Konspekt zajęć

Konspekt zajęć
Wybrane zagadnienia z zakresu psychologii i psychiatrii –
niezbędne w pracy sędziego rodzinnego
dr Elżbieta Skupień
Kontakt sędziego z osobami chorymi psychicznie i zaburzonymi
osobowościowo w kontekście prowadzonych postępowań sądowych.
I. Podział i rozpowszechnienie chorób psychicznych
/Zaburzenia nerwicowe, zaburzenia osobowości, psychozy ostre,
psychozy przewlekłe, definicje, systemy klasyfikacji/
II. Objawy chorób psychicznych:
1. Wygląd zewnętrzny:

sposób ubierania ;

sposób poruszania się ;

sposób zachowania .
2. Nastrój:

beztroska, pogoda ducha, nieśmiałość i niepewność - otępienie;

euforia, postawa wyższościowa - mania

smutek,
osłabienie
reakcji
emocjonalnych,
twarz
amimiczna
-
depresja

euforia,
krotochwilność,
brak
dystansu
czołowych

apatia, stępienie uczuciowe – schizofrenia
3. Zaburzenia przekazu werbalnego:
 mowa spowolniała, dyzartryczna, jąkanie
 afonia
 afazja: / ruchowa, czuciowa, mieszana/.
4. Zaburzenia myślenia:
 dotyczące formy
 dotyczące treści:
5. Zaburzenia spostrzegania
-
uszkodzenie
płatów
 wytwórcze
 ubytkowe
III. Charakterystyka zaburzeń psychicznych
1. Zaburzenia nerwicowe

Definicja: w poprzednich klasyfikacjach diagnostycznych stanowiły
odrębną kategorię, wg obowiązującego obecnie ICD-10 zaburzenia
nerwicowe to takie zaburzenia psychiczne, które nie mają podłoża
organicznego, o zróżnicowanej symptomatyce; zespół dysfunkcji
narządów, psychogennych zaburzeń emocjonalnych.

Podział, ze szczególnym uwzględnieniem „zaburzeń nerwicowych,
związanych ze stresem i pod postacią somatyczną” (wg ICD-10):
 zaburzenia lękowe w postaci fobii,
 zaburzenia obsesyjno-kompulsyjne (dawniej nerwica natręctw)
 reakcja na ciężki stres i zaburzenia adaptacyjne,
 zaburzenia dysocjacyjne (konwersyjne),
 zaburzenia występujące pod postacią somatyczną,
 inne zaburzenia nerwicowe.

Objawy:
 zaburzenia
emocji
(lęk,
fobie,
labilność
emocjonalna,
stan
podwyższonego napięcia, przygnębienie, zaburzenia snu, apatia,
 objawy
somatyczne
kręgosłupa;
(napięciowe
bóle
głowy,
żołądka,
serca,
kołatanie serca, drżenie kończyn; zaburzenia
seksualne; zaburzenia funkcjonowania organów wewnętrznych;
brak czucia),
 zaburzenia poznawcze (natręctwa ruchowe, myśli natrętne, trudności
w koncentracji
uwagi,
subiektywnie
odczuwalne
zmiany
w
percepcji rzeczywistości)

epizod depresyjny – obniżenie nastroju; utrata zainteresowań i
zdolności
do
prowadzące
cieszenia
do
się,
wzmożonej
radości;
zmniejszenie
męczliwości
i
energii
zmniejszania
aktywności; ponadto często spotykane objawy - osłabienie
koncentracji uwagi; niska samoocena i mała wiara w siebie;
poczucie winy i małej wartości; pesymistyczne, czarne widzenie
przyszłości;
myśli
i
czyny
samobójcze;
zaburzenia
snu;
zmniejszony apetyt;


agresja
Mechanizm:
błędne koło objawów nerwicowych (lęk, zaburzenia
wegetatywne,
egocentryzm – sprzężenie zwrotne między objawami.
2. Zaburzenia osobowości

Definicja: to jedno z najbardziej spornych zagadnień psychiatrii i
psychologii klinicznej, różnica zdań dotyczy przede wszystkim istoty
pojęcia zaburzeń osobowości. Następstwem tego jest brak jednoznacznych
kryteriów diagnostycznych, a także różnorodność koncepcji tłumaczących
genezę i mechanizmy powstawania i rozwoju zaburzeń. Obecnie w
praktyce
przeważa
opisowe
ujęcie
zaburzeń
osobowości,
większość
psychiatrów i psychologów posługuje się pojęciami z zakresu różnych
orientacji
teoretycznych,
w
kwestii
etiologii
przyjmuje
najczęściej
stanowisko eklektyczne. Wobec trudności zdefiniowania pojęcia proponuje
się przedstawienie kilku najbardziej wpływowych kierunków teoretycznych
i opisanie w zarysie, w jaki sposób osobowość jest definiowana (wg A.
Reber, Słownik psychologiczny, 2000)

-
Klasyfikacja zaburzeń osobowości (wg ICD-10)
specyficzne zaburzenia osobowości

osobowość paranoiczna,

osobowość schizoidalna,

osobowość dyssocjalna,

osobowość histrioniczna,

osobowość anankastyczna,

osobowość lękliwa (unikająca),

osobowość zależna,

osobowość chwiejna emocjonalnie,

zaburzenia osobowości mieszane.

Cechy najczęściej występujących zaburzeń osobowości:
 Osobowość dyssocjalna (antyspołeczna wg DSM) – bezwzględne nieliczenie
się
z
uczuciami
innych;
silna
i
utrwalona
postawa
braku
odpowiedzialności i lekceważenia norm, reguł i zobowiązań społecznych;
niemożność utrzymania trwałych związków z innymi, chociaż nie ma
trudności w ich nawiązywaniu; niska tolerancja na frustrację i niski próg
wyzwalania agresji; niezdolność przeżywania poczucia winy i korzystania
z
doświadczeń;
wyraźna
skłonność
do
obwiniania
innych;
cechą
towarzyszącą może być nadmierna drażliwość.
 Osobowość histrioniczna – dramatyzowanie siebie, teatralność, przesadny
wyraz emocjonalny; sugestywność; płytka i chwiejna uczuciowość; stałe
poszukiwanie podniet, doceniania przez innych i działań, dzięki którym
osoba pozostaje w centrum uwagi; uwodzicielskość w wyglądzie czy
zachowaniu; nadmierna koncentracja na atrakcyjności fizycznej; mogą
współwystępować takie cechy jak egocentryzm, łatwe wybaczanie sobie,
wrażliwość na urazy emocjonalne, stałe stosowanie manipulacji dla
osiągnięcia własnych celów.
 Osobowość zależna – zachęcanie innych lub pozwalanie im na przejęcie
odpowiedzialności za swoje ważne decyzje życiowe; podporządkowanie
własnych potrzeb potrzebom innych, od których jest się zależnym i
nadmierne uleganie ich życzeniom; niechęć do stawiania wymagań
osobom, od których się jest zależnym; poczucie bezradności w sytuacji
osamotnienia;
nadmierna
obawa
przed
opuszczeniem
przez
osobę
pozostającą w bliskim związku; ograniczona zdolność podejmowania
codziennych decyzji bez zbędnego radzenia się innych osób i upewniania
przez nie; cechy towarzyszące – spostrzeganie siebie jako bezradnego,
niekompetentnego, bezsilnego.
3. Psychozy ostre i przewlekłe:

Definicja: Wg słownika języka polskiego jest to „choroba psychiczna
charakteryzująca się zaburzeniami w prawidłowym myśleniu i
działaniu,
zmianami
świadomości,
zmiennością
nastrojów
i
występowaniem urojeń.”
Podręczniki psychiatrii mianem zaburzenia psychotycznego określają:
występowanie omamów, urojeń i anomalii w zachowaniu, do których
zaliczają się stany silnego pobudzenia i nadaktywności, silne i
utrzymujące
się
wycofanie
społeczne,
jak
również
wyraźne
zahamowanie psychomotoryczne i zaburzenia katatoniczne”.

Krótka charakterystyka :
 Schizofrenia;
 Choroba afektywna (jedno- i dwubiegunowa);
 Paranoja i reakcje paranoiczne;
 Nadużywanie alkoholu i substancji psychoaktywnych
 Organiczne uszkodzenia centralnego układu nerwowego w wyniku urazu,
zaburzeń metabolicznych, chorób somatycznych
IV. Wiedza o zaburzeniach psychicznych a praktyka sali sądowej –
omówienie problemów poruszanych w doniesieniach medialnych.
dr Alicja Czerederecka
Wysłuchanie dziecka w sprawach rozwodowych oraz w postępowaniu
przed sądem opiekuńczym – uwarunkowania psychologiczne.
I. Odniesienie do przepisów prawnych
1. Zasady obowiązujące przed wprowadzeniem nowelizacji z 2009 r.
2. Treść nowych przepisów i ich interpretacja:
 Art. 2161 oraz 576§2
 Sugestie zawarte w komentarzach
 Kryteria wymienione w przepisach:
− rozwój umysłowy,
− stan zdrowia,
− stopień dojrzałości,
− okoliczności,
− rozsądne życzenia dziecka.
3. Dyskusja dotycząca psychologicznych kryteriów wysłuchania
3.1. Czynniki uwzględniane w wysłuchaniu:

kontekst rozwojowy,

stan zdrowia psychicznego,

czynniki sytuacyjne:
− sytuacja rodzinna
o w sprawach o ograniczenie lub pozbawienie władzy rodzicielskiej
o w sprawach dotyczących konfliktu o uregulowanie opieki
− okoliczności i sposób wysłuchania
− obiektywne możliwości uwzględnienia oczekiwań dziecka.
3.2. Podstawy oceny kryteriów wysłuchania:
 opinia biegłych:
− psychologów
zajmujących
się
problematyką
dzieci
i
młodzieży
(obligatoryjnie),
− pedagogów (opcjonalnie),
− lekarzy psychiatrów/ neurologów/ pediatrów (opcjonalnie).
3.3. Zalecenia dotyczące postępowania w przypadku podjęcia decyzji o
bezpośrednim wysłuchaniu dziecka w sądzie:
 miejsce i czas,
 osoby obecne przy wysłuchaniu,
 przygotowanie dziecka,
 sposób wysłuchania,
 sposób relacjonowania.
dr Alicja Czerederecka
Kontekst rozwojowy wysłuchania dziecka w sądzie
I. Wczesne dzieciństwo: 0 -3 lat
 Prawidłowości rozwojowe:
1. Prawidłowości rozwojowe:
1.Niemowlęctwo (0-1; 1. miesiąc – stadium noworodka)
 bardzo intensywny rozwój fizyczny
 rozwój poznawczy: bardzo szybki rozwój układu nerwowego pociąga za
sobą kształtowanie: zmysłów, uwagi, spostrzeżeń, przedwerbalnych form
komunikacji,
 rozwój emocjonalny i społeczny: podstawowe emocje, kształtowanie się
przywiązania,
1. 2. Okres poniemowlęcy (1-3):
 rozwój fizyczny: sprawność ruchowa, manipulacja specyficzna,
naśladownictwo,
 rozwój poznawczy: pierwsze funkcje symboliczne,
 rozwój emocjonalny: zmienność, początki kontroli
 rozwój społeczny: dostrzeganie i rozróżnianie podstawowych oczekiwań i
emocji, pierwsze kontakty;
 Kontekst sądowy – w każdym przypadku nieuzasadnione bezpośrednie
wysłuchanie.
II. Okres przedszkolny (3-5/6 lat)
 Prawidłowości rozwoju:
 rozwój fizyczny: nabywanie harmonii i płynności,
 rozwój poznawczy: rozpoznawanie bardziej złożonych właściwości i relacji,
bardzo intensywny rozwój funkcji symbolicznych (na tej bazie – mowy),
 rozwój emocjonalny: regulowanie ekspresji, społeczne funkcje emocji,
 rozwój społeczny: kontakty z rówieśnikami, reakcje prospołeczne, zarysy
moralności.
 obraz własnej osoby: początki wglądu i kształtowania się tożsamości.
 Kontekst sądowy – poważne przeciwwskazania ze względu na:
− zdolność udzielenia odpowiedzi tylko na proste pytania, brak
rozumienia kontekstu, zmienność decyzji, podatność na manipulację,
−
niebezpieczeństwo samo obwiniania,
− traumatyczne skutki występowania przed sądem.
III. Późne dzieciństwo/ młodszy wiek szkolny (6/7-10/12)
 Prawidłowości rozwoju:
 kontekst sytuacyjny: zmiana formy aktywności na uporządkowaną, nowe
środowisko,
 rozwój poznawczy: ukierunkowana uwaga, kształtowanie się pamięci i
myślenia logicznego, rozumowanie
 rozwój emocjonalny: modulowanie i kontrola, dostosowanie do sytuacji,
 rozwój społeczny: zwiększanie się samodzielności, niezależności i
odpowiedzialności, bliskie więzi towarzyskie,
 rozwój obrazu własnej osoby: strategie zaradcze, poczucie własnej
wartości, zainteresowania, plany i marzenia, przekonania i postawy,
 Kontekst sądowy – przeciwwskazania ze względu na:
 6/7-8/9 lat
− podatność na doświadczanie smutku i przykrych przeżyć związanych z
sytuacją rodzinną,
− skłonność do fantazjowania, życzeniowy obraz rodziców i relacji z nimi,
− zmiany postaw w krótkim okresie czasu znacznie uzależnione od
głównego opiekuna,
− trudności w rozumieniu kontekstu społecznego zdarzeń,
− niebezpieczeństwo przeżyć depresyjnych w związku z wystąpieniem w
sądzie,
− konieczność dostosowania pytań do sposobu rozumowania i
słownictwa dziecka;
 9/10-11/12):
− radykalne oceny, niezdolność rozróżniania niuansów, które mogą
zostać odebrane jako ugruntowane postawy,
− znaczna zmienność decyzji, skłonność do manipulowania otoczeniem
ze względów koniunkturalnych,
− niebezpieczeństwo zaburzeń poczucia własnej wartości, nasilenia złości
i agresji wskutek występowania przed sądem.
IV. Adolescencja (11/13-20/21)
1. Wczesna adolescencja/ wiek dorastania (12/13-15/16)
 Prawidłowości rozwoju:
 zmiany fizjologiczne i fizyczne: skok pokwitaniowy,
 rozwój poznawczy: doskonalenie spostrzeżeń, myślenie abstrakcyjne,
rygoryzm moralny,
 rozwój emocjonalny: labilność, pobudzenie, niepewność,
 obraz własnej osoby: ambiwalencja, egocentryzm, kształtowanie się
tożsamości,
 rozwój społeczny: dominująca rola rówieśników, zmiana jakości więzi z
rodzicami, uproszczone sądy o ludziach.
 Kontekst sądowy − przeciwwskazania ze względu na::
− przecenianie własnych zdolności refleksji, trudności w rozumieniu
niuansów i kontekstu sytuacyjnego,
−
zmienność emocji i skłonność do wahań,
− niebezpieczeństwo zaburzeń samooceny i usztywniania postaw
2. Późna adolescencja (16/17-20/21)
 Prawidłowości rozwoju:
 funkcje poznawcze: doskonalenie,
 funkcje emocjonalne: rozwój uczuć wyższych,
 stabilizowanie się obrazu własnej osoby,
 rozwój społeczny: od egocentryzmu do socjocentryzmu, przechodzenie do
relacji partnerskich, rozwój światopoglądu

Kontekst sądowy:
− niewystarczający zasób doświadczeń społecznych,
− niebezpieczeństwo narażenia nastolatka na traumatyczne przeżycia,
potencjalnie rzutujące na przyszłe osobiste relacje partnerskie.
Zalecana literatura:
•
Harwas-Napierała B., Trempała J. Psychologia rozwoju człowieka, t 2. Charakterystyka
okresów życia człowieka. PWN, Warszawa 2007.
•
Brzezińska A. Psychologiczne portrety człowieka. Praktyczna psychologia rozwojowa,
Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdańsk 2005.
•
Schaffer H. R. Psychologia dziecka. PWN, Warszawa 2005
•
Vasta R., Haith M., Miller S. Psychologia dziecka, Wyd. Szkolne i Pedagogiczne Warszawa,
1995.
dr Alicja Czerederecka
Ocena kompetencji wychowawczych rodziców
Kompetencje wychowawcze − zdolność do pełnienia roli opiekuna dziecka,
wywiązywania się zarówno z praw, jak i obowiązków sformułowanych w przepisach
prawnych.
I. Behawioralne wyznaczniki kompetencji wychowawczych
1. Kompetencje ogólne
A. Wykorzystanie przez rodziców własnych możliwości obiektywnych:
 zaspokajanie potrzeb bytowych
 dysponowanie czasem dla dziecka
 stabilność i ciągłość warunków wychowawczych
B. Stymulowanie (rozwijanie i przekształcanie) rozwoju dzieci w
poszczególnych obszarach funkcjonowania
 fizycznego: stanu zdrowia i sprawności,
 poznawczego,
 emocjonalnego,
 obrazu własnej osoby (samooceny, wglądu, samodzielności,
tożsamości)
C. Sposoby realizowania celów wychowawczych (które decydują o ocenie
postaw wychowawczych):
 zakres akceptacji
 zakres swobody
 zakres współdziałania
 zakres przyznawanych praw/ poszanowania indywidualności
 zakres konsekwencji i jednolitości* w postępowaniu wychowawczym
2. Kształtowanie relacji dziecka z drugim opiekunem:
 umożliwianie kontaktów dziecka z drugim opiekunem
 korygowanie postawy dziecka wobec drugiego opiekuna
 pozostawianie dziecku swobody w okazywaniu uczuć wobec drugiego
opiekuna uwzględnianie oddziaływań wychowawczych drugiego
opiekuna i przekazywanie mu informacji o własnych
oddziaływaniach.
II. Czynniki osobowościowe decydujące o kompetencjach wychowawczych
1. Podstawowe definicje:
„Osobowość to złożona całość myśli, emocji i zachowań, nadająca kierunek i
wzorzec (spójność) życiu człowieka. Podobnie jak ciało, osobowość składa się
zarówno ze struktur, jak i procesów i odzwierciedla działanie tyleż natury (geny),
co
środowiska.
Pojęcie
osobowości
obejmuje
również
czasowy
aspekt
funkcjonowania człowieka, osobowość zawiera bowiem wspomnienia przeszłości,
reprezentacje mentalne teraźniejszości oraz wyobrażenia i oczekiwania co do
przyszłości” (Pervin, 2002, s. 416).
Dojrzałość psychiczna i społeczna to dobre przystosowanie, na które składa się
zdolność do zachowania równowagi pomiędzy wymaganiami środowiska a
potrzebami psychicznymi, brak znacznych rozbieżności pomiędzy „ja” realnym i
„ja” idealnym oraz pomiędzy wyobrażeniami dotyczącymi siebie i otaczającego
świata a spostrzeganiem ze strony otoczenia, otwartość na nowe doświadczenia,
rozwój i samodoskonalenie się oraz zdolność do uczenia się na podstawie nowych
doświadczeń.
2. Czynniki istotne dla ogólnych kompetencji wychowawczych
A. Podstawowa struktura psychiczna
 Pierwszoplanowe: deficyt mechanizmów zaradczych, ryzyko wystąpienia
samobójstwa oraz otwartość na doświadczenia;
 Drugoplanowe: dążenie do zmian pod wpływem niezaspokojonych
potrzeb, obniżona zdolność radzenia sobie ze stresem, symptomy zaburzeń
psychotycznych oraz przejawy usztywnionego stylu funkcjonowania
psychicznego,
B. Procesy poznawcze
 Pierwszoplanowe: wskaźniki zaburzeń myślenia, ich najpoważniejsze
symptomy oraz poziom realizmu, zwłaszcza w odniesieniu do sytuacji życia
codziennego.
 Drugoplanowe: impulsywne dążenie do zmian pod wpływem frustracji,
ocena poziomu zaburzeń myślenia, trudności w wysławianiu się,
poznawcze integrowanie informacji niejednoznacznie rozpoznanych,
spostrzeganie świata, które nie odbiega od typowych reakcji oraz
inicjatywa poznawcza
C. Procesy emocjonalne
 Pierwszoplanowe: poszukiwanie stymulacji emocjonalnej oraz złożoność
życia wewnętrznego (jej stopień, częstość pojawiania się reakcji
polimotywacyjnych oraz wpływ stresu sytuacyjnego na częstość ich
występowania).
 Drugoplanowa jest żywa ekspresja emocjonalna
D. Obraz własnej osoby
 Pierwszoplanowe są: prawidłowy wgląd oraz dążenie do jego uzyskania,
 Drugoplanowe są: pesymizm, poczucie krzywdy i własnej
nieadekwatności
E. Postawa wobec otoczenia
 Brak dyspozycji o pierwszoplanowym i drugoplanowym znaczeniu
3. Czynniki osobowościowe decydujące o kształtowaniu relacji z drugim
opiekunem
 Pierwszoplanową rolę odgrywa umiarkowane dążenie do uzyskania
wglądu we własne problemy oraz jakość tego wglądu.
 Nieco mniejszą rolę pełni dysponowanie takim zasobem mechanizmów
zaradczych, który pozwala na radzenie sobie w sytuacjach życia
codziennego.
 Wszystkie te dyspozycje mają bezpośredni lub pośredni związek z
podejmowaniem wysiłku poznawczego.
Literatura zalecana:
Czerederecka, A. (2010). Rozwód a rywalizacja o opiekę nad dziećmi. Warszawa: Lexis Nexis.
dr Alicja Czerederecka, mgr Tomasz Rajtar
Wysłuchanie dziecka w sprawach rozwodowych oraz w postępowaniu
przed sądem opiekuńczym – kontekst rozwojowy, rodzinny i sytuacyjny
Prezentacja i omówienie trzech przypadków:
 Konflikt między rodzicami dotyczący uregulowania opieki nad dzieckiem,
 Ograniczenie/ pozbawienie władzy rodzicielskiej.