Drogi szerzenia się chorób zakaźnych

Drogi szerzenia się chorób zakaźnych
Jerzy Kita
Wydział Medycyny Weterynaryjnej AR
Wrocław
Drogi szerzenia chorób zakaźnych
Każdą chorobę cechuje nie tylko swoiste
umiejscowienie zarazka w organizmie ale także
przekazywanie zakażenia.
• Wirus grypy w drogach oddechowych, zakażenie i
wydalanie ta sama droga.
• Prątek Johnego bytuje w jelicie bydła, wydalany
jest z kałem ale do zakażenia dochodzi przy
pobieraniu pokarmu.
Drogi szerzenia c.d.
 Mechanizm przekazywania nie zawsze jest
taki prosty.
Wirus wścieklizny rozwija się w o.u.n. gdzie
praktycznie brak kontaktu ze światem
zewnętrznym.
Aby się wydostać musi dostać się do
narządu, który mu to umożliwi.
Tym narządem jest ślinianka,wraz ze śliną
wirus dostaje się na zewnątrz.
Drogi szerzenia c.d.
Przez pogryzienie dochodzi do zakażenia.
W niektórych chorobach niezbędny jest
żywy wektor (np. stawonogi)
• wirusowe zapalenie mózgu
• nzk
• piroplazmoza.
Niektóre choroby szerzą się kilkoma
sposobami: dlatego trzeba te drogi znać!
Drogi szerzenia c.d.
 Znajomość dróg szerzenia umożliwia
przerwanie łańcucha epizootycznego.
Drogi szerzenia chorób zakaźnych zwierząt
różnią się od ludzi
• podlegają wpływom rożnych czynników w tym
ekonomicznych
• zwierzęta przebywają w innych warunkach.
Kontakt bezpośredni
Zakażenie przez kontakt bezpośredni oznacza
zetknięcie zwierzęcia zdrowego z chorym
•
•
•
•
•
obwąchiwanie
oblizywanie
ocieranie się o siebie
akt płciowy
pokąsanie
Zakażenie tą drogą zależy od długotrwałości
kontaktu zwierząt i zaraźliwości zarazka.
Kontakt bezpośredni c.d.
Krótkotrwały kontakt może prowadzić do
zakażenia wtedy gdy zarazek jest wysoce
zjadliwy a zwierzę jest wrażliwe
• pryszczyca
• księgosusz
Do powstania większości
chorób
zakaźnych wymagany jest dłuższy kontakt
• gruźlica
• nosacizna - niezbędny jest okres 48 godzin.
Kontakt bezpośredni
 Choroby przenoszące się przez kontakt
• wścieklizna
• zaraza stadnicza koni.
Akt płciowy w szerzeniu chorób zakaźnych
zwierząt odgrywa ważną rolę.
Choroby, w których kontakt bezpośredni nie
odgrywa istotnej roli
• wąglik
• szelestnica
• piroplazmoza
Pośrednie przenoszenie zarazków
 W chorobach zakaźnych jest wiele możliwości
zakażenia się drogą pośrednią.
 Rolę pośrednika może pełnić między innymi
środowisko
zewnętrzne
zanieczyszczone
wydzielinami i wydalinami chorych zwierząt.
 Większość zarazków wykazuje mniejszą lub
większą wytrzymałość, dlatego środowisko
zewnętrzne
jest
ważnym
ogniwem
w
przekazywaniu zarazka.
Pośrednie przenoszenie zarazków
c.d.
 Ze strony środowiska w przenoszeniu
zakażenia pośredniczą:
•
•
•
•
•
•
przedmioty martwe
nawóz
pasza
powietrze
woda
gleba
Przedmioty martwe
 Należy tu wymienić przede wszystkim
przedmioty służące pielęgnacji i karmieniu
zwierząt.
Są to przedmioty stykające się bezpośrednio
z chorym zwierzęciem.
Właśnie
one
ulegają
najczęściej
zanieczyszczeniu
wydzielinami
lub
wydalinami i mogą przenosić zarazki.
Przedmioty martwe c.d.
 Wydaliny i wydzieliny zawierają duże ilości
zarazków.
Dlatego ich rola w szerzeniu chorób jest
bardzo istotna.
• grypa – wydzielina
• pryszczyca – wydzielina
• nosacizna – wydzielina z wrzodów przegrody
nosowej, ropa zanieczyszcza żłoby, paszę,
ściółkę itd.
Przedmioty martwe c.d.
Martwe przedmioty odgrywają ważną rolę w
przenoszeniu pryszczycy
•
•
•
•
•
koła samochodowe
worki do paszy
wiadra, widły, szczotki, miotły, derki, uprząż
aparaty udojowe
narzędzia do dekornizacji, kolczykowania,
pielęgnacji racic
Głównie ich rola ogranicza się do stada (?)
Pośrednie przenoszenie c.d.
Nawóz.
Najwięcej zarazków jest wydalanych z kałem.
Kał jest głównym składnikiem nawozu.
W następstwie nawóz jest stałym zbiornikiem
zarazków chorobotwórczych.
Częściowa likwidacja zarazków poprzez
procesy biotermiczne.
Nawóz c.d.
 Na skutek procesów biotermicznych w
głębszych warstwach większość zarazków
ginie.
W powierzchownych mogą utrzymać się
dość długo, a nawet mogą się namnażać.
Prątek gruźlicy, pałeczka brucelozy w
wilgotnym nawozie przeżywają do kilku
miesięcy.
Nawóz c.d.
 Niektóre wirusy mogą się utrzymać dość
długo (n.z.k., rz.p.p.).
Uwzględniając zwyczaj ”myszkowania”
zwierząt w nawozie i zjadania rozsypanej
paszy (krowy, konie), grzebania (kury) lub
rycia (świnie) trzeba przyjąć, że nawóz jest
częstym pośrednikiem zakażenia i źródłem
wielu chorób.
Nawóz c.d.
Do takich chorób należą: różyca świń, tężec,
bruceloza, gruźlica drobiu, wąglik.
W przypadku brucelozy najważniejszym
źródłem zakażenia jest chora krowa, która
wydala ogromne ilości zarazka przy porodzie.
Trzeba pamiętać, że pałeczka Banga może
wnikać nawet przez pozornie nieuszkodzoną
skórę.
Nawóz c.d.
 Znaczenie nawozu jako pośrednika
zwiększa się jeśli są w nim zwłoki lub
narządy padłych zwierząt.
Wyrzucanie poronionych płodów, łożysk,
zwłok padłych zwierząt jest zwyczajowe.
Psy, koty, szczury – mogą odegrać rolę w
przenoszeniu zakażenia.
Nawóz z rzeźni i lecznic jeśli jest
sprzedawany.
Czy możliwe jest odkażanie nawozu?
Pasza
 Pokarm
może
zawierać
drobnoustroje
chorobotwórcze i być przyczyną zachorowań u
ludzi
• salmonelozy u ludzi
• gruźlica typu bydlęcego.
 U zwierząt pasze mają także duże znaczenie
• zakażenie pierwotne
• wtórne zanieczyszczenie
• zawierają mleko i mięso
• siano,słoma, ziarna i zielonki
Pasza c.d.
 Rola paszy w szerzeniu się nosacizny.
Do zakażeń za pośrednictwem paszy
dochodzi przy:
• wągliku
• szelestnicy (latem pastwisko, zimą pasza z tego
terenu).
U świń i zw.futerkowych wąglik powstaje
na skutek karmienia odpadami z rzeźni, lub
mączkami mięsnymi.
Mechanizm zakażenia wąglikiem-ogólnie.
Pasza c.d.
 Pasza może być przyczyną szerzenia
pryszczycy
Wirus może się znaleźć w słomie, sianie itd.
Wirus pryszczycy w sianie może przeżyć do
105 dni.
Specjalną rolę odgrywają odpady rzeźniane,
popłuczyny mięsne, odpadki restauracyjne,
mączki mięsne.
Pasza c.d.
 Znane są przypadki gruźlicy, salmonelozy, ch.
Aujeszky’go, wąglika u zw. futerkowych, po
podaniu odpadków rzeźnianych.
Na specjalną uwagę w przenoszeniu zarazków
zasługuje mleko (pryszczyca, gruźlica) od 3%
do 7% krów zakażonych wydala prątki z
mlekiem (zakażenia u cieląt, świń i dzieci).
Gruźlica wymienia z reguły rozwija się powoli i
zwykle późno wykrywana.
Pasza c.d.
 W przypadku pryszczycy, wirus może być
wydalany przed pojawieniem się objawów.
Zbiorniki mleka i mleczarnie.
Pałeczka brucelozy może być także
przenoszona za pośrednictwem mleka.
Powietrze
 Trochę przeceniano rolę powietrza ale było
to w okresie nauki o miazmatach.
Czynnik chorobotwórczy powstaje w ziemi
i jest ciałem gazowym.
Obecność drobnoustrojów w powietrzu jest
powszechne, zwłaszcza w przyziemnych
warstwach może być dużo.
Drobnoustroje są też na znacznych
wysokościach.
Powietrze c.d.
Mikrobiologiczne badania chmur wykazały,
że do 4 000 metrów występują drobnoustroje
Bakterie przewyższają ilościowo zarodniki
grzybów zarówno w chmurach jak na
wszystkich wysokościach.
Z gatunków chorobotwórczych wykryto
gronkowca złocistego (do 1800m).
Powietrze c.d.
Powietrze
miast
zwiera
więcej
drobnoustrojów, powietrze pól, lasów i łąk
mniej.
Silny wiatr podnosi ilość drobnoustrojów w
powietrzu, deszcze spłukują.
Latem
powietrze
zawiera
więcej
drobnoustrojów niż jesienią i zimą.
Powietrze c.d.
Obecność drobnoustrojów w powietrzu jest
faktem.
Znaczna ich część jednak szybko ginie, gdyż
powietrze jako środowisko zewnętrzne nie jest
korzystne
dla
drobnoustrojów
nie
przystosowanych do życia w nim.
Niekorzystnie działa
• duże rozrzedzenie
• stały ruch powietrza
• promieniowanie słoneczne.
Powietrze c.d.
 Szczególnie promieniowanie ultrafioletowe oraz
zmieniająca się wilgotność powietrza.
 Ogólnie uważa się, że powietrze nie odgrywało
większej roli poza zarazkami o dużej zaraźliwości
np.wirus pryszczycy.
 Może on wywołać chorobę nawet w milionowym
rozcieńczeniu. Nie jest wykluczone, że kropelki
śliny przylepione do cząsteczek kurzu mogą być
przeniesione na duże odległości.
Powietrze c.d.
 Powietrze w zamkniętych pomieszczeniach
dla zwierząt zawiera naturalnie więcej
drobnoustrojów niż powietrze wolne.
Największa liczba drobnoustrojów znajduje się
w strefie przebywania zwierząt.
Powietrze w tych pomieszczeniach zawiera
głównie saprofity.
W pomieszczeniach z chorymi zwierzętami
powietrze
może
zawierać
zarazki
chorobotwórcze
Powietrze c.d.
 Zarazki w powietrzu mogą być przyczyną
zakażenia aerogennego.
Może to nastąpić drogą pyłową/kropelkową.
Zakażenia pyłowe mogą nastąpić po
wyschnięciu wydzielin i wydalin chorych
zwierząt i jako drobne cząstki mogą być
przeniesione.
Z tego rodzaju zakażeniami pyłowymi
można się liczyć przy gruźlicy
Powietrze c.d.
 Zakażenia pyłowe mogą się zdarzyć np. przy
wągliku u owiec pędzonych po drogach polnych,
wysypanych żwirem z miejsc gdzie były zakopane
zwłoki zwierząt padłych na wąglik.
 Zakażenie kropelkowe jest następstwem
rozpryskiwania w powietrzu śliny oraz wydzieliny
nosowej.
 Cząstki drobne < niż 0,1 mm po wyschnięciu mogą
utrzymać się do kilku godzin w powietrzu.
Powietrze c.d.
 Zakażenia kropelkowe odgrywają rolę w
chorobach dróg oddechowych
• influenza koni
• gruźlica – ustawianie głowami – wadliwe
Woda
 Dawniej wodzie przypisywano duże znaczenie w
powstawaniu i szerzeniu chorób.
 Przyczynę wielu epidemii upatrywano w wodzie,
uważano, że wraz woda wydobywają się jady, które
są odpowiedzialne za epidemie.
 Poglądy te zostały obalone przez mikrobiologów.
 Woda może być „źródłem” chorób zaraźliwych jeśli
dostały się zarazki chorobotwórcze.
Woda c.d.
 Z woda wiążą się epidemie duru
brzusznego, cholery i leptospirozy.
Woda dziś w krajach cywilizowanych jest
kontrolowana.
Inaczej jest z wodą do picia zwierząt.
Zwierzęta korzystają z różnych źródeł,
często z otwartych (rzeki, stawy).
Woda c.d.
 Wody, te zwłaszcza blisko osiedli ludzkich
są zanieczyszczone.
W hodowli zwierząt przykłada się zbyt małą
wagę do czystości wody.
Niewłaściwe są wspólne wodopoje, które
mogą łatwo ulec zakażeniu wydzielinami i
wydalinami (gruźlica, EBB).
Woda c.d.
 W wodzie następuje proces samooczyszczania
• życie biologiczne
• temperatura wody
• światło itp.
 Wykazano, że samooczyszczanie następuje
szybciej w temp. 20oC, niż w 8oC, ustaje w 0oC.
 Odrębny problem stanowią wody ściekowe.
Woda ściekowa
 Zanieczyszczenie tych wód zagraża
zdrowiu ludzi i zwierząt, także rybom i
roślinom wodnym.
Otwarte wody mogą zawierać bez
większych zaburzeń życia biologicznego
takie ilości zanieczyszczeń organicznych
jakie mogą same oczyścić.
Jeśli nastąpi przekroczenie zanika życie
roślin i zwierząt.
Woda ściekowa c.d.
Szczególnie niebezpieczne są ścieki z
rzeźni,
garbarni,
szpitali,
zakładów
chemicznych.
Konieczność odkażania (oczyszczania)
wody przed spuszczeniem do rzek.
Wirus pryszczycy w lecie przy temp.
powietrza 17-21oC po 3 tygodniach był
żywy, w zimie (4-13oC) po 103 dniach.
Gleba
 Gleba, pastwiska są wciąż narażone na
zanieczyszczenia wydalinami i wydzielinami
chorych zwierząt.
Gleba może odgrywać większa rolę w
przenoszeniu zarazków niż woda, z uwagi na
ściślejszy kontakt zwierząt.
W powierzchownych warstwach gleby są duże
ilości drobnoustrojów.
Ich ilość zależy od zasobności gleby w
substancje organiczne.
Gleba c. d.
 Na głębokości 4-5 m praktycznie glebę można
uznać za jałową.
 W glebie obok drobnoustrojów saprofitycznych,
znajdują się także chorobotwórcze i warunkowo
chorobotwórcze.
 Do zanieczyszczenia dochodzi wraz wydalinami i
wydzielinami zwierząt i ludzi.
 Los zarazków w glebie jest podobny jak w wodzie
Gleba c.d.
 Wcześniej lub później ulegają zniszczeniu:
nieodpowiednia
temperatura
środowiska,
drobnoustroje glebowe przemieniają związki
organiczne w nieorganiczne oczyszczają glebę z
substancji odżywczych dla zarazków.
 Proces ten nazywa się mineralizacją.
 Pierwsze fazy rozkładu resztek organicznych
(mineralizacja)
dokonują
bakterie
nie
zarodnikujące.
Gleba c.d.
 Później dochodzą do głosu bakterie zarodnikujące.
 Przypuszcza się, że formy laseczkowate maja
silniejsze enzymy i są zdolne rozkładać związki
niedostępne dla nie zarodnikujących.
 Wprowadzenie do gleby nawozu powoduje wzrost
swoistej mikroflory glebowej, która przyśpiesza
mineralizację substancji białkowych. Jest to
proces pożyteczny.
 W samooczyszczaniu odgrywa rolę skład fizykochemiczny gleby.
Gleba c.d.
 Zjawisko adsorpcji
ma wielkie znaczenie
sanitarne, umożliwia wymywanie bakterii z gleby.
 Zdolność absorpcyjna gleby zależy od zawartości
iłu, pyłu średniego i drobnego.
 Gleba gliniasta ma większą ilość cząstek ilastych
pyłu średniego i drobnego i przez to ma większą
zdolność adsorpcyjną drobnoustrojów aniżeli
piaszczysta.
 Przenikliwość gleby gliniastej dla bakterii jest
mniejsza niż piaszczystej.
Gleba c.d.
 Przeoranie gleby (spulchnienie) sprzyja
samooczyszczaniu.
Zakażona gleba może pośredniczyć w
przekazywaniu choroby.
Szczególnie niebezpieczne może być
nawożenie świeżym obornikiem, gnojowicą
Choroby związane z glebą to wąglik, tężec,
szelestnica.
Żywi przenosiciele zarazków
 W przenoszeniu chorób zakaźnych często
pośredniczą zwierzęta, które mogą to czynić
mechanicznie (biernie) lub biologicznie (czynnie).
 Przenosiciel mechaniczny to taki, który nie jest
żywicielem, przenosi je tylko mechanicznie
(muchy – dur brzuszny).
 Przenosiciel biologiczny to taki,w którym zarazek
się namnaża (wesz), przenosi na dalsze pokolenia
(kleszcz), przechodzi okresy rozwojowe (komar).
Żywi przenosiciele - stawonogi
 Stawonogi odgrywają odgrywają dużą rolę jako
żywi przenosiciele.
 Niektóre choroby są przenoszone sporadycznie
przez owady lub pajęczaki inne szerzą się
wyłącznie tą drogą.
 Sporadycznie przenoszona jest tularemia przez
kleszcze, komary i inne owady lub pajęczaki.
 Można się zarazić przez bezpośrednią styczność z
chorym zwierzęciem lub zwłokami.
Żywi przenosiciele - stawonogi
 Wyłącznie przez owady przenoszony jest
dur osutkowy i powrotny, malaria i
piroplazmoza bydła.
Z owadów należy wymienić: muchy,
komary, pchły i wszy z pajęczaków
kleszcze.
Owady i pajęczaki pobierają zarazki na
jednych i przenoszą na inne.
Żywi przenosiciele - stawonogi
Zarazki przenoszą przez nakłuwanie lub kontakt
z zakażonym organizmem.
Dlatego w wielu chorobach stanowią ważne
ogniwo w łańcuchu epizootycznym.
Znaczenie epidemiologiczne i epizootiologiczne
much.
U nas dwa gatunki odgrywają rolę: bolimuszka
(Stomoxys calcitrans) i mucha domowa (Musca
domestica)
Żywi przenosiciele - stawonogi
Mucha domowa jednorazowo składa ok.150
jajeczek, z nich larwy, w ziemi w
poczwarki,wychodzą dojrzałe owady.
Muchy odbywają loty na odległość 1,5 km.
W chorobach ludzi rola muchy uwydatnia
się w przenoszeniu zakażeń jelitowych (dur
b., dyzenteria, cholera).
Żywi przenosiciele- stawonogi
 Muchy badane w szpitalach miały zarazki
chorobotwórcze dyzenterii, salmonelli.
Oprócz zarazków patogennych wykazano
obecność bakterii jelitowych: E.coli,
enterokoki i inne.
Obecność tych drobnoustrojów wskazuje na
związek mikroflory much i człowieka.
Żywi przenosiciele - stawonogi
Walka z muchami jest ważna w kontroli
chorób zakaźnych ludzi i zwierząt.
Obserwacje z praktyki wskazują, że muchy
mogą przenosić wąglik na zwierzęta i ludzi.
Wszy to osiadłe pasożyty zewnętrzne
przystosowane do jednego gatunku
żywiciela. Rola wszy mniej znana.
Wesz mysia przenosiła włoskowca różycy z
myszy chorych na zdrowe
Żywi przenosiciele - stawonogi
 Pchły – przejściowy pasożyt człowieka i zwierząt.
 Przenoszą dżumę z gryzoni na ludzi oraz dur
plamisty.
 Kleszcze – wolnożyjące pajęczaki, żyją w zaroślach
i w pewnych okresach atakują zwierzęta.
 Kleszcze przenoszą zakażenia: bakteryjne,
riketsjozy, wirusowe.
 Pasożyty wewnętrzne – stosunkowo mało poznane
(nicienie płucne –wirus influenzy.
Żywi przenosiciele - ptaki
 Ptaki mogą przenosić wirus pryszczycy, ptaki
wodne-wirus grypy.
 Ssaki
•
•
•
•
człowiek
gryzonie
psy
koty
 Wpływ czynników ekonomicznych.
 Targi zwierząt, wystawy zwierząt.
 Transport zwierząt (świadectwa).
 Wojny.