Płazy i Gady Welskiego Parku Krajobrazowego
advertisement
1 Jeleń 2011 Przedstawiamy Państwu kolejne wydawnictwo prezentujące walory przyrodnicze Welskiego Parku Krajobrazowego. Mamy nadzieję, że wędrując po ścieżkach naszego Parku niniejsze wydawnictwo przyczyni się do lepszego poznania występujących tu płazów i gadów, a wczesnowiosenne rechoty i kumkanie wprowadzą Państwa w romantyczny nastrój. Życzę przyjemnej lektury. Dyrektor Welskiego Parku Krajobrazowego mgr inż. Krzysztof Główczyński Płazy i Gady Welskiego Parku Krajobrazowego 3 Wstęp Welski Park Krajobrazowy utworzono w 1995 roku głównie dla ochrony naturalnego krajobrazu środkowego odcinka doliny rzeki Wel. Obszar ten wyróżnia się urozmaiconą, polodowcową rzeźbą terenu, z malowniczymi wzgórzami morenowymi pokrytymi Wstęp Wstęp..........................................................................................................3 Płazy bezogonowe i ogonowe Welskiego Parku Krajobrazowego............7 Gady Welskiego Parku Krajobrazowego.................................................25 Płazy i gady – czy to tylko wiosenne rechoty i kumkanie?.........................42 Zagrożenia.................................................................................................45 Uwaga żaba!............................................................................................46 Literatura...................................................................................................47 2 Rzeka Wel lasami, polami i łąkami, pomiędzy którymi silnie meandruje rzeka Wel. Dzięki stosunkowo niewielkiej ingerencji człowieka zarówno w kształt koryta rzeki, jak i w jej dolinę, pozostały one prawie niezmienione - zgodnie z metodyką szacowania degradacji dolin rzecznych opracowaną przez Instytut Ochrony Środowiska, oceniona zo- Płazy i Gady Welskiego Parku Krajobrazowego 4 Rzeka Wel Wybrane stanowiska płazów i gadów w granicach Welskiego PK. Płazy i Gady Welskiego Parku Krajobrazowego 5 stała jako rzeka o II kategorii naturalności, z odcinkami o I kategorii naturalności, co jest rzadkością w skali kraju i Europy. Cechą charakterystyczną doliny rzeki Wel, są licznie tu występujące starorzecza i zabagnienia, stanowiące siedliska wielu cennych w skali europejskiej gatunków roślin i zwierząt. W granicach Welskiego Parku Krajobrazowego jak do tej pory udokumentowano występowanie pięciu gatunków gadów, są to: żmija zygzakowata (Vipera berus), zaskroniec zwyczajny (Natrix natrix), padalec zwyczajny (Anguis fragilis), jaszczurka zwinka (Lacerta agilis) i jaszczurka żyworódka (Lacerta vivipara). Prawdopodobnym jest także występowanie żółwia błotnego (Emys orbicularis), jednakże jego dotychczasowe obserwacje nie znalazły potwierdzenia naukowego. W Parku można także odnaleźć 13 gatunków płazów. Zamieszkują one głównie tereny podmokłe i brzegi licznych na terenie Parku zbiorników wodnych. Są to: traszka zwyczajna (Triturus vulgaris), traszka grzebieniasta (Triturus cristatus), ropucha szara (Bufo bufo), ropucha paskówka (Bufo calamita), ropucha zielona (Bufo viridis), grzebiuszka ziemna (Pelobates fuscus), rzekotka drzewna (Hyla arborea), kumak nizinny (Bombina bombina), żaba wodna (Rana esculenta), żaba moczarowa (Rana arvalis), żaba trawna (Rana temporaria), żaba jeziorkowa (Rana lessonae) i żaba śmieszka (Rana ridibunda). Wartym odnotowania jest fakt, iż wszystkie krajowe gatunki gadów i płazów podlegają ochronie prawnej. Dość łagodne ostatnie zimy, gorące lata oraz rozwój hodowli egzotycznych zwierząt powoduje, że w naszym kraju rozprzestrzeniają się tzw. gatunki inwazyjne, pochodzące często z odległych regionów świata i niejednokrotnie stanowiące poważne zagrożenie dla naszych rodzimych gatunków. W Europie Zachodniej np. szybko rozbudowuje się populacja żaby ryczącej (Rana Catesbeiana) sprowadzonej z USA. Żaba ta jest znacznie większa i silniejsza od żab europejskich. W Polsce jak na razie żabę ryczącą można na razie spotkać tylko w hodowlach, jednak ekolodzy już biją na alarm ponieważ wystarczy jedynie chwila nieuwagi i rodzime gatunki płazów będą poważnie zagrożone. Polskiej populacji żółwia błotnego natomiast może w pewien sposób zagrażać importowany z Ameryki Północnej żółw czerwonolicy (Pseudemys scripta elegans). 7 Płazy bezogonowe i ogonowe Welskiego Parku Krajobrazowego Systematyka płazów: Typ: strunowce (Chordata) Podtyp: kręgowce (Vertebrata) Gromada: płazy (Amphibia) Podgromada: Lepospondyli Littel, 1890 Rząd: płazy ogoniaste (Urodela lub Caudata) Podrząd: salamandry (Salamandroidea Fitzinger, 1826) Rodzina: salamadrowate (Salamandridae Gray, 1825) Rodzaj: salamandra (Salamandra Laurenti, 1768) Gatunek: salamandra plamista (Salamandra salamandra Linnaeus, 1758) 8 Rodzaj: traszka (Triturus Rafinesque, 1815) Gatunki: traszka grzebieniasta* (Triturus cristatus Laurenti, 1768) traszka zwyczajna* (Triturus vulgaris Linnaeus, 1758) traszka karpacka (Triturus montadoni Boulenger, 1880) traszka górska (Triturus alpestris Laurenti, 1768) 9 Podrząd: Anomocoela Nicholls, 1916 Rodzina: grzebiuszkowate (Pelobatidae Lataste, 1879) Rodzaj: grzebiuszka (Pelobates Wagler, 1830) Gatunek: grzebiuszka ziemna* (Pelobates fuscus Laurenti, 1768) Podrząd: Procoela Nicholls, 1916 Rodzina: ropuchowate (Bufonidae Hogg, 1841) Rodzaj: ropucha (Bufo Laurenti, 1768) Gatunki: ropucha szara* (Bufo bufo Linnaeus, 1758) ropucha zielona* (Bufo viridis Laurenti, 1768) ropucha paskówka* (Bufo calamita Laurenti, 1768) Rodzina: rzekotkowate (Hylidae Hallowell, 1857) Rodzaj: rzekotka (Hyla Laurenti, 1768) Gatunek: rzekotka drzewna* (Hyla arborea Linnaeus, 1758) Podrząd: Diplasiocoela Nicholls, 1916 Rodzina: żabowate (Ranidae Bonaparte, 1831) Rodzaj: żaba (Rana Linnaeus, 1758) Gatunki: żaba jeziorkowa* (Rana lessonae Camerano, 1882) żaba wodna* (Rana esculenta Linnaeus, 1758) żaba śmieszka* (Rana ridibunda Pallas, 1771) żaba trawna* (Rana temporaria Linnaeus, 1758) żaba moczarowa* (Rana arvalis Nilsson, 1842) żaba dalmatyńska (Rana dalmatina Bonaparte, 1739) * - gatunki występujące w Welskim Parku Krajobrazowym Podgromada: Apsidospondyli Romer, 1933 Rząd: płazy bezogonowe (Salientia lub Anura) Podrząd: Opisthocoela Nicholls, 1916 Rodzina: ropuszkowate = krągłojęzyczne (Discoglossidae Guenther, 1858) Rodzaj: kumak (Bombina Oken, 1816) Gatunki: kumak nizinny* (Bombina bombina Linnaeus, 1761) kumak górski (Bombina variegata Linnaeus, 1758) Płazy i Gady Welskiego Parku Krajobrazowego Systematyka płazów Płazy są zwierzętami zmiennocieplnymi co oznacza, że temperatura ich ciała zmienia się wraz z temperaturą otoczenia i bezpośrednio od niej zależy. Mają miękką, wilgotną, bogato unaczynioną skórę, która odgrywa ogromną rolę w ich oddychaniu. W skórze również znajdują się liczne gruczoły jadowe, a także gruczoły śluzowe. Ich wydzielina zapewnia jej stałą wilgotność, zaś duże gruczoły jadowe stanowią skuteczną broń i środek odstraszający ewentualnych wrogów. W skórze oraz błonie śluzowej jamy gębowej płazów znajduje się sieć obficie rozgałęzionych naczyń włosowatych, dzięki którym możliwa jest bezpośrednia absorpcja tlenu z wody. Oddychanie prze skórę jest bardzo skuteczne i w pełni zaspokaja wymagania tlenowe organizmu w czasie trwania zimowej hibernacji. Najbardziej rozpowszechnionymi gatunkami gromady płazów (Amphibia), są żaby jeziorkowa, moczarowa, śmieszka, wodna oraz trawna. (Rana esculenta) 10 Żaba wodna jest pospolitym i dobrze znanych płazem żyjącym w Polsce. Jej ciało ma charakterystyczny wydłużony kształt, a głowa nie jest oddzielona przewężeniem od tułowia. Tylne nogi żaby wodnej są stosunkowo długie i mocno umięśnione, przez co umożliwiają jej wykonywanie dalekich skoków. Ubarwienie grzbietu jest zmienne i zależne od warunków środowiska w jakim żaba wodna przebywa, przybierając różne odcienie zieleni. Charakterystyczną cechą gatunku jest wąska pręga przebiegająca wzdłuż grzbietu. Żabę wodną można 11 Żaba jeziorkowa (Rana lessonae) Ciało żaby jeziorkowej jest dość wydłużone i dochodzi nawet do 8 cm u osobników występujących w naszym kraju. Ubarwienie i ogólny wygląd są zbliżone do żaby wodnej, przez co osobom nie wprawionym ciężko je na pierwszy rzut oka odróżnić od siebie. Znamienną cechą żaby jeziorkowej jest jej umiejętność zagrzebywanie się w ziemi. Na jej tylnych nogach rozwinęły się ułatwiające tą czynność modzele podeszwowe, bardzo wyraźne i masywne narośla. Płazy te zagrzebują się pod warstwą ziemi nie tylko w okresie hibernacji zimowej, lecz także w chłodne dni chroniąc się w ten sposób przed utratą cennego ciepła. Charakterystyczną cechą tego gatunku odróżniającą żabę jeziorkową od innych żab jest wykazywanie aktywności wyłącznie w ciągu dnia. spotkać często nad brzegami niewielkich i płytkich zbiorników wodnych, takich jak stawy rybne, zatoki jezior czy też starorzecza. Po zakończeniu okresu godowego przebywa także nad brzegiem wolno płynących niewielkich strumieni, rowów i kanałów melioracyjnych. Płazy i Gady Welskiego Parku Krajobrazowego Żaba wodna, Żaba jeziorkowa Żaba wodna Żaba śmieszka Ciało żaby moczarowej jest stosunkowo smukłe, charakteryzuje się obecnością wysokich fałdów grzbietowych o jasnym zabarwieniu, obrzeżonych jeszcze od zewnątrz czarną obwódką, zaś wzdłuż grzbietu przebiega jasna pręga. Ubarwienie zasadnicze powierzchni ciała żaby moczarowej jest brązowe. Jednak w okresie godowym całe ciało samców pokrywa się intensywnie niebieskim nalotem, który znika w ciągu krótkiego okresu czasu. Żaba moczarowa jest pospolitym gatunkiem w całej nizinnej Polsce. Ciekawostką z kolei jest fakt, iż okazy pochodzące z różnych części naszego kraju wykazują duże różnice w ubarwieniu. Jest to największa z pośród krajowych żab. Zewnętrznie żaba śmieszka jest podobna do żaby wodnej, różni się jednak od niej znacznie masywniejszą budową ciała oraz chropowatą skórą grzbietu, która pokryta jest brodawkami. Jest to gatunek bardzo żarłoczny. Znane są przypadki, że starsze osobniki żaby śmieszki pożerają inne płazy, małe ryby, ssaki i pisklęta ptactwa wodnego. Żaba śmieszka zamieszkuje brzegi jezior, głębszych stawów oraz starorzeczy. Gatu- 12 (Rana ridibunda) nek ten występuje w niemal całej Europie, lecz szczególnie licznie na południowych i południowo-wschodnich krańcach kontynentu. Płazy i Gady Welskiego Parku Krajobrazowego Żaba moczarowa, Żaba śmieszka (Rana arvalis) 13 Żaba moczarowa 14 Rzekotka drzewna jest jedynym w Europie przedstawicielem rodziny żab drzewnych. Jest to niewielki płaz charakteryzujący się kształtną, lekko wydłużoną budową ciała. Nogi rzekotki mają długie palce, zakończone charakterystycznymi przylgami służącymi do utrzymywania się na gładkiej powierzchni liści. Zasadniczym kolorem grzbietu jest zielony, lecz dzięki zdolnościom do zmiany ubarwienia zmienia je w zależności od podłoża, pory roku, a nawet wilgotności Żaba trawna (Rana temporaria) Pysk żaby trawnej jest szeroki, jej ciało wydłużone i dość krepę – jego długość u dorosłych osobników żyjących w Polsce może dochodzić do 10 cm. Nogi tylne są długie i silne, przez co żaby trawne zdolne są do wykonywania dalekich skoków. Błony pływne spinające palce tylnych nóg są słabo rozwinięte. Ubarwienie omawianego gatunku jest brunatne, bardzo zmienne. Dzięki dużej ilości chromatoforów ma on ogromną zdolność przystosowywania swego ubarwienia do środowiska. Charakterystyczną cechą żaby trawnej jest obecność ciemnej, brunatnej plamy skroniowej. Skóra żaby trawnej jest zawsze gładka. W okresie godowym podgardle samca przybiera niekiedy barwę bladoniebieską. Żaba trawna jest gatunkiem lądowym, bardzo odpornym na chłody i złe warunki atmosferyczne. i przybierać może najrozmaitsze odcienie. Mimo, że rzekotka drzewna jest płazem dość pospolitym, trudno ją jednak spostrzec dzięki barwie maskującej, zlewającej ją z barwą otoczenia. Płazy i Gady Welskiego Parku Krajobrazowego 15 (Hyla arborea) Rzekotka drzewna, Żaba trawna Rzekotka drzewna (Bombina bombina) 16 Kumak nizinny na pierwszy rzut oka przypomina wyglądem niewielką ropuchę. Jest zwierzęciem silnie związanym ze środowiskiem wodnym. Dlatego spotkać je można zarówno w jeziorach, dużych stawach rybnych, jak i niewielkich oczkach wodnych. Ubarwienie grzbietu kumaka nizinnego jest stosunkowo ciemne o kolorze brunatnym, bądź ciemnym oliwkowym. Pokryty jest także charakterystycznymi ciemnymi plamami. Spód ciała jest błękitno-niebieski, a niekiedy prawie granatowy, usiany jaskrawymi plamami. Spłoszone w wodzie kryją się na dnie, wśród roślin i szlamu, zaś na lądzie rozpłaszczają tułów i wyginając się łukowato, odsłaniają odstraszające barwy brzucha. Przy silnym podrażnieniu, komórki gruczołów skórnych wydzielają substancję trującą o bardzo dużej toksyczności, dzięki której większość zwierząt pozostawia je w spokoju. 17 Grzebiuszka ziemna (Pelobates fuscus) U nasady pierwszego palca tylnych nóg występuje u tego gatunku bardzo duża, silna, sierpowata, rogowa narośl, służąca do zagrzebywania się w ziemi. Skóra grzebiuszki jest gładka, na ciemieniu ściśle przyrośnięta do chropowatej powierzchni Kumak nizinny, Grzebiuszka ziemna Kumak nizinny kości. Ubarwienie grzbietu jest plamiste, jasnobrązowe lub kawowe, urozmaicone licznymi, czerwonymi kropkami. Obie płci są ubarwione identycznie i na okres godowy żadna z płci nie zmienia ubarwienia. Niezwykle charakterystyczne są kijanki grzebiuszki ziemnej. Mogą dochodzić nawet do 17 cm długości, niejednokrotnie przekraczając rozmiary osobników dorosłych tego gatunku. Duże, rozwinięte kijanki grzebiuszki ziemnej są niezwykle drapieżne i polują na larwy owadów, skorupiaki, a nawet na kijanki innych żab. Płazy i Gady Welskiego Parku Krajobrazowego (Bufo calamita) 18 Ropucha paskówka jest najmniejszą i jednocześnie najrzadszą krajową ropuchą. Ciało tej ropuchy jest krótkie – długość dorosłych osobników sięga do 8 cm, płaskie i krępe. Nogi tylne są dość krótkie i dlatego ropucha ta nie jest w stanie wykonywać skoków, mimo to szybko biega co znacznie ułatwia jej żerowanie, jak i ucieczkę przed drapieżnikami. Ubarwienie i wygląd zewnętrzny ropuchy paskówki przypominają na pierwszy rzut oka ropuchę szarą. Jej charakterystyczną cechą ubarwienia jest obecność cienkiej, wyraźnej pręgi, przebiegającej przez sam 19 Ropucha zielona (Bufo viridis) Ropucha zielona jest zwierzęciem dochodzącym maksymalnie do 14 cm długości. Brodawki skórne u tej ropuchy są stosunkowo małe, dzięki czemu skóra nie robi wrażenia szorstkości. Gruczoły zauszne u ropuchy zielonej są znacznie słabiej zauważalne. Ubarwienie grzbietu tego płaza jest plamiste, przy czym nieregularne ciemnozielone plamy występują wyraźnie na jasnym, szarym tle, natomiast brodawki boczne skóry są ciemnoczerwone. Ubarwienie samicy jest mniej wyraźne i jaskrawe niż samca. Z zimowego snu ropucha zielona budzi się w końcu marca, zaś porę godów rozpoczyna w kwietniu lub nawet na początku maja. Po opuszczeniu wody ropucha zielona prowadzi głównie nocny tryb życia, jednak również tego płaza można zaobserwować w ciągu dnia. Jest to gatunek stosunkowo odporny na brak wody przez co często jego przedstawicieli można spotkać w miejscach znacznie od niej oddalonych np. na rżyskach pól, czy też na nasłonecznionych zboczach jarów. środek grzbietu od głowy do końca ciała, a której to zawdzięcza swoją nazwę. Zasiedla głównie tereny otwarte i dość nasłonecznione jednak zmiany w środowisku naturalnym uczyniły z tej ropuchy zwierzę elastyczne pod kątem wymagań środowiskowych, łatwo przystosowującym się do nowo zasiedlanych terenów. Wiele populacji tego gatunku żyje w antropogenicznych biotopach. Płazy i Gady Welskiego Parku Krajobrazowego Ropucha paskówka, Ropucha zielona Ropucha paskówka (Bufo bufo) 20 Jest to jeden z największych naszych gatunków płazów – długość niektórych starszych osobników może sięgać nawet do 20 cm. Pysk ropuchy szarej jest szeroki, skóra jej grzbietu jest silnie chropowata i pokryta licznymi brodawkami oraz dużymi i wyraźnie wyróżniającymi się skupiskami gruczołów jadowych (tzw. parotydami lub gruczołami zausznymi). Kolorem dominującym w ubarwieniu grzbietu ropuchy szarej jest szaro-brązowy w różnych jego odcieniach, jej brzuszna strona ciała zdominowana jest również ubarwieniem szaro-brązowym jednak mniej intensywnym, bledszym od strony grzbietowej. 21 Traszka zwyczajna (Triturus vulgaris) Traszka zwyczajna jest stosunkowo niewielkim zwierzęciem, osiągającym maksymalnie do 10 cm długości. Jej ciało jest smukłe, ogon zwykle nieco dłuższy od tułowia oraz drobnej i nieco wypukłej głowy. Charakterystyczną cechą traszki zwyczajnej jest także zawsze gładka skóra. Zwierzę to zauważyć można w wodzie na przełomie marca i kwietnia. Ropucha szara, Traszka zwyczajna Ropucha szara W czasie godów traszkę można napotkać w różnych zbiornikach wodnych - w tym także w niewielkich sadzawkach i kałużach. Traszki żywią się drobnymi zwierzętami wodnymi na które polując wykorzystują swoje doskonałe umiejętności pływania. Samica składa jaja od kwietnia, umieszczając je pojedynczo na liściach roślin wodnych. Na ląd traszki zwyczajne wychodzą w czerwcu po zakończeniu okresu godowego. Zasiedlają wówczas miejsca wilgotne pod wykrotami drzew bądź też w norach czy też szczelinach skalnych. Traszki nierzadko spotkać można również w okolicy siedlisk ludzkich – pod beczkami na deszczówkę , bądź pod płytami chodnikowymi. W Polsce traszka zwyczajna jest zwierzęciem stosunkowo pospolitym. Spotkać ją można licznie na całym niżu oraz w rejonach wyżynnych. Płazy i Gady Welskiego Parku Krajobrazowego (Triturus cristatus) 22 Traszka grzebieniasta Traszka grzebieniasta charakteryzuje się walcowatym i masywnym ciałem, którego długość wraz z ogonem i głową dochodzi do 17 cm. Skóra traszki grzebieniastej jest chropowata i pokryta na grzbiecie i bokach charakterystycznymi guzkami. Cechą traszki grzebieniastej jest także stosunkowo krótki ogon – nieco krótszy lub równy długości ciała. W okresie godowym u samca traszki grzebieniastej i kwietnia, pojawiając się wówczas w większych i głębszych zbiornikach wodnych. Spotkać ją można m.in. w głębszych sadzawkach, bądź dołach pozostawionych po wydobywaniu torfu. Samice traszki grzebieniastej podobnie jak samice traszki zwyczajnej jaja składają w kwietniu umieszczając je pojedynczo na liściach roślin wodnych. Na ląd traszki grzebieniaste wychodzą na przełomie lipca i sierpnia. Prowadzą wówczas nocny tryb życia zasiedlając wilgotne zarośla, stare nory gryzoni, bądź miejsca pod wykrotami drzew. 23 Traszka grzebieniasta wykształca się szeroka przebiegająca od karku do końca ogona wyraźnie piłkowana płetwa tworząca charakterystyczny grzebień. Traszkę grzebieniastą cechuje ciemne, prawie czarne ubarwienie grzbietu i pomarańczowe (aż do podgardla) ubarwienie strony brzusznej pokrytej także czarnymi plamami. Traszka grzebieniasta wybudza się ze snu zimowego na przełomie marca Płazy i Gady Welskiego Parku Krajobrazowego 25 Gady Welskiego Parku Krajobrazowego 27 Gady Welskiego Parku Krajobrazowego Padalec zwyczajny 26 Gady (Reptilia) są zwierzętami w pełni przystosowanymi do życia na lądzie. Brak ścisłej zależności tych zwierząt od środowiska wodnego przejawia się zarówno w budowie anatomicznej poszczególnych narządów, jak i w specyficznym sposobie rozwoju zarodkowego. Ciało gadów jest wydłużone, jaszczurkowate, zaopatrzone z reguły w cztery kończyny. W niektórych jednak grupach należących do tej gromady widoczna jest tendencja do ich redukcji i ukształtowaniu postaci wężowatej której towarzyszy całkowity zanik kończyn. Skóra chroni ciało gadów przed wyschnięciem. Jest ona sucha i praktycznie pozbawiona gruczołów, a jej charakterystyczną cechą jest obecność łusek, tarczek, bądź płytek na powierzchni. Podobnie jak płazy, gady posiadają w głębiej położonych warstwach skóry liczne chromatofory. Wierzchnia warstwa skóry gadów złuszcza się, a na zjawisko to wpływa czynność gruczołu tarczowego. Odrzucenie starej, zewnętrznej warstwy skóry następuje na skutek ocierania się zwierzęcia o różne przedmioty (m.in. kamienie czy też drewno), albo też przeciskania przez wąskie szczeliny. Często też w tym procesie zwierzę pomaga sobie pyskiem oraz kończynami – jeśli takowe posiada. Płazy i Gady Welskiego Parku Krajobrazowego 29 Podgromada: Anapsida Williston, 1917 Rząd: żółwie (Testudines Linnaeus, 1758) Rodzina: żółwie słodkowodne (Emydidae Gray, 1825) Rodzaj: żółw (Emys Dumeril, 1806) Gatunek: żółw błotny **(Emys orbicularis Linnaeus, 1758) Rodzina: padalcowate (Anguidae Gray, 1825) Rodzaj: padalec (Anguis Linnaeus, 1758) Gatunek: padalec zwyczajny* (Anguis fragilis Linnaeus, 1758) Podrząd: węże (Serpentes Linnaeus, 1758) Rodzina: węże właściwe (Colubridae Gray, 1825) Rodzaj: zaskroniec (Natrix Laurenti, 1768) Gatunek: zaskroniec zwyczajny* (Natrix natrix Linnaeus, 1758) Rodzaj: Elaphe Fitzinger in Wagler, 1833 Gatunek: wąż Esculapa (Elaphe longissima Laurenti, 1768) Rodzaj: gniewosz (Coronella Laurenti, 1768) Gatunek: gniewosz plamisty (Coronella austriaca Laurenti, 1768) Rezerwat Piekiełko 28 Systematyka gadów: Typ: strunowce (Chordata) Podtyp: kręgowce (Vertebrata) Gromada: gady (Reptilia) Rodzina: żmijowate (Viperidae Gray, 1825) Rodzaj: żmija (Vipera Laurenti, 1768) Gatunek: żmija zygzakowata* (Vipera berus Linnaeus, 1758) * - gatunki występujące w Welskim Parku Krajobrazowym ** - gatunki prawdopodobnie występujące w Welskim Parku Krajobrazowym Płazy i Gady Welskiego Parku Krajobrazowego Systematyka gadów Podgromada: Lepidosauria Haeckel, 1866 Rząd: łuskonośne (Squamata Oppel, 1811) Podrząd: jaszczurki (Sauria Mac Cartney, 1802) Rodzina: jaszczurki właściwe (Lacertidae Bonaparte, 1838) Rodzaj: jaszczurka (Lacerta Linnaeus, 1758) Gatunki: jaszczurka zwinka* (Lacerta agilis Linnaeus, 1758) jaszczurka żyworodna* (Lacerta vivipara Jacquin, 1787) jaszczurka zielona (Lacerta viridis Laurenti, 1768) (Vipera berus) 30 Żmija zygzakowata Żmija zygzakowata jest jedynym jadowitym wężem żyjącym w Polsce. Jej ciało jest krępe i grube. Głowa żmii jest szeroka, sercowata, wyraźnie odgraniczona od reszty ciała i pokryta drobnymi tarczkami. Charakterystyczną cechą żmii zygzakowatej są jej źrenice, które w odróżnieniu od źrenic innych węży są pionowe. Niezwykle ciekawe są również zęby jadowe żmii, które w czasie spoczynku składają się, zaś w momencie ukąszenia wysuwają się za pomocą specjalnych mięśni tak aby wbić się w najkorzystniejszej pozycji w ciało ofiary i zaaplikować jad specjalnymi kanałami jadowymi. Długość ciała żmii zygzakowatej może dochodzić nawet do 75 cm. Cechą charakterystyczną tego gatunku jest wyraźna zygzakowata czarna wstęga na grzbiecie, która nazywana jest także „wstęgą kainową”. Ubar- wienie ciała żmii jest zmienne. Do najczęściej spotykanych form należą o brązowym lub o szarym grzbiecie, jednakże spotykane są również osobniki o jednolitym czarnym ubarwieniu ze słabo odznaczającą się, bądź niezauważalną „wstęgą kainową”. Żmiję zygzakowatą często można spotkać wygrzewającą się w słońcu na stosach kamieni, polnych drogach czy też na polanach leśnych bądź w miejscach przecinki. Z zimowej hibernacji gatunek ten wybudza się w marcu, zaś okres godowy żmii przypada w kwietniu i maju. Jad żmii zygzakowatej jest bardzo silną toksyną o działaniu miejscowym (wywołuje silny ból i opuchnięcie miejsca ukąszenia) i porażającym (może wywołać m.in. porażenie układu oddechowego). Jad żmii może w niektórych przypadkach okazać się dla człowieka niezwykle niebezpieczny, a jedyną skuteczną odtrutką jest surowica przeciwjadowa. 31 Żmija zygzakowata Płazy i Gady Welskiego Parku Krajobrazowego 33 Zaskroniec zwyczajny (Natrix natrix) 32 Zaskroniec zwyczajny Zaskroniec zwyczajny jest typowym przedstawicielem węży właściwych dla naszej fauny. Może osiągać długość maksymalnie do 1,5 m, jednakże najczęściej spotykane są osobniki nie przekraczające 1 m. Część grzbietowa zaskrońca jest pokryta drobnymi łuskami. Brzuch natomiast pokrywają szerokie pierścieniowe tarczki. Ubarwienie grzbietu zaskrońca jest szarawe, lekko brunatne. W tylnej części jego głowy zaobserwować można u niego dwie charakterystyczne półksiężycowate plamy żółtego koloru, dzięki którym zaskroniec zawdzięcza swoją nazwę. Zasięg jego występowania obejmuje niemal całą Europę. Spotkać go można na skrajach lasów, nad brzegami zbiorników wodnych oraz na łąkach i mokradłach. Ze snu zimowego zaskrońce wybudzają się w marcu, zaś gody rozpoczynają na przełomie kwietnia i maja. Wówczas zaskrońce można obserwować w nasłonecznionych i suchych miejscach skupione w kłębowiska. W przeciwieństwie do żmii zygzakowatej zaskroniec nie jest jadowity, jednakże w chwilach zagrożenia broni się wystrzykując ze specjalnych gruczołów, które mieszczą się tuż przy odbycie, cuchnącą substancję. Płazy i Gady Welskiego Parku Krajobrazowego 35 Padalec zwyczajny (Anguis fragilis) 34 Padalec zwyczajny Padalec zwyczajny jest jedyną w Polsce beznogą jaszczurką przypominającą swoim kształtem węża. Ten zupełnie niegroźny gad długości do 50 cm posiada smukłe, wydłużone i walcowate ciało bez wyraźnego odgraniczenia głowy od tułowia. Jego ciało pokrywają drobne, ściśle do siebie przylegające łuski, nadające szklisty połysk. Ze względu na swój przypominający żmiję wygląd jaszczurka ta bywa często przez ludzi zabijana. Padalce z zimowej hibernacji wybudzają się w na przełomie marca i kwietnia, rozpoczynając gody w maju - wówczas najłatwiej spotkać padalca. Ta niegroźna jaszczurka, której jedyną obroną przed drapieżnikami jest łamliwy ogon, jest pospolita w całej Polsce. Płazy i Gady Welskiego Parku Krajobrazowego 37 Jaszczurka zwinka 36 Jaszczurka zwinka jest najpospolitszą z tej grupy gadów w Polsce. Ciało zwinki jest smukłe. Ogon jest gruby, zwężający się ku tyłowi, jak u pozostałych zamieszkujących w Polsce jaszczurek jest kruchy i w chwili zagrożenia odpada ulegając następnie regeneracji. Głowa tej jaszczurki jest duża i szeroka, charakteryzuje się zaokrąglonym pyskiem. Wzdłuż grzbietu wyróżnia się wstęga łusek wyraźnie innych od łusek grzbietu i boków tej jaszczurki. Grzbiet i głowa jaszczurki zwinki charakteryzują się brunatnym ubarwieniem z charakterystycznymi plamami. Część brzuszna tej jaszczurki jest szarawa z białymi plamkami. Ze snu zimowego zwinki wybudzają się na przełomie marca i kwietnia. Gody rozpoczynają w kwietniu, wówczas u samców tego gatunku pojawia się intensywne zabarwienie podgardla. Jaszczurki te można spotkać na nasłonecznionych leśnych polanach, skrajach dróg, zboczach wzgórz oraz na rumowiskach. Płazy i Gady Welskiego Parku Krajobrazowego Jaszczurka zwinka (Lacerta agilis) 39 Jaszczurka żyworódka (Lacerta vivipara) 38 Jaszczurka żyworódka Jaszczurka żyworodna jest najmniejszą przedstawicielką polskich gatunków jaszczurek. Charakteryzuje się lekko walcowatą budową, niewielką głową i grubym ogonem. Przedstawiciele tego gatunku mogą osiągać nawet do 18 cm długości, jednak zwykle nie przekraczają 14 cm. Grzbiet tej jaszczurki jest brunatny pokryty charakterystycznymi, tworzącymi wstęgi plamami. Samicę jaszczurki żyworodnej charakteryzuje białe ubarwienie części brzusznej ciała, u samca ta część ciała jest lekko pomarańczowa. Ze snu zimowego budzi się zazwyczaj w marcu. Okres godowy jaszczurki żyworódki przypada na maj lub na przełom maja i czerwca. Jaszczurkę tą spotkać można w słabo nasłonecznionych miejscach – na małych śródleśnych polanach, w wilgotnych lasach i nad brzegami rzek i jezior. Płazy i Gady Welskiego Parku Krajobrazowego (Emys orbicularis) - prawdopodobny w Welskim PK 40 Żółw błotny Żółw błotny jest jedynym przedstawicielem żółwi w Polsce. Należy on do gadów o bardzo rozległym poziomym zasięgu geograficznym, obejmującym większą część Europy. Żółwia błotnego charakteryzuje owalny, gładki pancerz grzbietowy – karapaks. Skóra żółwia u nasady obu par jego kończyn jest miękka i pozbawiona zrogowaceń. Głowa, nogi i ogon w chwili zagrożenia mogą być całkowicie chowane pod pancerz. Długość karapaksu osobników dorosłych żółwia błotnego wynosi zazwyczaj 17-19 cm u samców i 14-17 cm u samic. Osobniki o długości pancerza powyżej 20 cm są rzadko spotykane. Większą część życia żółwie błotne spędzają w środowisku wodnym. Spotkać je można w niedużych, zarastających zbiornikach wodnych oraz – płytkich i szybko się nagrzewających eutroficznych i eutroficznych je- ziorach, śródleśnych oczkach i zabagnieniach, a także w niewielkich torfiankach. Zimowa hibernacja żółwi błotnych kończy się na przełomie kwietnia i maja rozpoczynając jednocześnie okres godowy dojrzałych płciowo osobników (dojrzałość płciową żółwie osiągają w wieku około 20 lat). Gody żółwi odbywają się w wodzie. Składania jaj rozpoczyna w tym samym czasie, w którym zakwitają kosaćce żółte (Iris pseudoacorus) - w ostatniej dekadzie maja, w pierwszej i na początku drugiej dekady czerwca. W tym okresie samice odbywają nieraz długie wędrówki w poszukiwaniu dogodnego miejsca do złożenia jaj. Są to dobrze nasłonecznione charakteryzujące się lekką glebą m.in. skraje pól uprawnych i lasów oraz wzgórza porośnięte murawami napiaskowymi. 41 Żółw błotny Płazy i Gady Welskiego Parku Krajobrazowego Jaszczurka zwinka 42 Padalec zwyczajny Płazy i gady są również wskaźnikami jakości środowiska przyrodniczego. Zła kondycja tych zwierząt, bądź ich zniknięcie są sygnałami niezwykle niepokojącymi, mówiącymi, że w środowisku dzieje się coś złego. Płazy i gady od wieków zajmują szczególne miejsce w kulturze i mitologii człowieka. Zostały bohaterami bajek – np. książę zaklęty w żabę, wierzeń – w Biblii wąż namawia kobietę do złego, w mitologiach wielu kultur olbrzymie żółwie dźwigały świat na swoich skorupach. Płazy i Gady Welskiego Parku Krajobrazowego Płazy i Gady - czy to tylko wiosenne rechoty i kumkanie? Płazy i gady odgrywają bardzo ważną rolę w ekosystemach. Stanowią element łańcucha pokarmowego zarówno jako drapieżniki i jako ofiary. W przypadku zniknięcia tych niezwykle cennych organizmów zostałaby w poważny sposób zachwiana homeostaza - równowaga biologiczna. Te niezwykle pożyteczne zwierzęta pełnią ważną rolę w ochronie roślin i utrzymywaniu równowagi ekologicznej poprzez polowanie i eliminację znacznych ilości owadów i innych bezkręgowców (również szkodników upraw takich jak stonka ziemniaczana, czy też ślimaki). 43 Płazy i gady – czy to tylko wiosenne rechoty i kumkanie? 45 Zagrożenia 44 Zagrożenia Płazom i gadom zagraża przede wszystkim człowiek, który swoimi działaniami ingeruje bardzo głęboko w środowisko przyrodnicze. Do głównych zagrożeń niesionych przez człowieka należą niszczenie naturalnych siedlisk poprzez odwadnianie, nieprzemyślane zalesienia oraz rozbudowę infrastruktury drogowej na terenach zamieszkanych przez płazy i gady. Zagrożenie niesie także introdukcja gatunków obcych, konkurujących z gatunkami rodzimymi zarówno o pokarm jak i terytoria (m.in. żółw czerwonolicy), a także umyślne tępienie przez ludzi – problem ten dotyczy głównie padalca zwyczajnego oraz żmii zygzakowatej. W skali lokalnej olbrzymim zagrożeniem dla płazów i gadów jest m.in. osuszanie i przekształcanie śródpolnych oczek wodnych i zabagnień, a także zanieczyszczenia wpuszczane do wody. Często jednak wystarczy odrobina dobrej woli, aby nie szkodzić tym niezwykle pożytecznym zwierzętom. Płazy i Gady Welskiego Parku Krajobrazowego 47 Literatura: 2. Blab J., Vogel H., 1999, „Płazy i gady Europy Środkowej. Leksykon”, Multico, Warszawa. 3. Dobrowolska H., 1981, „Gady”, PWN, Warszawa. 4. Główczyński K. i in., 2010, „Welski Park Krajobrazowy. Przewodnik przyrodniczy”, Lidzbark. 46 Uwaga żaba! W okresie wczesnowiosennym, kiedy żaby, ropuchy i kumaki odbywają wędrówki z zimowisk na miejsca rozrodu, wiele z nich ginie, pod kołami pojazdów na drogach przecinających ich szlaki wędrówki. Problem ten dotyczy również naszego regionu. W miejscach zlokalizowanych opodal oczek wodnych, bagien, rzek czy też jezior gdzie istnieje intensywny ruch pojazdów często dochodzi do masowych rzezi tych zwierząt. Takim tragediom można byłoby zapobiegać przez budowanie m.in. odpowiednich przejść i przepustów pod drogami. Jednak w praktyce, gdy większość dróg w Polsce nie posiada odpowiednich rozwiązań, a ich stan faktyczny uniemożliwia tego typu przedsięwzięcia, najlepszym wyjściem jest przechwytywanie wędrujących płazów i czynne przenoszenie ich w bezpieczne dla nich środowisko. Gdy jest to niemożliwe wystarczy także odrobina zdrowego rozsądku i zdjęcie nogi z gazu przez kierowców, zwłaszcza gdy zobaczą znak „uwaga żaba”. Jest to o tyle ważne, że wszystkie krajowe gatunki płazów podlegają ochronie prawnej. 5. Juszczyk W., 1987, „Gady i płazy krajowe”, PWN, Warszawa. 6. Krzysztofiak A., Krzysztofiak L., 2003, „Płazy Polski. Przewodnik terenowy”, Krzysztofiak & Krzysztofiak, Suwałki. 7. Laňka V., Vit Z., 1993, „Gady i płazy. Leksykon przyrody”, BGW, Warszawa. Płazy i Gady Welskiego Parku Krajobrazowego Uwaga żaba! 1. Berger L., Jaskowska J., Młynarski M., 1969, „Katalog fauny Polski. Gady i płazy”, PWN, Warszawa. JUXSD Wydawca: VEGA Studio Adv., Tomasz Müller 82-500 Kwidzyn, ul. Grudziądzka 22/3A www.grupavega.pl, e-mail: [email protected] Wydano na zlecenie: Welskiego Parku Krajobrazowego 13-230 Lidzbark, Jeleń 84, tel./fax (23) 698 10 36 www.welskipark.pl, e-mail: [email protected] Tekst: Krzysztof Wittbrodt Redakcja: Krzysztof Główczyński Zdjęcia: Krzysztof Główczyński, Krzysztof Wittbrodt, Marcin Modrzewski Archiwum Welskiego Parku Krajobrazowego Rysunki wykonano na podstawie rysunków Wernera Ringa (Blab J., Vogel H., 1999, „Płazy i gady Europy Środkowej. Leksykon”, Multico, Warszawa.) i Anny Krzysztofiak (Krzysztofiak A., Krzysztofiak L., 2003, „Płazy Polski. Przewodnik terenowy”, Krzysztofiak & Krzysztofiak, Suwałki.). Opracowanie graficzne i przygotowanie do druku: Remigiusz Dalecki Wydano dzięki pomocy finansowej: Wojewódzkiego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej w Olsztynie i Urzędu Marszałkowskiego Województwa Warmińsko-Mazurskiego w Olsztynie. 48 VEGA Studio Adv. Wszelkie prawa zastrzeżone / All rights reserved Printed in Poland – Kwidzyn 2011 Przedruk i powielanie w jakiejkolwiek formie jest zabronione ISBN 978-83-89855-95-4 Płazy i Gady Welskiego Parku Krajobrazowego
