SOCJOLOGIA WYCHOWANIA W SYSTEMIE NAUKI O
advertisement
RUCH PRAWNICZY, EKONOMICZNY I SOCJOLOGICZNY R o k X L I X — zeszyt 1 — 1987 JAN WŁODAREK S O C J O L O G I A WYCHOWANIA W SYSTEMIE NAUKI O SPOŁECZEŃSTWIE I Dosyć powszechne współcześnie narzekanie samych socjologów na kry­ zys socjologii (czy w socjologii) ma niewątpliwie mniej lub bardziej uza­ sadnione przyczyny. J e d n ą z nich, choć może mniej znaczącą, jest chaos pojęciowy wokół rozmaitych kwestii i zagadnień o podstawowym nieraz znaczeniu. Dotyczy on między i n n y m i zagadnienia systematyki w socjo­ logii, zwłaszcza dzielenia się socjologii na dziedziny podrzędne, nazywa­ ne subdyscyplinami, socjologiami szczegółowymi itp. P r z y t y m już te nazwy bywają używane w rozmaitym znaczeniu co do ich zakresu i wza­ j e m n y c h odniesień. Nie chodzi tu, rzecz jasna, o same tylko nazwy, ale o kryjące się za nimi stanowiska wobec bardziej zasadniczych proble­ mów dotyczących wzajemnych relacji i związków zależności między so­ cjologią ogólną a socjologią szczegółową, między teorią a empirią, mię­ dzy poszczególnymi dziedzinami socjologii szczegółowej itp. Chaos w t y m zakresie przejawia się niekiedy szczególnie ostro w p r z y p a d k u nowo k r e o w a n y c h tzw. subdyscyplin socjologii, zwłaszcza gdy tworzone są one niejako in advance 1 . Nie są wszakże wolne od niego również „ s t a r e " dziedziny socjologii, do k t ó r y c h należy niewątpliwie socjologia wycho­ wania. Socjologia wychowania wydaje się być szczególnie interesującym przypadkiem w analizie wspomnianych wyżej relacji dotyczących struk­ t u r y socjologii jako nauki. Dziedzina ta ma w polskiej socjologii bogate tradycje, a także unikalną historię swojego rozwoju. Rozwijała się ona, jak wiadomo, niezwykle pomyślnie w okresie międzywojennym i w pierw­ szych latach powojennych. Później natomiast przez długi czas była jakby na marginesie „głównego n u r t u " badań socjologii w Polsce. Z kolei jed­ nak, poczynając mniej więcej od połowy lat sześćdziesiątych można zau1 Analizę tego zjawiska zawiera recenzja M. Roguszki z książki L. Janiszew­ skiego i A. Sosnowskiego, Socjologia morska; zob. Studia Socjologiczne 1986, nr 1, s. 319 - 325. 19 Ruch P r a w n i c z y 1/1987 290 Jan Włodarek ważyć renesans zainteresowania socjologią w y c h o w a n i a 2 . Wówczas do ponownego wzrostu zainteresowania się tą dziedziną socjologii przyczy­ nili się również w dużym stopniu pedagodzy, którzy, z jednej strony, za­ częli przejawiać coraz większe zapotrzebowanie na wyniki badań socjo­ logicznych n a d wychowaniem; z drugiej zaś, rozwijając własne empi­ ryczne badania pedagogiczne, zaczęli kwalifikować niektóre spośród nich jako przynależne do socjologii. Mając na względzie powyższe uwagi podejmuję w niniejszym artykule próbę analizy zagadnienia dotyczącego miejsca socjologii wychowania w strukturze socjologii jako nauki. W analizie tej odwołuję się prze­ de wszystkim do genezy i historii rozwoju socjologii wychowania, a także do współczesnej p r a k t y k i badawczej w tej dziedzinie. Wprawdzie S. No­ wak ostatnio podkreślał z naciskiem, że: „Źródeł tego zamętu pojęcio­ wego szukać należy w historii naszej dyscypliny, a przede wszystkim w okolicznościach i sposobie, w jaki nazwa »socjologia« wprowadzona zo­ stała do n a u k i " 3 , niemniej jednak wydaje się, że znajomość historii so­ cjologii może przyczyniać się z kolei do przeciwdziałania t e m u zamętowi. II Socjologiczna problematyka wychowania zawarta jest w mniejszym lub większym zakresie w dziełach wszystkich niemal klasyków socjologii od Comte'a, Marksa i Spencera poczynając, jednakże wydzielenie tej prob­ lematyki z ogólnych rozważań o społeczeństwie i uformowanie jej w spe­ cjalną dziedzinę badań socjologicznych dokonało się w długim i złożonym procesie 4 . Jest on ściśle związany z historią rozwoju socjologii w ogóle. Wraz z kończeniem się na przełomie X I X i XX wieku okresu tworze­ nia wielkich systemów spekulacyjnych o społeczeństwie i zapoczątkowa­ niem rozwoju badań empirycznych nad różnymi dziedzinami życia spo­ łecznego, zaczęły kształtować się i stopniowo wyodrębniać różne dziedziny i subdyscypliny socjologii. W poszukiwaniach rodowodu dla wielu tych dziedzin wskazuje się na wyróżnione przez D u r k h e i m a w L' Année So­ 5 ciologique działy socjologii jako początek ich samostanowienia . Jakkol2 Zob.: J. Włodarek, Socjologia wychowania w Polsce Ludowej, Studia Socjo­ logiczne 1985, nr 3 - 4. 3 S. Nowak, Metodologia badań społecznych, Warszawa 1985, s. 10-11 4 Analizę tego procesu zawierają prace: S. Kowalski, Udział socjologii w ba­ daniach procesów wychowawczych, w: Nauki przyrodnicze i społeczne współdzia­ łające z pedagogiką, pod red. B. Suchodolskiego, Warszawa 1966; tegoż, Socjologia wychowania w zarysie, Warszawa 1974; Th. Geiger, Erziehung als Gegenstand der Soziologie, Die Erziehung 1930, R. 5; C. Weiss, Erziehung, w: Handbuch der So­ ziologie, pod red. W. Ziegenfussa, Stuttgart 1956. 5 Zob.: A. Kłoskowska, Socjologia kultury, Warszawa 1981, s. 12. Socjologia wychowania 291 wiek socjologia wychowania nie figuruje w t y m czasopiśmie jako odrębny dział socjologii, to jednak D u r k h e i m jest niewątpliwie pionierem również w dziele tworzenia tej dziedziny. Wiadomo przecież, że problematyka wychowania — jak stwierdza R. Aron — stanowi poważną część dzieła 6 Durkheima tak pod względem ilościowym, jak i jakościowym . Wszyst­ kie prace D u r k h e i m a dotyczące wychowania, z wyjątkiem kilku wcześ­ 7 niej opublikowanych artykułów, ukazały się po śmierci ich autora , w czasie, gdy gasło już wielkie uprzednio zainteresowanie jego socjologią. Tym można tłumaczyć brak w literaturze socjologicznej pełniejszego opra­ cowania wkładu Durkheima do socjologii wychowania oraz roli i znacze­ 8 nia jego prac o wychowaniu w całym jego systemie socjologicznym . I ja ograniczę się tu tylko do zwrócenia uwagi, że socjologiczna teoria wycho­ 9 wania Durkheima jest integralną częścią całej jego teorii socjologicznej . Ujęcie przez niego wychowania w kategoriach ,,faktu społecznego", „wy­ obrażeń zbiorowych" itp. oraz par excellence socjologiczna definicja wy­ chowania w zestawieniu z całym jego systemem socjologicznym nie po­ zostawia co do tego żadnych wątpliwości. Podporządkowane są tej teorii również jego badania empiryczne w t y m zakresie, przedstawione w pracy L'Êvolution pédagogique en France. W t y m czasie również w innych krajach Europy na tle narastającego kryzysu społecznego, ruchów rewolucyjnych, upowszechniania się m a r k ­ sizmu, rosło zainteresowanie społecznymi problemami wychowania. P r z e ­ jawiło się ono szczególnie wyraźnie w nauce niemieckiej. Od końca XIX wieku rozwijana była w Niemczech pedagogika społeczna (Sozial­ pädagogik), która skupiała się przede wszystkim na problemach wycho­ wania państwowego i obywatelskiego. Na gruncie tej pedagogiki r e p r e - 6 R. Aron, Les étapes de la pensée sociologique, Gallimard 1967, s. 387. Éducation et sociologie, Paris 1922; L'Éducation morale, Paris 1925; L'Évo­ lution pédagogique en France, t. I. Des Origines à Renaissance, t. II. De la Renaissance à nos jours, Paris 1938. 8 Pewną próbę w tym kierunku podjął P. Fauconnet w rozprawie zamieszczo­ nej jako wstęp do przygotowanej przez niego do druku pracy Durkheima Éduca­ tion et sociologie. R. Aron we wspomnianej wyżej pracy omawia krótko dorobek Durkheima dotyczący problematyki wychowania w rozdziale Sociologie et socia­ lisme. W wydanej w USA książce Durkheima Wychowanie moralne, mimo że wy­ dawca dał jej podtytuł Studium w zakresie teorii i zastosowania socjologii wy­ chowania (E. Durkheim, Moral Education: A Study in the Theory and Application of the Sociology of Education, New York 1973), i mimo obszernego wprowadzenia E. Wilsona, zagadnienie to nie zostało podjęte. Natomiast w pedagogicznych opra­ cowaniach podejmowanej przez Durkheima problematyki wychowania analizy pro­ wadzone są — co jest zrozumiałe — w zupełnie innym kierunku. Zob. np.: K. Kotłowski, Socjologizm pedagogiczny Durkheima, w: Krytyka pedagogiki burżuazyjnej, pod red. B. Suchodolskiego, Studia Pedagogiczne 1959, t. VII. 9 Durkheim odróżniał przy tym wyraźnie teorię pedagogiczną od teorii socjo­ logicznej. Zob.: E. Durkheim, L'Éducation morale, Paris 1983, s. 1-2. 7 19* J a n Włodarek 292 zentowane były różne kierunki ówczesnej filozofii kulturalistycznej i spo­ łecznej 1 0 ; niektórzy jej przedstawiciele odwoływali się też do różnych systemów socjologicznych. Publikowane były także prace pod tytułami socjologii wychowania (F. Müller-Lyer, Soziologie der Erziehung, 1924) bądź pedagogiki socjologicznej (S. Kawerau, Soziologische Pädagogik, 1924), które określane zostały później przez socjologów niemieckich jako spekulacyjne, eklektyczne i utopijne 11. W miarę jednak, jak kształtowa­ ła się i krzepła w Niemczech naukowa, empiryczna socjologia, pojawiać się zaczęły, obok prac pedagogiki społecznej i spekulatywnej socjologii, prace socjologiczne nad wychowaniem o charakterze teoretyczno-empirycznym, tworząc zręby socjologii wychowania. Podwaliny pod te prace i socjologię wychowania w ogóle położone zostały przez wielu twórców socjologii niemieckiej, m.in. M. Webera, F. Oppenheimera, M. Schelera, A. Vierkandta, L. von Wiesego. W swoisty wreszcie sposób rozwijały się socjologiczne badania nad wychowaniem w Stanach Zjednoczonych. Socjologię amerykańską od sa­ mego jej początku charakteryzowało, jak wiadomo, praktyczne nastawie­ nie na rozwiązywanie problemów społecznych, w tym również problemu kształcenia szkolnego i wychowania. Wokół tych problemów społecznych, jak zauważa A. Kłoskowska, kształtować się zaczęły odnośne dziedziny i subdyscypliny socjologii 12 . Wśród nich rozwijana była od początku obecnego stulecia, mniej lub bardziej intensywnie w różnych okresach, socjologia pedagogiczna (educational sociology) 13 . Podejmowane w ra­ mach tej dziedziny badania socjologiczno-pedagogiczne odwoływały się przede wszystkim do założeń pragmatyzmu i ideologii progresywizmu. Znajdowały one wsparcie w pracach L. Warda i J. Dewey'a. Najogólniej rzecz biorąc, badania i prace amerykańskiej socjologii pedagogicznej cha­ rakteryzuje: normatywne, ideologiczno-polityczne zorientowanie proble­ matyki i badań; podejmowanie prób bezpośredniego stosowania teorii i pojęć socjologii ogólnej w rozwiązywaniu problemów praktyki wycho­ wawczej; ateoretyczne podejście w badaniach empirycznych 14 . Patrząc z perspektywy dnia dzisiejszego na te różne drogi kształtowa­ nia się podstaw socjologicznych badań nad wychowaniem odnosi się wra­ żenie, że towarzyszące im zjawiska, zarówno praktycznego charakteru 10 Szersze omówienie pedagogiki społecznej w Niemczech w tym okresie za­ wierają prace: A. Kamiński, Funkcje pedagogiki społecznej, Warszawa 1:972; R. Wro­ czyński, Pedagogika społeczna, wyd. III, Warszawa 1979. 11 Th. Geiger, Erziehung als Gegenstand; C. Weiss, Erziehung. 12 A. Kłoskowska, Socjologia kultury. 13 O historii rozwoju tej dziedziny w USA piszą L. A. Cook, E. F. Cook, A Sociological Approach to Education, New York ,1950. 14 Bardziej szczegółowe omówienia socjologii pedagogicznej zawierają wspom­ niane już prace S. Kowalskiego. Zob. także: W. Brookover, A Sociology of Edu­ cation, New York 1955; K. Galla, Uvod do sociologie vychovy, Praha 1967. Socjologia wychowania 293 amerykańskiej socjologii pedagogicznej, jak i pewnego chaosu na styku niemieckiej socjologii w różnych jej odmianach z pedagogiką społeczną, stały się wyzwaniem dla socjologii teoretycznej. Odpowiedź na to wyz­ wanie przynoszą prace Floriana Znanieckiego, Theodora Geigera, Aloysa Fischera, Paula Fauconneta, które (z wyjątkiem pracy ostatniego z wy­ mienionych autorów, ale też mniej znaczącej z punktu widzenia omawia­ nego tu zagadnienia) były publikowane w tym samym niemal czasie, na przełomie lat dwudziestych i trzydziestych 1 5 . Wszyscy ci autorzy, jakkolwiek wychodząc z różnych orientacji teo­ retycznych socjologii (Znaniecki, Geiger, Fauconnet) i pedagogiki (Fi­ scher), wyróżniają i przeciwstawiają sobie mniej lub bardziej wyraźnie trzy odrębne dziedziny: dwie należące do socjologii, mianowicie socjologię Wychowania i socjologię pedagogiczną, oraz pedagogikę socjologiczną bądź społeczną należącą do pedagogiki. Socjologia wychowania w tym zestawieniu określona została jako teoretyczno-empiryczna dziedzina badań socjologicznych nad wychowaniem. Najbardziej bodaj radykalnym i konsekwentnym we wspomnianych pró­ bach wydzielenia i określenia socjologii wychowania w tym kierunku był Znaniecki. Jest on też niewątpliwie twórcą pierwszego w świecie teore­ tycznego systemu socjologii wychowania 1 6 . Co więcej, jego program ba­ dawczy w tym zakresie znalazł w Polsce okresu międzywojennego sprzy­ jające warunki do realizacji i rozwoju w badaniach monograficznych. Nie miał niestety takiego szczęścia Geiger, którego równie interesujący pro­ gram badawczy w zakresie socjologii wychowania nie mógł być realizo­ wany w reżimie nadchodzącego wówczas hitleryzmu w Niemczech. W świetle powyższych danych uzasadnione wydaje się uznanie prze­ łomu lat dwudziestych i trzydziestych jako okresu kończącego proces for­ mowania się i wyodrębnienia socjologii wychowania jako dziedziny so­ cjologii szczegółowej. 15 F. Znaniecki, Socjologia wychowania, t. I. Wychowujące społeczeństwo, War­ szawa 1928, t. II. Urabianie osoby wychowanka, Warszawa 1930; Th. Geiger, Erziehung als Gegenstand; A. Fischer, Pädagogische Soziologie oraz Sociologische Pädagogik, w: Handwörterbuch der Soziologie, pod red. A. Vierkandta, Stuttgart 1931; P. Fauconnet, w: E. Durkheim, Éducation et sociologie. 16 Zob.: S. Kowalski, Znanieckiego socjologia wychowania, w: Florian Zna­ niecki i jego rola w socjologii, pod red. A. Kwileckiego, Poznań 1975, s. 143 i n. Natomiast sam Znaniecki w artykule The Scientific Function of Sociology of Edu­ cation, Educational Theory 1951, nr 2, s. 71, pisząc, iż podjęte zostały już w prze­ szłości pewne próby tworzenia systematycznej teorii socjologicznej wychowania jako części socjologii ogólnej na podstawie dostępnych materiałów historycznych, etnologicznych i obecnych, dodaje w przypisie: „Apparently the first such attempt was the present author's Sociology of Education (in Polish) [...]. The first systematic textbook for graduate students, Society and Education (also in Polish) was publis­ hed two years ago by Josephe Chałasiński, Professor at the University of Łódź, who has done considerable original research in this field". Jan Włodarek 294 III Wyodrębnienie socjologii wychowania jako szczegółowej dziedziny ba­ dawczej socjologii znajduje uzasadnienie ze względu n a : 1) dający się wyodrębnić logicznie i empirycznie jej przedmiot badań, 2) rozwijanie badań empirycznych ukierunkowanych specjalnie na t e n przedmiot, 3) tworzenie socjologicznej teorii wychowania w oparciu o te badania. Mam tu na myśli odrębność socjologii wychowania od innych dziedzin socjolo­ gii szczegółowej (rodziny, miasta, przemysłu itp.), a także od innych n a u k o wychowaniu (pedagogiki, psychologii wychowawczej, historii wychowa­ nia i in.). J e s t to oczywiście w k a ż d y m przypadku odrębność względna. Mimo wyodrębnienia socjologii wychowania jako dziedziny badawczej, zachowuje ona bezwzględnie ścisły związek z socjologią ogólną. Socjolo­ giczna teoria wychowania jest po prostu częścią składową teorii o spo­ łeczeństwie jako całości 1 7 . Takie też było stanowisko twórców tej dzie­ dziny socjologii. Stanowiska tego nie zmienia fakt, że współcześnie ba­ dania z zakresu socjologii wychowania koncentrują się przede wszystkim wokół wychowania zinstytucjonalizowanego czy wychowania formalnego — szkoły, systemu szkolnego i kształcenia, selekcji szkolnych, nauczycie­ la itp. Należy tu przypomnieć, że jeden z pionierów i twórców polskiej socjologii wychowania, J a n St. Bystroń, chociaż skupiał się w swoich ba­ daniach na problematyce szkoły, wyraźnie podkreślał ścisły związek mię­ dzy socjologią wychowania i socjologią ogólną, taką oczywiście, jak on ją r o z u m i a ł 1 8 . Również tzw. „ n o w a " socjologia wychowania, która pojawiła się w Anglii w latach siedemdziesiątych pozostaje socjologią o tyle, o ile jest teorią socjologiczną, a nie tylko p r o g r a m e m ideologiczno-politycznym jako narzędziem k r y t y k i społecznej i podstawą opozycji wobec tzw. t r a ­ 19 dycyjnej socjologii wychowania . Odpowiednio do istniejących współcześnie i rozwijanych wielkich so­ cjologicznych systemów teoretycznych — marksistowskiego, s t r u k t u r a l no-funkcjonalnego, tzw. socjologii humanistycznej w różnych jej odmia­ nach (interakcjonizmu, fenomenologii, etnometodologii itp.) i innych — możemy mówić, jak się wydaje, o odnośnych socjologiach ogólnych i so­ cjologiach wychowania 2 0 . Rozróżnienie wielu socjologii ogólnych i socjo17 Zob.: S. Kozyr-Kowalski, Weberowska socjologia religii a teoria społeczeń­ stwa jako całości, w: M. Weber, Szkice z socjologii religii, Warszawa 1984. 18 J. Bystroń, Szkoła i społeczeństwo, Warszawa—Lwów 1930, s. II - III. 19 „Nowa" socjologia wychowania mieści się po części w nurcie tzw. socjologii radykalnej. Reprezentowana jest ona w takich pracach, jak np.: Knowledge and Control: New Directions for the Sociology of Education, pod red. M. F. D. Younga, London l971; M. Sarup, Marxism and Education, London 1978. O nurcie rady­ kalnym w socjologii pisze J. Mucha, Radykalizm w socjologii XX wieku, Studia Socjologiczne 1983, nr 1. 20 W takim znaczeniu można rozumieć określenie A. Meiera (NRD) w odnie­ sieniu do jego pracy Sociologie des Bildungswesens, Berlin 1974 (przekład polski: Socjologia wychowania 295 logii szczegółowych nie jest wszakże kontradyktoryjne z tradycyjnym po­ działem socjologii na jedną socjologię ogólną i szczegółową co do rozu­ mienia nauki socjologii jako całości. Socjologia jest bowiem systemem, czyli pewną całością wiedzy naukowej o społeczeństwie, pojętym rów­ nież jako całość. Na tę całość socjologii jako nauki składają się m. i n . wspomniane systemy teoretyczne współczesnej socjologii, które pozostają ze sobą w związkach konkurencyjności, komplementarności itp. Niekiedy jednak mówi się w związku z t y m o wielu socjologiach jako wielu n a u ­ kach, czy o d a n y m systemie teoretycznym socjologii jako wyłącznie n a u ­ kowym, czy nawet o poszczególnych subdyscyplinach socjologii jako n a u ­ kach autonomicznych 2 1 . O ile jednakże uzasadnione może być rozumie­ nie systemów teoretycznych jako różnych socjologii, o tyle nie ma chyba podstaw do traktowania dziedzin socjologii szczegółowej jako nauk au­ tonomicznych. Socjologia wychowania jest w każdym razie częścią skła­ dową socjologii ogólnej w każdym jej rozumieniu. Socjologię wychowania łączy z socjologią ogólną wspólne pole badań, jakim jest całe społeczeństwo. Wychowanie jest bowiem zjawiskiem spo­ łecznym, które przenika przez wszystkie s t r u k t u r y i procesy społeczne i w nich wszystkich jest uwikłane. Socjologia ogólna jako określony sy­ stem wiedzy naukowej dostarcza socjologii wychowania ogólne teorie i twierdzenia dla badań n a d wychowaniem. Stąd też stan i rozwój so­ cjologii wychowania w d a n y m kraju zależy w głównej mierze od stanu, poziomu i rozwoju w n i m socjologii ogólnej. Socjologia wychowania z ko­ lei, podobnie jak i inne dziedziny socjologii szczegółowej, na podstawie badań empirycznych dokonuje weryfikacji ogólnych teorii w zakresie badanych przez nią zjawisk i jednocześnie wnosi własne uogólnienia i teo­ rie do socjologii ogólnej. IV Pierwszym i podstawowym zadaniem socjologii wychowania jako dzie­ dziny teoretyczno-empirycznej jest rozwijanie socjologicznej teorii wy­ chowania. Rozwój t e n mogą zapewnić jej przede wszystkim empiryczne badania nad wychowaniem jako rzeczywistością społeczną, prowadzone wszakże w ścisłym związku z teorią społeczeństwa jako całości. Socjologia Wychowania jako nauka teoretyczna bada rzeczywistość wychowawczą Socjologia wychowania, Warszawa 1982), że reprezentuje ona nową, marksistowsko-leninowską socjologię kształcenia i wychowania. Zob. komentarz S. Kowalskiego w przedmowie do wydania polskiego. 21 Z tego punktu widzenia zainteresowanie wzbudza raczej treść nazwy „Ko­ mitet Nauk Socjologicznych PAN". Nazwa ta wydaje się jednak być wytworem języka biurokratycznego epoki, w której powstała, a nie wyrazem koncepcji wie­ lości nauk socjologii. 296 Jan Włodarek obiektywnie, tzn. taką, jaka ona jest, a nie jaka powinna czy nie powinna być. Znaniecki w ostatniej swojej pracy poświęconej socjologii wychowa­ nia The Scientific Function of Sociology of Education, po rozróżnieniu socjologii pedagogicznej i socjologii wychowania oraz kreśleniu przedmio­ tu badań tej drugiej w kategoriach wyróżnionych przez niego systemów społecznych, stwierdza: „Oczywiście, główną funkcją naukową socjologii wychowania jest badanie obiektywnie i porównawczo tych wyróżnionych rodzai (species) systemów społecznych — stosunków wychowawczych, ról wychowawczych, grup wychowawczych — w różnych społeczeństwach przeszłych i obecnych w całym świecie. Uwikłane jest w to zadanie, po pierwsze, rozwijania mniej lub bardziej systematycznej klasyfikacji tych systemów; po drugie, dochodzenia do przyczynowych generalizacji o zmia­ nach jakim ulegają one w procesie ich trwania; po trzecie, odtwarzania ewolucji nowych rodzajów systemów wychowawczych w przebiegu ludz­ kiej historii". Wytyczone przez Znanieckiego zadania socjologii wychowania mają, jeśli pominąć czy raczej wziąć w nawias kategorię jego systemów spo­ łecznych, uniwersalny charakter. Są to bowiem zadania każdej nauki teoretycznej niezależnie od tego, czy jest ona uprawiana na gruncie marksistowskiego czy innego systemu wiedzy. Kontynuując przytoczoną wyżej wypowiedź Znaniecki dodaje: „To jednakże nie wszystko. Fakt, że wychowanie we wszystkich społeczeństwach jest kulturowo wyznaczane i społecznie regulowane wskazuje, że jest ono zakorzenione w organiza­ cji tych społeczeństw. Dlatego też, w celu wyjaśnienia istoty wychowania, jego różnorodności i jego zmian, musimy poszukiwać podstawowych komponentów organizacji od których wychowanie zależy" 2 2 . Wskazuje on na dwa takie komponenty: 1) stałe odtwarzanie się grup społecznych poprzez rekrutację jednostek z młodocianych generacji, 2) funkcjonalne zróżnicowanie ról zawodowych odpowiadające społecznemu podziałowi pracy. Dodaje wreszcie Znaniecki, że zadaniem socjologii wychowania jest badanie również społecznych konsekwencji wychowania i wskazuje na swoją pracę Ludzie teraźniejsi a cywilizacja przyszłości, w której podję­ te zostały badania w tym kierunku. Jak już wspomniałem, rozwój socjologicznej teorii wychowania zależy od rozwoju badań empirycznych nad wychowaniem. Dlatego też uprawia­ nie tego rodzaju badań jest kolejnym podstawowym zadaniem socjologii wychowania. Jest to również warunek trwania socjologii wychowania ja­ ko samodzielnej dziedziny socjologii. Pojawia się w związku z tym py­ tanie: jakie (czy jakiego rodzaju) badania określamy lub kwalifikujemy jako przynależne do socjologii wychowania? W odwołaniu się do przed22 F. Znaniecki, The Scientific Function, s. 72. Socjologia wychowania 297 stawionych tu rozważań powiemy, że są to te wszystkie badania nad wy­ chowaniem, które zawierają mniej lub bardziej wyartykułowane odnie­ sienie się do teorii socjologicznej, w szczególności zaś do socjologicznej teorii wychowania. Z zagadnieniem tym wiąże się sprawa spożytkowania przez socjologię wychowania rezultatów badań innych nauk o wychowaniu, a także teorii i wyników badań innych dziedzin socjologii szczegółowej. Nie ma oczywiście żadnych przeszkód, aby socjologia wychowania nie mogła korzystać z rezultatów badań innych nauk o wychowaniu. Można powiedzieć nawet, że spożytkowywanie wyników badań tych nauk dla własnych analiz należy również do zadań socjologii wychowania 2 3 . Co więcej, same te nauki mogą być przedmiotem badań socjologii wychowa­ nia wespół z socjologią wiedzy czy socjologią nauki. Zrozumiałe jest jed­ nak, że wykorzystywanie w analizach socjologicznych wyników badań np. pedagogiki, jest czymś zupełnie innym niż nieuzasadnione kwalifiko­ wanie badań pedagogicznych jako przynależnych do socjologii na tej tyl­ ko podstawie, że dotyczą społecznych problemów bądź aspektów wycho­ wania. Z punktu widzenia kwalifikowania badań problem innego rodzaju stwarzają natomiast różnego rodzaju badania socjograficzne nad wycho­ waniem o charakterze zarówno ilościowym, jak i jakościowym. Niemoż­ liwe wydaje się — jakieś generalne rozstrzygnięcie o włączeniu czy wy­ łączeniu z socjologii wychowania tego rodzaju badań. Wnoszą one bardzo często wartościowy materiał badawczy i cenne przyczynki do syntez. Dla­ tego też orzekać cokolwiek w tym względzie można by jedynie w odnie­ sieniu do konkretnych prac badawczych. Potrzeba i konieczność współpracy socjologii wychowania z innymi dziedzinami socjologii jest sprawą tak oczywistą, że ograniczę się do przy­ toczenia jedynie wypowiedzi Znanieckiego, który napisał: „Doskonalenie jej (socjologii wychowania — przyp. J. W.) może być tylko powolne i iść w parze z postępem całej socjologii, a to w ten sposób, że korzystać ona będzie ze zdobyczy naukowych każdego działu socjologii, sama zaś, badając własny teren zjawisk, przyczyniać się do wzbogacania poszczegól­ nych działów [...] Może więc ona i powinna, odegrać wielką rolę w roz­ woju socjologii, tak jak z drugiej strony w rozwoju technologii wycho­ wawczej. W tym zaś celu musi być jednocześnie odważna i ostrożna. Odważna — to znaczy nie wahać się przed obejmowaniem jak najszer­ szego terenu i stawianiem najtrudniejszych zagadnień; ostrożna — to zna­ czy podawać jako pewne tylko takie wyniki, które bądź są potwierdze23 Wzorowych przykładów wykorzystania w analizach socjologicznych dotyczą­ cych wychowania, wyników badań pedagogicznych, psychologicznych, historycz­ nych i innych dostarczają prace J. Chałasińskiego i S. Kowalskiego. 298 Jan Włodarek niem wyników już osiągniętych przez socjologię ogólną, bądź też, osiąg­ nięte przez nią na własną rękę, w innych badaniach socjologicznych znaj­ 24 dą swe potwierdzenie" . Niebywały rozwój w ostatnim okresie empirycznych badań nad wy­ chowaniem, zarówno teoretycznych, jak i socjograficznych, przynosi dal­ sze problemy. Łatwo mianowicie zauważyć, że podobnie jak w całej dzi­ siaj socjologii, w ślad za badaniami nad rozmaitymi wycinkami rzeczywi­ stości społecznej (w t y m przypadku wychowawczej) pojawia się tenden­ cja do kreowania nowych, rzekomo samodzielnych dziedzin socjologii. I tak, mówi się o socjologii oświaty, socjologii szkoły, socjologii kształ­ cenia, socjologii młodzieży itp. Zjawisko to znajduje niewątpliwie uzasad­ nienie w postępującej specjalizacji badań naukowych, nie uzasadnia jed­ nakże powoływania do życia w każdym przypadku odrębnej dziedziny socjologii, niezależnie bądź niezależnej od istniejącej już socjologii wy­ chowania. Można wszakże mieć nadzieję, że obecne różnicowanie się dzie­ dzin socjologicznych badań nad wychowaniem przyniesie w końcu nową jakościowo syntezę socjologicznej teorii wychowania. Na koniec chciałbym wspomnieć o pozanaukowej funkcji socjologii wychowania, mianowicie funkcji ideologicznej pełnionej przez nią tak, jak ją pełni socjologia w ogóle. Z drugiej jednak strony, co jest już sła­ biej wyrażane i podkreślane, socjologia wychowania ze względu na swój przedmiot badań o wybitnie ideologicznym charakterze zależy od p a n u ­ jącej ideologii i polityki. Zależność ta odnosi się w szczególności do wa­ r u n k ó w sprzyjających bądź utrudniających rozwój tej dziedziny socjo­ logii. W okresie n p . tyle silnej, co i naiwnej wiary w możliwość szybkie­ go wychowania „nowego człowieka socjalizmu", badania z zakresu socjo­ logii wychowania były zbędne, a nawet niepożądane, ponieważ mogłyby podważać zasady tej wiary. v Poczynione w t y m artykule uwagi dotyczące miejsca socjologii wy­ chowania w strukturze socjologii jako nauki stanowią jedynie szkic do dalszych studiów i bardziej pogłębionej analizy tego złożonego zagadnie­ nia. W zasadzie każdy z poruszonych tu problemów wymagałby rozwi­ nięcia i dalszej analizy w świetle k o n k r e t n y c h badań i publikowanych 24 F. Znaniecki, Socjologia wychowania, t. II, Warszawa 1973, s. 8. Wprawdzie Znaniecki mówi o działach w znaczeniu czterech układów jego systemu socjologii, można jednak wypowiedź tę odnieść również do dziedzin socjologii szczegółowej. Zagadnienie związku socjologii wychowania z innymi dziedzinami socjologii, w szczególności z socjologią rodziny, podjęte zostało w artykule S. Kowalskiego, Rodzina jako przedmiot socjologii wychowania, w: Metodologiczne problemy badań nad rodziną, pod red. Z. Tyszki, Poznań 1980. Socjologia wychowania 299 prac kwalifikowanych jako przynależne do socjologii wychowania. P o d ­ jęcie prac w t y m k i e r u n k u wydaje się być zadaniem dosyć ważnym, po­ nieważ nie t r u d n o jest stwierdzić dużą niekiedy dowolność w kwalifiko­ waniu owych badań i publikacji, t r a k t o w a n i u socjologii wychowania jako dziedziny bliżej nie określonego pogranicza socjologii i pedagogiki, n a u ­ czaniu socjologii wychowania w szkołach wyższych itp. W niniejszym szkicu s t a r a ł e m się przede wszystkim zwrócić uwagę, głównie na podstawie historii rozwoju socjologii wychowania i poglądów pionierów i twórców tej dziedziny, że socjologia wychowania jest dzie­ dziną socjologii i to w dodatku niezwykle mocno powiązaną z socjologią ogólną, czy wręcz — jak mówił Znaniecki — jest częścią socjologii ogól­ n e j . Dlatego też u p r a w i a n i e tej dziedziny na odpowiednim poziomie n a u ­ k o w y m możliwe jest tylko na gruncie socjologicznego systemu wiedzy i w odwołaniu się do a k t u a l n e g o poziomu rozwoju teorii socjologicznych. SOCIOLOGY OF EDUCATION IN THE STRUCTURE OF SOCIOLOGY Summary The article deals with the issue of the place of sociology of education in the structure of sociology. The analysis is centered first of all on the relations bet­ ween the sociology of education and general sociology and between the sociology of education and the branches of so-called particular sociology. Basing on the analysis of origin and history of development of the sociology of education and on the analysis of views and standpoints of the founders of that branch (F. Zna­ niecki, T. Geiger and others) as well as on the basis of the research practice, the author reveals a close relationship between the sociology of education as a sociological theory of education and general sociology, or better: general socio­ logies corresponding to great theoretical systems of modern socjology: Marxist, structural-functional, so-called humanistic sociology, etc. On the other hand, the author distinguishes between the sociology of education and so-called educational sociology as well as various types of social pedagogics, considering them to be normatively and practically oriented sociological or pedagogical studies. The so­ ciology of education develops the empirical studies of education on the basis of sociological theory, especially the sociological theory of education. Besides, the development of these studies is the condition of the development of the theory of education. In the studies of education the sociology of education uses the results of all other branches of sociology as well as of other educational sciences.
