TEORIA POLITYKI_2012

Instytut Nauk Politycznych UW
Zakład Filozofii i Teorii Polityki
semestr letni 2012
Zakres problemowy wykładu z przedmiotu
TEORIA POLITYKI
(II rok studiów II stopnia w zakresie nauk politycznych)
1. Przedmiot, status metodologiczny i funkcje poznawcze teorii polityki
Teoria polityki jako dyscyplina integrująca szczegółowe nauki o polityce – z funkcją
analogiczną jak teoria prawa w prawoznawstwie, socjologia ogólna, psychologia ogólna,
teoria wychowania w pedagogice itp.
Teoria polityki a teorie polityki: poszukiwanie wspólnego mianownika w wielonurtowym
dyskursie. Minimalny zakres zadań: określenie wyróżników politycznego charakteru zjawisk
społecznych; uwarunkowań, form i stopnia upolitycznienia różnych zjawisk społecznych;
poszukiwanie istoty i adekwatnych definicji polityki; analiza immanentnych mechanizmów
funkcjonowania polityki; analiza technologicznych, gospodarczych, kulturowych,
ideologicznych, moralnych, prawnych uwarunkowań i ograniczeń polityki; analiza wpływu
polityki na „pozapolityczne” dziedziny życia społecznego.
Teoria polityki jako dyscyplina dydaktyczna: systematyka głównych kategorii, problemów
badawczych i schematów interpretacji zjawisk politycznych – względnie uznanych i
uzgodnionych przez przedstawicieli różnych kierunków i orientacji teoriopolitycznych.
Źródło:
T. Klementewicz. Teoria polityki w praktyce badawczej, [w:] T. Klementewicz (red.). Współczesne teorie
polityki – od logiki do retoryki. Studia Politologiczne, vol. 8, Warszawa 2004.
Literatura uzupełniająca:
Zb. Blok (red.), Czym jest teoria w politologii?, Warszawa 2011; T. Klementewicz. Spór o model
metodologiczny nauki o polityce. Warszawa 1991; T. Klementewicz, Rozumienie polityki. Zarys metodologii
nauki o polityce, Warszawa 2010.
2. Zasady eksplikacji kategorii ‘polityka’
Formalistyczne podejście do definicji polityki: (1) Próby mechanicznego wydzielenia
dziedziny zjawisk „specyficznie politycznych”, jakoby jednorodnie politycznych; (2)
Stereotypowe wskaźnikowe kryterium: związek zjawisk z władzą w państwie. Ograniczenia
tego podejścia. Adekwatny punkt wyjścia: sformułowanie kryteriów politycznego charakteru
zjawisk, ustalenie uwikłań różnych zjawisk w politykę. Sfera polityki jako syndrom konfiguracja niejednorodnych czynników gospodarczych, ideologicznych, ustrojowych
związanych z warunkami równowagi oraz integracji/dezintegracji społecznej. Kontekstoworelacyjny charakter „cechy polityczności”.
Źródła:
C. Schmitt. O pojęciu tego, co polityczne; [w:] C. Schmitt. Teologia polityczna i inne pisma. Kraków 2000; M.
Karwat. Cecha polityczności i dziedzina teorii polityki, [w:] R. Skarzyński. Carl Schmitt i współczesna myśl
polityczna. Warszawa 1996; B. Kaczmarek, Kilka uwag w sprawie interpretacji polityki, [w:] Pokolenia,
kultura, polityk. Księga jubileuszowa na 65-lecie Profesora Bronisława Gołębiowskiego, Warszawa 1999, s.
299-310 x; B. Kaczmarek. Polityka a władza. Kryzys paradygmatu?, [w:] T. Klementewicz (red.). Współczesne
teorie polityki – od logiki do retoryki. Studia Politologiczne, vol. 8, Warszawa 2004 x; M. Gulczyński,
Alternatywne politologie, [w:] ALMAMER Wyższa Szkoła Ekonomiczna, Zeszyty Naukowe nr 1 (54)/2009,
Warszawa 2009, ss. 7-30 x.
2
3. Cecha ‘polityczności’. Kryteria politycznego charakteru zjawisk społecznych
‘Polityczność’ jako cecha kontekstowa, względna, stopniowalna – a nie absolutna
(bezwarunkowa i statyczna), związana ze splotem zjawisk społecznych, a nie z jednym
określonym ich rodzajem i formą.
Zjawiska ściśle polityczne (mające charakter polityczny) a zjawiska parapolityczne
(występujące na styku i w ramach wzajemnego przenikania się polityki oraz innych sfer życia
społecznego, działalności ludzkiej, współdeterminowane przez politykę, mające kontekst
polityczny i znaczenie polityczne). Zjawiska polityczne z genezy i z natury a zjawiska wtórnie
„upolitycznione” w określonych okolicznościach i trwale uwikłane w politykę.
Zróżnicowany poziom natężenia cechy „polityczności”.
Polityczny kontekst zjawisk technologicznych, gospodarczych, kulturowych. Zależność
politycznego znaczenia zjawisk oraz przy[pisywania im politycznego sensu od cech kręgu
cywilizacyjno-kulturowego i wzorców ideologiczno-ustrojowych. Nietożsamość zakresu
polityzacji w reżymie demokratycznym, autorytarnym i totalitarnym. Kryteria kwalifikacji
zjawisk jako posiadających znaczenie polityczne.
Źrodła:
M. Karwat, Polityczność i upolitycznienie. Metodologiczne ramy analizy, Studia Politologiczne, vol. 17
Wyjaśnianie polityki (red. J. Błuszkowski, J. Zaleśny), Warszawa 2010, s. 63-88 x; M. Karwat. Kryteria
politycznego charakteru zjawisk społecznych [Konspekt wykładu] x; M. Karwat. Role polityczne jednostek; [w:]
Edukacja Polityczna, 1989, vol. 13 x.; M. Karwat. Człowiek przez pryzmat polityki, [w:] M. Szyszkowska (red.)
Wokół istnienia człowieka. Warszawa 1991.
Literatura uzupełniająca:
Zb. Blok, O polityczności, polityce i politologii, Poznań 2009; Ch. Mouffe. Polityczność. Warszawa 2008; Ch.
Mouffe (red.), Carl Schmitt., Wyzwanie polityczności, Warszawa 2011; F. Ryszka. O pojęciu polityki. Warszawa
1992 lub: F. Ryszka. O tym, co jest „polityczne”. Przyczynek do rozważań z semantyki politycznej, [w:] Prawo i
polityka. Warszawa 1988 x; T. Klementewicz. Pojęcie tego, co polityczne Carla Schmitta a współczesne teorie
polityki, [w:] R. Skarzyński. Carl Schmitt i współczesna myśl polityczna. Warszawa 1996; R. Skarzyński. Od
chaosu do ładu. Carl Schmitt i problem tego, co polityczne. Warszawa 1992, część III; .
4. Mechanizm i formy upolitycznienia „niepolitycznych” zjawisk społecznych
Mechanizm upolitycznienia zjawisk społecznych: przemian gospodarczych, tendencji
artystycznych, dzieł literackich, badań naukowych, więzi religijnych.
„Upolitycznienie” jako żywiołowy (niekontrolowany) proces uzyskania politycznego
znaczenia lub politycznego uwikłania zjawisk społecznych z genezy i natury
„niepolitycznych”: przemian gospodarczych, tendencji artystycznych, dzieł literackich, badań
naukowych, więzi religijnych.
Upolitycznienie naturalne a sztuczne. Upolitycznienie trwałe i kumulatywne a
upolitycznienie przejściowe.
Upolitycznienie jako rozmyślne nadawanie sensu politycznego zjawiskom pozapolitycznym
lub politycznie neutralnym, zwłaszcza – instrumentalne wykorzystywanie zdarzeń
społecznych, sporów artystycznych i literackich, kontrowersji obyczajowych, konfliktów
światopoglądowych jako pretekstu do politycznej mobilizacji, agitacji, do politycznych
rozgrywek.
Źródło:
M. Karwat. Polityczność i upolitycznienie; cyt. wyd.
Literatura uzupełniająca:
3
Z. Hübner. Polityka i teatr. Kraków 1991; P. Mościcki, Polityka teatru. Eseje o sztuce angażującej, Warszawa
2008; I. Massaka, Muzyka jako instrument wpływu politycznego, Łódź 2009; F. Pierzchalski, Polityczność
polskiej muzyki feministycznej, [w:] F. Pierzchalski, K. Smyczyńska, M. E. Szatlach, K. Gębarowska, Feminizm
po polsku, Warszawa 2011; K. Minkner, O filmach politycznych. Między polityką, politycznością i ideologią,
Warszawa 2012.
5. Konteksty pojęcia polityki
Wieloaspektowość pojęcia ‘polityka’. Polityka jako układ stosunków politycznych. Polityka
jako działalność polityczna.
„Czysta” polityka (walka o władzę, rządzenie, dyplomacja) a polityki szczegółowe
(merytoryczne) – polityczne sterowanie i zarządzanie określonymi dziedzinami życia
społecznego, rozwiązywanie zadań i problemów społecznych.
Ideologiczny kontekst alternatywnych koncepcji i programów polityki gospodarczej i
społecznej oraz ich konkretnych dziedzin (polityki ludnościowej, mieszkaniowej, podatkowej,
oświatowej, wyznaniowej etc.).
Źródło:
K. Opałek. Podstawowe zagadnienia marksistowskiej teorii polityki, [rozdz. I w:] Podstawy nauk politycznych.
Podręcznik dla szkół wyższych. Warszawa 1977 x; M. Karwat. Polityka rzeczowa, stronnicza i metapolityka, p.
1.-4.; [w:] T. Klementewicz (red.). Współczesne teorie polityki – od logiki do retoryki. Studia Politologiczne, vol.
8, Warszawa 2004.
Literatura uzupełniająca:
F. Ryszka. O pojęciu polityki. Warszawa 1992 - lub: F. Ryszka, O tym co "polityczne". Przyczynek do rozważań
z semantyki politycznej, [w:] Prawo i polityka /praca zbiorowa/, Warszawa 1988 x; K. Opałek. Zagadnienia
teorii prawa i teorii polityki. Warszawa 1986, rozdz. XIII. Prawo a polityka; P. Mościcki, Polityka teatru, cyt.
wyd., [fragment – ss. 14-18] x.
6. Metapolityka
Polityka jako działalność stronnicza, podyktowana partykularyzmem i dążeniem do
hegemonii a metapolityka.
Istota metapolityki: refleksja i działalność społeczna skupiona na warunkach i kosztach
społecznych uprawiania polityki, ustanawianiu i egzekwowaniu reguł gry politycznej, obronie
zasad i praw zagrożonych przez nadużycia polityczne, wymuszaniu kontroli społecznej i
odpowiedzialności
Formy metapolityki: (1) funkcjonowanie instytucji metapolitycznych (szczególnych –
kontrolnych i „arbitrażowych” organów państwa, nadrzędnych zasad ustrojowych, procedur
gwarantujących rzetelność działania politycznego i zachowanie równowagi społecznej), (2)
obywatelska aktywność metapolityczna (ruchy obrony praw człowieka, pacyfistyczne,
antydyskryminacyjne itp.)
M. Karwat. Polityka rzeczowa, stronnicza i metapolityka, p. 5.; [w:] T. Klementewicz (red.). Współczesne teorie
polityki – od logiki do retoryki. Studia Politologiczne, vol. 8, Warszawa 2004.
7. Współzależność polityki innych dziedzin życia społecznego
Technologiczne, gospodarcze, kulturowe uwarunkowania polityki. Polityka jako
„skoncentrowany wyraz ekonomiki”.
Prawne ramy stosunków politycznych i działań politycznych. Autonomia i metapolityczne
funkcje prawa a polityczna i ideologiczna instrumentalizacja prawa.
Wpływ polityki na inne dziedziny życia społecznego. Polityka jako „homeostat społeczny”,
regulator i metaregulator życia społecznego. Konstruktywny a destrukcyjny charakter
ingerencji politycznej i politycznego sterowania życiem gospodarczym, kulturalnym,
naukowym itd.
4
Źródła:
O. Cetwiński, M. Karwat. Polityka jako homeostat systemu społecznego; [w:] B. Kaczmarek (red.) Metafory
polityki. Warszawa 2001 x; B. Kaczmarek. Polityka jako proces organizacji życia społecznego, [w:] B.
Kaczmarek (red.). Metafory polityki (2). Warszawa 2003; M. Karwat. Polityka jako skoncentrowany wyraz
ekonomiki; [w:] B. Kaczmarek (red.) Metafory polityki, cyt. wyd. x; K. Opałek. Zagadnienia teorii prawa i teorii
polityki. Warszawa 1986, rozdz. XIII. Prawo a polityka; T. Zieliński. Czas prawa i bezprawia, Warszawa 1999,
rozdz. IV, V; T. Zieliński. Labirynt praw i obyczajów. Zapiski z końca XX wieku. Warszawa2001, rozdz. VI.
Łamanie prawa polityką x.
8. „Materia” polityki: Interesy społeczne i ich sprzeczności
Pojęcie interesu. Interes jako determinanta działań ludzkich. Interes obiektywny a interes
subiektywny. Adekwatna a fałszywa świadomość interesów. Wyróżniki interesów
politycznych.
Artykulacja, reprezentacja, selekcja i harmonizacja interesów – jako istotna treść polityki.
Rozbieżność, a tym bardziej sprzeczność interesów wielkich grup społecznych jako
zjawisko wymagające politycznej regulacji. Typy sprzeczności: antagonistyczne,
nieantagonistyczne. Mechanizm przerastania sprzeczności interesów w konflikt.
Źródła:
J. P. Gieorgica. Potrzeby i interesy jako czynniki determinujące działania polityczne, [w:] K. Opałek (red.)
Elementy teorii polityki. Warszawa 1989 x; B. Kaczmarek. Polityka jako artykulacja interesów, [w:] B.
Kaczmarek (red.) Metafory polityki. Warszawa 2001; W. Lamentowicz, Państwo współczesne, Warszawa 1995,
r. II Społeczne podstawy państwa [Fragmenty - ss. 31-49] x.
9. Moralne uwikłania i koszty polityki. Postawy moralne uczestników polityki
Normy moralne jako czynnik ograniczający swobodę działania polityków. Moralne koszty
działania politycznego – koszty własne podmiotu oraz koszty społeczne.
Dylematy moralne w działaniu politycznym i ich konsekwencje dla decyzji politycznych.
Realistyczne a naiwne i utopijne (życzeniowe) podejście do konfliktu między wymogami
moralności a wymogami pragmatycznej skuteczności. Orientacje w kwestii sposobów
poradzenia sobie z tym konfliktem: klerkizm („ucieczka” od polityki), moralistyka,
pragmatyzm, cynizm. Makiawelizm w polityce – i jego kwalifikacja moralna.
Źródła:
J. J. Wiatr. Socjologia zaangażowana. Szkice o socjologii i polityce. Warszawa 1965, rozdz. III. Moralność a
polityka x
Literatura uzupełniająca:
E. Marciniak, T. Mołdawa, K. A. Wojtaszczyk (red.) Etyka i polityka. Warszawa 2001; St. Mocek. Moralne
podstawy życia politycznego. Warszawa 1997; E. Modzelewski. Etyka a polityka. Warszawa 2006; M.
Szyszkowska, T. Kozłowski (red.). Polityka a moralność. Warszawa 2001; E. Nowicka-Włodarczyk (red.).
Etyka i polityka. Kraków 1998; P. Sloterdijk. Krytyka cynicznego rozumu. Wrocław 2008; M. Karwat, Politykcwaniak. Trywialna mutacja makiawelizmu, [w:] ROCZNIK NAUK POLITYCZNYCH, Rocznik 7, nr 8,
Wyższa Szkoła Humanistyczna w Pułtusku im. Aleksandra Gieysztora, Pułtusk 2004, s. 79-105 x.
10. Odpowiedzialność polityków
Polityka jako działalność brzemienna w problem odpowiedzialności. Etyka przekonań a
etyka odpowiedzialności w praktycznych postawach polityków. Wymiary odpowiedzialności –
w ujęciu Ingardena: bycie odpowiedzialnym za coś (obiektywne sprawstwo), poczucie
odpowiedzialności (nastawienie na postępowanie odpowiedzialne), przyjmowanie na siebie
odpowiedzialności, pociągnięcie do odpowiedzialności. Uwikłanie polityków w „układy” i w
5
konieczności społeczne jako powód problematycznego charakteru odpowiedzialności,
trudności w ustaleniu i egzekwowaniu odpowiedzialności.
Źródła:
R. Ingarden, Książeczka o człowieku [dowolne wydanie], fragm. pt. O odpowiedzialności i jej podstawach
ontycznych; P. Łukomski. Polityka jako powołanie do odpowiedzialności; [w:] B. Kaczmarek (red.) Metafory
polityki, cyt. wyd. [szerzej zob. w książce: P. Łukomski. Odpowiedzialność polityków. Sposoby rozumienia i
uzasadniania. Warszawa 2004.
Literatura uzupełniająca:
H. Jonas. Zasada odpowiedzialności. Etyka dla cywilizacji technologicznej. Kraków 1996; D. Birnbacher.
Odpowiedzialność za przyszłe pokolenia. Warszawa 1999; J. Filek, Odpowiedzialność jako podstawowe pojęcie
filozofii przyszłości, [w:] J. Filek, Życie, etyka, inni, Kraków 2010; S. Kozłowski. Swoboda działania polityka.
Warszawa 2006; St. Mocek, Moralne podstawy życia politycznego, Warszawa 1997, ss. 24-28 x; M.
Orzechowski, Polityka, władza, panowanie w teorii Maxa Webera, Warszawa 1984, ss. 337-344. x.
11. Podmioty polityki
Podmioty polityki jako świadome siły sprawcze: jednostki, zespoły ludzkie i zorganizowane
grupy społeczne. Podmiotowość: trwała zdolność do względnie racjonalnych i suwerennych
działań zaspokajających własne potrzeby danego podmiotu, a przy tym mających istotne i
trwałe znaczenie dla otoczenia; zdolność do wywierania wpływu, tworzenia i przekształcania
rzeczywistości.
Typologia podmiotów polityki: podmioty bezpośrednie i ostateczne; pierwotne i wtórne;
realne i pozorne. Wielka grupa społeczna jako podmiot. Uwarunkowania i granice wpływu
politycznego jednostek, w tym przywódców.
Źródło: M. Karwat, W. Milanowski. Podmioty polityki, rozdz. III w: A. Bodnar (red.), Nauka o
polityce. Podręcznik akademicki, Warszawa 1988 [fragmenty] x.
12. Procesy polityczne. Mechanizm wielkich przemian politycznych
Procesy polityczne jako ciąg kumulatywnych przekształceń społecznych, trwale
ukierunkowanych zmian w stosunkach politycznych. Integracja, dezintegracja i reintegracja
wielkich wspólnot (wielkich grup społecznych, ruchów społecznych, wspólnot religijnowyznaniowych, imperiów). Dialektyka ciągłości i zmiany w życiu politycznym społeczeństw.
Istota procesów transformacyjnych (przeobrażeń ustrojowo-cywilizacyjnych). Typologia
wielkich przemian społecznych: reformatorskie procesy modernizacyjne, procesy
rewolucyjne.
Zmiany u steru rządów a głębokie przemiany społeczne. Rewolucja społeczna a bunt
(rewolta), pucz, zamach stanu, przewrót; typy przewrotów (pałacowy, wojskowy, „uliczny”).
Istota rewolucji – jako procesu społecznego. Przesłanki i siły napędowe rewolucji. Kryzys
społeczny. Sytuacja rewolucyjna. Świadomość rewolucyjna. Czynniki detonacyjne.
Źródła:
O. Cetwiński. Zjawisko polityczne i proces polityczny, [w:] K. Opałek (red.). Metodologiczne i teoretyczne
problemy nauk politycznych. Warszawa 1975 x; J. Baszkiewicz. Wolność, równość, własność. Rewolucje
burżuazyjne. Warszawa 1981, rozdz. 1., 3., 4.; J. Baszkiewicz, Rewolucja: kilka uwag o zmienności pojęcia,
[w:] J. Baszkiewicz, Państwo, rewolucja, kultura polityczna, Poznań 2009; J. Szczepański. Reformy, rewolucje,
transformacje. Warszawa 1999.
Literatura uzupełniająca:
H. Arendt. O rewolucji. Warszawa 2003; R. Dahrendorf. Rozważania nad rewolucją w Europie. Warszawa 1991.
6