-1883)
Religia to opium dla ludu (niem. Opium des Volkes) – zbiór złudzeń mających na
celu uśmierzenie cierpienia ludzkiego.
Religia przeszkadza w zdobywaniu szczęścia ludziom.
„Nędza religijna jest jednocześnie wyrazem rzeczywistej nędzy i protestem przeciw
nędzy rzeczywistej. Religia jest westchnieniem uciśnionego stworzenia, sercem
nieczułego świata, jest duszą bezdusznych stosunków. Religia jest opium ludu”.
www.umcs.filozofia.lublin.pl
Friedrich Nietzsche (1844-1900)
Relatywistyczna teoria poznania i wartości
Wszelkie czynności i wytwory ludzi uwarunkowane są potrzebami życiowymi
Prawda dla nas – to, czego życie wymaga (jest subiektywna i względna)
Wszelkie wartości są względne, subiektywnie uwarunkowane
Każdy ma taką moralność, jaką ma naturę
moralność panów (silnych z natury) – dostojność, godność, bezwzględność… /
moralność niewolników (słabych) – litość, altruizm…
Moralność chrześcijańska jest moralnością niewolników - resentyment
„Bóg umarł”
„Potępiam chrześcijaństwo, wnoszę przeciw Kościołowi chrześcijańskiemu najstraszliwsze ze wszystkich
oskarżeń, jakie kiedykolwiek miał na ustach oskarżyciel. Dla mnie oznacza ono korupcję najgłębszą ze
wszystkich jakie można sobie wyobrazić, a także wolę możliwie najskrajniejszego korumpowania. Kościół
chrześcijański nie zostawia niczego w stanie nienaruszonym przez zepsucie z każdej wartości uczynił
bezwartość, z każdej prawdy kłamstwo, z każdej rzetelności znikczemnienie duszy”.
Nadczłowiek
www.umcs.filozofia.lublin.pl
Albert Einstein (1879-1955)
„Jestem głęboko wierzącym ateistą”
Religia kosmiczna
„Moja religia sprowadza się do pełnego pokory podziwu dla nieskończenie
doskonałej istoty duchowej, przejawiającej się w tych drobnych szczegółach, które
jesteśmy w stanie objąć naszymi słabymi, kruchymi umysłami. Owo głębokie
przekonanie, że istnieje najwyższy rozum, objawiający się poprzez niepoznawalny
do końca Wszechświat, stanowi podstawę mojej koncepcji Boga”.
www.umcs.filozofia.lublin.pl
Pytania kontrolne
Wyjaśnij pojęcia: teizm, deizm, ateizm, agnostycyzm, monoteizm, politeizm
Pojęcie Boga w filozofii Arystotelesa
Predestynacja u św. Augustyna
Dowód ontologiczny św. Augustyna
Wiara a rozum w ujęciu św. Tomasza z Akwinu
Dowody na istnienie Boga św. Tomasza z Akwinu
Zakład Pascala
Teodycea Leibniza
Naturalizm a supranaturalizm
Religia w ujęciu Marksa
„Bóg umarł” – Nietzsche
Religijność kosmiczna Einsteina
www.umcs.filozofia.lublin.pl
Literatura
K. Ajdukiewicz, Zagadnienia i kierunki filozofii. Teoria poznania. Metafizyka
M. Hempoliński, Filozofia współczesna, (Teizm i ateizm)
L. Kołakowski, Jeśli Boga nie ma…
R. Dawkins, Bóg urojony
H. Eilstein, Biblia w ręku ateisty
www.umcs.filozofia.lublin.pl