Hermeneutyczna refleksja etyczna

Studia Philosophica
Wr a t i s l av i e n s i a
vol. VI, fasc. 3 (2011)
IWONA ALECHNOWICZ
Hermeneutyczna refleksja etyczna
Andrzej Przyłębski, Etyka w świetle hermeneutyki, Oficyna Naukowa, Warszawa 2010,
ss. 212.
Wbrew utrwalonej tradycji sprowadzania etyki do pewnego typu rozważań, najczęściej
o charakterze normatywnym, A. Przyłębski ujmuje ją w szerokiej perspektywie społecznych
i kulturowych aspektów funkcjonowania norm moralnych — obyczajowości i etosu. Podjęta
przez niego w książce Etyka w świetle hermeneutyki refleksja etyczna zorientowana jest na
kwestie wartości i powinności. Ważne miejsce zajmuje w niej stosunek człowieka do własnych przekonań etycznych. Każdy z nas ma tego rodzaju przekonania, choć najczęściej
nie przyglądamy się im i nie zastanawiamy się nad tym, jak je nabyliśmy. Hermeneutyka
rozumiana jako zespół poglądów, a nie tylko jako sztuka interpretacji, może być wskazówką,
w jaki sposób rozwijać refleksję etyczną na własny użytek tak, by była ona bardziej świadoma, a wynikające z niej decyzje moralne były przemyślane.
Hermeneutyczną refleksję etyczną A. Przyłębski przedstawia według bardzo prostej zasady: chcesz wiedzieć, czym jest etyka w filozofii hermeneutycznej? Zobacz, co na jej temat
pisali bądź piszą przedstawiciele tego nurtu myślowego: F. Schleiermacher, W. Dilthey,
M. Heidegger, H.-G. Gadamer i P. Ricoeur (prócz tego w książce przywołane są także dwie
mało u nas znane koncepcje, należące do nurtu zwanego interpretacjonizmem, rozwijane
przez H. Lenka i G. Abla).
Efekty tego prostego zabiegu są nadzwyczaj owocne. Analiza poglądów na etykę Schleiermachera i Diltheya poszerza naszą znajomość historycznego kontekstu powstania ich koncepcji. Jednocześnie pozwala połączyć różne, traktowane zazwyczaj oddzielnie, elementy tego
kontekstu. I tak u Schleiermachera odkrywamy, za A. Przyłębskim, pojęcia „obyczajność”
i „etyczność”, którymi posługiwał się także Hegel. Sposób, w jaki używał tych pojęć Schleiermacher, umożliwił mu usytuowanie refleksji etycznej na gruncie wspólnoty oraz porządku
moralnego w niej panującego. W odróżnieniu od Hegla podkreślał on prawo jednostki do
samorealizacji, nie pozostawiając jej w relacji podległości do zastanych we wspólnocie norm.
Tym samym, przeciwnie niż Hegel, Schleiermacher stawiał jednostkę wyżej niż wspólnotę.
Diltheyowskie rozważania o etyce wydobywają różne aspekty pojęcia duchowości. Człowiek traktowany prze Diltheya jako związek popędów (istota biologiczna) przekracza na-
Studia Philosophica Wratislaviensia vol. VI, fasc. 3, 2011
© for this edition by CNS
StudiaphiloVi(3)-impr..indb161
2011-08-3108:14:54
162
Recenzje
turę, ponieważ potrafi ukierunkowywać swoje popędy. Nie działa jednak wbrew nim, jak
istota rozumna Kanta, lecz raczej wraz z nimi. Etyczność rozwija się na gruncie ukształtowań woli, które nadają popędom kierunek. W ten sposób człowiek, nie przestając być istotą
biologiczną, przekracza ten wymiar swojego istnienia i buduje świat duchowy.
Za sprawą Heideggera kierujemy naszą uwagę na problematykę etosu, ponieważ to właśnie on przywrócił mu rangę. Odnosił go wprawdzie tylko do miejsca przebywania człowieka, a nie wspólnoty i obyczajowości w szerokim znaczeniu. Stanowi to i tak postęp w porównaniu ze współczesnymi ujęciami etosu, które A. Przyłębski określa mianem podmiotowych
i zatomizowanych. Rozumienie etosu reprezentowane przez Heideggera odpowiada jednak
za słabości jego analityki jestestwa, która jest pewnego rodzaju karykaturą prawdziwego
bycia człowieka (ludzi) w świecie ze względu na to, iż akcentuje apolityczność i wyobcowanie. Stąd też Heidegger nie mógł zrealizować zapowiadanego przez siebie projektu etyki,
pozostawiając jestestwo w egzystencjalnej samotności.
Na brak odniesienia ludzkiego istnienia do wspólnoty u Heideggera wskazywał Gadamer,
który w rozważaniach etycznych odwoływał się do koncepcji cnót moralnych Arystotelesa,
wiążąc je z pojęciami obowiązku i powinności Kanta. Etyka filozoficzna była dla Gadamera
refleksją nad wartościami i normami wspólnotowego życia. Jej cel stanowiło wytyczanie
etycznych szlaków na drodze jednostkowego życia. Przy czym sam Gadamer nie lokował się
poza rozwijaną przez siebie refleksją (zgodnie z przekonaniem, iż ornitolog nie musi umieć
fruwać), ale sam przekładał ją na działanie.
Prawdziwym odkryciem jest dla nas koncepcja Ricoeura, którego A. Przyłębski przedstawia z niekłamanym uznaniem, nazywając go jednym z największych myślicieli XX wieku.
Dla Ricoeura etyka ma pierwszeństwo przed moralnością, co oznacza, iż dążenie etyczne,
a zatem dążenie do dobrego życia może być spełnione przez moralność. Przy czym dobre
życie jest synonimem życia zgodnego z istotą człowieka. Możliwe jest ono do osiągnięcia we
współpracy z drugim człowiekiem, w sprawiedliwych instytucjach.
Prezentacja poglądów przedstawicieli filozofii hermeneutycznej, przynosząca, jak widać
z powyższego skrótowego przedstawienia, wiele interesujących i cennych poznawczo rezultatów, nie jest jednak jedynym celem, jaki postawił sobie A. Przyłębski w omawianej książce. Stanowi ona tylko wprowadzenie (ukazując bogactwo tradycji myślowej, do której się
odwołuje) do własnej refleksji nad etyką hermeneutyczną. Podjęta ona zostaje w ostatnim
rozdziale książki, który choć stanowi zwieńczenie całości rozważań, nakreśla także kierunki
rozwoju przyszłej etyki hermeneutycznej. Nie chodzi przy tym o etykę normatywną, która
formułowałby zasady i normy postępowania. Wręcz przeciwnie, to fakt niemożności istnienia takiej etyki w odczarowanym świecie, w sytuacji braku absolutnych punktów oparcia
dla ludzkich decyzji i wyborów, stanowi jedno z ważniejszych założeń hermeneutycznej refleksji etycznej. Jej punktem wyjścia jest istnienie zjawisk moralnych i potrzeba świadomego odnoszenia się do nich. Etyka hermeneutyczna to rodzaj „fenomenologii doświadczenia
historycznego”, którego treścią jest sytuacja powstała w wyniku upadku etyki ugruntowanej
religijnie. Czy dlatego, że nie ma już dziś absolutnej instancji rozstrzygającej o tym, co
dobre i złe, wszystko ma być dozwolone? Z niezgody na taki wniosek wyrasta potrzeba
podjęcia problemu możliwości etyki hermeneutycznej uwzględniającej pluralizm wartości
i orientacji światopoglądowych.
Przedstawiając zarys tego typu etyki, A. Przyłębski odwołuje się do omówionych w książce koncepcji, wyprowadzając z nich użyteczne wnioski dla kreślonego przez siebie projektu.
Podstawowym zadaniem etyki hermeneutycznej jest nawiązanie dialogu z etyką religijną
oraz wypracowanie warunków ich pokojowego współistnienia. Kolejnym, równie ważnym
zadaniem jest odniesienie się do postaw nihilistycznych i anarchistycznych. A. Przyłębski,
wbrew głoszonym często hasłom nieograniczonej swobody działań (podążania za impulsem
Studia Philosophica Wratislaviensia vol. VI, fasc. 3, 2011
© for this edition by CNS
StudiaphiloVi(3)-impr..indb162
2011-08-3108:14:54
Studia Philosophica Wratislaviensia VI, 3 (2011)
163
i popędem), widzi potrzebę i sens zachowań moralnych. Chce o nich przekonywać tych,
którzy je kwestionują. Perswazją i działaniami edukacyjnymi. Przy tym etyka filozoficzna
budowana na gruncie hermeneutyki nie ma być moralizowaniem i pouczaniem, lecz ukazywaniem pozytywnych aspektów procesu samorozwoju jednostek.
Choć A. Przyłębski w wielu poruszanych przez siebie kwestiach wypowiada się stanowczo, to jednocześnie robi to subtelnie. Ten jego styl odpowiada charakterowi książki, której
cechą jest elegancja. Nie ma w niej manieryzmu ani jednostronności. Jeśli do tego dodać
podkreślane już wcześniej walory poznawcze książki, to nie pozostanie nic innego, jak uznać
ją za godną ze wszech miar polecenia.
Studia Philosophica Wratislaviensia vol. VI, fasc. 3, 2011
© for this edition by CNS
StudiaphiloVi(3)-impr..indb163
2011-08-3108:14:54