kultura polityczna

Kultura polityczna, Kapitał społeczny. Diagnoza społeczna
I.
Kultura polityczna.
W ujęciu potocznym pojęcie kultury jest sprowadzone do kulturalności. To
ujęcie wartościujące, a nie opisowe.

Stąd można kulturę posiadać lub też nie, czyli być niekulturalnym, zachowywać
się dewiacyjnie, nonkonformistycznie.

Często tego typu wartościujące sądy mają za zadanie promować (gdy doceniany
wysoki poziom kultury) lub deprecjonować (gdy wykazuje się jej brak).
W takim ujęciu kultura polityczna to zbiór arbitralnie i subiektywnie
postrzeganych norm, reguł, procedur, które regulują zachowania polityczne
(samych polityków lub obywateli), są one postrzegane, jako pożądane, cenne,
właściwe lub po prostu normalne dla sceny politycznej – stąd ich
nieprzestrzeganie jest przyczynkiem do negatywnych ocen.
W ujęciu naukowym kultura polityczna ma charakter niewartościujący, lecz
opisowy (obiektywizm i relatywizm).

W tej perspektywie, bez względu na sposób definiowania, zawsze mamy do
czynienia z określonym porządkiem kulturowym, zatem stan braku kultury nie
występuje.

Można wszakże wyróżnić dominujący typ kultury politycznej- podzielany przez
określoną (nieraz arbitralnie wyznaczaną) większość, subkultury polityczne, o
różnym
zakresie
innowacji
względem
typu
dominującego,
oraz
typ
kontrkulturowy odrzucający podstawowe założenia typu dominującego.
Kultura polityczna (ujęcie szerokie) to odnosząca się do polityki warstwa
kultury społecznej rozumianej, jako ogół materialnych i niematerialnych
wytworów społeczeństwa zdolnych do rozprzestrzeniania się w czasie i w
przestrzeni.
Elementami kultury są: wytwory materialne, wzorce postępowania, hierarchia
wartości, instytucje społeczne, polityczne decyzje, ideologie itp. Kryterium
polityczności jest tu kreślone przez przynależność danego elementu do systemu
politycznego.
Kultura polityczna w tym ujęciu spełnia cztery główne funkcje:
1) Socjalizacji politycznej (internalizacji wśród uczestników systemu politycznego
zespołu norm i wartości).
2) Regulacyjną (stabilizacja, wyznaczanie ról i pozycji politycznych, bezpośrednie
kształtowanie zachowań).
3) Integracyjną (zespalanie, unifikacja uczestników systemu politycznego).
4) Strukturotwórczą (tworzenie struktury instytucjonalnej systemu politycznego).
Kultura polityczna – (definicja psychologiczna) to sfera subiektywna,
wewnętrzne przekonania, sądy, oceny, dyspozycje uczestników systemu
politycznego. W tym ujęciu kultura polityczna jest formą świadomości
społecznej (jako bytu ponadjednostkowego) lub sumą indywidualnych
świadomości jednostek.
K.P: „Całokształt indywidualnych postaw i orientacji politycznych uczestników
danego systemu, leżących u podstaw działań politycznych i nadających im
znaczenie.” (Almond).
Na kulturę polityczna składają się:
1) Orientacja poznawcza – całokształt wiedzy prawdziwej i fałszywej dotyczącej
systemu politycznego, jako całości lub jego części.
2) Orientacja afektywna – dyspozycje emocjonalne odnoszące się do sfery polityki.
3) Orientacja oceniająca – sądy wartościujące poszczególne elementy systemu
politycznego lub jego całości.
Orientacje kultury politycznej mogą odnosić się do:
1.) Systemu politycznego, jako całości (np.: stosunek do systemu demokratycznego).
2.) Instytucji systemu (głowa państwa, parlamentu, rządu itp.).
3.) Podmiotów, osób z systemem związanych (polityków, autorytetów politycznych
itp.).
4.) Decyzji pochodzących od systemu (przede wszystkim aktów normatywnych),
oraz
roli
jednostki
w
systemie
politycznym
(np.:
podmiotowość-
przedmiotowość, aktywność-pasywizm).
W syntetycznym ujęciu kultura polityczna to: „zmienna w czasie, wytworzona
pod wpływem tradycji, struktury instytucji politycznych i zasad
funkcjonowania systemu - całokształt orientacji społeczeństwa, grup
społecznych i jednostek. Jest to sfera subiektywna polityki (wewnętrzne
przekonania)
znajdująca
wyraz
w
zachowaniach
konkretnych
i
werbalnych.” (Garlicki).
Składa się na nią:

Komponent kognitywny (wiedza o polityce, zainteresowanie nią, znajomość
faktów),

Komponent aksjologiczny (wartości uznane i pożądane, dotyczące systemu),

Komponent oceno-afektywny (ocena zjawisk, sądy wartościujące, emocje),

Komponent behawioralny (uznane i realizowane wzorce zachowań).
Kultura polityczna - w rozumieniu psychologicznym - (zwłaszcza w formie
zamanifestowanej) pełni ważną rolę, jako niezbędny element dostarczenia
energii, informacji do systemu politycznego. Jest bodźcem do zmian, koniecznej
adaptacji wobec zmienności warunków funkcjonowania polityki.
Ujęcie szerokie – akcentujące elementy zobiektywizowane - kultury oraz ujęcie
wąskie –akcentujące sferę subiektywną – nie powinny być traktowane, jako
rozłączne i alternatywne. Obydwie sfery są, bowiem połączone relacją
sprzężenia zwrotnego.

Elementy strukturalne, obiektywne (procedury, normy, instytucje) kształtują
wyobrażenia na ten temat uczestników danego systemu.

Jednocześnie elementy zobiektyzowane są wynikiem i efektem świadomej
projekcji ocen, woli i działań zaangażowanych podmiotów.
Typy kultur politycznych:
1). Zaściankowa (parafialna).

Typowa dla społeczeństw plemiennych, pierwotnych.

Nie istnieje tu specjalizacja ról politycznych.

Postawy polityczne nie są oddzielone od postaw religijnych i społecznych.

Znikome jest oczekiwanie na zmiany w systemie społecznym i politycznym.

Dominują postawy indyferentne uczestników.
2). Podporządkowania (poddańcza).

Wyraziste są tu postawy uczestników względem systemu politycznego i jego
aspektów wynikowych, rzadko wobec aspektów inicjujących i jednostki, jako
czynnika politycznego.

Jednostki są świadome istnienia władzy, żywią względem niej uczucia.

Dominują postawy bierne.

To typ kultury charakterystyczny dla systemów władzy absolutnej, autorytarnej.
3). Uczestnictwa.

Uczestnicy dążą do pełnej wiedzy na temat poszczególnych elementów systemu.

Posiadają pełne spektrum postaw wobec wszystkich aspektów polityki.

Są aktywne i nastawione na świadome współkształtowanie sceny politycznej.

Takie postawy w najszerszy stopniu występują w systemach władzy
demokratycznej. (Almond, Verba)
Poszczególne typy nakładają się na siebie. Nawet w demokracji istnieją jeszcze
postawy zaściankowe. Każda realnie obserwowana kultura jest agregatem
poszczególnych typów, w różnych proporcjach.
Kultura polityczna w perspektywie charakteru zachowań. Można tu wyróżnić
pięć typów kultury politycznej: 1). Kulturę polityczna aktywizmu - właściwą
dla osób silnie zaangażowanych w życie polityczne.
2). Kulturę polityczną prezentyzmu – charakteryzującą się angażowaniem tylko w
sytuacjach zakwalifikowanych, jako opłacalne.
3). Kulturę polityczną outsideryzmu – gdzie jednostki ograniczają się do
obserwacji i oceny sceny politycznej.
4). Kulturą polityczną pasywizmu – jednostki ograniczają swoje życie do
aktywności niezwiązanej ze sceną polityczną.
5). Kulturę polityczną dewiacji - realizowane są zachowanie niemieszczące się
kanonach normalności dla danego środowiska. (Gołębiowski)
Na podstawie analizy historycznej ze względu na charakter systemu społecznego
można wyróżnić trzy typy kultury politycznej:
1).
Mieszczańska
–
charakteryzuje
się
akceptacją
podstawowych
praw
wolnościowych i demokratycznych oraz uznaniem wolnej gry sił politycznych,
jak również znaczącym zróżnicowaniem ekonomicznym i politycznym.
2). Totalitarna i autorytarna – eliminująca demokratyczne swobody obywatelskie i
prawa wolnościowe. Obowiązywała zasada totalnego upolitycznienia życia
społecznego
i
gospodarczego.
Wartości
i
wzory
kulturowe
były
podporządkowane sądom ideologicznym.
3). Społeczeństwa obywatelskiego – przeciwieństwo totalitarnej kultury politycznej.
Akceptacja standardów demokratycznych i humanistycznych. (Filipiak)
Realnym i preferowanym w społeczeństwach demokratycznych typem jest
kultura obywatelska, gdzie postawy uczestnictwa politycznego nie wypierają
postaw podporządkowania i zaściankowości, lecz splatają się z nimi.

Występuje tu duże podobieństwo do kultury uczestnictwa.

Brak jednakże między nimi tożsamości (model teoretyczny a realny).
Kulturę obywatelską charakteryzuje:

Przywiązanie do instytucji i sytemu, lojalność wobec niego,

Aktywność, podejście inicjatywne,

Zainteresowanie i udział w polityce,

Poszanowanie pluralizmu i odmienności,

Postawa otwartości i dialogu,

Zdolność do kompromisu i ponoszenia kosztów uczestnictwa w systemie.
J. Garlicki, Tradycje i dynamika kultury politycznej społeczeństwa polskiego.
1.
Aspekty orientacji politycznych R. Dahl:

Stosunek obywateli do systemu politycznego i jego instytucji (legitymizacja,
lojalność)

Nastawienia obywateli na współdziałanie w grupie lub indywidualizm

Nastawienie ideologiczne lub pragmatyczne
2.
Demokratyczna osobowość polityczna H. Lasswell:

„otwarte ego”

Pluralizm wartości

Zdolność do poszanowania „cudzych wartości”

Zaufanie do otoczenia i systemu

Względna niepodatność na lęki, odporność na poczucie zagrożenia
3.
Płaszczyzny analityczne nastawienia obywateli do polityki. Poszczególne
cechy tworzą kontinuum 0-1.:

Nastawienie obywateli do systemu politycznego, jego transformacji oraz
zaufanie do instytucji politycznych

Pluralizm w sferze wartości i orientacji politycznych społeczeństwa (lub jego
brak)

Nastawienie obywateli wobec pluralizmu

„polityczne ego”- otwartość lub jego brak

Nastawienie na współdziałanie lub indywidualizm

Podejście do rozwiązywania problemów

Aktywność (bierność) w sferze społecznej

Niepodatność na lęki
4.
Wymiary analizy kultury politycznej okresu transformacji:
Płaszczyzny analizy
1.
Dychotomiczne cechy kultury politycznej
Nastawienie obywateli do systemu
System: legitymizowany-nielegitymizowany
politycznego, transformacji, instytucji
Transformacja: akceptowana-odrzucona
Zaufanie do instytucji-nieufność
Tradycjonalizm-nowatorstwo
2.
Pluralizm w sferze wartości i orientacji
Pluralizm-monizm
politycznych
3.
Nastawienie wobec pluralizmu
4.
Polityczne ego obywateli
Tolerancja -brak tolerancji
Otwarte-zamknięte
Racjonalizm-emocjonalizm
5.
Nastawienie na współdziałanie w grupie
Publiczne- prywatne
Współdzielenie – indywidualizm
lub indywidualizm
Interesy wspólne- interesy partykularne
6.
Podejście do rozwiązywania problemów
7.
Aktywność w sferze społecznej
8.
Podatność na lęki
Pragmatyzm - ideologizm
Aktywni- bierni
Zaufanie innym- nieufność
Poczucie bezpieczeństwa- podatność na lęki
Źródlo: J. Garlicki, Tradycje i dynamika kultury politycznej społeczeństwa
polskiego.
5.
Nastawienie obywateli do systemu politycznego, transformacji, instytucji

Przeważa opinia, iż demokracja jest najlepszym ustrojem

Dobre oceny także procesu transformacji (zmiany nie osiągnęły jednak jeszcze
pożądanego poziomu):

Wysokie wymagania a niska ocena

Krytyczny stosunek do instytucji politycznych

Tradycje polityczne:

Wielość różnych okresów

Pluralizm demokratyczny przeplata się z okresami autorytaryzmu

Dualizm społeczeństwo-państwo

Konflikt pluralizm-autorytaryzm
6.
Pluralizm w sferze wartości i orientacji politycznych:

Tradycje pluralizmu etnicznego i religijnego (XVII i XVIII w.)

Od zamachu majowego tendencje monistyczne

Po II wojnie światowej zanikła wielokulturowość:

Jeden naród

Jedna ideologia

Jedna religia

Bogate tradycje pluralizmu: politycznego, społecznego, kulturowego

Tendencje do polaryzacji poszczególnych wymiarów

Obecnie wyraźne tendencje do dwubiegunowego ujęcia rzeczywistości
politycznej (PO-PIS)
7.
Nastawienie wobec pluralizmu:

Większość Polaków akceptuje różnorodność: są to jednak głównie deklaracje, w
zachowaniach bywa różnie

Akceptacja, lecz także nieufność wobec odmienności

Nieraz postawy ksenofobiczne są podsycane przez polityków
8.
Polityczne ego obywateli:

W sferze deklaracji jesteśmy otwarci i tolerancyjni, zwłaszcza wtedy, gdy nas
problem nie dotyczy lub nic nie kosztuje

W sferze zachowań raczej egoistyczni i zamknięci

Polacy częściej kierują się emocjami niż racjonalnością
9.
Nastawienie na współdziałanie w grupie lub indywidualizm:

Nastawienie na interes prywatny

Publiczne jest drugorzędne

Polacy nastawienie raczej indywidualistycznie

W Polsce brak tradycji budowania społecznego zaufania

Raczej wycofywanie się w krąg rodzinny
10.
Podejście do rozwiązywania problemów:

W skali mikro dominuje pragmatyzm

W skali mezo i makro przeważa ideologizm

Dotyczy to zwłaszcza sceny politycznej
11.
Aktywność w sferze społecznej:

Regularny udział w życiu politycznym dominuje

Raczej incydentalny udział w wyborach i innych formach partycypacji

Duże przyzwolenie dla niekonwencjonalnych form partycypacji
12.
Podatność na lęki:

Dominuje poczucie nieufności wobec innych, a szczególnie polityków

Polacy są podatni na lęki: np.: sytuacja materialna, bezpieczeństwo osobiste,
stan zdrowia itp.
13.
Wymiary badań a społeczeństwo obywatelskie:

Tylko jeden wymiar wspomaga taką budowę: pluralizm

Dwa wymiary utrudniają: brak nastawienia na współpracę i poziom lęków

Pozostałe czynniki są niejednoznaczne
Diagnoza Społeczna 2007.
1.
Stosunek do przemian systemowych (1989 r.) i ocena ich wpływu na życie
Polaków
Reformy 1989:

Tylko połowa (50,4 proc.) może się zdecydować na ocenę przemian – druga
połowa (49,6 proc.) znalazła się w kategorii „trudno powiedzieć”.

Wśród badanych, którzy potrafią (jednoznacznie) ocenić reformy po 1989
r. ocena, że reformy się nie udały zdecydowanie dominuje (40,1 proc.) nad
oceną, że reformy się udały (10,4 proc.).

Istotne znaczenie dla oceny reform po 1989 r. ma wykształcenie. Gotowością
do uznawania reform za udane wyróżniają się ludzie z wykształceniem
wyższym, ale dopiero w grupie z wykształceniem magisterskim oceny
pozytywne zbliżają się częstością (26,1 proc.) do negatywnych (32,1 proc.), a
jedynie w grupie z doktoratem oceny pozytywne (38.9 proc.) przeważają nad
negatywnymi (26,3 proc.).

Pozytywne opinie rosną wraz z wielkością miejsc zamieszkania oraz dochodów

Podsumowując, ludzie przekonani o sukcesie reform w Polsce po 1989 r.
stanowią tylko 10 proc. badanej populacji.

Ludzie, którzy oceniają, że obecnie żyje im się łatwiej niż przed 1989 r. (19,0
proc. ogółu), choć także częściej oceniają reformy jako nieudane (34.9 proc.) niż
jako udane (24,5 proc.), ostro odróżniają się swymi ocenami reform od ludzi,
którzy uważają, że łatwiej żyło im się przed 1989 r. (33,8 proc. ogółu) – ci
bardzo rzadko (5,7 proc.) oceniają reformy jako udane.
Demokracja i jej ocena:

Na skali akceptacji demokracji 24 proc., czyli mniej niż czwarta część
zbiorowości wybrało pogląd, że „demokracja ma przewagę nad wszelkimi
innymi formami rządów”; 15 proc., że „niekiedy rządy niedemokratyczne
mogą być lepsze niż rządy demokratyczne”; dla 18 proc. „nie ma znaczenia,
czy rząd jest demokratyczny, czy niedemokratyczny”, zaś 4 proc. uważa, że
„demokracja jest złą formą rządu”; 39 proc. nie udzieliło odpowiedzi.
Bezwzględna akceptacja demokracji jako formy rządzenia jest więc w Polsce
niska.

Akceptacji demokracji, jako formy rządów wybitnie sprzyja wykształcenie i
wysoki dochód, a także zamieszkanie w dużym mieście.
Dynamika ocen w latach 1997 – 2007:

W całym dziesięcioleciu dominowało przekonanie, że reformy po 1989 r.
ogólnie się nie udały; zawsze oceny negatywne występowały kilka razy
częściej niż pozytywne.