Zajrzyj do środka

Spis treści
Wstęp . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
5
3. Architektura średniowiecza . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 55
1. Rozwój kultur starożytnych kręgu śródziemnomorskiego . . .
7
3.1. Warunki rozwoju architektury w średniowieczu . . . . . . . . . 55
1.1. Architektura starożytnego Egiptu (ok. XXX–I w.
1.1.1. Warunki geograficzne, ustrój, dzieje . . . .
1.1.2. Materiały budowlane, konstrukcje i forma
1.1.3. Przykłady budowli . . . . . . . . . . . . . . . .
p.n.e.)
.....
.....
.....
.
.
.
.
.
.
.
.
1.2. Architektura Mezopotamii (ok. XXX–IV w. p.n.e.) . . . . .
1.2.1. Warunki rozwoju architektury i jej okresy historyczne
1.2.2. Materiały budowlane, konstrukcje i forma . . . . . . .
1.2.3. Przykłady budowli . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
1.3. Architektura Grecji w okresie przedhistorycznym
i starożytnym . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
1.3.1. Architektura Grecji przedhistorycznej
(III i II tysiąclecie p.n.e.) . . . . . . . . . . . . . . .
1.3.2. Warunki rozwoju architektury starożytnej Grecji
i jej okresy dziejowe (XII–I w. p.n.e.) . . . . . . .
1.3.3. Materiały budowlane, konstrukcje i forma . . . .
1.3.4. Przykłady architektury i urbanistyki . . . . . . . .
. 7
. 7
. 8
. 10
3.2. Styl romański (X–XIII w.) . . . . . . . . . . . . . .
3.2.1. Wiadomości wstępne . . . . . . . . . . . . . .
3.2.2. Materiały budowlane, konstrukcje i forma
3.2.3. Przykłady obiektów romańskich . . . . . . .
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
55
55
56
61
.
.
.
.
3.3. Styl gotycki (XII–XV w.) . . . . . . . . . . . . . . . . .
3.3.1. Wiadomości wstępne . . . . . . . . . . . . . . . .
3.3.2. Materiały budowlane, konstrukcje i forma . .
3.3.3. Przykłady architektury gotyckiej w Europie .
3.3.4. Architektura gotycka w Polsce (XIII–XV w.)
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
68
68
69
73
79
14
14
15
16
. . . . 18
. . . . 18
. . . . 21
. . . . 22
. . . . 26
1.4. Architektura starożytnego Rzymu (VII w. p.n.e.–V w. n.e.)
1.4.1. Rodowód kultury rzymskiej i jej rys historyczny . . .
1.4.2. Materiały budowlane, konstrukcje i forma . . . . . . .
1.4.3. Zabudowa miast rzymskich . . . . . . . . . . . . . . . . .
1.4.4. Przykłady budowli . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
1.4.5. Wpływ kultury rzymskiej na rozwój architektury
europejskiej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
.
.
.
.
.
34
34
36
38
39
. 46
.
.
.
.
4. Architektura nowożytna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 87
4.1. Architektura renesansowa (XV–XVI w.) . . . . . . . . . . . . .
4.1.1. Uwarunkowania i okresy rozwoju sztuki renesansowej
4.1.2. Materiały, konstrukcje, detale architektoniczne
i charakterystyczne cechy budowli . . . . . . . . . . . . .
4.1.3. Urbanistyka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
4.1.4. Przykłady dzieł wybitnych twórców renesansowych
we Włoszech . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
4.1.5. Architektura renesansowa we Francji i w Niemczech .
4.1.6. Renesans w Polsce (XVI–XVII w.) . . . . . . . . . . . . .
4.2. Architektura barokowa (koniec XVI w.–XVIII w.) . . . . . . .
4.2.1. Tło historyczne i okresy rozwoju . . . . . . . . . . . . . .
4.2.2. Materiały, konstrukcje, forma oraz zasady kształtowania
przestrzeni architektonicznej i urbanistycznej . . . . . .
4.2.3. Przykłady architektury barokowej w Europie . . . . . .
4.2.4. Barok w Polsce (XVII w. i pierwsza połowa XVIII w.)
87
87
88
93
95
105
105
116
116
117
119
125
2. Architektura okresu przejściowego między starożytnością
a średniowieczem . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 47
4.3. Rokoko (1720–1780 r.) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 132
2.1. Wiadomości wstępne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 47
5. Architektura od połowy XVIII w. do przełomu XIX i XX w. . 136
2.2. Architektura wczesnego chrześcijaństwa na terenie Cesarstwa
Zachodniorzymskiego (II–VI w.) . . . . . . . . . . . . . . . . . . 47
2.2.1. Warunki rozwoju architektury . . . . . . . . . . . . . . . . 47
2.2.2. Charakterystyka i przykłady budownictwa . . . . . . . . 48
2.3. Architektura bizantyjska (V–XV w.) . . . . . . . . . . . . . . . . 50
2.3.1. Warunki rozwoju i charakterystyka architektury i sztuki . 50
2.3.2. Przykłady budowli . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 53
www.wsip.com.pl
5.1. Klasycyzm (1760–1830 r.) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
5.1.1. Wiadomości ogólne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
5.1.2. Przykłady architektury klasycystycznej w Europie
5.1.3. Klasycyzm w Polsce . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
5.1.4. Współistnienie romantyzmu i klasycyzmu . . . . .
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
136
136
136
141
146
5.2. Eklektyzm w architekturze (od początku XIX w.) . . . . . . . 147
5.2.1. Wiadomości wstępne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 147
3
5.2.2. Przykłady architektury eklektycznej w Europie . . . . . 148
5.2.3. Eklektyzm w Polsce . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 149
5.3. Próby stworzenia stylu narodowego . . . . . . . . . . . . . . . . . 151
5.4. Secesja (koniec XIX i początek XX w.)
5.4.1. Wiadomości ogólne . . . . . . . . . .
5.4.2. Secesja w Europie . . . . . . . . . .
5.4.3. Secesja w Polsce . . . . . . . . . . .
5.4.4. Rola secesji w architekturze . . . .
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
151
151
152
154
156
5.5. Ekspresjonizm, konstruktywizm i funkcjonalizm . . . . . . . . 156
5.6. Materiały budowlane, konstrukcje i prekursorzy nowych
technologii na przełomie XIX i XX w. . . . . . . . . . . . . . . 157
6. Architektura współczesna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 162
6.1. Architektura modernizmu . . . . . . . . . . . . . . . . . .
6.1.1. Warunki rozwoju i charakterystyka ogólna
architektury . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
6.1.2. Teoretycy i twórcy architektury
modernistycznej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
6.1.3. Architektura polska w okresie dwudziestolecia
międzywojennego . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
6.1.4. Architektura polska po II wojnie światowej . .
. . . . . 162
. . . . . 162
. . . . . 163
. . . . . 174
. . . . . 177
6.2. Architektura neo- i postmodernizmu . . . . . . . . . . . . . . . . 186
Wykaz literatury . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 201
1. Rozwój kultur starożytnych kręgu śródziemnomorskiego
1.1. Architektura starożytnego Egiptu
(ok. XXX–I w. p.n.e.)
1.1.1. Warunki geograficzne, ustrój, dzieje
Cywilizacje starożytnego Wschodu rozwijały się w dolinach
wielkich rzek, gdzie żyzne gleby powstające w wyniku osadzania się mułu niesionego z prądem wód sprawiały, że uprawa roli, nawet przy użyciu prostych narzędzi, dawała wysokie plony. Gęstość zaludnienia na tych terenach była bardzo
duża.
Życiodajne rzeki stanowiły jednak niekiedy zagrożenie dla
ludzi i ich dobytku, gdy przybory wód były gwałtowne i powodowały powodzie. Do zabezpieczenia się przed ich skutkami konieczne było sypanie wałów ochronnych i coroczne ich
umacnianie. W celu powiększenia obszarów uprawnych kopano na terenach bagiennych rowy odwadniające, a na gruntach
niedostatecznie nawodnionych prowadzono sieci irygacyjne.
Realizacja tych zadań wymagała sprawnej organizacji i mobilizowania licznych rzesz do pracy, niekiedy nawet przy zastosowaniu przymusu. Sprzyjało to ukształtowaniu się grup sprawujących władzę i było jednym z czynników wpływających na
powstawanie państwa. W miarę rozwoju państw elity rządzące wykorzystywały swoją pozycję do zapewnienia sobie coraz
lepszych warunków życia – rodziły się ogromne różnice społeczne i majątkowe.
Tak też było w Egipcie, zwanym darem Nilu. Nil czczony jako bóstwo, zwane Hapi, wpływał przyborami wód na urodzaje. Stanowił też ważną arterię komunikacyjną, a konieczność koordynowania prac irygacyjnych wzdłuż całej doliny
rzeki przyczyniła się do utworzenia jednolitego organizmu
państwowego już ok. 3000 lat p.n.e. – po zjednoczeniu Górnego i Dolnego Egiptu.
www.wsip.com.pl
Dzieje zjednoczonego Egiptu można w uproszczeniu podzielić na niżej wymienione okresy1:
— Okres Archaiczny (ok. 3100–2686 r. p.n.e.) kiedy panowała I i II dynastia, a stolicą było miasto Tis. Z tego okresu
pozostały mastaby2 w Nagadzie i Sakkarze.
— Stare Państwo (ok. 2686–2181 r. p.n.e.) ze stolicą w Memfis3 charakteryzował rozkwit polityczny, gospodarczy
i kulturalny. Panowały dynastie III–VI, m.in. królowie:
Dżeser, Snofru, Cheops, Chefren, Mykerynos. Z tego
okresu pozostały cmentarze memfickie, mastaby oraz piramidy i sfinks Chefrena w Gizie4.
— Pierwszy Okres Przejściowy (ok. 2181–2133 r. p.n.e.) –
panowanie VII–X dynastii.
— Średnie Państwo (ok. 2133–1786 r. p.n.e.) – czasy panowania XI i XII dynastii i powstania m.in. grobów skalnych
w Beni Hassan i Asuanie5, głowicy hatoryckiej i kolumn
protodoryckich.
— Drugi Okres Przejściowy (ok. 1786–1567 r. p.n.e.) – panowanie XIII–XVII dynastii, w tym XV i XVI dynastii
władców hyksoskich6, którzy stolicą uczynili Awaris7.
1
2
3
4
5
6
7
Podział dziejów zgodny z tablicą chronologiczną Egiptu starożytnego opracowaną na podstawie Cambridge Ancient History oraz z zestawieniem wg Guide to the Egyptian Collection in the British Museum zamieszczonym przez Kazimierza Michałowskiego w książce
[65].
Mastaba – grób dostojnika egipskiego.
Memfis – grecka nazwa jednego z największych miast starożytnego
Egiptu (ok. 30 km od Kairu). Nazwa egipska: Menfe lub Men-nefer.
Giza (arab. al Djisa) – miasto w północnym Egipcie niedaleko starożytnego Memfis, położone nad Nilem naprzeciw Kairu.
Asuan (staroż. Syene) – miasto w południowym Egipcie, nad Nilem
(arab. Sad al-Ali).
Hyksosi – nazwa ludów pochodzenia zachodnioazjatyckiego, które
ok. 1670–1570 r. p.n.e. opanowały Egipt.
Awaris (egipskie Hat-warit) – miasto we wschodniej Delcie.
7
— Nowe Państwo (ok. 1567–1085 r. p.n.e.) ze stolicą w Tebach1 i przez krótki okres w Tell el-Amarna2 osiągnęło
szczyt potęgi. Panowali w nim władcy z XVIII–XX dynastii, m.in.: królowa Hatszepsut, Amenhotep IV (Echnaton)3, Tutenchamon, Ramzes II. W tym okresie powstały
m.in. świątynia Amona w Luksorze, Chonsu i Mut w Karnaku, pałac Echnatona i świątynia Atona w Tell el-Amarna, świątynia grobowa Ramzesa II i jego żony Nefertari
w Abu Simbel, grobowiec Tutenchamona w Dolinie Królów.
— Epoka Późna (ok. 1085–332 r. p.n.e.), kiedy stolicami były kolejno: Tanis4, Teby i Sais5 – to okres panowania
XXI–XXX dynastii, w którym nastąpiło rozbicie państwa
i jego podbój przez Persję.
— Okres grecko-ptolemejski (332–30 r. p.n.e.), kiedy stolicą
była Aleksandria, związany z panowaniem władców macedońskich i XXXI dynastii (Ptolemeuszów)6, która wygasła
wraz ze śmiercią królowej Kleopatry VII i jej syna.
W 30 r. p.n.e. Egipt zdobyty przez Rzymian stał się prowincją rzymską. Od 395 r. pozostawał pod władzą Bizancjum,
aż do podboju przez Arabów w 641 r.
Królowie Egiptu, zwani faraonami, posiadali władzę absolutną i uważani byli za bogów. W hierarchii społecznej najwyżej stali urzędnicy różnych szczebli, niżej rzemieślnicy. Chłopi, wolni i równi wobec prawa z właścicielami ziemi,
w rzeczywistości byli poddani ich woli, prawie jak niewolnicy wywodzący się z jeńców wojennych.
Oprócz administracji państwowej istniała administracja
majątkami świątynnymi, na której czele stał arcykapłan. Kapłani często odgrywali ważną wolę w polityce. Pozycję ich
umacniała duża wiedza, a także, odgrywająca ogromną rolę
w życiu Egiptu, religia politeistyczna i wiara w życie pozagrobowe dla tych, którzy potrafią udowodnić przed Ozyrysem7
swą niewinność. Konieczne było do tego zachowanie ciała –
siedziby duszy. Dlatego zmarłych mumifikowano, umieszczając w gorących piaskach pustyni, bądź – po zabalsamowaniu
– w grobowcach, z których najwspanialsze są królewskie groby skalne i piramidy.
W starożytnym Egipcie rozwinęło się wiele nauk: astronomia, matematyka, geometria, etyka. Już ok. 3000 lat p.n.e. posługiwano się pismem hieroglificznym8 stopniowo upraszczanym aż do demotycznego9. Zgodnie z kalendarzem egipskim
rok miał 365 i 1/4 dnia, dzielił się na 3 pory (wylewu, wzrastania i żniw) oraz na 12 miesięcy. Dobę dzielono na 24 godziny. Kąt prosty wytyczano za pomocą trójkąta o stosunku
boków 3:4:5, do dziś zwanego trójkątem egipskim. Badania
dowodzą, że Egipcjanie znali liczbę π, długość promienia Ziemi i jej odległość od Słońca. Potrafili też precyzyjnie wyznaczać kierunki stron świata.
Technika egipska miała wiele osiągnięć w dziedzinie inżynierii wodnej, wojskowej, górnictwa, transportu oraz wytopu i obróbki metali. Rozwijała się architektura, rzeźba i malarstwo.
1.1.2. Materiały budowlane, konstrukcje i forma
1
2
3
4
5
6
8
Teby (staroż. Waset lub Weset) – miasto w Górnym Egipcie. Nil
dzielił je na część wschodnią – miejską i zachodnią – zajętą przez
cmentarze (Dolina Królów, Dolina Królowych). Obecnie na miejscu
Teb znajdują się miejscowości Karnak i Luksor.
Tell el-Amarna – to obecna nazwa starożytnego Achetatonu.
Echnaton – król-reformator, przeniósł stolicę do Tell el-Amarna,
zniósł wielobóstwo, ustalił cześć Atona (uosobienie życiodajnej tarczy słonecznej), ograniczył wpływ kapłanów na politykę, propagował realistyczne przedstawianie postaci w sztukach plastycznych.
Tanis (San el Hagar) – miasto we wschodniej Delcie, wzniesione na
miejscu Awaris.
Sais – miasto w Delcie, stolica władców XXVI dynastii (saickiej),
gdy panowali władcy-kapłani (m.in. Herhor).
Ptolemeusze – dynastia macedońska panująca w Egipcie po rozpadzie monarchii Aleksandra Wielkiego, w latach 323–30 p.n.e.
Podstawowym materiałem budowlanym w najstarszym okresie
historii Egiptu był muł nilowy, a oprócz niego trzcina. Później
z mułu formowano cegły wysuszane na słońcu. Drewno stosowano rzadko, było go bowiem mało, a do tego tylko twarde, trudne do obróbki gatunki. Dostatek wapienia, różowego
granitu i dobrego, zwartego piaskowca zapewniał materiał
trwały i o dużej wytrzymałości na ściskanie.
7
8
9
Ozyrys – w mitologii egipskiej władca i sędzia zmarłych, mąż Izydy, ojciec Horusa.
Pismo hieroglificzne – rodzaj pisma pojęciowo-obrazkowego.
Pismo demotyczne – pismo ze znaków w postaci kresek, okręgów
i ich części.
Konstrukcje egipskie były proste i stateczne. Składały się
z b e l e k oraz wspierających je ś c i a n lub s ł u p ó w. Stropy
wykonywano z belek drewnianych, przylegających do siebie.
Uszczelnione gliną i plecionką z trzciny spełniały funkcję
stropodachów. W budynkach monumentalnych stosowano kamienne belki stropowe. Ze względu na stosunkowo niewielką
wytrzymałość kamienia na zginanie nie mogły one mieć dużej rozpiętości. Konieczność podpierania krótkich i bardzo
ciężkich belek sprawiała, że słupy budowli były przysadziste
– ich wysokość nie przekraczała czterech do sześciu średnic
i rozstawiano je w niewielkich odległościach. W związku
z tym większe wnętrza zapełniał istny las słupów.
Sklepienia praktycznie nie występowały. Pojawiła się natomiast konstrukcja t r ó j k ą t a o d c i ą ż a j ą c e g o (ilustr. 1-1),
1-1. Zasada konstrukcji trójkąta odciążającego. Porównaj rozkład sił
w belce: a) obciążonej warstwami górnymi, b) przy zastosowaniu
konstrukcji odciążającej
której ideą jest zmniejszenie nacisku na poziome, zginane elementy budowli. W celu uzyskania nad belkami lub płytami
stropowymi pustej przestrzeni, wykonywano nad nimi rodzaj
daszka z dwóch ukośnie ustawionych kamieni, które kierowały na boki, ku podporom, siły nacisku warstw górnych.
Wszystkie budowle egipskie wyróżnia charakterystyczny
t r a p e z o w y p r z e k r ó j ś c i a n , ponieważ ściany monolityczne z mułu lub iłu formowano zgodnie z właściwościami
materiału: na dole szersze i zwężone ku górze. Obramienia
okien, drzwi i krawędzie ścian wzmacniano cienkimi, drewnianymi beleczkami. Także w budowlach z kamienia ściany
zwężały się ku górze, chociaż nie miało to technologicznego
uzasadnienia. Gzymsy wieńczące ściany i umieszczane nad
www.wsip.com.pl
1-2. Słupy egipskie
1 – kostka, 2 – głowica, 3 – trzon, 4 – baza
drzwiami były reminiscencją1 wspomnianych wyżej beleczek,
wtapianych w monolityczne ściany w celu zabezpieczenia ich
krawędzi. Okna stosowano rzadko, a jeśli, to niewielkich rozmiarów. W ważnych miejscach elewacji, np. nad wejściem,
często umieszczano akcent plastyczny: uskrzydlone słońce,
skarabeusza itp.
Pierwotnie przekroje słupów były czteroboczne, potem
ośmioboczne, wreszcie pojawiły się kolumny o przekroju
kolistym (ilustr. 1-2). Miały one trzony gładkie lub zdobione
reliefami2 i hieroglifami, a niekiedy formowane na kształt
wiązek łodyg. Z upływem czasu kolumny otrzymały płaskie,
obłe bazy i głowice (ilustr. 1-3) o rozmaitych kształtach:
1-3. Głowice egipskie
1
2
Reminiscencja (łac. reminiscentia) – wspomnienie, przypomnienie.
Relief – płaskorzeźba (w zależności od wypukłości kompozycji
względem tła relief może być płaski, wypukły lub wklęsły).
9
kielichowe, palmowe, pąka lotosu lub ozdobione po bokach
wizerunkami bogini Hator. W okresie Średniego Państwa powstała forma kolumny protodoryckiej. Jej trzon miał przekrój
wieloboku foremnego o 16 lub 32 bokach i był zwieńczony
prostym, kostkowym kapitelem.
W sztukach plastycznych, także w architekturze, obowiązywał k a n o n , czyli niezmienna zasada kształtowania dzieł
według określonych wzorców i reguł, której zaniechano tylko
na krótko za czasów Echnatona. W architekturze kanon objawiał się podobieństwem zarówno obiektów, jak i sposobu organizowania przestrzeni. Dążono do czytelnej, zamkniętej
formy, monumentalnej w obiektach sakralnych i sepulkralnych1. Występowały układy symetryczne względem osi podłużnej i składające się ze zróżnicowanych członów architektonicznych.
1-4. Postacie ludzkie przedstawione wg zasad kanonu egipskiego
W malarstwie i reliefie schemat postaci ludzkiej polegał
na przedstawieniu tułowia i oka na wprost, a głowy i nóg
z profilu (ilustr. 1-4). Ustalone też były proporcje postaci,
a osoby zajmujące wyższą pozycję w hierarchii społecznej
uwidaczniano w większej skali i postawie bardziej dostojnej.
Sceny z życia bogów i ludzi były przeplatane hieroglifami;
występowała jedność pisma i obrazu, malarstwo łączyło się
z rzeźbą, rzeźba z architekturą.
1
Sepulkralny – związany z budownictwem cmentarzy i grobów.
10
Monumentalną rzeźbę w pełnej bryle wykonywano z granitu lub piaskowca, ujmując postacie bóstw i władców w sposób zwarty, lekko zgeometryzowany i nadając posągom cechy
spokoju, surowości i dostojeństwa. Często powtarzano wielokrotnie ten sam motyw rzeźbiarski, np. do świątyń prowadziły szpalery jednakowych sfinksów, przed świątynią skalną
w Abu Simbel ustawiono cztery identyczne posągi Ramzesa II,
a w Zachodnich Tebach przed świątynią Amenhotepa III –
dwie ogromne jego podobizny, zwane kolosami Memnona.
1.1.3. Przykłady budowli
Budownictwo mieszkaniowe, w związku z nietrwałością stosowanych materiałów budowlanych, nie jest dokładnie rozeznane. Wiemy, że pierwotną formą domostwa były lepianki
o kształcie kopulastym. Potem wznoszono domy z c e g ł y
s u s z o n e j , uformowanej z gliniastych namułów rzecznych
z dodatkiem słomy. Miały one rzuty prostokątne i były zróżnicowane pod względem wielkości i wykończenia zgodnie
z podziałami społecznymi: od ciasnych, poprzez okazalsze –
z większą liczbą pomieszczeń, do rozległych, wspaniałych,
pięknie zdobionych pałaców otoczonych ogrodem. Nawet pałace rzadko były budowane z kamienia. Do wyjątków należał
pałac Echnatona w Tell el-Amarna.
W okazalszych domach powtarzał się pewien schemat
układu pomieszczeń. Z podwórka otoczonego glinianym ogrodzeniem wchodziło się przez zadaszone przejście i niedużą
sień do pomieszczenia z kolumnami, przeznaczonego do odpoczynku i przyjmowania gości. Sytuowano go w północnej
części budynku, żeby przebywający w nim nie byli narażeni
na upał. Stamtąd wchodziło się do największego pomieszczenia tak górującego nad dachami przylegających pokoi, by
można było doświetlić go okienkami umieszczonymi pod sufitem. Ponadto dom mieścił na ogół sypialnię pana domu
z oddzielną umywalnią, sypialnię i salonik pani domu, pokoje dziecinne i dla służby oraz część gospodarczą, za którą
znajdował się sad owocowy ze stawem pośrodku.
Miasta były gęsto zabudowane i chronione bardzo grubymi murami z suszonych cegieł. Część zewnętrzną miasta, bliżej murów obronnych, zamieszkiwała biedota i rzemieślnicy.
W centralnej części mieszkali urzędnicy i kapłani.
Świątynie, zarówno grobowe, jak również poświecone
kultowi różnych bóstw, wznoszono z kamienia ciosowego lub
wykuwano w zboczach skalistych gór. Z okresu Starego Państwa, zwanego też memfickim, pochodzą usytuowane przy piramidach ś w i ą t y n i e ż a ł o b n e , w których odbywał się
końcowy ceremoniał przed ostatecznym pochówkiem mumii.
Obiekty te, o nieprawdopodobnie masywnych ścianach w stosunku do przestrzeni wnętrza, mieściły: przedsionki, salę szeroką, salę długą, dziedziniec, komory na wizerunki zmarłego
i miejsce święte.
Do połowy II tysiąclecia p.n.e. nie wytworzył się jednolity
typ ś w i ą t y n i p o ś w i ę c o n e j b o g o m . Wznoszono obiekty piękne, różnorodne, ale na ogół niewielkie. Rozkwit egipskiego budownictwa sakralnego nastąpił w okresie Nowego Państwa,
kiedy Amenhotep syn Hapu1 ustalił kanon budowy świątyń wolno stojących. W licznych obiektach powtarzał się ten sam układ
pomieszczeń. Od kaplicy-przystani, stojącej nad Nilem lub kanałem, prowadziła aleja sfinksów do pylonów (ilustr. 1-5), czyli
1-5. Pylony świątyni egipskiej
wież flankujących bramę świątyni. Za pylonami znajdował się
dziedziniec otoczony z trzech stron podcieniami, a dalej sala hypostylowa o stropie podpartym wieloma kolumnami, równomiernie rozstawionymi na całej powierzchni. W dużych świątyniach
sala hypostylowa bywała podwyższana w środkowej części
i miała układ bazylikowy (ilustr. 1-6), umożliwiający doświetlenie mrocznego wnętrza górnymi okienkami. Z sali hypostylowej
1
Amenhotep syn Hapu był nadwornym architektem faraona Amenhotepa III.
www.wsip.com.pl
1-6. Układ bazylikowy sali hypostylowej (przekrój poprzeczny)
przejście prowadziło do sali, gdzie przechowywano barkę,
w której posąg bóstwa odbywał procesję, a następnie do kaplicy – miejsca przechowywania posągu bóstwa. Za tym zasadniczym kompleksem, usytuowanym wzdłuż jednej osi, znajdowały się liczne pomieszczenia przeznaczone na skarbce, archiwa,
magazyny i miejsca zebrań kapłanów.
Im dalej od bramy głównej, tym wyższy był poziom posadzek, wskutek czego kolejne pomieszczenia były coraz niższe. Różnice poziomów pokonywano za pomocą pochylni.
Lud miał wstęp na dziedziniec, urzędnicy – do sali hypostylowej, a sanktuarium z posągiem bóstwa dostępne było tylko
dla kapłanów.
Kanon świątyni egipskiej był stosowany bardzo długo,
o czym świadczy świątynia Horusa w Edfu z okresu ptolemejskiego. Niekiedy w ramach zasadniczego następstwa poszczególnych części budowli zdarzały się pewne uzupełnienia i modyfikacje, np. kilka dziedzińców i pylonów, a także dwa lub
trzy hypostyle. Najbardziej typowym przykładem świątyni
„klasycznej”, wzniesionej wg omówionego kanonu, jest świątynia Chonsu w Karnaku (ilustr. 1-7).
Świątynie imponowały rozmiarami i rozległością. Świątynia
Amona-Re w Luksorze miała ok. 260 m długości, średnica kolumn w sali hypostylowej – ok. 3,5 m, a ich wysokość – 24 m.
Największa i najważniejsza świątynia w Karnaku, poświęcona
Amonowi, miała wymiary 360×118 m. Jej dziedziniec zajmował
powierzchnię 8000 m2, a sala hypostylowa – 5000 m2. W świątyni tej stały 134 kolumny o wysokości 13 i 21 m.
11
1-7. Świątynia Chonsu w Karnaku (starożytne Teby): a) widok perspektywiczny z przekrojem podłużnym, b) rzut poziomy
1 – aleja sfinksów, 2 – obeliski, 3 – pylony, 4 – dziedziniec podcieniowy,
5 – sala modłów (hypostylowa), 6 – sala na barkę, 7 – miejsce święte
W okresie Nowego Państwa drążono też w zboczach gór
g r o b o w e ś w i ą t y n i e s k a l n e , z których najsłynniejsze
są: świątynia Ramzesa II i nieco mniejsza świątynia jego żony Nefretari w Abu Simbel. Oba obiekty, zagrożone zalaniem
wodą w związku z budową tamy asuańskiej w latach sześćdziesiątych, przeniesiono kilkadziesiąt metrów wyżej, po pocięciu na ogromne bloki. W pracach tych uczestniczyli polscy
naukowcy, podobnie jak w rekonstrukcji świątyni królowej
Hatszepsut w Dejr el-Bahari, która stanowiła połączenie świątyni wolno stojącej i skalnej, a poświęcona była Amonowi tebańskiemu i kultowi zmarłej królowej.
Wiara w życie pozagrobowe skłaniała do balsamowania
zwłok i zabezpieczania ich przez odpowiedni pochówek. Groby wyposażono w tzw. zastawę, czyli: żywność, napoje, broń,
meble i inne przedmioty. Wykształciło się kilka typów grobów. Ubogich grzebano w gorących piaskach pustyni, które
12
1-8. Mastaba: a) widok, b) przekrój
1 – kaplica, 2 – zamknięta komora, 3 – szyb z zamaskowanym wejściem,
4 – komora grobowa
dobrze konserwowały zwłoki. Dla bogatych wznoszono z cegły lub kamienia budowle z pochyłymi ścianami – m a s t a b y
(ilustr. 1-8). Komora grobowa zawierająca sarkofag z mumią
zmarłego i komory na zastawę znajdowały się pod ziemią.
Królowie jeszcze za życia wznosili sobie okazałe groby,
początkowo mastaby, później – p i r a m i d y. Najstarsza jest
piramida schodkowa faraona Dżesera1 (ilustr. 1-9) w Sakkarze
z XXVII w. p.n.e., utworzona przez nałożenie na siebie sześciu coraz mniejszych mastab. Jej budowniczy, Imhotep, po
raz pierwszy wprowadził do konstrukcji obrobiony blok skalny zamiast kruchej cegły, co pozwoliło tej budowli – o podstawie 125×115 m i wysokości około 60 m – przetrwać przez
tysiąclecia.
1
Dżeser – władca z III dynastii panującej ok. 2686–2613 r. p.n.e.
1-9. Piramida schodkowa Dżesera w Sakkarze
W Dahszur wzniesiono dla faraona Snofru1 piramidę łamaną (ilustr. 1-10) o zmiennym nachyleniu ścian w dolnej i górnej
części obiektu. Są domniemania, że obawiając się zawalenia piramidy o zbyt stromych ścianach, już w czasie jej budowy
zmniejszono kąt nachylenia ścian górnej partii o przeszło 10°.
1-10. Piramida łamana króla Snofru w Dahszur
Najliczniejsze były piramidy na planie kwadratu zorientowanego wg stron świata, ukształtowane jako regularne ostrosłupy. One to uznane zostały przez starożytnych za pierwszy
z siedmiu cudów świata. Urzekały zawsze prostotą statecznych
brył tak uformowanych, aby mogły przetrwać wieki. Większość z nich imponuje wielkością2. Największa jest piramida
Cheopsa3 w Gizie (ilustr. 1-11) o podstawie ok. 230×230 m.
Jej ściany są nachylone względem podstawy pod kątem 51°52'.
Wysokość pierwotna sięgała nieco ponad 146 m, obecnie wy1
2
3
Snofru – władca z IV dynastii, która panowała ok. 2613–2494 r.
p.n.e.
Wymiary piramid z upływem czasu na skutek zniszczeń uległy
zmianie, są obecnie o parę metrów mniejsze od pierwotnych.
Cheops – greckie imię faraona zwanego w Egipcie Chufu, władcy
z IV dynastii.
www.wsip.com.pl
1-11. Piramida Cheopsa: a) widok, b) przekrój, c) szczegół konstrukcji odciążającej
1 – wejście, 2 – komora podziemna, 3 – komora królowej, 4 – korytarz,
5 – komora króla, 6 – konstrukcja odciążająca strop komory królewskiej,
7 – kanały wentylacyjne
nosi 137 m. Ten symbol despotycznych rządów królewskich
jest najbardziej masywną budowlą kamienną, jaką kiedykolwiek wzniesiono.
We wnętrzu piramidy znajdują się trzy komory (króla,
królowej i podziemna), korytarze oraz kanały wentylacyjne.
Komora króla o szerokości 5,20 m, długości 10,43 m i wysokości 5,81 m, jest przekryta pięcioma stropami kamiennymi
tak ułożonymi jeden nad drugim, aby przedzielały je puste
przestrzenie (ilustr. 1-11c). Dopiero nad najwyższym stropem
zastosowano konstrukcję trójkąta odciążającego. Jest to rozwiązanie wyjątkowe, w innych piramidach bowiem wykonywano trójkąt odciążający nad pojedynczym stropem.
13
Rozmiary Wielkiej Piramidy, system podziemnych korytarzy, odciążenie komory grobowej świadczą o dużej wiedzy
technicznej egipskich budowniczych. Znakomite dopasowanie
ciosów kamiennych układanych bez spoiwa i precyzja wykonania drobnych szczegółów, zdumiewające w zestawieniu
z masywem kolosalnej piramidy, są dziełem ludzi dysponujących jedynie prymitywnymi narzędziami. Do dziś niezupełnie
rozeznano, w jaki sposób potrafili przemieszczać bloki skalne
ważące kilka, a nawet kilkadziesiąt ton.
Obok Wielkiej Piramidy Cheopsa stoją dwie nieco mniejsze i kilka małych piramid. Piramida Chefrena (Chafra) o podstawie 215×215 m ma boki bardziej strome niż grobowiec
Cheopsa. Jej wysokość wynosi obecnie 136,5 m (pierwotnie –
143,5 m). Piramida Mykerinosa (Menkaura) jest wyraźnie niższa, bo obecnie sięga 62 m (pierwotnie miała wysokość około 66 m).
Największym skupiskiem piramid były okolice Memfis,
ale występowały one też na innych obszarach. Nie odkryto
jeszcze piramid wszystkich władców, a liczba poznanych przekracza sześćdziesiąt. W okresie Średniego Państwa piramidy
budowano mniejsze, z cegły z okładziną kamienną, tak że nie
różniły się zewnętrznie od zbudowanych z kamienia, jednak
ich trwałość była nieporównywalnie mniejsza. Gdy zabrakło
stróżów piramid, okładzinę zdzierano na budulec, co dodatkowo przyspieszało mszczenie obiektów.
W okresie Nowego Państwa zaniechano budowy piramid
na rzecz g r o b o w c ó w k u t y c h w s k a l e . Składały się one
z płytkiego przedsionka i jednej lub więcej komór. Do wielokomorowych należą grobowce odkryte w Dolinie Królów:
Setiego I (panującego ok. 1318–1304 r. p.n.e.) – długości około 150 m, Ramzesa II (panującego ok. 1304–1237 r. p.n.e.)
oraz jedyny, który odkryto w stanie niemal nienaruszonym
z nieprzebranymi skarbami – grobowiec młodego króla Tutenchamona (panował ok. 1361–1352 r. p.n.e.).
1.2. Architektura Mezopotamii
(ok. XXX–IV w. p.n.e.)
1.2.1. Warunki rozwoju architektury
i jej okresy historyczne
Dwie rzeki – Eufrat i Tygrys, mające w zamierzchłej przeszłości oddzielne ujścia do Zatoki Perskiej, wpływały na żyzność
przyległych terenów, podobnie jak Nil w Egipcie. Ich wylewy
nie były regularne, a niekiedy przebierały rozmiary katastrofy. Wspomnienie o jednej z nich, która zniszczyła dolinę Eufratu i Tygrysu na przełomie V i IV tysiąclecia p.n.e., przeniknęło do babilońskiego mitu o Gilgameszu1 i biblijnej
opowieści o potopie. W dorzeczach wytworzyło się wielkie
centrum cywilizacji i kultury, której rozwój dzielimy na okresy: sumeryjski, babiloński, asyryjski i nowobabiloński.
Początki cywilizacji mezopotamskiej związane są z osiedleniem się Sumerów nad dolnym Eufratem i Tygrysem
w IV tysiącleciu p.n.e. Ich miasta2 – Eridu, Ur, Uruk, Lagasz
– powstały już na przełomie IV i III tysiąclecia p.n.e. Sumerowie byli autorami wielu zdobyczy kultury, które przejęli od
nich późniejsi przybysze i władcy Mezopotamii.
W końcu IV tysiąclecia p.n.e. stworzyli pismo klinowe3.
Ich obserwacje przyczyniły się do rozwoju astronomii już
w III tysiącleciu p.n.e. Zajmowali się też astrologią. Znali algebrę. Posługiwali się dwoma systemami liczenia: dziesiętnym
i sześćdziesiętnym. Wcześnie na terenie Mezopotamii pojawił
się pieniądz i koło. Wysoko stała technika uprawy roli, budowy tam i kanałów. Sumerowie osiągnęli dobrobyt, mimo że
oprócz żyznej ziemi nie dysponowali bogactwami naturalnymi
i musieli z daleka sprowadzać drewno i kamień do wznoszenia budowli, a także kamienie szlachetne i półszlachetne, rudy metali i barwniki mineralne.
1
2
3
14
Gilgamesz – półlegendarny władca miasta Uruk. Epos z II tysiąclecia p.n.e. opowiada o jego przygodach, a także o potopie.
W nawiasach podano obecne nazwy miast: Eridu (Abu asz Szahrajn), Ur (Tall al-Mukajjar), Uruk (Al-Warka), Lagasz (Tallu).
Pismo klinowe – pismo, w którym poszczególne znaki oznaczające
pojęcia lub sylaby, wycinane w miękkiej glince przyjmowały charakterystyczną postać klinów.
Zajęte przez Sumerów tereny były bardzo żyzne, jednak
wymagały prowadzenia prac irygacyjnych. Sumerowie połączyli więc Eufrat i Tygrys siecią kanałów. W przeciwieństwie do Egiptu budowa sieci nawadniającej w Mezopotamii
nie wiązała się z koniecznością koordynowania prac na całej długości rzek. Prace te nie stały się czynnikiem zjednoczenia politycznego, dlatego ukształtowanie się dużych organizmów państwowych w Mezopotamii przypada na czasy
późniejsze niż w Egipcie. Powstały za to niezależne od siebie mniejsze organizmy, tzw. miasta-państwa, rywalizujące
ze sobą i wzajemnie się zwalczające. Miasta-państwa sumeryjskie zjednoczył pod swymi rządami król Lugalzagesi (ok.
2355–2340 r. p.n.e.), ale wkrótce został on pokonany przez
Sargona I, twórcę państwa akadyjskiego, graniczącego z Sumerem od północy. Akadowie przejęli nie tylko ziemie, ale
i kulturę Sumerów, która przekształciła się w sumero-akadyjską.
W XIX w. p.n.e. kolejna fala najeźdźców z północy
utworzyła na terenie Sumeru i Akadu monarchię Babilonii –
państwo starobabilońskie ze stolicą w Babilonie. Potęgę Babilonii ugruntował jeden z największych władców starożytności – Hammurabi (1792–1750 r. p.n.e.). Pod jego panowaniem państwo babilońskie obejmowało całą Mezopotamię.
Babilończycy kontynuowali tradycje sumeryjskie we wszystkich dziedzinach. Komfortowe domy i wspaniałe świątynie
Babilonu – to przedłużenie sumeryjskiej myśli architektonicznej.
W VIII w. p.n.e. do największej potęgi militarnej Wschodu urosło miasto Aszur (Assur), położone nieco bardziej na
północ. W 689 r. p.n.e. król asyryjski Sanherib1 zdobył i zburzył Babilon oraz opanował prawie cały kraj. Asyryjczycy –
lud wojowniczy, rozmiłowany w sile i bogactwie – wznosili
warowne pałace imponujące ogromem i przepychem.
Najwyższy poziom osiągnęli Asyryjczycy w budownictwie wojskowym, o czym świadczą fortyfikacje Niniwy
i wielu innych miast. Upadek państwa asyryjskiego nastąpił
w końcu VII w. p.n.e. w wyniku wyzwoleńczych walk Babilończyków i najazdu Medów.
Nastał okres nowobabiloński. Panujący w latach 605–562
p.n.e. Nabuchodonozor II2 odbudował Babilon i doprowadził
państwo do największego rozkwitu, jednak już za jego następcy w 539 r. p.n.e. zostało ono zagarnięte przez Persów
pod wodzą Cyrusa II.
1.2.2. Materiały budowlane, konstrukcje i forma
Brak kamienia i drewna oraz dostatek doskonałej gliny sprawił, że była ona podstawowym materiałem stosowanym do lepienia ścian prymitywnych domostw i do wyrobu cegły suszonej lub wypalanej. Niekiedy cegły zdobiono przez odciskanie
form i stosowanie różnorodnych polew. Podobne do dużych
płytek okładzinowych służyły do licowania ścian pałaców
i świątyń. Spoiwem bywał asfalt naturalny, glina, później także gips. Stropy niewielkich pomieszczeń wykonywano z okrąglaków, układanych gęsto i uszczelnianych gliną. Kamień był
stosowany skąpo, najczęściej jako alabastrowa lub wykonana
z miękkiego piaskowca okładzina ścian reprezentacyjnych
wnętrz pałacowych. Rzadko robiono z niego słupy, które
w Mezopotamii występują nielicznie w związku z wynalezieniem konstrukcji sklepień, pozwalających przekryć duże pomieszczenia bez potrzeby wewnętrznego podparcia.
Brak materiałów budowlanych wytrzymałych na zginanie
skłonił architektów do poszukiwania takiej konstrukcji, w której zginanie byłoby wyeliminowane. Skonstruowano pierwsze
p ó ł k o l i s t e s k l e p i e n i a , w których cegły są poddawane
ściskaniu. Otwory w ścianach przesklepiano łękami, a nad
pomieszczeniami wykonywano sklepienia kolebkowe (ilustr.
1-12a, b). Ściany wspierające sklepienia musiały być odpowiednio masywne, aby przeciwstawić się rozporowi łukowych
konstrukcji.
Stosowano też s k l e p i e n i a p o z o r n e , w których nadwieszano stopniowo ku górze kolejne warstwy w przeciwległych ścianach pomieszczenia (lub ościeżach otworu ściennego). Uzyskiwano w ten sposób prześwit na dole szeroki, na
2
1
Sanherib (asyr. Sinaheriba) – król asyryjski w latach 705–681 p.n.e.
www.wsip.com.pl
Nabuchodonozor II (Nebokadnezar II – zm. 562 r. p.n.e.) – wybitny
władca, zdobył Syrię i Palestynę, zburzył Jerozolimę i uprowadził
Żydów do niewoli (tzw. babilońskiej).
15
1-13. Motyw zwierzęcy z cegły glazurowanej na ścianach babilońskiej
bramy bogini Isztar
1-12. Sklepienia stosowane w Mezopotamii: a) łęk, b) sklepienie kolebkowe, c) sklepienie pozorne
górze zaś węższy, aby kamień przekrywający miał niedużą
rozpiętość. Konstrukcja taka (ilustr. 1-12c) ma kształt podobny do sklepienia, ale pracuje odmiennie.
W Mezopotamii prawdopodobnie wykonywano też k o p u ł y z g l i n y, ale nie napotkano na ich relikty1, co jest zrozumiałe z powodu nietrwałości takich konstrukcji.
Forma wynikała w sposób naturalny ze stosowanych materiałów i konstrukcji. Półkoliste sklepienia oraz grube ściany
o pionowych licach odróżniają wyraźnie budownictwo Mezopotamii od egipskiego. Ściany często licowano cegłą glazurowaną z ornamentami geometrycznymi lub motywami zwierzęcymi, jak w babilońskiej bramie bogini Isztar2 lub w Alei
Procesji (ilustr. 1-13).
W sztuce sumeryjskiej wcześnie rozwinęła się rzeźba pełna i relief. Przedstawiano monarchów, kapłanów i wojowników o dużych nosach, krótkich szyjach i krępej budowie cia1
2
Relikt (łac. relictus – zostawiony) – zabytek, szczątek.
Isztar – babilońsko-asyryjska bogini miłości, płodności i wojny.
Brama Isztar była jedną z monumentalnych bram w murach Babilonu, stanowiła część drogi procesyjnej prowadzącej do świątyni
Marduka.
16
ła, a także sylwetki zwierząt z głowami ludzkimi3, trudności
sprowadzania kamienia, chów bydła i inne zajęcia rolnicze. Na
tak zwanym sztandarze z Ur – dwustronnej tablicy wykładanej mozaiką z lazurytu, kamieni i masy perłowej – (datowanym na ok. 2500 r. p.n.e.) zobrazowano szeregi piechoty, rydwany bojowe, zwycięstwa monarchy, hołd wasali, ucztę
królewską i przygotowania do niej. Sztukę Mezopotamii
z okresu asyryjskiego cechuje tematyka pełna okrucieństwa:
walki, zabijanie pokonanych i polowania na wielkie drapieżniki, przedstawione z dużym realizmem (np. w płaskorzeźbie:
Konająca lwica).
1.2.3. Przykłady budowli
Badania archeologiczne na terenie Mezopotamii nie dają pełnego obrazu budownictwa. Ciągłe walki i nietrwałość materiałów budowlanych nie sprzyjały zachowaniu zabytków.
Najprymitywniejsze d o m y m i e s z k a l n e wznoszono
na rzucie koła lub prostokąta, oblepiając gliną trzcinowy
szkielet. Później domy wykonywano z cegieł suszonych, rozmieszczając prostokątne izby wokół wewnętrznego dziedzińca ogrodu.
Miasta najpierw rozwijały się swobodnie, z czasem wznoszono je według wytyczonego planu urbanistycznego i otaczano grubymi murami obronnymi. Odkopany na przełomie
XIX i XX w. Babilon okazał się warowną metropolią o przejrzyście rozplanowanych arteriach komunikacyjnych, domach,
pałacach i świątyniach rozłożonych na dwóch, połączonych
mostem, brzegach Eufratu.
W p a ł a c a c h występowało na ogół kilka dziedzińców,
wiele stosunkowo wąskich pomieszczeń nakrytych płaskimi
3
Przedstawianie zwierząt z ludzką głową nosi nazwę androkefalizmu.
1-14. Pałac Sargona II w Chorsabad
stropami drewnianymi niewielkiej rozpiętości i ogromna, sklepiona kolebkowo sala reprezentacyjna. Przykłady budownictwa pałacowego – to: rezydencja Sargona II w Chorsabad1
(ilustr. 1-14) i pozostałości pałaców królewskich w Babilonie
(z okresu neobabilońskiego). Jeden z nich, pałac letni, jest
słynny z tzw. wiszących ogrodów Semiramidy – zespołu tarasów wznoszących się na kilku poziomach. Tarasy te, wsparte
ażurowym systemem sklepionych łuków, były izolowane bitumem i powłoką ołowianą, na których gruba warstwa ziemi
umożliwiała wzrost roślin. Starożytni, zadziwieni lekkością
konstrukcji wsporczej oraz bujnością zieleni, uznali te tarasowe ogrody za jeden z siedmiu cudów świata.
Budownictwo ś w i ą t y ń było skąpiej reprezentowane niż
w Egipcie, co świadczy, że religia i stan kapłański miały nieco mniejszy wpływ na życie społeczne.
Świątynie Mezopotamii miały różne układy dziedzińców
i przybytków bóstw, dzisiaj trudne do jednoznacznego odczytania. Charakterystycznym ich elementem były ziguraty (zikkuraty), czyli monumentalne budowle w formie czworobocznej piramidy, zwężającej się uskokowo ku górze (ilustr. 1-15).
Najwyższy jej taras służył do obserwacji astronomicznych
i mieścił kaplicę, do której dostęp z poziomu terenu umożliwiały długie schody lub rampy. Przypuszcza się, że ziguraty
wznoszono w celu stworzenia dogodnych warunków obserwacji ciał niebieskich i zabezpieczenia świątyń przed powodziami. Być może też Sumerowie, osiedliwszy się w nizinnej krainie, tęsknili do gór, które porzucili, a których wierzchołki
uważali za siedziby bogów i to skłoniło ich do umieszczania
kaplic na szczytach budowli przypominających góry.
W Mezopotamii oddawano cześć ciałom niebieskim, później także bóstwom wyobrażanym w postaci ludzkiej. Największym kultem był otaczany Marduk – stwórca świata
i wszelkiego życia, a także opiekun magii. Jemu to wzniesiono w Babilonie świątynię na ziguracie, zwanym Etemenanki2,
który miał 90 m wysokości i który identyfikuje się z opisaną
w Biblii wieżą Babel.
1-15. Zigurat (zikkurat) – rekonstrukcja
Podziw wzbudzają b u d o w l e i n ż y n i e r s k i e . Wykonywano nie tylko kanały nawadniające i zapory wodne, lecz także wodociągi. Do Niniwy doprowadzano wodę akweduktem3
o łącznej długości 27 km i wysokości ponad 9 m. Kamienny
most długości 116 m przerzucony przez Eufrat, wsparty na
siedmiu podporach, łączył prawo- i lewobrzeżny Babilon, pozostając przez długi czas jedyną tego typu konstrukcją na
świecie. Legendarne są też obwarowania obronne miast i asyryjskich zamków.
2
1
Chorsabad – to obecna nazwa miasta Durszarrukin, stolicy zbudowanej przez Sargona II, króla Asyrii panującego od ok. 721 r.
p.n.e.
www.wsip.com.pl
3
Nazwę Etemenanki badacze interpretują jako: dom podstaw nieba
i ziemi.
Akwedukt – wodociąg, nadziemny przewód z podpierającą go konstrukcją, doprowadzający wodę ze źródeł.
17