System polityczny - ogół organów państwowych, partii politycznych

System polityczny - ogół organów państwowych, partii politycznych oraz organizacji i grup
społecznych (formalnych i nieformalnych), uczestniczących w działaniach politycznych w
ramach danego państwa oraz ogół generalnych zasad i norm regulujących wzajemne stosunki
między nimi.
Spis treści
[ukryj]
* 1 Główne elementy systemu politycznego
* 2 Typologia ujęć teoretycznych
o 2.1 Koncepcja systemowo-funkcjonalna
o 2.2 Koncepcja strukturalno-instytucjonalna
o 2.3 Koncepcja instytucjonalno-normatywna
* 3 Charakterystyka typowych systemów politycznych na świecie
* 4 Modele ustrojowe w państwach demokratycznych
* 5 Zobacz też
* 6 Literatura
Termin pojawił się w literaturze w roku 1953, w pracy Davida Eastona pod tym samym
tytułem, zastępując używany do tej pory "system rządów".
Główne elementy systemu politycznego [edytuj]
* Społeczność, której byt jest współzależny, składająca się z grup o interesach zbieżnych i
sprzecznych,
* Organizacje artykułujące i reprezentujące interesy tych grup poprzez zdobywanie i
sprawowanie władzy państwowej bądź wywieranie na nią wpływu,
* Instytucje władzy państwowej, dysponujące monopolem uzgadniania interesów zarówno
sposobami perswazji, jak przymusu i przemocy,
* Formalne i zwyczajowe normy regulujące wzajemne relacje i funkcjonowanie wszystkich
części składowych systemu,
* Ideologie i strategie polityczne, stanowiące oprogramowanie ukierunkowujące
działalność systemów państwowych i partyjnych,
* Instytucje i organizacje międzynarodowe do których są afiliowane państwa i partie
polityczne, których rola wzrasta w warunkach integracji kontynentalnych i globalizacji.
Typologia ujęć teoretycznych [edytuj]
W politologii najczęściej podaje się trzy rodzaje systemów politycznych:
Koncepcja systemowo-funkcjonalna [edytuj]
W tym ujęciu żadna część układu politycznego nie może istnieć bez innej, łączą je
funkcjonalne zależności. Życie polityczne to system powiązanych czynności.
System polityczny jest częścią systemu społecznego obejmującego całe społeczeństwo,
obejmuje trzy elementy:
* wspólnotę polityczną
* reżim polityczny
* instytucje polityczne.
Najważniejsze składniki działania politycznego to:
* wejście (input) - czyli żądanie wysunięte ze strony społeczności w stronę rządzących. Jest
to wykładnia oczekiwań społecznych.
* proces wewnątrz systemowego przetwarzania (conversion) - pozyskanie poparcia dla
żądania oraz następnie proces przetwarzania go w decyzję.
* wyjście (output) - ujawnienie decyzji
Przedstawicielami tego nurtu są: David Easton, Gabriel Almond, Bingham G. Powell i Karl
W. Deutsch.
Koncepcja strukturalno-instytucjonalna [edytuj]
W tym rozumieniu system polityczny jest równorzędnym z ekonomicznym i kulturowym,
podsystemem społecznym, wyodrębnionym z działalności grup społecznych. Oprócz
podmiotów związanych stricte z działaniem politycznym, w ujęciu strukturalnoinstytucjonalnym mieszczą się również organizacje pozarządowe.
Na podsystem ten składają się:
* struktura polityczna
* normy polityczne i prawne
* stosunki polityczne
* świadomość polityczna
* kultura polityczna
Koncepcja instytucjonalno-normatywna [edytuj]
Ten model charakteryzuje się uwypukleniem znaczenia instytucji i norm politycznych, które
mają decydujące znaczenie w relacji władzy i społeczeństwa. Wyróżnia się trzy elementy
systemu politycznego w takim rozumieniu:
* idee i wartości polityczne
* organizacje i instytucje polityczne wywierające wpływ i uczestniczące w życiu
politycznym kraju
* normy regulujące i organizujące wcielanie w życie idei politycznych oraz normujące
struktury i funkcjonowanie instytucji politycznych.
Charakterystyka typowych systemów politycznych na świecie [edytuj]
Liberalny system polityczny:
* konkurencyjny system partyjny
* instytucjonalne zabezpieczenie praw
* silne civil society
* wolne wybory poddane społecznej kontroli
* bazowanie na demokracji większościowej lub konsensualnej
Postkomunistyczny system polityczny:
* wyznaczone na przełomie lat 80. i 90. trzy cele transformacji:
o demokracja parlamentarna
o gospodarka rynkowa
o suwerenność narodowa
* różne tempo realizacji wytyczonych celów
* wzrastająca rola partii politycznych
* wysokie koszty społeczne transformacji
* zjawisko korupcji na szeroką skalę
Wschodnioazjatycki system polityczny:
* wzrost i budowa dobrobytu
* aprobata dla liderów silnego rządu
* szacunek dla państwa
Islamski system polityczny
* stosunki polityczne są zgodne z zasadami religijnymi islamu, bazują na nauce Mahometa
* występowanie odmian fundamentalistycznych islamu, np. z tendencjami
absolutystycznymi (Arabia Saudyjska), lub też rewolucyjnego populizmu (Iran za rządów
Chomeiniego do 1989 r.);
Reżim wojskowy;
* podporządkowanie wszystkich czynników kształtujących system polityczny władzom
wojskowym;
* występowanie różnej formy reżimu wojskowego, np. klasyczna wojskowa junta, czy też
spersonalizowana dyktatura wojskowa wspierana przez armię z charyzmatycznym przywódcą
Modele ustrojowe w państwach demokratycznych [edytuj]
Ze względu na charakter systemu politycznego wyróżnia się modele:
* demokratyczne
* częściowo demokratyczne
* autorytarne
Ze względu na strukturę i organizację instytucji, wyróżnia się:
* system parlamentarny (Prezydent powoływany jest przez parlament. Przezeń
powoływany jest także rząd. Parlament odgrywa więc w takim państwie rolę dominującą.
Głowa państwa nie ponosi odpowiedzialności politycznej ze względu na jej niewysoką rangę.
Jest jedynie odpowiedzialna konstytucyjnie, np. za zdradę);
o system parlamentarno-gabinetowy;
o system gabinetowo-parlamentarny;
o system parlamentarno-komitetowy (np. Szwajcaria - bez wyraźnie zarysowanego
podziału władz. Dużą rolę odgrywa natomiast demokracja bezpośrednia),
o system kanclerski;
* system prezydencki (np. Stany Zjednoczone - Prezydent łączy w sobie funkcję głowy
państwa i szefa rządu. Kieruje on całą władzą wykonawczą, wytycza politykę zagraniczną,
wybiera rząd);
* systemy mieszane, m.in.:
o system semiprezydencki - głowa państwa ma prawo rozwiązać parlament, ponadto
pochodzi ona z wyborów powszechnych. Taki system można zaobserwować np. we Francji;
o system supersemiprezydencki (np. Rosja i inne republiki postradzieckie) - odmiana
systemu prezydenckiego, w którym istnieje wprawdzie urząd premiera, jednak jego
kompetencje są znacznie ograniczone na rzecz prezydenta.
Ze względu na strukturę terytorialno-organizacyjną, wyróżnia się:
* państwa unitarne
* państwa złożone
Składa się z 3 elementów:
a) normy polityczne – zalicza się do nich normy, które regulują życie polityczne, które są
uznawane w życiu politycznym, dotyczą życia politycznego.
Do norm politycznych zaliczamy część norm ustanowionych przez państwo, które dotyczą
życia politycznego. Normą polityczną nie jest np.: prawo o ruchu drogowym.
Normą polityczną jest np.: prawo wyborcze; normy, którymi kierują się organizacje i
instytucje polityczne, statuty partii, regulaminy wyłaniania kandydatów na posłów, regulamin
obrad parlamentu, normy prawa zwyczajowego, jeżeli dotyczą życia politycznego
b) instytucje i organizacje polityczne – mają charakter polityczny, funkcjonują w politycznej
sferze życia społecznego - organizują społeczeństwo do udziału w takim życiu; za ich
pośrednictwem społeczeństwo może uczestniczyć w życiu politycznym np.: partie polityczne,
związki zawodowe (wywierają wpływ na władzę państwową), organizacje samorządowe,
państwo (organizacja społeczna, najbardziej powszechna, należą do niej wszyscy, jest
organizacją przymusową), organizacje nieformalne: mafia – wpływa na polityków
c) idee i wartości polityczne – to te, które mają charakter polityczny, uznawane są w życiu
politycznym, na ich uznaniu życie polityczne się opiera np.: idea – demokraci, państwa
prawa, społeczeństwa obywatelskiego, samorządności, sprawiedliwości społecznej
KONSTYTUCJA
Konstytucja – ustawa zasadnicza; pochodzi od „konstiuo, konstituere” – ustanawiać,
urządzać; akt prawny, który traktuje o ustanowieniu i urządzeniu państwa. Najwyższy rangą
akt prawny, który wyróżnia się od innych norm:
- szczególnym trybem stanowienia (stanowi się przy szczególnym kforum i szczególną
większością głosów: 2:3, 3:4, 3:5)
- szczególną treścią – jest aktem prawnym możliwie ogólnikowo napisanym: musi być
ogólnikowa, aby mogła obowiązywać długo, musi być dostosowana do zmian społecznych
- szczególną mocą – akt prawny najwyższego rzędu, ponad nią nie ma nic, pozostałe normy
prawne muszą być zgodne z konstytucją (oprócz krajów, gdzie ponad konstytucją jest religia)
- szczególną ochroną – do ochrony powołuje się szczególny organ państwowy, w większości
krajów przyjmuje postać sądu konstytucyjnego. W Polsce jest to Trybunał Konstytucyjny,
Sąd Najwyższy (USA), Izba Lordów (GB). Orzeczenia sądu Konstytucyjnego mają moc
ustawy.
- Każde nowoczesne państwo na konstytucje, jest ona fundamentem. Konstytucji nie mają 2
grupy państw: * monarchia absolutna (ustrój opiera się na założeniu, że władza panującego
nie może być ograniczona: Arabia Saudyjska (ograniczona tylko Koranem, panujący uznaje
siebie za najwyższego interpretatora Koranu); Oman, Bahrajn, ZEA, Kuwejt, Suazi, Monako,
Watykan * w krajach rządzonych przez reżimy, które zyskały władzę poprzez zamach stanu
(rozpoczęcie sprawowania władzy od unieważnienia konstytucji: państwa w Afryce.
TYPY KONSTYTUCJI: (kryteria):
A) czas obowiązywania i zawartość
- konstytucja pełna – przyjmuje się ją na czas nieokreślony; treść powinna obejmować no
najmniej 5 spraw
1)ustrój społeczno – polityczny – ustrój konst. Określony zazwyczaj w rozdziale I w sposób
ogólnikowy, poprzez wymienienie wartości na których powstaje ustrój
2)ustrój społeczno – gospodarczy – wyliczenie zasad na których ma określać się życie
gospodarcze np.: poszanowania cudzej własności, wolności gospodarowania (ograniczenia
mogą występować tylko w formie ustaw)
3)prawa, wolności i obowiązki obywatelskie (w tej kolejności):
+ prawa obywatelskie wynikają zawsze z prawa stanowionego, mamy możliwość wyboru
sposobu postępowania; w sytuacji konfliktowej na obywatelu ciąży obowiązek wskazania
normy prawnej z której dane prawo wynika
+ wolności – nie wynikają z prawa stanowionego, ale mogą być przez to prawo ograniczane,
mamy możliwości wyboru postępowania, w sytuacji konfliktowej to organ państwowy musi
wskazać normę prawną na mocy której daną wolność ograniczono. Wolności to
predyspozycje z którymi się rodzimy, z których korzystamy. Obywatel może, ale nie musi z
wolności korzystać
+ obowiązki obywatela – wynikają z prawa stanowionego, w krajach demokratycznych
wynikają z prawa o randze ustawy, ustawy nakładające obowiązek obywatelom przyjmuje się
w referendum; obywatel nie ma wyboru możliwości postaci postępowania, państwo musi
wskazać normę prawną, z której dany obowiązek wynika
4) organizacje o zasady funkcjonowania przynajmniej najwyższych władz państwowych –
stanowi do kogo należy władza ustawodawcza, wykonawcza, sądownicza i jakie zachodzą
relacje między nimi
5)przepisy o zmianie konstytucji – każda konstytucja w końcu przestanie pasować do
rzeczywistości. Określa w jaki sposób można ją zmienić
- mała – przyjmuje się ją na czas określony, na czas do uchwalenia pełnej konstytucji. Mała
małą ustanawia się po rewolucji, gwałtownej zmianie ustroju, odzyskaniu niepodległości, gdy
nie ma czasu na stworzenie pełnej ( w Polsce małe konstytucje: 1919-1921 – konstytucja
marcowa; 1947-1952, 1992-1997)
B) tryb zmiany konstytucji
- konst. Sztywna – której tryb zmiany jest czasochłonny, trudny do przeprowadzenia; zmiana
następuje w drodze referendum – nie da się zmienić szybko, tanio, łatwo: Skandynawia,
Szwajcaria, Japonia(najbardziej sztywna, nie zmieniona od 1948 roku.
- giętka – (elastyczna) tryb zmiany nie różni się od trybu stanowienia ustaw zwykłych, mamy
ją w krajach gdzie nie rozróżnia się ustawy konstytucyjnej i zwykłej: Izrael, GB.
DEMOKRACJA
Różnice pomiędzy ustrojem demokratycznym a niedemokratycznym:
- w państwie dem. Społeczeństwo ma wpływ na skład władz państwowych (można
krytykować rządzącą partię)
- społeczeństwo ma wpływ na treść podejmowanych decyzji
- ustrój demokratyczny – społeczeństwo może kontrolować działalność władz państwowych (
krytyka poprzez media)
FORMY DEMOKRACJI:
a) bezpośrednia – każdy przeciętny obywatel na jednakowy wpływ na treść podejmowanych
decyzji.
- instytucje za pomocą których urzeczywistnia się demokracja: referendum, inicjatywa
ludowo – ustawodawcza, zgromadzenie ludowe
Referendum – łac. referendare – odwołanie się – to forma odwołania się do opinii i woli
obywateli. Poprzez referendum, organ, który je rozpisał, chce poznać opinie obywateli. Wg
kryterium – przedmiotu referendum, wyróżniamy:
*opiniodawcze – wysądowanie opinii w danej sprawie, społeczeństwo nie podejmuje decyzji
– opiniuje projekt
*prawodawcze – pod głosowanie poddaje się gotowy projekt aktu prawnego – konstytucji,
noweli konstytucyjnej, ustawy zwykłej (w Polsce maja 1997 r.)
referendum może być: obligatoryjne (obowiązkowe (maj 1997 r.)) lub fakultatywne
(nieobowiązkowe)
Inicjatywa – określona w konstytucji liczba obywateli ma prawo zgłosić pod obrady
parlamentu bądź referendum projekt ustawy zwykłej bądź konstytucyjnej (w Polsce 100 000
obywateli może zgłosić projekt ustawy, Włochy 500 000). Z inicjatywy korzystają głównie
ludzie w stosunku do tematów kontrowersyjnych.
Zgromadzenie ludowe – zebranie ogółu pełnoprawnych obywateli, którego celem jest
stanowienie prawa i wybór egzekutywy (władzy wykonawczej)
Zachowały się w : kilku kantonach Szwajcarii – zwołuje się raz w roku ( pierwsza niedziela
maja); niektóre gminy Niemiec, niektóre parafie (jednostki podstawowe podziału admin.
Kraju) GB
b) pośrednia – społeczeństwo sprawuje władzę ale za pośrednictwem wybranych spośród
siebie i przez siebie obywateli
System polityczny
System to najogólniej każdy skoordynowany wewnętrznie i wykazujący określoną strukturę
zbiór elementów. Strukturę można określić jako ogół związków między elementami
uwarunkowanych przynależnością danych elementów do tego systemu.
Możemy wyróżnić trzy charakterystyczne koncepcje:
1) Koncepcja instytucjonalna – system polityczny to całokształt działających instytucji
politycznych oraz stosunków między nimi, a także zasad działania i stosunków
normatywnych na podstawie, których one działają. J. Kowalski - system polityczny to aparat
państwowy, partie polityczne oraz organizacje i grupy społeczne formalne i nieformalne
uczestniczące w działaniach politycznych w obrębie danego państwa oraz ogół zasad
politycznych i norm regulujących ich wzajemne stosunki.
2) Koncepcja behawiorystyczno-funkcjonalna – system polityczny określany jest jako
zachodzący w obrębie poszczególnych wspólnot dynamiczny proces społeczny, którego istotą
jest przetwarzanie impulsów społecznych w decyzje i działania polityczne. Karol B.
Jankowski – System polityczny to układ tworzący płaszczyznę artykułowania interesów,
samoregulacji zapewniającej dynamiczną równowagę społeczną.
3) Koncepcja systemowa – istotne są tu relacje między systemem a jego otoczeniem,
sprowadza się je do 3 etapów: ”wejścia”, przetworzenia, „wyjścia”. „Wejścia” i „wyjścia” są
relacjami między systemem a otoczeniem przetworzenie zaś jest procesem wewnętrznym.
System polityczny:
1) Sensu largo: to idee i wartości polityczne, organizacje i instytucje uczestniczące w życiu
politycznym kraju i organizujące to życie oraz normy regulujące i organizujące wcielanie w
życie idei i wartości politycznych oraz regulujące strukturę i funkcjonowanie organizacji i
instytucji politycznych.
2) Sensu stricto: to ogół organów państwowych a także partii politycznych, organizacji
społecznych oraz grup formalnych i nieformalnych, uczestniczących w działaniach
politycznych w ramach danego państwa jak również ich wzajemne stosunki, tworzące
funkcjonalną całość.
System polityczny będzie efektywny, jeżeli:
- jest zdolny zapewnić własne istnienie bez uciekania się do zmasowanej przemocy
- stwarza warunki wszechstronnego ekonomicznego, społecznego i kulturalnego rozwoju
kraju
- jest w stanie zapewnić bezpieczeństwo kraju na zewnątrz
System polityczny wysoce efektywny umożliwia zachowanie konstytucyjnej procedury w
kreowaniu decyzji i organów państwowych, wzrost zamożności i bezpieczeństwa obywateli,
rozwój kraju i wzrost kultury politycznej.
Typologia systemów politycznych
Współczesne systemy polityczne mogą być klasyfikowane ze względu na:
1) Charakter reżimu politycznego
• Państwo demokratyczne
• Państwo totalitarne
• Państwo autorytarne
2) Zasady organizacji aparatu państwowego
• Monarchia i republika
• Systemy prezydialne i parlamentarne
• Systemy: parlamentarno-gabinetowy, gabinetowo-parlamentarny, prezydencki, mieszany,
parlamentarno komitetowy
3) Struktury terytorialno-administracyjne państwa:
• Państwo unitarne
• Państwo złożone (federacja)
• Państwo autonomiczne
System prezydencki – zespół zasad prawno ustrojowych określający w szczególny sposób
stosunki między parlamentem jako władzą ustawodawczą, prezydentem jako szefem państwa
i zarazem szefem rządu oraz ministrami jako doradcami prezydenta i realizatorami jego
polityki a także sądami jako organami sprawującymi wymiar sprawiedliwości i zarazem
kontrolującymi konstytucyjność ustaw parlamentu oraz aktów prezydenta i innych organów
administracyjnych.
Cztery podstawowe zasady tego systemu:
1) Prezydent jest głową państwa i zarazem szefem administracji, nie występuje premier rządu
oraz rząd jako organ kolegialny.
2) Prezydent jest równorzędnym z parlamentem reprezentantem narodu, wybierany w
wyborach powszechnych jak i parlament, prezydent jest politycznie niezależny od parlamentu
3) Nie jest on odpowiedzialny przed parlamentem, nie może być przez parlament odwołany
4) Prezydent, jaki jego ministrowie mogą być pociągnięci d odpowiedzialności
konstytucyjnej.
System półprezydencki – to zespół zasad prawnoustrojowych, według, których posiadający
szerokie uprawnienia osobiste prezydent jest powoływany niezależnie od parlamentu w
wyborach powszechnych i powołuje rząd, który jest odpowiedzialny zarówno przed nim jak i
przed parlamentem.
System ten nie jest systemem w pełni prezydenckim, chociaż daje osobistą władzę
prezydentowi państwa, powołanemu niezależnie od parlamentu i mogącego śmiało uchodzić
za przedstawiciela narodu to jednak nie rozdziela władzy ustawodawczej od wykonawczej,
przeciwnie przewiduje formalny udział i aktywną rolę rządu w działaniach parlamentu.
System parlamentarno-gabinetowy – to system charakteryzujący się szczególnym stosunkiem
do siebie 3 naczelnych organów państwa: parlamentu, prezydenta i rządu. W układzie tym
prezydent będąc organem nieodpowiedzialnym politycznie, powołuje rząd licząc się przy tym
z układem sił politycznych w parlamencie a rząd realizując władzę wykonawczą odpowiada
przed parlamentem za swoją działalność i działalność prezydenta.
Główne zasady działania tego systemu:
1) Prezydent powołuje premiera i na jego wniosek innych członków rządu
2) Głowa państwa nie ponosi za swoją działalność odpowiedzialności politycznej. Instytucja
kontrasygnaty każdy akt urzędowy głowy państwa musi być podpisany przez odpowiedniego
członka rządu
3) Egzekutywa, aby działać skutecznie musi reprezentować większość parlamentarną
4) Rząd ponosi solidarnie odpowiedzialność zarówno za swoją działalność jak i za głowę
państwa
5) Członkowie rządu i głowa państwa ponoszą odpowiedzialność konstytucyjną
System parlamentarno-komitetowy – zespół zasad ustrojowo politycznych, które w
szczególny sposób określają stosunki między 3 naczelnymi organami państwowymi tj.
parlamentem, głową państwa i rządem, w ten sposób, że parlament jako najwyższy organ
państwowy bezpośrednio powołuje zarówno głowę państwa jak i rząd.
Cechy systemu:
1) najwyższa władza państwowa należy do parlamentu który reprezentuje lud jako całość i
sprawuje władzę państwową na zasadzie wyłączności
2) rząd jest wybierany bezpośrednio przez parlament
3) rząd jest jedynie organem przez który parlament wykonuje swoje decyzje
4) rząd jest bezpośrednio podporządkowany parlamentowi i politycznie przed nim
odpowiedzialny
5) głowa państwa nie może rozwiązać parlamentu przed upływem jego kadencji
6) kolegialna głowa państwa jest przez parlament bezpośrednio powoływana i politycznie
przed nim odpowiada
7) głowa państwa jaki i członkowie rządu podlegają odpowiedzialności karno-sądowej,
podobnie jak wszyscy obywatele i na równych zasadach.