Cele i przesłanki polityki gospodarczej
advertisement
POLITYKA GOSPODARCZA (notatki do wykładu) CZĘŚĆ I. Cele i przesłanki polityki gospodarczej Cele generalne (nadrzędne, priorytetowe): Zapewnienie suwerenności państwowej, stały wzrost gospodarczy, postęp społecznoekonomiczny, realizacja zasad sprawiedliwości, wolności i praw człowieka, zapewnienie równości. Cele ustrojowo – systemowe Cele szczegółowe w zakresie umacniania ustroju społeczno-gospodarczego i zapewnienia jego ewolucji. Cele ekonomiczne Zapewnienie warunków dla rozwoju społeczno-gospodarczego, kształtowanie warunków długotrwałego wzrostu, tworzenie materialnych podstaw dla rosnącego bogactwa kraju i podnoszenia jego dobrobytu. Cele szczegółowe: kształtowanie równowagi gospodarczej, podtrzymywanie koniunktury, eliminowanie zagrożeń poprzez optymalizację dynamiki struktury gospodarczej w układzie gałęziowym i przestrzennym; w krótszych okresach - to działanie służące dostosowywaniu popytu i podaży z wykorzystaniem polityki pieniężnej i budżetowej. Realizacja celów ekonomicznych następuje w drodze dokonywania optymalnych wyborów między inwestycjami i bieżącą konsumpcją; Umacnianie konkurencyjności gospodarczej wobec otoczenia i wpływanie na wzrost podziału na międzynarodowym rynku pracy; Optymalne i efektywne wykorzystywanie zasobów pracy; Zapewnienie rozwoju innowacyjności; i infrastruktury, stymulowanie przedsiębiorczości, Kształtowanie polityki strukturalnej promującej rozwój gałęzi postępu technicznego; Kształtowanie racjonalnej polityki przestrzennego zagospodarowania kraju opartej na polityce regionalnej i zmierzającej do likwidacji dysproporcji regionalnych. Cele społeczne polityki gospodarczej Cele szczegółowe: sprawiedliwy podział dochodu narodowego, gwarancja zatrudnienia zgodnie z kwalifikacjami, wyrównanie szans awansu, dostęp do dóbr kulturalnych i oświaty, zapewnienie ochrony zdrowia i zabezpieczenia społecznego (wtedy, gdy zarobkowanie i dysponowanie własnymi środkami nie jest możliwe), likwidacja ubóstwa. Parametry ubóstwa: minimum egzystencji, ubóstwo relatywne, ustawowa granica ubóstwa, minimum socjalne, ubóstwo subiektywne. (Minimum egzystencji - granica skrajnego ubóstwa oznaczająca minimum środków na zaspokojenie wyłącznie niezbędnych potrzeb, tj. skromne wyżywienie, utrzymanie bardzo małego mieszkania, uzupełnianie podstawowych artykułów gospodarstwa domowego i bielizny osobistej, środki na zakup leków oraz na potrzeby szkolnictwa bez uwzględnienia komunikacji, kultury, wypoczynku, potrzeby pracy zawodowej). Cele ekologiczne polityki gospodarczej Ochrona środowiska naturalnego i potrzeba rekultywacji przyrody. Cele obronno-militarne Cele obronno-militarne – polityka gospodarcza powinna zapewnić odpowiedni potencjał gałęzi produkcji o znaczeniu obronnym, moce produkcyjne i środki dla potrzeb utrzymania rezerw. Cele obronno-militarne powinny zajmować kluczowe miejsce wśród celów polityki gospodarczej - stanowić znaczną pozycję w budżecie kraju, rezerwy strategiczne na te cele, sukcesywne odnawianie, podlegają rotacji; polityka gospodarcza powinna zakładać tworzenie rezerw na potrzeby obronno-militarne. Dotyczy to głównie przemysłu hutniczego, samochodowego, lotniczego, elektronicznego i elektrotechnicznego, maszynowego). Polityka gospodarcza powinna zapewniać możliwość wykorzystania tego potencjału w całej gospodarce poprzez rozwiązania w organizacji, logistyce, zarządzaniu, modernizowaniu przemysłu. Podmioty polityki gospodarczej Krajowe Centralne organy władzy państwowej: Sejm, rząd, ministrowie, kierownictwo urzędów centralnych. Organy samorządu terytorialnego. Uczestnictwo w prowadzeniu polityki gospodarczej jest realizowane poprzez sposób powoływania, strukturę, zakres kompetencji, procedury. Ponadnarodowe Podmioty ponadnarodowe tworzone są w procesie integracji regionalnej (wspólnoty narodowe). Istota ich udziału w polityce gospodarczej polega na przejmowaniu przez ich organa niektórych funkcji związanych z planowaniem i realizacją funkcji gospodarczych w skali wspólnoty, co jest związane – z drugiej strony – z rezygnowaniem władz krajowych z części swoich uprawnień. Zakres uprawnień podmiotów ponadnarodowych jest określony w umowach lub aktach normatywnych (statuty). Ingerencja państwa lub podmiotów ponadnarodowych w gospodarkę jest związana z ograniczeniem zasad wolności gospodarczej (rynkowej). Jest ona uzasadniana troską o nadrzędne dobro publiczne (ponad interesami poszczególnych grup społecznych, czy narodów). Polityka gospodarcza jest pojęciem, które może być rozumiane jako: praktyczna działalność państwa wpływająca na gospodarkę; dziedzina wiedzy. 2 Doktryny społeczno-ekonomiczne i doktryny polityki gospodarczej Na kierunki i treść działań w zakresie polityki gospodarczej wpływają założenia wynikające z doktryn społeczno-ekonomicznych. Doktryna to zbiór założeń, twierdzeń i poglądów, które, nawiązując do dorobku teorii, zawierają tezy określające kierunki oraz środki realizacji polityki gospodarczej, opierające się na przesłankach światopoglądowych, ideologicznych i moralnych, które nie mają w pełni uzasadnienia naukowego. Państwo powinno spełniać aktywną rolę w oddziaływaniu na gospodarkę poprzez rozwój przemysłu, handlu, eksportu wysokich technologii i ochronę kraju przed konkurencją zagraniczną. Interwencjonizm ma oparcie w pracach naukowych wybitnych ekonomistów (Keynes, Kalecki) i w doświadczeniach z funkcjonowania gospodarki rynkowej, zwłaszcza z okresu lat 30-tych (wielki kryzys gospodarczy), a także z czasów drugiej wojny światowej (silne zaangażowanie państwa). Ten kierunek w polityce gospodarczej zaznaczał się wyraźnie w okresie do lat 70-tych, a i obecnie w wielu krajach ma miejsce nawiązywanie do jego narzędzi i metod. Doktryny społeczno-polityczne wiążą się z przesłankami natury czysto politycznej – poglądami i koncepcjami określonych sił politycznych, celami i sposobami oddziaływania państwa na gospodarkę, strategią rozwoju, zasadami funkcjonowania gospodarki. Doktryny społeczno-polityczne a programy partii socjaldemokratycznych, liberalnych, katolickiej nauki społecznej). (komunistycznych, Doktryny (poza generalnymi doktrynami społeczno-politycznymi) mogą dotyczyć określonych problemów gospodarczych (np. doktryna wolnego handlu – zniesienie ograniczeń w wymianie międzynarodowej), doktryna industrializacji – ze szczególnym uwzględnieniem roli rozwoju przemysłu ciężkiego i środków produkcji. System ekonomiczny System ekonomiczny to zbiór powszechnie obowiązujących norm prawnych i ogólnie akceptowanych zasad regulujących postępowanie wszystkich uczestników procesu gospodarczego, który określają trzy elementy: kto i jak decyduje o kierunkach i ilości wytwarzanych dóbr, w jaki sposób jest bilansowana produkcja, jaki jest sposób podziału globalnego produktu społecznego w społeczeństwie. Podstawę tych rozwiązań określa ustrój społeczny, w którym zasadnicze znaczenie mają stosunki własnościowe (głównie własność środków produkcji). Według kryterium własności środków produkcji wyróżniamy ustrój: kapitalistyczny (indywidualistyczny); kolektywistyczny (własność społeczna). Według kryterium sposobu regulowania procesu gospodarczego i rodzaju mechanizmów stosowanych w działaniach regulacyjnych wyróżniamy: systemy konkurencyjne (system gospodarki rynkowej); systemy regulowane administracyjnie (z udziałem sił politycznych). Modele systemów ekonomicznych kapitalistyczno – konkurencyjny (kapitalizm rynkowy) - tendencja w krajach Europy Zachodniej w XIX w., 3 kapitalistyczno – planowy (regulowany poprzez planowanie centralne), Europa Zachodnia, USA, Japonia, kolektywistyczno – planowy – gospodarka kolektywna zarządzana centralnie (socjalizm), socjalizm realny, ZSRR po II wojnie światowej, kolektywistyczno – konkurencyjny (socjalizm rynkowy), NEP (nowa polityka ekonomiczna) w Rosji, Jugosławia po 1950 r. Polityka gospodarcza w procesie transformacji ustrojowej Transformacja wiąże się z gruntownymi przeobrażeniami funkcji państwa oraz polityki gospodarczej. W procesie początkowym transformacji (np. w Polsce, a także w innych krajach EŚ-W) polityka gospodarcza realizowała funkcje związane z przebudową gospodarki w kierunku gospodarki rynkowej, polegające na likwidacji systemu nakazoworozdzielczego, kreowanie warunków umożliwiających uruchomienie oraz działanie rynkowych mechanizmów regulacji oraz przekształcenie struktury własnościowej gospodarki. W zakresie przekształceń struktury własnościowej wyróżniamy trzy aspekty: powszechną prywatyzację – uwłaszczenie społeczeństwa, czyli przekształcenie gospodarki centralnie planowanej w rynkową, reprywatyzację – przywrócenie byłym właścicielom utraconych własności, prywatyzację kapitałową – odpłatne przekazywanie obiektów państwowych w ręce prywatne. Transformacja polegała ponadto na: reorientacji w handlu zagranicznym, wiążącej się z podwyższeniem jakości produktów sprzedawanych za granicę, zapewnieniu właściwej roli pieniądza, przekształceniu świadomości społeczeństwa i edukacji ekonomicznej, kształtowaniu nowej struktury społeczeństwa (powstanie klasy średniej), Wewnętrzne i zewnętrzne uwarunkowania polityki gospodarczej Uwarunkowania zewnętrzne Uwarunkowania zewnętrzne dotyczą relacji międzynarodowych, wynikają one z położenia geograficznego, sytuacji ekonomicznej, strategicznej i politycznej kraju. Międzynarodowa sytuacja ekonomiczna, stosunki z sąsiadami, przynależność do ugrupowań gospodarczych i politycznych – wynikają z nich określone zadania i priorytety; międzynarodowa sytuacja gospodarcza; terms of trade. Uwarunkowania wewnętrzne Uwarunkowania wewnętrzne dotyczą stanu i struktury zasobów przyrodniczych, ludzkich i naturalnych, zagospodarowania przestrzennego kraju, wewnętrznej sytuacji politycznej (siły polityczne), stosunku społeczeństwa do władzy, elementów kultury politycznej, etc. Zasoby ludzkie Zasoby ludzkie – czynniki demograficzne i społeczne rozpatrywane w aspekcie ilościowym i jakościowym. Czynniki te charakteryzuje liczba i struktura demograficzna i społeczna ludności. Cechy demograficzne z kolei stanowią przesłankę rozwoju szeroko pojętej infrastruktury: budownictwa mieszkaniowego, szkolnictwa, usług, etc. 4 Istotnymi cechami charakteryzującymi zasoby ludzkie (kapitał ludzki) są takie elementy jakościowe, jak: kultura, tradycja, dyscyplina społeczna, praworządność, przedsiębiorczość. Zasoby majątku trwałego Zasoby majątku trwałego w gospodarce narodowej to wielkość i struktura majątku trwałego, ale i tu ważne są także jakościowe cechy majątku trwałego. Główne dziedziny polityki gospodarczej W ramach polityki gospodarczej wyróżniamy dwa obszary: politykę makroekonomiczną - całokształt mechanizmów regulacyjnych: polityka pieniężna, budżetowa, polityka mikroekonomiczna - konkretne zagadnienia gospodarki, gałęzi, rynki określonych dóbr. Główne elementy polityki ekonomicznej: Polityka wzrostu – jej funkcją jest dynamizowanie procesu wzrostu gospodarczego w długim okresie. Oddziaływanie na wydłużanie faz ożywienia i rozwoju cyklu koniunkturalnego, znoszenie barier i usuwanie hamulców oraz skracanie faz kryzysu i recesji. Polityka strukturalna – funkcją jest kształtowanie relacji i proporcji między sektorami, gałęziami gospodarki oraz rodzajami produkcji. Polityka regionalna - obejmuje oddziaływanie państwa na rozwój i zagospodarowanie kraju w wymiarze regionalnym, likwidowanie dysproporcji w poziomie rozwoju regionów. Polityka ekologiczna. Wymienione polityki stanowią łącznie politykę rozwoju społeczno - gospodarczego kraju. Trzy wymiary polityki gospodarczej wg kryteriów: przedmiotowego, instrumentacji. Trzeci wymiar polityki to przestrzeń. Ad. a) Wyróżniamy te dziedziny polityki, których przedmiotem jest oddziaływanie na procesy gospodarcze w poszczególnych gałęziach gospodarki, a które określamy jako politykę sektorową. W ramach polityki sektorowej wyróżniamy główne jej dziedziny: przemysłową, rolną (agrarną), handlową, handlu zagranicznego i współpracy z zagranicą, komunalną, a także politykę społeczną (politykę oświatową, ochrony zdrowia, mieszkaniową, demograficzną i socjalną). Ad. b) Dziedziny polityki gospodarczej wg stosowanych sposobów jej realizacji, mechanizmów i narzędzi. Łącznie dziedziny są one określane jako instrumentalna. Obejmuje ona następujące główne polityki: polityka 5 polityka pieniężna (emisyjna i kredytowa), budżetowa, fiskalna (podatkowa i celna), cenowo-dochodowa, inwestycyjna i lokalizacyjna, ubezpieczeń, zatrudnienia, naukowa i innowacyjna. 6 CZĘŚĆ II. Polityka pieniężna (monetarna) Istota i funkcje polityki pieniężnej Polityka pieniężna polega na stosowaniu podaży pieniądza jako instrumentu realizacji celów polityki gospodarczej. Jej głównym celem jest zapewnienie stabilnej wartości pieniądza (cen), czyli przeciwdziałanie inflacji. Głównym podmiotem polityki pieniężnej państwa jest krajowy bank centralny (w Polsce NBP), który: emituje pieniądz gotówkowy, reguluje funkcjonowanie systemu bankowego, pełni funkcję banku państwa kontrolując podaż pieniądza oraz, niekiedy, finansując deficyt budżetu państwa. Modelowym założeniem usytuowania banku centralnego jest jego niezależność od rządu. Warunkami skuteczności polityki banku centralnego jest jej spójność z polityką rządu (budżet). W UGW (UE) koordynatorem polityki pieniężnej jest EBC (Europejski Bank Centralny). Regulowanie podaży pieniądza Regulowanie podaży pieniądza polega na dostosowaniu jego ilości do aktywności gospodarczej i wzrostu cen. Wzrost masy pieniądza powinien odpowiadać stopie wzrostu gospodarczego. Narzędzia regulacji: emisja pieniądza gotówkowego, kształtowanie stopy procentowej, kształtowanie stopy dyskontowej, prowadzenie operacji otwartego rynku, zarządzanie rezerwami w systemie bankowym, bezpośrednia kontrola kredytów bankowych, selektywna polityka kredytowa i stosowanie preferencyjnych stóp procentowych, oddziaływanie na kurs walutowy. Emisja pieniądza gotówkowego Polityka emisyjna określa ilość pieniądza w obiegu, która zależy od: ilości pieniądza gotówkowego w obiegu, wielkości depozytów płatnych na żądanie, potrzeb wynikających z konieczności wymiany zużytych znaków pieniężnych na nowe, potrzeb wzrostu gospodarczego, 7 wielkości substytutów pieniądza w formie depozytów terminowych, w bankach komercyjnych i instytucjach nie-bankowych. (Różne ujęcia ilości pieniądza w gospodarce przy kształcie jej polityki (gotówka oraz depozyty płatne na żądanie plus depozyty terminowe w bankach komercyjnych lub depozyty terminowe w nie-bankowych instytucjach finansowych). Baza monetarna - zasób pieniądza wielkiej mocy. Obejmuje gotówkę w obiegu oraz rezerwy gotówkowe banków komercyjnych (instytucje finansowe obrotu pieniądza). Kształtowanie stopy procentowej Stopa procentowa pełni dwie podstawowe funkcje: 1) stanowi wskaźnik, który pozwala ocenić intencje polityki monetarnej państwa, co do rodzaju polityki: º polityka ekspansywna - zwiększanie podaży pieniądza, º polityka restrykcyjna – zmniejszenie podaży pieniądza. 2) stopa procentowa spełnia kluczową rolę w oddziaływaniu na gospodarkę. Jest instrumentem regulowania popytu na kredyt. Kontrola podaży pieniądza poprzez stopę procentową polega na ustaleniu przez bank centralny stopy procentowej, a następnie na dostarczeniu tylu pieniędzy (kredyt) dla banków komercyjnych, ile wynika z popytu na rynku. Mała stopa procentowa - brak oszczędności i selekcji inwestycji. Wysoka stopa procentowa - nadmierne ograniczenie konsumpcji. W Polsce podmiot uprawniony do ustalania stopy procentowej to Rada Polityki Pieniężnej (z prezesem NBP). Od 1998 r. decyzje RPP – nastawienie na osiągnięcie odpowiedniego poziomu inflacji (tzw. cel inflacyjny). Kształtowanie stopy dyskontowej Stopa dyskontowa jest to stopa procentowa pożyczek, które bank centralny udziela bankom komercyjnym. Wpływa ona na finanse banków komercyjnych i innych instytucji finansowych poprzez podaż i koszt kredytów. Podnoszenie stopy dyskontowej przez bank centralny to ograniczenie kredytowej banków komercyjnych w drodze zwiększania pożyczek. ekspansji Obniżenie stopy dyskontowej – zwiększa popyt banków komercyjnych na pożyczki z banku centralnego. Prowadzenie operacji otwartego rynku Operacje otwartego rynku to transakcje dokonywane z inicjatywy banku centralnego z bankami komercyjnymi. Obejmują one warunkową i bezwarunkową sprzedaż lub kupno papierów wartościowych lub dewiz, a także emisje własnych papierów dłużnych banku centralnego. Operacje otwartego rynku równoważą popyt i podaż środków utrzymywanych przez banki komercyjne w banku centralnym. Dzięki temu bank centralny wpływa na poziom krótkoterminowych stóp procentowych na rynku międzybankowym. Obecnie operacje otwartego rynku przeprowadzane przez Narodowy Bank Polski polegają na emisji własnych papierów dłużnych (7-dniowych bonów pieniężnych), których 8 minimalna rentowność jest równa stopie referencyjnej wyznaczonej przez Radę Polityki Pieniężnej. Zarządzanie rezerwami w systemie bankowym Bank centralny nakłada na banki obowiązek utrzymywania rezerwy obowiązkowej. Rezerwa ma na celu łagodzenie wpływu bieżących zmian płynności sektora bankowego na stopy procentowe na rynku międzybankowym. Służy również ograniczaniu nadpłynności banków. Rezerwą obowiązkową jest wyrażona w złotych część środków pieniężnych zgromadzonych na rachunkach bankowych i uzyskanych ze sprzedaży papierów wartościowych oraz innych środków przyjętych przez banki, podlegających zwrotowi, z wyjątkiem środków przyjętych od innego banku krajowego, a także pozyskanych z zagranicy, na co najmniej 2 lata. Rezerwa obowiązkowa utrzymywana jest na rachunkach w NBP. Wysokość stopy rezerwy obowiązkowej ustala Rada Polityki Pieniężnej. Od 31 października 2003 r. stopa rezerwy obowiązkowej wynosi 3,5% dla wszystkich rodzajów depozytów. Od 30 września 2003 r. wszystkie banki pomniejszają naliczoną rezerwę obowiązkową o równowartość 500 tys. euro. Środki rezerwy obowiązkowej od 1 maja 2004 r. są oprocentowane. Bezpośrednia kontrola kredytów bankowych Jest stosowana rzadko (np. w warunkach wysokiej inflacji) i polega na kontroli administracyjnej działalności kredytowej banku i instytucji finansowych. Zaletą jest wysoka skuteczność w kreowaniu pieniądza kredytowego, wady to między innymi: osłabienie konkurencji między bankami (niekorzystny wpływ kredytów na rozwój małych przedsiębiorstw, średnich nowych) reglamentacji niekorzystny wpływ na skuteczność - osłabienie w procesie selekcjonowania inwestycji pod względem ich efektywności. Selektywna polityka kredytowa i stosowanie preferencji Selektywna polityka kredytowa polega na stosowaniu ułatwień kredytowych dla kategorii pożyczkobiorców w celu wspomagania ściśle określonych preferowanych kierunków inwestowania (np. preferencje regionalne, lokalne lub związane z działami gospodarki (żywnościowa, budownictwo mieszkaniowe, termomodernizacja). Głównymi narzędziami selektywnej polityki kredytowej są kredyty o mniejszej stopie procentowej - jest stosowana razem z innymi narzędziami (dopływ pieniądza w postaci subwencji, udzielanie gwarancji kredytowych, powoływanie funduszy gwarancyjnych, instytucje finansowe). Oddziaływanie na kurs walutowy Celem jest stabilizowanie kursów walutowych, mających znaczenie dla kształtowania cen eksportu i importu i wpływ na stabilność cen krajowych. Im wyższy udział importu i eksportu w dochodzie narodowym, tym ważniejszy kurs. Polityka pieniężna wpływa ograniczająco na osiąganie nadwyżki eksportowej i powoduje aprecjację waluty, w Polsce kursy walutowe kształtują się pod wpływem działania mechanizmu rynkowego. Polityka twarda - zwalczanie inflacji. Ograniczenie podaży pieniądza, napływ depozytów, podwyższenie stóp % - zmiana kredytu - ograniczenie eksportu, obniżenie dochodu, popytu, zatrudnienia, ogólna recesja, wzrost bezrobocia itd. Od 12 kwietnia 2000 r. kurs złotego jest kursem płynnym i nie podlega żadnym ograniczeniom. Bank centralny nie stawia sobie za cel określenia z góry poziomu kursu 9 złotego do innych walut. Zastrzega sobie jednak prawo do interwencji, o ile uzna je za konieczne do realizacji celu inflacyjnego. Wstępując do Unii Europejskiej, Polska zobowiązała się, że przystąpi do strefy euro. W przyszłości złoty zostanie zatem zastąpiony wspólną walutą europejską, a politykę pieniężną będzie kształtował Europejski Bank Centralny. Jednym z warunków przystąpienia do strefy euro jest spełnienie kryterium stabilności kursu walutowego. Dlatego w okresie poprzedzającym przyjęcie euro kurs złotego do euro zostanie, na co najmniej dwa lata, usztywniony w ramach systemu kursowego ERM II (ang. Exchange Rate Mechanism II). Oznacza to, że w tym czasie Narodowy Bank Polski będzie utrzymywał rynkowy kurs złotego wobec euro w przedziale dopuszczalnych wahań w stosunku do ustalonego kursu centralnego. Podstawowe stopy procentowe NBP (maj 2009): Stopa procentowa: Stopa referencyjna *) Stopa lombardowa Stopa depozytowa Stopa redyskonta weksli Stopa rezerwy obowiązkowej: - od wkładów złotowych płatnych na każde żądanie - od terminowych wkładów złotowych - od wkładów w walutach obcych płatnych na każde żądanie - od wkładów terminowych w walutach obcych - od środków uzyskanych z tytułu sprzedaży papierów wartościowych z udzielonym przyrzeczeniem odkupu (repo) Oprocentowanie środków rezerwy obowiązkowej 3,75 5,25 2,25 4,00 Obowiązuje od dnia 2009-03-26 2009-03-26 2009-03-26 2009-03-26 3,5 2003-10-31 3,5 2003-10-31 3,5 2003-10-31 3,5 2003-10-31 0 2004-06-30 0,9 stopy redyskontowej weksli 2004-05-01 Oprocentowanie 10 Polityka budżetowa Budżet państwa na 2009 rok (Polska) (z Ustawy budżetowej na rok 2009 z dnia 9 stycznia 2009 r.): Dochody budżetu państwa 303.034.805 tys. zł z tego: podatkowe i niepodatkowe dochody budżetu państwa środki z Unii Europejskiej i z innych źródeł niepodlegające zwrotowi Wydatki budżetu państwa (nie większe niż) Deficyt budżetu państwa (nie większy niż) 269.433.341 tys. zł 33.601.464 tys. zł 321.221.112 tys. zł 18.186.307 tys. zł Podstawowym narzędziem polityki budżetowej jest budżet - roczny plan dochodów i wydatków oraz przychodów i rozchodów: 1) organów władzy państwowej, kontroli i ochrony prawa, 2) sądów i trybunałów, 3) administracji rządowej (Ustawa o finansach publicznych z 1998 r.); [Winiarski, str. 443] Budżet państwa jest uchwalany w formie ustawy budżetowej kalendarzowego. Budżet stanowi program działania rządu. na okres roku Budżet państwa jest zespołem narzędzi i środków służących realizacji określonych zadań społeczno-gospodarczych państwa. Udział budżetu państwa w PKB jest uważany za wskaźnik stopnia ingerencji państwa w gospodarkę. Budżet państwa spełnia trzy funkcje: funkcja alokacyjna, funkcja redystrybucyjna, funkcja stabilizacyjna. Funkcja alokacyjna polega na kształtowaniu struktury wytwarzanego produktu społecznego (gromadzenie dochodów i dokonywanie wydatków). Działania alokacyjne są dokonywane przez rząd między sektorem publicznym i prywatnym, a następnie wewnątrz tych sektorów. W sektorze publicznym alokacja polega na określeniu wielkości środków, które mogą być przeznaczone na konkretne zadania. Budżet przesądza o zakresie i formie wytwarzania dóbr i usług przez poszczególne jednostki publiczne. W sektorze prywatnym alokacja jest realizowana pośrednio przez działania wpływające na ukierunkowanie przeznaczenia dóbr, usług i czynników produkcji przy pomocy dotacji, subsydiów i podatków. Alokacja odzwierciedlana jest głównie po stronie wydatkowej, która określa rozmiary i zakres sektora publicznego. 11 Wydatki publiczne obejmują wydatki o charakterze inwestycyjnym i przeznaczone na działalność służb społecznych i ekonomicznych. Polityka alokacji może być realizowana także przez instrumenty dochodowe. Funkcja redystrybucyjna polega na oddziaływaniu przez państwo na ostateczny podział dochodów indywidualnych w drodze korygowania dochodów pierwotnych poprzez redukowanie przy zastosowaniu podatków. Dotyczy kształtowania ostatecznego budżetu w trzech płaszczyznach: bezpośredniej redystrybucji - realizowana za pomocą podatków i transferów pieniężnych socjalnych (np. zasiłki dla bezrobotnych), bezpłatnego lub częściowo płatnego zaspokajania potrzeb społecznych w drodze wykonywania świadczeń przez odpowiednie jednostki sektora publicznego, oddziaływania na warunki, w jakich dokonuje się pierwotna redystrybucja dochodu oddziaływanie na warunki, w jakich kształtuje się i uzyskuje dochody pierwotne. Podstawowym instrumentem polityki budżetowej jest podatek. Jest to przymusowe świadczenie w celu pokrycia obciążeń publicznych, pobierane przez państwo. Podatki wpływają na strukturę konsumpcji. Założenie polityki podatkowej - warunki rynkowe powodują nadmierne zróżnicowanie dochodów; instrumenty podatkowe pozwalają na korektę zróżnicowań. Rodzaje opodatkowania: podatek stały, podatek liniowy, podatek progresywny, podatek degresywny. Grupy źródeł przychodów z tytułu podatków: podatki od dochodów wewnętrznych (dochodów osobistych ludności i dochodów przedsiębiorstw), podatki bezpośrednie - np. ubezpieczenia społeczne, a także formy opodatkowania własności, podatki wewnętrzne pośrednie np. akcyza, VAT, (obrotowy), podatki z handlu zagranicznego - np. opłaty, podatki importowe i eksportowe. Stabilizacja procesów gospodarczych - zapewnienie wysokiego stopnia wykorzystania potencjału, stabilności cen, przeciwdziałanie inflacji, równe tempo wzrostu gospodarczego i bilansu płatniczego, realizowane przez regulowanie popytu. Gdy popyt jest niedostateczny - ograniczenia działalności gospodarczej, niski potencjał gospodarczy - stymulacja wzrostu poprzez obniżkę podatków i wydatków budżetowych aż do deficytu budżetowego. Wzrost wydatków - zwiększenie proporcjonalne wzrostu dochodu narodowego (efekt mnożnikowy). Gdy popyt jest zbyt duży, występuje ryzyko przegrzewania koniunktury. - inflacja – polityka budżetowa przeciwdziała jej poprzez zwiększenie przychodów budżetu i ograniczanie wydatków - zmniejszenie konsumpcji, inwestycji; hamuje ceny, produkcję, obniża poziom zatrudnienia. Powoduje powstanie problemu bezrobocia. Najlepsze narzędzia polityki budżetowej to obciążenia podatkowe. Polityka budżetowa dostosowuje instrumenty podatkowe do koniunktury. Reaguje na wzrost gospodarczy np. przez odliczanie podatku od VAT od zakupów inwestycyjnych, kosztów inwestycji od podstawy opodatkowania, ulgi proeksportowe. Nadwyżki na rynku krajowym i za granicą. 12 Występują następujące prawidłowości: zbyt niski poziom opodatkowania - nie sprzyja koniunkturze - zbyt mały budżet, nie dostarcza ludziom dóbr publicznych (brak pobudzenia produkcji), wzrost opodatkowania - wzrost podaży dóbr publicznych, korzystne warunki dla gospodarki, zbyt wysoki poziom podatków - osłabienie bodźców do pracy, oszczędzania i inwestowania. Krzywa Laffera 50 Wpływy podatkowe 45 40 35 30 25 20 15 10 5 0 0 20 40 60 80 100 Stopa podatkowa Typy polityki budżetowej Typ pasywny - opiera się na założeniu, że określane ustawowo zasady kształtowania dochodów i wydatków budżetowych kształtują mechanizm samoregulacyjny, jego działanie to automatyczne reagowanie na zmiany sytuacji gospodarczej w celu wyzwalania impulsów do kompensowania wahań koniunkturalnych. W praktyce jest to podział na poszczególne obszary gospodarki. Typ aktywny (dyskrecjonalny) - aktywna polityka gospodarcza polega na podejmowaniu odpowiednich środków w celu przeciwdziałania wahaniom koniunkturalnym, stabilizacji cen lub ograniczania bezrobocia. Podstawowe rodzaje działań aktywnej polityki gospodarczej obejmują zmiany: stawek podatkowych, transferów z budżetu państwa (większe subwencje dla gmin), wydatki na roboty i inwestycje publiczne. Fazy regulacji Regulowanie rozwoju gospodarczego to proces, w którym możemy wyróżnić fazy: Faza I - rozpoznania - obejmuje okres do czasu uzyskania niezbędnych informacji oraz dokonania odpowiednich analiz i ocen sytuacji Faza II - decyzyjna - obejmuje ona ustalanie form i zakres niezbędnych zmian oraz dobór odpowiednich instrumentów polityki budżetowej dostosowanych do tej sytuacji (z fazy I) Faza III - instrumentalna - obejmuje ona postępowanie administracyjne i legislacyjne związane z realizacją założonych zmian w polityce gospodarczej 13 Faza IV - ujawniania się efektów podjętych działań (gospodarkę cechuje znaczna inercja) Polityka budżetowa - czy tylko budżet państwa? Parlament Europejski przyjął budżet UE na lata 2007-13. Budżet Unii na kolejną siedmiolatkę wyniesie łącznie ponad 864 mld euro, czyli 1,05 proc. unijnego Dochodu Narodowego Brutto. Polska ma być jednym z największych beneficjentów tego budżetu - przypadnie jej łącznie 89,6 mld euro, co po odjęciu naszej składki daje około 60 mld netto. W ramach polskiej części budżetu aż 59 mld euro pójdzie na fundusze strukturalne i spójnościowe, 24 mld - do rolników. (O ile oczywiście polskie władze będą potrafiły wszystkie te pieniądze wykorzystać). 14 Polityka podatkowa Polityka podatkowa stanowi część polityki budżetowej. Jej przedmiotem jest kształtowanie systemu i metod podatkowych w celu zapewnienia przychodów budżetowi państwa. Podatek realizuje cele gospodarcze w budżecie, jest to kategoria ekonomiczno - prawna, stanowi jednostronne, bezzwrotne i nieodpłatne świadczenie pieniężne pobierane przez organy państwa lub innej instytucji sprawującej władzę Funkcje podatku: fiskalna, regulacyjna (alokacyina), stymulacyjna. ad.1) Dostarcza budżetowi dochodów na utrzymanie państwa i realizację zadań. ad.2) Polega na korygowaniu podatku. Kształtowanie wielkości dochodu podatników. ad.3) Polega na wykorzystaniu podatku do pobudzenia wzrostu gospodarczego, Wywiera hamujący lub promujący wpływ na warunki działania jednostek, tempo rozwoju, wielkości i struktury konsumpcji. Trzy wymogi systemu podatkowego (według zasad Adama Smitha): System podatkowy powinien mieć zharmonizowaną strukturę (wyeliminowanie sprzeczności w zakresie celów różnych rodzajów opodatkowania), być racjonalny ekonomicznie (oparcie na podatku dochodowym), być racjonalny pod względem prawnym (logiczna, jasna i zwarta całość, z zachowaniem powiązań poszczególnych elementów). Ponadto system podatkowy powinien zapewniać: równomierność obciążenia, pewność podatku dla opodatkowanego, dogodność podatkową, „taniość” podatków. Źródła przychodów podatkowych powinny charakteryzować się: trwałością, gwarancją wpływów budżetowych, podatki mają sprzyjać rozwojowi działalności gospodarczej, rozwiązania winny uwzględniać społeczne skutki rozwiązań fiskalnych. Obciążenia podatkowe powinny uwzględniać zdolność podatkową z uwzględnieniem: sytuacji podatnika, rodzaju i wielkości przedmiotu opodatkowania. Podatek od osób fizycznych - wysokość regulowana przez stopę podatkową i modyfikację podstawy (kwoty wolne, wyłączenia, obniżenie wymiany) - socjalne, rodzinne, inwestycyjne. Wzrost podatku łagodniejszy przy dużej liczbie stawek, progów i przedziałów podatkowych. 15 Podatek konsumpcyjny - od dochodu wydatkowanego. Obciąża pośrednio osoby kupujące towary, zawierając podatek w cenie nabywanych towarów. Sprzedający jest płatnikiem podatku. Podatnikiem jest konsument. Charakter ogólny lub selektywny (stosowany do niektórych towarów). Zaliczamy do nich: podatek obrotowy, podatek od wartości dodanej, akcyza i opłata monopolowa. Podatki ogólne to: obrotowy, od wartości dodanej. Podatek obrotowy był stosowany w Polsce do czasu wprowadzenia VAT. Naliczany był wg stawki % od wartości sprzedaży. Przedmiotem opodatkowanym VAT są obroty handlowe i usługowe krajowe bez eksportu. Podstawą jest cena sprzedaży w każdej formie obrotu z ceny jest wyłączona ta wartość, która jest zapłacona w poprzednich fazach obrotu. Często stawki podwyższone (towary luksusowe) lub ulgowe (socjalne). W Polsce VAT wprowadzono w reformie podatkowej od lipca 1993 r. Walorami jego są: odporność na inflację, płynne i szybkie zasilanie budżetu, utrudnianie oszustw podatkowych, nie zakłócanie konkurencji, wyłączenie podwójnego opodatkowania od inwestycyjnych. Podatki konsumpcyjne: akcyza, opłata monopolowa, cła. W Polsce zakres przedmiotowy akcyz jest szerszy niż w Europie. Charakter podatków selektywnych podobny jak VAT, ale różne stawki. Cechy podatków konsumpcyjnych: prostota, niskie koszty poboru, wysoka wydajność poboru. Dwa rodzaje realizacji polityki podatkowej: Polityka pasywna - określane ustawowo zasady kształtowania dochodów i cen tworzą mechanizm reagowania automatycznego cen i dochodów na zmianę sytuacji gospodarczej. Stabilizacja rozwiązań - działanie nie wymaga decyzji - działanie następuje w wyniku zmian sytuacji gospodarczej. Polityka aktywna - podejmowanie odpowiednich działań - przeciwdziałanie inflacji, Zróżnicowanie dynamiki dochodów i ograniczenie bezrobocia. Argumenty przeciw aktywnej polityce: 16 nieskuteczność, niezgodna z rynkiem, kosztowna administracja, biurokracja, wzrost płac i cen nie ulega likwidacji - tylko przesunięcia w czasie - presja inflacyjna (inflacja tłumiona). Argumenty za aktywną polityką: konieczna w warunkach monopolu rynku, korporacji i związków zawodowych, one tworzą niedoskonałą konkurencję, taka polityka wykorzystania zasobów, zatrudnienia i danej stopy inflacji, to wyższy poziom pozwala na utrzymywanie stopy wzrostu płac w stosunku do wydajności, łagodzenie sprzeczności między cenami a zatrudnieniem. Podatek liniowy Twórcy koncepcji: Robert Hall, Alvin Rabushka. Instytut Hoovera, Stanford – 1981, dla USA; 19% CIT, 19% PIT Istota podatku liniowego (w czystej formie) a kwota wolna od opodatkowania Teza: niższe podatki tworzą zachęty do pracy, oszczędności i inwestycji a więc sprzyjają wzrostowi gospodarczemu, który z kolei powoduje przyrost pracy, dochodów i nie powoduje zmniejszenia dochodów budżetowych; º ograniczenie szarej strefy i poprawa ściągalności podatków (Gruzja, Kirgizja – 50% szara strefa; por. Raport z transformacji) Pionierzy: Estonia (1994), Litwa, Łotwa; Rosja (2001) – wzrost dochodów i wysokie oceny konkurencyjności (Raporty MDI, WEF, FEwK) º Następni: Ukraina, Gruzja, Kirgistan, Kazachstan, Słowacja, Rumunia, Macedonia, Czarnogóra, Mongolia, 2008 – Albania, Bułgaria, Czechy - od dochodu superbrutto (powiększonego o składki socjalne) Opinie ws. podatku liniowego i argumenty zwolenników i przeciwników: º wymiar polityczny º wpływ na konkurencyjność gospodarki i sprawiedliwość społeczną º koszt administrowania systemem (USA – 10-20% wpływów) º efektywna stopa podatkowa (W. Buffet) º USA – dodatkowa motywacja – ewentualne zniesienie odpisów oprocentowania kredytów hipotecznych º inne (J. Osiatyński, Z. Sadowski, A. Wernik) Opinie ws. podatku liniowego: - Jestem za wprowadzeniem podatku liniowego, ale tylko w momencie, gdy będzie to bezpieczne dla gospodarki i budżetu - mówi minister finansów Jacek Rostowski w wywiadzie dla Rzeczpospolitej. I kategorycznie dodaje: - Rok 2009 to za wcześnie. - Nigdy nie zaakceptuję czegoś, co będzie nieodpowiedzialne – stwierdził w rozmowie z "Rzeczpospolitą" Rostowski pytany, czy poda się do dymisji, jeśli rząd będzie chciał przeforsować wprowadzenie podatku liniowego od początku przyszłego roku. 17 Reforma podatkowa / finansów publicznych zmniejszenie wydatków zmniejszenie/zwiększenie dochodów zmiana struktury wpływów / źródeł zmiana struktury obciążeń podatkowych zwiększenie skuteczności zwiększenie przejrzystości uproszczenie systemu zmniejszenie kosztów (poboru i SYSTEMU) 18 Polityka zatrudnienia Wrzesień 2007 r. był kolejnym miesiącem, w którym odnotowano spadek liczby bezrobotnych i stopy bezrobocia, zarówno w ujęciu rocznym, jak i miesięcznym - podał w komunikacie Główny Urząd Statystyczny. Bezrobotni zarejestrowani w urzędach pracy w końcu września 2007 r. stanowili 11,6 procent cywilnej ludności aktywnej zawodowo. W sierpniu 2007 r. stopa bezrobocia wynosiła 11,9 procent, we wrześniu 2006 r. - 15,2 procent. Najwyższa stopa bezrobocia utrzymywała się nadal w województwach: warmińskomazurskim (19 procent), zachodniopomorskim (16,7 procent), kujawsko-pomorskim (15,2 procent) oraz świętokrzyskim (14,9 procent). Najniższą stopą bezrobocia charakteryzowały się województwa: wielkopolskie (8,3 procent), małopolskie (9 procent) oraz mazowieckie (9,5 procent). W stosunku do września ubiegłego roku stopa bezrobocia obniżyła się we wszystkich województwach. Liczba bezrobotnych zarejestrowanych w urzędach pracy w końcu września 2007 r. wyniosła 1 mln 777,8 tys. osób (w tym 1 mln 59,0 tys. kobiet) i była niższa niż przed miesiącem o 44,1 tys. osób. W ujęciu rocznym obniżyła się ona o 585,9 tys. W porównaniu z wrześniem ubiegłego roku spadła liczba bezrobotnych nowo zarejestrowanych oraz zmniejszyła się liczby bezrobotnych wyrejestrowanych z ewidencji urzędów pracy. We wrześniu 2007 r. do urzędów pracy zgłoszono mniej ofert pracy niż w poprzednim miesiącu, a więcej niż w analogicznym okresie ubiegłego roku. W porównaniu z wrześniem 2006 r. wyraźne zmiany odnotowano w strukturze bezrobotnych według wieku, do 24 lat (różnica in minus o 2,4 punktu procentowego). Zmniejszył się także odsetek osób pozostających bez pracy powyżej 1 roku (różnica in minus o 2,3 punktu procentowego). … ale w 2009 roku stopa bezrobocia wyniosła: Ostatnia wartość (IV 2009) 11% Zmiana -0.2 Poprzednia wartość (III 2009) 11.2% Wartości ekstremalne Największa: 20.7% (II 2003) Najmniejsza: 8.8% (X 2008) Kraj Źródło Polska (Europa) Główny Urząd Statystyczny Opis Stopa bezrobocia jest to wielkość statystyczna obrazująca wielkość wskaźnika bezrobocia w danym kraju. Wskaźnik może być liczony na dwa sposoby: - jako stosunek liczby osób zarejestrowanych jako poszukujące pracy do zasobu siły roboczej; – jako relacja liczby osób zarejestrowanych jako poszukujące pracy do liczby ludności w wieku produkcyjnym, tj. do liczby osób w granicach wiekowych określających w danym kraju wiek produkcyjny (w Polsce 16-60 lat dla kobiet i 16-65 lat dla mężczyzn); Stopa bezrobocia obliczona drugim sposobem jest zawsze niższa, bo liczebność ludności w wieku produkcyjnym jest zawsze większa od liczebności zasobu siły roboczej. 19 BAEL - badanie prowadzone od maja 1992r. zgodnie z metodyką Międzynarodowej Organizacji Pracy co kwartał przez Główny Urząd Statystyczny badanie aktywności ekonomicznej ludności, polegające na ankietowaniu ogólnopolskiej próby gospodarstw domowych. Jest to specyficzne badanie panelowe, w którym w każdej kolejnej fali badania wymieniana jest 1/4 składu próby (tzw. panel rotacyjny). Badanie zgodne z metodyką Międzynarodowej Organizacji Pracy zapewnia porównywalność uzyskanych danych w skali międzynarodowej. Badania dotyczą reprezentacyjnej próby osób w wieku 15 i więcej lat. W trakcie BAEL zostaje ustalona liczba osób aktywnych zawodowo, równa sumie pracujących i bezrobotnych. Bierni zawodowo to ci, których nie sklasyfikowano ani jako pracujących ani jako bezrobotnych. Zgodnie z metodyka BAEL pracującymi są osoby, które w badanym tygodniu co najmniej przez 1 godzinę wykonywały pracę zarobkową, tzn. prowadziły własną działalność gospodarczą(zatrudniając co najmniej 1 pracownika najemnego), pracowały na własny rachunek, były zatrudnione w charakterze pracownika najemnego na podstawie stosunku pracy, pomagały bez umownego wynagrodzenia w prowadzeniu rodzinnej działalności gospodarczej lub uczyły sie zawodu otrzymując wynagrodzenie. Osoby, które akurat nie pracowały z powodu urlopu, choroby, strajku, przerwy w działalności zakładu, pogody, są również zaliczane do pracujących. Dodajmy, że w niektórych krajach do pracujących zalicza się nawet żołnierzy. Aby osoba została uznana za bezrobotną wg BAEL, musi spełniać 3 warunki: nie pracowała w okresie badanego tygodnia Przez 4 tygodnie (wliczając jako ostatni-tydzień badany)poszukuje aktywnie pracy jest gotowa do podjęcia pracy w badanym lub następnym tygodniu Do bezrobotnych zalicza się także osoby, które znalazły pracę oraz czekają na jej rozpoczęcie (do 30 dni) Na podstawie BAEL oblicza sie także współczynnik aktywności zawodowej oraz wskaźnik zatrudnienia. Polityka zatrudnienia - czynne oddziaływanie władz państwowych na rynek pracy pod kątem potrzeb gospodarczych kraju oraz godzenia interesów pracodawców i zatrudnionych (por. Winiarski, str. 466); Geneza - polityka pracy – ingerencja państwa w rynek pracy (ochrona pracy), W. Brytania, pocz. XIX w. Cel nadrzędny polityki państwa - polityka zatrudnienia powinna mieć swoje autonomiczne cele (wykorzystywanie zasobów pracy, samodzielne źródła utrzymania), a nie instrumentalne jej podporządkowanie gospodarce. Rola Międzynarodowej Organizacji Pracy (MOP) (1919) - konwencja ratyfikacyjna i wypływ na politykę zatrudnienia (od Wielkiego Kryzysu 1929-34) – ubezpieczenie bezrobotnych, bezrobocie młodzieży Zadania i cele polityki zatrudnienia w państwie wypływają z funkcji zatrudnienia: funkcji społecznej - kształtowanie zatrudnionych w procesie rozwoju społecznego, funkcji ekonomicznej - rozwój gospodarczy czynnik pracy, funkcji dochodowej - zatrudnienie, tworzenie i podział dochodu narodowego. Polityka zatrudnienia podejmuje zadania: redukcja bezrobocia 20 likwidacja ubóstwa wypełnianie luki zatrudnieniowej oddziaływanie na decyzje w sprawie wyboru miedzy bezrobociem a inflacją Reorientowanie instytucji funkcjonujących na rynkach pracy (Urzędy Pracy, instytucje gospodarki rynkowej zajmujące się zatrudnieniem). Rodzaje bezrobocia frykcyjne, strukturalne, koniunkturalne, nieefektywnego popytu, placowe, ukryte. Ad.1) Równoległe występowanie bezrobocia i wolnych miejsc pracy; Wynika z terytorialnego lub zawodowego niedostosowania popytu i podaży siły roboczej. To ruchliwość zawodowa robotnik6w, poszukiwanie innej pracy itp. Ad.2) Wynika z niedostosowania struktur przestrzennych i kwalifikacyjnych, branżowych dotyczących podaży i popytu. Zmiany w związku z innowacyjnością technicznoorganizacyjną i konkurencyjnością gałęzi. Ad.3) Wynika ze spadku produkcji i sytuacji kryzysowych w gospodarce. Ad.4) Brak odpowiedniej liczby miejsc pracy (braki popytu). Ad.5) Nieakceptowanie oferowanych miejsc pracy z powoda niskich płac. Ad.6) Przerost zatrudnienia (nie występuje w gospodarce rynkowej). Gwałtowny wzrost bezrobocia w okresie transformacji w krajach EŚ-W Metody pomiaru bezrobocia: statystyka UP, BAEL (GUS), spis powszechny. Podstawy teoretyczne kształtowania się zatrudnienia i bezrobocia: Klasyczna koncepcja rynku pracy (podaż, popyt), Teoria J.M. Keynesa (roboty publiczne, mnożnik zatrudnienia), Naturalna stopa bezrobocia (M. Friedman, E.S. Phelps), Krzywa Philipsa (współzależność: stopa bezrobocia, stopa inflacji). Stagflacja a koncepcja krótkookresowej wymienialności/substytucyjności bezrobocia i inflacji Instrumentacja polityki zatrudnienia: zwiększanie popytu na siłę roboczą 21 subwencjonowanie płac i zatrudnienia w sektorze prywatnym (a także subsydia eksportowe) tworzenie nowych miejsc pracy w sektorze państwowym programy) popieranie przedsiębiorczości (MŚP, inicjatywy lokalne, self-employment, zasiłki celowe na zakładanie firm, mikrokredyty, etc). roboty publiczne. ograniczanie podaży siły roboczej. zmniejszanie zasobów siły roboczej. skracanie czasu pracy. transfer siły roboczej – międzynarodowy i europejski rynek pracy. Koordynacja polityk gospodarczych w Unii Europejskiej Zakres i intensywność koordynacji polityk gospodarczych w Unii Europejskiej Zakres polityki gospodarczej Koordynacja pełna Koordynacja formalna Podatkowa X Konkurencji X Regionalna X Zatrudnienia i polityki socjalnej X Przedsiębiorczości X Polityka przemysłowa X Dobrobytu Polityka kursowa Koordynacja ograniczona X X Polityka ochrony konsumenta X Polityka pieniężna X Polityka budowy wewnętrznego rynku X Polityka rolna X Rybołówstwa X Energetyczna X Transportowa X Badania i rozwój X Źródło: Jan Solarz, str. 226 22 Polityka strukturalna Struktura gospodarki to układ elementów gospodarki oraz zespół relacji między nim. Najważniejszymi parametrami charakteryzującymi są: - udział w wytwarzaniu dochodu narodowego - majątek trwały Najważniejszymi przemianami są: 1. Struktura działowo – gałęziowa i sektorowa, która jest określona przez układ przedmiotowy. 2. Struktura przestrzenna 3. Struktura własnościowa, struktura ta wynika z relacji środków własności i środków produkcji Integralnym składnikiem procesów gospodarczych są przemiany strukturalne ich czynnikiem motorycznym jest postęp techniczny i technologiczny, który wpływa na pogłębianie się specjalizacji i społecznego podziału pracy, poprawę efektywności. Ogólnym kierunkiem wspierania przemian społeczno – gospodarczych jest rozwój sfery usług. sektory: - rolnictwo, leśnictwo, łowiectwo, rybołówstwo przemysł i budownictwo szeroko rozumiana sfera usług Polityka strukturalna obejmuje całokształt przedsięwzięć podejmowanych przez organizacje państwowe w celu kształtowania podrzędnych struktur gospodarczych. Najbardziej zaawansowaną formą polityki strukturalnej uznaje się restrukturyzację. Jej zadaniem jest: nadrzędność celu aktywne kształtowanie nowego, zamierzonego układu strukturalnego Cechą układów strukturalnych jest ich współzależność i wzajemne sprzężenia, które łączą poszczególne elementy układów strukturalnych. Z polityką strukturalną powinna być spójna i zharmonizowana polityka realizowana względem poszczególnych działów tj. sektorową, działów gospodarki narodowej. Celami są: poprawa ekonomicznej efektywności gospodarki (dziedziny o niskiej rentowności do wysokiej rentowności przyspieszenie rozwoju gospodarczego unowocześnienie gospodarki (rozwijanie tych dziedzin, które szybciej się rozwijają) podnoszenie konkurencyjności krajowych wyrobów na rynkach światowych przezwyciężanie barier i ograniczeń rozwojowych Zaletą polityki strukturalnej jest system preferencji i innych narzędzi ekonomicznych, które zmieniając istniejące w poszczególnych dziedzinach relacje opłacalności mają skłaniać podmioty gospodarcze do poszczególnych zmian struktury prowadzonej działalności. Polityka strukturalna może być realizowana za pomocą szerokiej gamy środków, poprzez które dokonuje się interwencja państwa i następuje regulacja działań podmiotów gospodarczych. 23 Wybór odpowiednich środków zależy od wielu czynników a w szczególności ekonomicznopolitycznych, społecznych, instytucjonalnych oraz historycznych. Formy polityki strukturalnej Polityka ta może przybierać formę dostosowawczą – zmierzać do gospodarki zgodnej z zasadami działającego systemu, polityka zapobiegawcza – bazuje na mechanizmach rynkowych i ogranicza działania rewolucyjne do usuwania barier hamujących sprawne funkcjonowanie rynku. Interwencja – ingerująca bezpośrednio w procesy gospodarcze w celu osiągnięcia zamierzonych przekształceń strukturalnych. degresywna – chroniąca wspomagająca te dziedziny gospodarki, które przeżywają trudności gospodarcze ofensywna – aktywnie wspiera dostosowywanie się gospodarki do nowych warunków w drodze promocji nowych przyszłościowych dziedzin gospodarczych. W praktyce polityka strukturalna polega na stosowaniu różnych form (mają one znaczenie komplementarne względem siebie). Polityka przemysłowa – to działalność interwencyjna państwa wobec przemysłu polegająca na modyfikacji alokacji dokonywanej przez rynek. Zakres polityki przemysłowej może być różny: 1. Ogólny – dotyczy całości przemysłu, przy pomocy środków polityki makroekonomicznej 2. Selektywny – dotyczy określonych gałęzi, branż lub przedsiębiorstw w oparciu o preferencje strukturalne (polityka sektorowa). Potrzeba modyfikowania przez państwo działania mechanizmów rynkowych wynika z ułomności działania rynku. Ułomności mogą mieć charakter: 1. Statyczny – przedsiębiorstwa produkcyjne zadowalające się osiąganiem niższej produkcji, bowiem w warunkach rynkowych mają możliwość dyktowania cen 2. Ułomności o charakterze dynamicznym Polityka przemian może być polityką aktywną lub defensywną. Aktywna – polega na pobudzaniu przemian strukturalnych w przemyśle, innowacyjności, jest realizowana przy pomocy różnych środków, państwo angażuje się w finansowanie badań naukowych, ułatwia przenikanie innowacji technicznych pomiędzy gałęziami przemysł, państwo dba o dopływ wykwalifikowanych kadr, dba o rozwój infrastruktury, dostawę komponentów Defensywna – polega na działaniach ochronnych wobec przemysłu zmierzających do: - utrzymania zatrudnienia - zapewnienia bezpieczeństwa ekonomicznego - utrzymania ważnych gałęzi przemysłu - ograniczenia monopolistycznych działań konkurencji zagranicznej. 24 Wspólna Polityka Rolna Unii Europejskiej Wspólna polityka rolna - wszystkie przedsięwzięcia dotyczące sektora rolnego, podejmowane przez Wspólnotę Europejską w celu wypełnienia postanowień zapisanych w Traktatach Rzymskich. Obejmuje: rolnictwo, leśnictwo, uprawę winorośli oraz ogrodnictwo. Jest to pierwsza wspólna polityka WE. Cele WPR zostały określone w art. 33 TWE. Wspólny rynek oznacza, że zostają zniesione wszelkie ograniczenia w handlu produktami gleby, lasu i morza wewnątrz WE. Obowiązuje zakaz stosowania ceł i innych barier utrudniających swobodny przepływ towarów rolnych, zakaz subsydiowania rolnictwa wbrew nakazom równej konkurencji. Funkcjonują wspólne ceny, stałe kursy walutowe w obrotach towarami rolnymi, nastąpiła harmonizacja przepisów administracyjnych, fitosanitarnych, weterynaryjnych i ochrony zdrowia. Częścią składową WPR jest Wspólna Polityka Strukturalna. Podstawowe założenie polityki rolnej podstawową jednostką produkcyjną w rolnictwie jest gospodarstwo rodzinne, rolnictwo jest szczególnym sektorem gospodarki unijnej, które ma zapewnić samowystarczalności WE w zakresie produktów rolnych, polityka rolna wymaga osobnych regulacji prawnych Podstawowe zasady WPR zasada jednolitego rynku (swobodny przepływ produktów rolnych między państwami członkowskimi). zasada preferencji WE (pierwszeństwo zbytu własnych produktów). zasada finansowej solidarności (finansowanie kosztów ponoszą wszystkie państwa członkowskie). Zasada ta jest realizowana za pośrednictwem Europejskiego Funduszu Rolniczego Rozwoju Obszarów Wiejskich (poprzednio: Europejskiego Funduszu Orientacji i Gwarancji Rolnych). Osiągnięciu celów WPR mają służyć regulacja poszczególnych rynków rolnych wsparcie finansowe dochodów rolników współfinansowanie projektów inwestycyjnych i modernizacyjnych w rolnictwie i na obszarach wiejskich system składowania i sprzedaży towarów rolnych wspólne techniki stabilizacji wywozu, lub przywozu towarów Mechanizmy stabilizacji interwencja na rynku wewnętrznym i ochrona zewnętrzna obejmująca: zboża, cukier, oliwę, masło, mleko w proszku, wołowinę, wieprzowinę, świeże owoce i warzywa. ochrona zewnętrzna bez interwencji, obejmująca: rzepak, jaj, drób, wino, chmiel, kwiaty. refundacje wywozowe (eksportowe) w formie subsydiów (rekompensata dla różnicy pomiędzy wyższymi cenami na rynkach wewnętrznych, a niższymi na rynkach światowych), obejmują: zboża, cukier, produkty mleczne, wołowinę, wieprzowinę, świeże owoce i warzywa 25 refundacje produkcyjne w formie subsydiów (rekompensata dla różnicy pomiędzy wyższymi cenami na rynkach wewnętrznych, a niższymi cenami surowców importowanych), obejmują: zboża i cukier Rozwój WPR 1952-1962- prace nad sprecyzowaniem regulacji lata 60- "złoty okres" WPR 1969-1975- początek kryzysu WPR i pierwsze projekty reform, lata 70-80- kryzys, wzrost protekcjonizmu, nadwyżki produkcyjne 1984-obecnie okres zmian Reformy WPR lata 60. - plan Mansholta 1992 - Reformy MacSharr'ego: º zmiany struktury wydatków na wspieranie rolnictwa i rozwoju obszarów wiejskich º obniżenie cen skupu niektórych produktów, tak, aby zbliżyć je do cen na rynkach światowych Agenda 2000 Zaproponowanie zmian wydatków na politykę rolną. Obejmowały one obniżkę wydatków na interwencje rynkowe i subsydia eksportowe wzrost płatności kompensacyjnych wzrost dodatków na ochronę środowiska, zalesienie i wcześniejsze emerytury fundusze przedakcesyjne dla państw kandydujących skutki i problemy WPR wysokie koszty (ponad połowa budżetu UE) konflikt interesów z krajami spoza UE negatywny wpływ na środowisko ograniczenie importu spoza UE rozbudowana biurokracja nierynkowe polityka cenowa Obecny etap rozwoju WPR (w perspektywie 2007-13) 26
