Untitled - Sklep WSiP

Okładkę projektował: Andrzej Oziębło
Rysunki: Jerzy Bogusz
Redaktor: Ryszard Pijarczyk
Książka dopuszczona do użytku szkolnego przez Ministra Edukacji Narodowej
i wpisana do zestawu podręczników do nauczania przedmiotu dokumentacja
budowlana w zawodzie technik budownictwa na poziomie technikum na podbudowie szkoły podstawowej.
Numer w zestawie 6/96
Podręcznik zawiera zwięzłe omówienie architektury starożytnego Egiptu,
Mezopotamii, Grecji i Rzymu, a także architektury średniowiecznej, nowożytnej oraz współczesnej, z uwzględnieniem wiadomości o materiałach, konstrukcji i formach architektonicznych stosowanych w omawianych okresach
historycznych.
Książka dotowana przez Ministerstwo Edukacji Narodowej
Na okładce: Kamienica Krzysztofa Przybyły (kamienica
Pod św. Krzysztofem) przy rynku w Kazimierzu Dolnym
(fot. A. Oziębło)
ISBN 978-83-02-05945-2 część 2
ISBN 978-83-02-04491-5 całość
© Copyright by Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne Spółka Akcyjna
Warszawa 1996
Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne Spółka Akcyjna
Al. Jerozolimskie 136, 02-305 Warszawa
Adres do korespondencji: 00-965 Warszawa, p. poczt. nr 9
www.wsip.pl
Wydanie ósme (2010)
Ark. druk. 17,0/12+wklejka kolorowa
Skład i łamanie: DTP/WSiP SA
Druk i oprawa: GRAFMAR Sp. z o.o., Kolbuszowa Dolna
Spis treści
Wstęp . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
5
3. Architektura średniowiecza . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 55
1. Rozwój kultur starożytnych kręgu śródziemnomorskiego . . .
7
3.1. Warunki rozwoju architektury w średniowieczu . . . . . . . . . 55
1.1. Architektura starożytnego Egiptu (ok. XXX–I w.
1.1.1. Warunki geograficzne, ustrój, dzieje . . . .
1.1.2. Materiały budowlane, konstrukcje i forma
1.1.3. Przykłady budowli . . . . . . . . . . . . . . . .
p.n.e.)
.....
.....
.....
.
.
.
.
.
.
.
.
1.2. Architektura Mezopotamii (ok. XXX–IV w. p.n.e.) . . . . .
1.2.1. Warunki rozwoju architektury i jej okresy historyczne
1.2.2. Materiały budowlane, konstrukcje i forma . . . . . . .
1.2.3. Przykłady budowli . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
1.3. Architektura Grecji w okresie przedhistorycznym
i starożytnym . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
1.3.1. Architektura Grecji przedhistorycznej
(III i II tysiąclecie p.n.e.) . . . . . . . . . . . . . . .
1.3.2. Warunki rozwoju architektury starożytnej Grecji
i jej okresy dziejowe (XII–I w. p.n.e.) . . . . . . .
1.3.3. Materiały budowlane, konstrukcje i forma . . . .
1.3.4. Przykłady architektury i urbanistyki . . . . . . . .
. 7
. 7
. 8
. 10
3.2. Styl romański (X–XIII w.) . . . . . . . . . . . . . .
3.2.1. Wiadomości wstępne . . . . . . . . . . . . . .
3.2.2. Materiały budowlane, konstrukcje i forma
3.2.3. Przykłady obiektów romańskich . . . . . . .
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
55
55
56
61
.
.
.
.
3.3. Styl gotycki (XII–XV w.) . . . . . . . . . . . . . . . . .
3.3.1. Wiadomości wstępne . . . . . . . . . . . . . . . .
3.3.2. Materiały budowlane, konstrukcje i forma . .
3.3.3. Przykłady architektury gotyckiej w Europie .
3.3.4. Architektura gotycka w Polsce (XIII–XV w.)
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
68
68
69
73
79
14
14
15
16
. . . . 18
. . . . 18
. . . . 21
. . . . 22
. . . . 26
1.4. Architektura starożytnego Rzymu (VII w. p.n.e.–V w. n.e.)
1.4.1. Rodowód kultury rzymskiej i jej rys historyczny . . .
1.4.2. Materiały budowlane, konstrukcje i forma . . . . . . .
1.4.3. Zabudowa miast rzymskich . . . . . . . . . . . . . . . . .
1.4.4. Przykłady budowli . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
1.4.5. Wpływ kultury rzymskiej na rozwój architektury
europejskiej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
.
.
.
.
.
34
34
36
38
39
. 46
.
.
.
.
4. Architektura nowożytna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 87
4.1. Architektura renesansowa (XV–XVI w.) . . . . . . . . . . . . .
4.1.1. Uwarunkowania i okresy rozwoju sztuki renesansowej
4.1.2. Materiały, konstrukcje, detale architektoniczne
i charakterystyczne cechy budowli . . . . . . . . . . . . .
4.1.3. Urbanistyka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
4.1.4. Przykłady dzieł wybitnych twórców renesansowych
we Włoszech . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
4.1.5. Architektura renesansowa we Francji i w Niemczech .
4.1.6. Renesans w Polsce (XVI–XVII w.) . . . . . . . . . . . . .
4.2. Architektura barokowa (koniec XVI w.–XVIII w.) . . . . . . .
4.2.1. Tło historyczne i okresy rozwoju . . . . . . . . . . . . . .
4.2.2. Materiały, konstrukcje, forma oraz zasady kształtowania
przestrzeni architektonicznej i urbanistycznej . . . . . .
4.2.3. Przykłady architektury barokowej w Europie . . . . . .
4.2.4. Barok w Polsce (XVII w. i pierwsza połowa XVIII w.)
87
87
88
93
95
105
105
116
116
117
119
125
2. Architektura okresu przejściowego między starożytnością
a średniowieczem . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 47
4.3. Rokoko (1720–1780 r.) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 132
2.1. Wiadomości wstępne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 47
5. Architektura od połowy XVIII w. do przełomu XIX i XX w. . 136
2.2. Architektura wczesnego chrześcijaństwa na terenie Cesarstwa
Zachodniorzymskiego (II–VI w.) . . . . . . . . . . . . . . . . . . 47
2.2.1. Warunki rozwoju architektury . . . . . . . . . . . . . . . . 47
2.2.2. Charakterystyka i przykłady budownictwa . . . . . . . . 48
2.3. Architektura bizantyjska (V–XV w.) . . . . . . . . . . . . . . . . 50
2.3.1. Warunki rozwoju i charakterystyka architektury i sztuki . 50
2.3.2. Przykłady budowli . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 53
www.wsip.com.pl
5.1. Klasycyzm (1760–1830 r.) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
5.1.1. Wiadomości ogólne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
5.1.2. Przykłady architektury klasycystycznej w Europie
5.1.3. Klasycyzm w Polsce . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
5.1.4. Współistnienie romantyzmu i klasycyzmu . . . . .
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
136
136
136
141
146
5.2. Eklektyzm w architekturze (od początku XIX w.) . . . . . . . 147
5.2.1. Wiadomości wstępne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 147
3
5.2.2. Przykłady architektury eklektycznej w Europie . . . . . 148
5.2.3. Eklektyzm w Polsce . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 149
5.3. Próby stworzenia stylu narodowego . . . . . . . . . . . . . . . . . 151
5.4. Secesja (koniec XIX i początek XX w.)
5.4.1. Wiadomości ogólne . . . . . . . . . .
5.4.2. Secesja w Europie . . . . . . . . . .
5.4.3. Secesja w Polsce . . . . . . . . . . .
5.4.4. Rola secesji w architekturze . . . .
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
151
151
152
154
156
5.5. Ekspresjonizm, konstruktywizm i funkcjonalizm . . . . . . . . 156
5.6. Materiały budowlane, konstrukcje i prekursorzy nowych
technologii na przełomie XIX i XX w. . . . . . . . . . . . . . . 157
6. Architektura współczesna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 162
6.1. Architektura modernizmu . . . . . . . . . . . . . . . . . .
6.1.1. Warunki rozwoju i charakterystyka ogólna
architektury . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
6.1.2. Teoretycy i twórcy architektury
modernistycznej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
6.1.3. Architektura polska w okresie dwudziestolecia
międzywojennego . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
6.1.4. Architektura polska po II wojnie światowej . .
. . . . . 162
. . . . . 162
. . . . . 163
. . . . . 174
. . . . . 177
6.2. Architektura neo- i postmodernizmu . . . . . . . . . . . . . . . . 186
Wykaz literatury . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 201
Wstęp
A r c h i t e k t u r a jest umiejętnością artystycznego kształtowania przestrzeni i przystosowania jej do określonych funkcji1
(mieszkalnych, kulturowych, rozrywkowych, oświatowych itd.)
tak, aby uzyskać warunki sprzyjające zaspokojeniu potrzeb zarówno fizycznych, jak i duchowych, nie wyłączając estetycznych. Potrzeby ludzi zmieniały się w różnych etapach rozwoju cywilizacji, w związku z czym ulegała zmianom
architektura, która zawsze była odzwierciedleniem życia i wyrazem ducha danej epoki.
Architektura, będąc sztuką w dziedzinie budownictwa2,
stawia wymagania, aby wznoszone obiekty były dostosowane
do otoczenia i zadanej im funkcji, miały logiczną konstrukcję
i piękną formę. Obiekty nie spełniające tych wymagań mieszczą się jedynie w ramach rzemiosła budowlanego, a nie sztuki architektonicznej.
Najczęściej przestrzeń przystosowana do różnorodnych zadań jest zamknięta przez ściany i dach. Mamy wtedy do czynienia z architekturą budynków. O jej wartości decyduje m.in.
funkcjonalny układ pomieszczeń, dobór materiałów i konstrukcji oraz harmonijne powiązanie tych elementów z formą,
na którą składają się proporcje bryły, kompozycje elewacji,
detal architektoniczny i wystrój wnętrz.
Występuje też pojęcie architektury innych budowli (np.
mostów), a także architektury ogrodów, parków, terenów sportowych, gdy wydzielona i odpowiednio ukształtowana przestrzeń nie jest zamknięta dachem.
Pokrewna architekturze jest u r b a n i s t y k a 3, w ramach
której planowane są układy budynków, ulic, fortyfikacji i pla1
2
3
Funkcja (od łac. functio – czynność) budynku – przeznaczenie użytkowe budynku.
Budownictwo – techniczna umiejętność wznoszenia budowli.
Urbanistyka (od łac. urbs – miasto, urbanus – miejski) nauka o powstawaniu, historycznym rozwoju oraz zasadach planowania miast
i osiedli.
www.wsip.com.pl
ców. Rozmaicie komponowane place tworzą wnętrza urbanistyczne dostosowane do różnych funkcji.
Architektura jest sztuką bardzo trudną. Wymaga dużej
wiedzy i kultury, wrażliwości na ludzkie potrzeby, na harmonię proporcji i piękno formy, a także znajomości rozwiązań
konstrukcyjno-materiałowych. Ważne jest poznanie tradycji
architektonicznych, czerpanie bowiem z doświadczeń i osiągnięć dawnych pokoleń przyczynia się do postępu.
Rozwiązania architektoniczne są uwarunkowane panującymi
w danym okresie i na danym obszarze stosunkami społeczno-politycznymi oraz poziomem kultury umysłowej i materialnej. Konieczne jest zatem przypominanie sobie wiadomości na ten temat przed poznawaniem architektury poszczególnych epok.
W XVIII w. powstała nowa nauka – h i s t o r i a s z t u k i .
Zaczęto klasyfikować grupy zjawisk w sztuce, nazywając je
stylami4.
Każdy styl ma swoje okresy rozwoju. Nowy styl w architekturze powstaje wtedy, gdy określone potrzeby i warunki życia inspirują nowe rozwiązania funkcjonalne i konstrukcyjne,
nadające obiektom nową formę. Stopniowo udoskonalane, doprowadzane są do perfekcji w okresie rozkwitu stylu (zwanym
często okresem złotym), kiedy powstają obiekty harmonijnie
łączące funkcję, konstrukcję i formę. W okresie schyłkowym
następuje przerost formy, która dominuje nad pozostałymi
składnikami architektury. Prowadzi to do upadku stylu i wyparcia go przez nowe rozwiązania.
Epoki stylowe rzadko zmieniały się nagle, gwałtownymi
skokami. Na ogół przemiany następowały ewolucyjnie. Nowy
4
Styl (od łac. stilus – rylec do pisania) pojęcie przeniesione na charakter pisma, później służące do określania cech formalnych dzieł.
Styl architektoniczny – zespół cech charakterystycznych dla ukształtowania budowli w danym okresie rozwoju architektury w danym
okręgu kulturowym.
5
styl posługiwał się często elementami formy i konstrukcji stylu mijającego. Różne kultury wzajemnie oddziaływały na siebie. Niekiedy w jednym czasie występowały różne zjawiska
kulturowe.
Pamiętając o umowności przyjętych podziałów czasowych,
rozważać będziemy rozwój architektury od czasów starożytnych aż do współczesnych. Nie zdołamy ogarnąć całego dorobku ludzkości w dziedzinie architektury. Zajmować się będziemy wyłącznie osiągnięciami wybranych ośrodków, których
oddziaływanie znalazło wyraźny oddźwięk w naszej kulturze.
Pominiemy starożytne, przebogate kultury Inków, Majów,
Dalekiego Wschodu, fascynującą kulturę islamu, a także pol-
ską regionalną architekturę drewnianą, która stanowi przedmiot rozważań w klasie V technikum budowlanego. Mimo to
prześledzić zdołamy jedynie w zarysie charakterystyczne
w danym okręgu i epoce rozwiązania funkcjonalne, konstrukcyjno-materiałowe i formalne, nieco wnikliwiej analizując tylko te zjawiska, których wpływ na rozwój architektury był
szczególnie znaczny lub które stanowią dorobek naszych budowniczych i są znamienne dla architektury polskiej.
Wiadomości z podręcznika należy uzupełniać własnymi
spostrzeżeniami, zwiedzaniem zabytków, oglądaniem ilustracji. Życzę, by sprawiało Warn to radość, którą daje obcowanie
z pięknem.
1. Rozwój kultur starożytnych kręgu śródziemnomorskiego
1.1. Architektura starożytnego Egiptu
(ok. XXX–I w. p.n.e.)
1.1.1. Warunki geograficzne, ustrój, dzieje
Cywilizacje starożytnego Wschodu rozwijały się w dolinach
wielkich rzek, gdzie żyzne gleby powstające w wyniku osadzania się mułu niesionego z prądem wód sprawiały, że uprawa roli, nawet przy użyciu prostych narzędzi, dawała wysokie plony. Gęstość zaludnienia na tych terenach była bardzo
duża.
Życiodajne rzeki stanowiły jednak niekiedy zagrożenie dla
ludzi i ich dobytku, gdy przybory wód były gwałtowne i powodowały powodzie. Do zabezpieczenia się przed ich skutkami konieczne było sypanie wałów ochronnych i coroczne ich
umacnianie. W celu powiększenia obszarów uprawnych kopano na terenach bagiennych rowy odwadniające, a na gruntach
niedostatecznie nawodnionych prowadzono sieci irygacyjne.
Realizacja tych zadań wymagała sprawnej organizacji i mobilizowania licznych rzesz do pracy, niekiedy nawet przy zastosowaniu przymusu. Sprzyjało to ukształtowaniu się grup sprawujących władzę i było jednym z czynników wpływających na
powstawanie państwa. W miarę rozwoju państw elity rządzące wykorzystywały swoją pozycję do zapewnienia sobie coraz
lepszych warunków życia – rodziły się ogromne różnice społeczne i majątkowe.
Tak też było w Egipcie, zwanym darem Nilu. Nil czczony jako bóstwo, zwane Hapi, wpływał przyborami wód na urodzaje. Stanowił też ważną arterię komunikacyjną, a konieczność koordynowania prac irygacyjnych wzdłuż całej doliny
rzeki przyczyniła się do utworzenia jednolitego organizmu
państwowego już ok. 3000 lat p.n.e. – po zjednoczeniu Górnego i Dolnego Egiptu.
www.wsip.com.pl
Dzieje zjednoczonego Egiptu można w uproszczeniu podzielić na niżej wymienione okresy1:
— Okres Archaiczny (ok. 3100–2686 r. p.n.e.) kiedy panowała I i II dynastia, a stolicą było miasto Tis. Z tego okresu
pozostały mastaby2 w Nagadzie i Sakkarze.
— Stare Państwo (ok. 2686–2181 r. p.n.e.) ze stolicą w Memfis3 charakteryzował rozkwit polityczny, gospodarczy
i kulturalny. Panowały dynastie III–VI, m.in. królowie:
Dżeser, Snofru, Cheops, Chefren, Mykerynos. Z tego
okresu pozostały cmentarze memfickie, mastaby oraz piramidy i sfinks Chefrena w Gizie4.
— Pierwszy Okres Przejściowy (ok. 2181–2133 r. p.n.e.) –
panowanie VII–X dynastii.
— Średnie Państwo (ok. 2133–1786 r. p.n.e.) – czasy panowania XI i XII dynastii i powstania m.in. grobów skalnych
w Beni Hassan i Asuanie5, głowicy hatoryckiej i kolumn
protodoryckich.
— Drugi Okres Przejściowy (ok. 1786–1567 r. p.n.e.) – panowanie XIII–XVII dynastii, w tym XV i XVI dynastii
władców hyksoskich6, którzy stolicą uczynili Awaris7.
1
2
3
4
5
6
7
Podział dziejów zgodny z tablicą chronologiczną Egiptu starożytnego opracowaną na podstawie Cambridge Ancient History oraz z zestawieniem wg Guide to the Egyptian Collection in the British Museum zamieszczonym przez Kazimierza Michałowskiego w książce
[65].
Mastaba – grób dostojnika egipskiego.
Memfis – grecka nazwa jednego z największych miast starożytnego
Egiptu (ok. 30 km od Kairu). Nazwa egipska: Menfe lub Men-nefer.
Giza (arab. al Djisa) – miasto w północnym Egipcie niedaleko starożytnego Memfis, położone nad Nilem naprzeciw Kairu.
Asuan (staroż. Syene) – miasto w południowym Egipcie, nad Nilem
(arab. Sad al-Ali).
Hyksosi – nazwa ludów pochodzenia zachodnioazjatyckiego, które
ok. 1670–1570 r. p.n.e. opanowały Egipt.
Awaris (egipskie Hat-warit) – miasto we wschodniej Delcie.
7
— Nowe Państwo (ok. 1567–1085 r. p.n.e.) ze stolicą w Tebach1 i przez krótki okres w Tell el-Amarna2 osiągnęło
szczyt potęgi. Panowali w nim władcy z XVIII–XX dynastii, m.in.: królowa Hatszepsut, Amenhotep IV (Echnaton)3, Tutenchamon, Ramzes II. W tym okresie powstały
m.in. świątynia Amona w Luksorze, Chonsu i Mut w Karnaku, pałac Echnatona i świątynia Atona w Tell el-Amarna, świątynia grobowa Ramzesa II i jego żony Nefertari
w Abu Simbel, grobowiec Tutenchamona w Dolinie Królów.
— Epoka Późna (ok. 1085–332 r. p.n.e.), kiedy stolicami były kolejno: Tanis4, Teby i Sais5 – to okres panowania
XXI–XXX dynastii, w którym nastąpiło rozbicie państwa
i jego podbój przez Persję.
— Okres grecko-ptolemejski (332–30 r. p.n.e.), kiedy stolicą
była Aleksandria, związany z panowaniem władców macedońskich i XXXI dynastii (Ptolemeuszów)6, która wygasła
wraz ze śmiercią królowej Kleopatry VII i jej syna.
W 30 r. p.n.e. Egipt zdobyty przez Rzymian stał się prowincją rzymską. Od 395 r. pozostawał pod władzą Bizancjum,
aż do podboju przez Arabów w 641 r.
Królowie Egiptu, zwani faraonami, posiadali władzę absolutną i uważani byli za bogów. W hierarchii społecznej najwyżej stali urzędnicy różnych szczebli, niżej rzemieślnicy. Chłopi, wolni i równi wobec prawa z właścicielami ziemi,
w rzeczywistości byli poddani ich woli, prawie jak niewolnicy wywodzący się z jeńców wojennych.
Oprócz administracji państwowej istniała administracja
majątkami świątynnymi, na której czele stał arcykapłan. Kapłani często odgrywali ważną wolę w polityce. Pozycję ich
umacniała duża wiedza, a także, odgrywająca ogromną rolę
w życiu Egiptu, religia politeistyczna i wiara w życie pozagrobowe dla tych, którzy potrafią udowodnić przed Ozyrysem7
swą niewinność. Konieczne było do tego zachowanie ciała –
siedziby duszy. Dlatego zmarłych mumifikowano, umieszczając w gorących piaskach pustyni, bądź – po zabalsamowaniu
– w grobowcach, z których najwspanialsze są królewskie groby skalne i piramidy.
W starożytnym Egipcie rozwinęło się wiele nauk: astronomia, matematyka, geometria, etyka. Już ok. 3000 lat p.n.e. posługiwano się pismem hieroglificznym8 stopniowo upraszczanym aż do demotycznego9. Zgodnie z kalendarzem egipskim
rok miał 365 i 1/4 dnia, dzielił się na 3 pory (wylewu, wzrastania i żniw) oraz na 12 miesięcy. Dobę dzielono na 24 godziny. Kąt prosty wytyczano za pomocą trójkąta o stosunku
boków 3:4:5, do dziś zwanego trójkątem egipskim. Badania
dowodzą, że Egipcjanie znali liczbę π, długość promienia Ziemi i jej odległość od Słońca. Potrafili też precyzyjnie wyznaczać kierunki stron świata.
Technika egipska miała wiele osiągnięć w dziedzinie inżynierii wodnej, wojskowej, górnictwa, transportu oraz wytopu i obróbki metali. Rozwijała się architektura, rzeźba i malarstwo.
1.1.2. Materiały budowlane, konstrukcje i forma
1
2
3
4
5
6
8
Teby (staroż. Waset lub Weset) – miasto w Górnym Egipcie. Nil
dzielił je na część wschodnią – miejską i zachodnią – zajętą przez
cmentarze (Dolina Królów, Dolina Królowych). Obecnie na miejscu
Teb znajdują się miejscowości Karnak i Luksor.
Tell el-Amarna – to obecna nazwa starożytnego Achetatonu.
Echnaton – król-reformator, przeniósł stolicę do Tell el-Amarna,
zniósł wielobóstwo, ustalił cześć Atona (uosobienie życiodajnej tarczy słonecznej), ograniczył wpływ kapłanów na politykę, propagował realistyczne przedstawianie postaci w sztukach plastycznych.
Tanis (San el Hagar) – miasto we wschodniej Delcie, wzniesione na
miejscu Awaris.
Sais – miasto w Delcie, stolica władców XXVI dynastii (saickiej),
gdy panowali władcy-kapłani (m.in. Herhor).
Ptolemeusze – dynastia macedońska panująca w Egipcie po rozpadzie monarchii Aleksandra Wielkiego, w latach 323–30 p.n.e.
Podstawowym materiałem budowlanym w najstarszym okresie
historii Egiptu był muł nilowy, a oprócz niego trzcina. Później
z mułu formowano cegły wysuszane na słońcu. Drewno stosowano rzadko, było go bowiem mało, a do tego tylko twarde, trudne do obróbki gatunki. Dostatek wapienia, różowego
granitu i dobrego, zwartego piaskowca zapewniał materiał
trwały i o dużej wytrzymałości na ściskanie.
7
8
9
Ozyrys – w mitologii egipskiej władca i sędzia zmarłych, mąż Izydy, ojciec Horusa.
Pismo hieroglificzne – rodzaj pisma pojęciowo-obrazkowego.
Pismo demotyczne – pismo ze znaków w postaci kresek, okręgów
i ich części.
Konstrukcje egipskie były proste i stateczne. Składały się
z b e l e k oraz wspierających je ś c i a n lub s ł u p ó w. Stropy
wykonywano z belek drewnianych, przylegających do siebie.
Uszczelnione gliną i plecionką z trzciny spełniały funkcję
stropodachów. W budynkach monumentalnych stosowano kamienne belki stropowe. Ze względu na stosunkowo niewielką
wytrzymałość kamienia na zginanie nie mogły one mieć dużej rozpiętości. Konieczność podpierania krótkich i bardzo
ciężkich belek sprawiała, że słupy budowli były przysadziste
– ich wysokość nie przekraczała czterech do sześciu średnic
i rozstawiano je w niewielkich odległościach. W związku
z tym większe wnętrza zapełniał istny las słupów.
Sklepienia praktycznie nie występowały. Pojawiła się natomiast konstrukcja t r ó j k ą t a o d c i ą ż a j ą c e g o (ilustr. 1-1),
1-1. Zasada konstrukcji trójkąta odciążającego. Porównaj rozkład sił
w belce: a) obciążonej warstwami górnymi, b) przy zastosowaniu
konstrukcji odciążającej
której ideą jest zmniejszenie nacisku na poziome, zginane elementy budowli. W celu uzyskania nad belkami lub płytami
stropowymi pustej przestrzeni, wykonywano nad nimi rodzaj
daszka z dwóch ukośnie ustawionych kamieni, które kierowały na boki, ku podporom, siły nacisku warstw górnych.
Wszystkie budowle egipskie wyróżnia charakterystyczny
t r a p e z o w y p r z e k r ó j ś c i a n , ponieważ ściany monolityczne z mułu lub iłu formowano zgodnie z właściwościami
materiału: na dole szersze i zwężone ku górze. Obramienia
okien, drzwi i krawędzie ścian wzmacniano cienkimi, drewnianymi beleczkami. Także w budowlach z kamienia ściany
zwężały się ku górze, chociaż nie miało to technologicznego
uzasadnienia. Gzymsy wieńczące ściany i umieszczane nad
www.wsip.com.pl
1-2. Słupy egipskie
1 – kostka, 2 – głowica, 3 – trzon, 4 – baza
drzwiami były reminiscencją1 wspomnianych wyżej beleczek,
wtapianych w monolityczne ściany w celu zabezpieczenia ich
krawędzi. Okna stosowano rzadko, a jeśli, to niewielkich rozmiarów. W ważnych miejscach elewacji, np. nad wejściem,
często umieszczano akcent plastyczny: uskrzydlone słońce,
skarabeusza itp.
Pierwotnie przekroje słupów były czteroboczne, potem
ośmioboczne, wreszcie pojawiły się kolumny o przekroju
kolistym (ilustr. 1-2). Miały one trzony gładkie lub zdobione
reliefami2 i hieroglifami, a niekiedy formowane na kształt
wiązek łodyg. Z upływem czasu kolumny otrzymały płaskie,
obłe bazy i głowice (ilustr. 1-3) o rozmaitych kształtach:
1-3. Głowice egipskie
1
2
Reminiscencja (łac. reminiscentia) – wspomnienie, przypomnienie.
Relief – płaskorzeźba (w zależności od wypukłości kompozycji
względem tła relief może być płaski, wypukły lub wklęsły).
9
kielichowe, palmowe, pąka lotosu lub ozdobione po bokach
wizerunkami bogini Hator. W okresie Średniego Państwa powstała forma kolumny protodoryckiej. Jej trzon miał przekrój
wieloboku foremnego o 16 lub 32 bokach i był zwieńczony
prostym, kostkowym kapitelem.
W sztukach plastycznych, także w architekturze, obowiązywał k a n o n , czyli niezmienna zasada kształtowania dzieł
według określonych wzorców i reguł, której zaniechano tylko
na krótko za czasów Echnatona. W architekturze kanon objawiał się podobieństwem zarówno obiektów, jak i sposobu organizowania przestrzeni. Dążono do czytelnej, zamkniętej
formy, monumentalnej w obiektach sakralnych i sepulkralnych1. Występowały układy symetryczne względem osi podłużnej i składające się ze zróżnicowanych członów architektonicznych.
1-4. Postacie ludzkie przedstawione wg zasad kanonu egipskiego
W malarstwie i reliefie schemat postaci ludzkiej polegał
na przedstawieniu tułowia i oka na wprost, a głowy i nóg
z profilu (ilustr. 1-4). Ustalone też były proporcje postaci,
a osoby zajmujące wyższą pozycję w hierarchii społecznej
uwidaczniano w większej skali i postawie bardziej dostojnej.
Sceny z życia bogów i ludzi były przeplatane hieroglifami;
występowała jedność pisma i obrazu, malarstwo łączyło się
z rzeźbą, rzeźba z architekturą.
1
Sepulkralny – związany z budownictwem cmentarzy i grobów.
10
Monumentalną rzeźbę w pełnej bryle wykonywano z granitu lub piaskowca, ujmując postacie bóstw i władców w sposób zwarty, lekko zgeometryzowany i nadając posągom cechy
spokoju, surowości i dostojeństwa. Często powtarzano wielokrotnie ten sam motyw rzeźbiarski, np. do świątyń prowadziły szpalery jednakowych sfinksów, przed świątynią skalną
w Abu Simbel ustawiono cztery identyczne posągi Ramzesa II,
a w Zachodnich Tebach przed świątynią Amenhotepa III –
dwie ogromne jego podobizny, zwane kolosami Memnona.
1.1.3. Przykłady budowli
Budownictwo mieszkaniowe, w związku z nietrwałością stosowanych materiałów budowlanych, nie jest dokładnie rozeznane. Wiemy, że pierwotną formą domostwa były lepianki
o kształcie kopulastym. Potem wznoszono domy z c e g ł y
s u s z o n e j , uformowanej z gliniastych namułów rzecznych
z dodatkiem słomy. Miały one rzuty prostokątne i były zróżnicowane pod względem wielkości i wykończenia zgodnie
z podziałami społecznymi: od ciasnych, poprzez okazalsze –
z większą liczbą pomieszczeń, do rozległych, wspaniałych,
pięknie zdobionych pałaców otoczonych ogrodem. Nawet pałace rzadko były budowane z kamienia. Do wyjątków należał
pałac Echnatona w Tell el-Amarna.
W okazalszych domach powtarzał się pewien schemat
układu pomieszczeń. Z podwórka otoczonego glinianym ogrodzeniem wchodziło się przez zadaszone przejście i niedużą
sień do pomieszczenia z kolumnami, przeznaczonego do odpoczynku i przyjmowania gości. Sytuowano go w północnej
części budynku, żeby przebywający w nim nie byli narażeni
na upał. Stamtąd wchodziło się do największego pomieszczenia tak górującego nad dachami przylegających pokoi, by
można było doświetlić go okienkami umieszczonymi pod sufitem. Ponadto dom mieścił na ogół sypialnię pana domu
z oddzielną umywalnią, sypialnię i salonik pani domu, pokoje dziecinne i dla służby oraz część gospodarczą, za którą
znajdował się sad owocowy ze stawem pośrodku.
Miasta były gęsto zabudowane i chronione bardzo grubymi murami z suszonych cegieł. Część zewnętrzną miasta, bliżej murów obronnych, zamieszkiwała biedota i rzemieślnicy.
W centralnej części mieszkali urzędnicy i kapłani.