Historia myśli ekonomicznej – wykłady
advertisement
Wykłady z przedmiotu „Historia Myśli Ekonomicznej” prof. Aleksandra Lityńska 1999 r. Spis treści Co stanowi przedmiot „Historia myśli ekonomicznej” ______________________________ 2 Geneza nauki HME: ________________________________________________________ 3 MERKANTYLIZM: _________________________________________________________ 4 Rozkład merkantylizmu i początki ekonomii klasycznej _____________________________ 6 FIZJOKRATYZM – panowanie praw natury _____________________________________ 7 Tablica ekonomiczna ________________________________________________________ 7 Ekonomia Klasyczna ________________________________________________________ 9 Czynniki wzrostu bogactwa społecznego (czyli wzrost gospodarczy) wg Smitha. _________ 10 Teoria wartości Smitha i dogmat ______________________________________________ 11 Teoria kapitału ____________________________________________________________ 12 Teoria pracy produkcyjnej ___________________________________________________ 12 POGLĄDY D.RICARDO ____________________________________________________ 13 Teoria wartości i ceny Ricarda _______________________________________________ 14 Teoria pieniądza Ricarda ____________________________________________________ 15 Teoria kosztów komparatywnych ______________________________________________ 16 Teoria realizacji i kryzysu ___________________________________________________ 17 Ekonomia poklasyczna I poł. XIX w.___________________________________________ 17 Niemiecka starsza szkoła historyczna. __________________________________________ 17 Wkład i braki szkoły historycznej ______________________________________________ 20 Myśl ekonomiczna po 1870 r._________________________________________________ 21 Szkoła neoklasyczna – Angielska______________________________________________ 21 Teoria popytu _____________________________________________________________ 22 Teoria podaży _____________________________________________________________ 23 Teoria interwencjonizmu państwowego (pełnego zatrudnienia) Johna Menarda Keynes’a 25 Popytowa teoria kształtowania się dochodu narodowego ___________________________ 26 Problem równowagi w gospodarce. ____________________________________________ 27 Krańcowa rentowność kapitału _______________________________________________ 29 Mnożnik inwestycyjny Keynes’a ______________________________________________ 29 Środki interwencjonizmu państwowego ________________________________________ 30 Znaczenie teorii [Keynsa] ____________________________________________________ 32 Zdynamizowany mnożnik inwestycji ___________________________________________ 33 Teoria wzrostu zrównoważonego ______________________________________________ 35 Model wzrostu zrównoważonego Domara _______________________________________ 35 Wykłady z przedmiotu „Historia Myśli Ekonomicznej” prof. Aleksandra Lityńska 1999 r. Historia myśli ekonomicznej – wykłady Co stanowi przedmiot „Historia myśli ekonomicznej” 10 20 30 Historia myśli ekonomicznej – to nauka społeczna zajmująca się badaniem społecznych aspektów gospodarowania. Wyjaśnia kształtowanie się teorii i rozwoju życia gospodarczego (stosunków międzyludzkich w procesie produkcji i sprzedaży) na przestrzeni ludzkości od czasów antycznych do współczesności. Teorie te ujmowane są jako wynik procesów rozwojowych dokonujących się na bazie społeczno – gospodarczej. Historia myśli ekonomicznej – krytycznie ocenia stosowane metody badań (sposoby dociekań). Historia myśli ekonomicznej – wyjaśnia znaczenie (rolę) poszczególnych teorii dla rozwoju myślenia (rozumowania) ekonomicznego. Historia myśli ekonomicznej – jest historią ekonomii politycznej, która stała się samodzielną dyscypliną wiedzy (nauką) w XVIIIw. Możliwe to było dzięki temu, iż od czasów starożytnych rozwijała się ekonomia polityczne. Nie wyczerpywała ona jednak zainteresowań myśli ekonomicznej, gdyż historia myśli ekonomicznej zajmowała się również innymi dziedzinami ekonomii takimi jak np. ekonomiki branżowe (ekonomika przedsiębiorstw) jak również dziedziny które powstały obok ekonomii lecz ich związek jest bardzo silny np.: ekonometria, planowanie. Historia myśli ekonomicznej – interesuje się również innymi przejawami rozumowania ekonomicznego np. publicystyka ekonomiczna (rozwój poglądów), rozwój partii politycznych i związana z tym efektywna polityka gospodarcza państwa (głoszona w programach i rzeczywiście realizowana). Historia myśli ekonomicznej – traktuje teorię (poglądy) jako wynik historycznego rozwoju bazy społeczno – gospodarczej na tle kształtowania się historycznych stosunków produkcji (struktura własności, podziału efektów), takie ujęcie pozwala lepiej zrozumieć genezę danej teorii, jej funkcje, logikę rozumowania danego ekonomisty. Dlatego należy dążyć do ujęcia poglądów głoszonych w danym okresie ze stosunkami polityczno – gospodarczymi. Każda epoka rodzi problemy, które są różnie wyjaśniane przez przedstawicieli różnych klas społecznych, gdyż różny jest ich stan posiadania i związany z nim punkt widzenia danego problemu (jedni bogacą się inni ubożeją lub nawet bankrutują). Przykładem może tu być I rewolucja gospodarcza (przejście od produkcji ręcznej do maszynowej), która dobrze oceniana była przez przedsiębiorców osiągających wyższe korzyści, zaś negatywnie przez mieszczaństwo (rzemieślników) i robotników, którzy bądź tracili przez prowadzenie działalności mało efektywnej (przestarzałej), bądź (jak robotnicy) „Materiał na I część egzaminu” Strona 2 z 40 Wykłady z przedmiotu „Historia Myśli Ekonomicznej” prof. Aleksandra Lityńska 1999 r. 10 musieli godzić się na ciężkie warunki pracy i płacy, aby osiągnąć chociażby niezbędne im minimum dla przeżycia. Inne przykłady to: rola monopoli w gospodarce, czy rola inflacji. Historia myśli ekonomicznej – stara się odpowiedzieć, które z ujęć oceny (charakterystyczne dla danej epoki) jest prawidłowe (usuwa spojrzenie klasowe) niosące wartość poznawczą. Historia myśli ekonomicznej (HME) – najczęściej posługuje się w procesie badawczym analogią – porównaniem poszczególnych teorii ze sobą, jak również z rzeczywistymi stosunkami panującymi w tym okresie. Posługuje się metodą: indukcji – opisu badań empirycznych i wyciągania wniosków od szczegółu do ogółu; dedukcji (abstrakcyjne) – rozważania oparte na założeniach metodologicznych (hipotezach); (przyjęcie założeń upraszczających analizę i przez ich pryzmat ocenia się rzeczywistość sytuacji gospodarczej). HME szuka powiązań przyczynowo skutkowych jak i funkcjonalnych co umożliwia stworzenie syntetycznego obrazu gospodarki. Geneza nauki HME: 20 30 40 Rozważania na tematy ekonomiczne gromadzone były już w starożytności, już w okresie 4 tysiąclecia p.n.e. do V wieku n.e. i w okresie średniowiecza V w n.e. do XV w n.e. (lata 476 (upadek cesarstwa zachodnio rzymskiego) – 1453 (upadek cesarstwa wschodnio rzymskiego) lub 1492 (odkrycie Ameryki)) lub okres odrodzenia i reformacji. W okresie starożytności rozważania na tematy ekonomiczne nie miały charakteru samodzielnego. Prowadzono je na marginesie rozważań o charakterze filozoficznym, prawnym, politycznym. Nie było to przypadkowe. Pisarzy starożytnych i średniowiecznych interesował stosunek jednostki do państwa, a w średniowieczu jeszcze do kościoła. Tym właśnie instytucją przyznawano prawo odgórnego oddziaływania na życie społeczne w tym także gospodarcze. Myśl gospodarcza miała charakter ocen etycznych a nie naukowej analizy. W starożytności oceny te były świeckie, zaś w średniowieczu teologiczne (pkt. widzenia etyka chrześcijańska). Szeroki rozwój gospodarki towarowo – pieniężnej w XV i XVI wieku i bogactwo zjawisk ekonomicznych z tym związanych skłoniło ówczesnych pisarzy do pogłębionych badań nad życiem gospodarczym. Na przełomie XV i XVI wieku rodzi się pierwszy samodzielny kierunek myśli ekonomicznej MERKANTYLIZM. Jego przedstawiciele skupili uwagę głównie na wymianie i chociaż miał głównie charakter praktyczny (zagadnienia praktyczne nie teoretyczne) to zasługą Merkantylistów było wyzwolenie rozważań ekonomicznych z rozważań etyczno – moralnych. Naukowa myśl ekonomiczna powstała dopiero w połowie XVIII w. wówczas we Francji rozwinęła się szkoła FIZJOKRATÓW uważana za pierwszą szkołę ekonomii politycznej, ponieważ jej przedstawiciele badali zjawiska ekonomiczne w sferze produkcji i dostrzegali istnienie obiektywnych (niezależnych od człowieka) praw ekonomicznych. Ekonomia polityczna stała się nauką w oparciu o dorobek HME Merkantylistów i Fizjokratów. Za prekursorów uważa się Adama Smitha i Dawida Ricardo – twórcy myśli „Materiał na I część egzaminu” Strona 3 z 40 Wykłady z przedmiotu „Historia Myśli Ekonomicznej” prof. Aleksandra Lityńska 1999 r. ekonomicznej przedstawiciele klasycznej ekonomii (szkoły klasycznej) angielscy (gdyż kraj ten najprędzej wysuną się na czoło gospodarki światowej). MERKANTYLIZM: 10 20 30 Narodził się na przełomie XV i XVI w. Dominował w Europie Zachodniej do XVIII w. Jest to pierwszy samodzielny kierunek myśli ekonomicznej ponieważ pozbawiony był rozważań o charakterze etyczno – moralnym. Był ściśle związany z zagadnieniami czysto praktycznymi (nie był teoretyczny), służył rozwiązywaniu ówczesnych problemów. Merkantylizm to ideologia pierwotnej akumulacji kapitału czyli tworzenia podstaw finansowych kapitalizmu. Akumulacja pierwotna – to proces historyczny – polegający na oddzieleniu drobnych wytwórców (rzemieślników i chłopów) od ich narzędzi ( ) i przejęciu ich przez nową klasę kapitalistów (przedsiębiorców). Akumulacja pierwotna najbardziej widoczna w Anglii, gdzie drogą rugów usuwano chłopów z ziemi zamieniając je na pastwiska dla owiec. Chłopi masowo szli do miasta tworząc siłę najemną. Przymusowo tworzono akumulację pierwotną. XVI i XVII wiek to okres powstawania kapitalistycznej produkcji poza ramami właściwego dla średniowiecza procesu cechowego. Jest to okres ingerencji państwa w stosunki gospodarcze. Przy pomocy państwa dokonywał się proces akumulacji pierwotnej (powstawał kapitalizm na drodze wyzysku robotników krajowych jak i wyzysku kolonialnego). Merkantylizm jest pierwszą próbą teoretycznej interpretacji kapitalistycznych stosunków produkcji. Próbą gdyż skupiano uwagę nie na produkcji lecz na handlu i obiegu pieniężnym. Merkantyliści utożsamiali bogactwo z pieniądzem (szczególnie kruszcowym, złoto i srebro), które po odkryciu Ameryki napływało do Europy. Według nich prawdziwym źródłem bogactwa nie była produkcja lecz pieniądz. Dlatego domagali się od państwa aktywnej polityki zabraniającej wywozu pieniędzy z kraju. Merkantylizm rozwijał się w II etapach. I etap - Merkantylizm wczesny zwany „Bulionizmem” – głoszono zasadę dodatniego bilansu pieniężnego domagano się ograniczania importu drogą administracyjnych środków wprowadzanych przez państwo. II etap – Merkantylizm rozwinięty (właściwy) zwany „Manufakturowym” – głoszono zasadę dodatniego bilansu handlowego, a zatem nie ograniczano importu, ale starano się aby export był wyższy od importu. Okres ten to silny rozwój manufaktur początkowo mających charakter rozproszony, a później scentralizowany ze stosowaniem podziału pracy. Merkantylizm jest ideologią burżuazji handlowej – dążącej do nagromadzenia kapitału (majątków). 40 „Materiał na I część egzaminu” Strona 4 z 40 Wykłady z przedmiotu „Historia Myśli Ekonomicznej” prof. Aleksandra Lityńska 1999 r. 10 20 30 Geneza Merkantylizmu – do rozwoju merkantylizmu przyczynił się niespotykany do tych lat postęp techniczny i odkrycia geograficzne. Wynaleziono kompas, proch, maszynę parową, czółenko latające. Najwcześniej merkantylizm narodził się we Włoszech przed odkryciem Ameryki ze względu na położenie geograficzne i żyłkę handlową Włochów. Po upadku Cesarstwa Wschodnio – Rzymskiego popularne stały się idee Merkantylistów w portugalii i Hiszpanii, które dzięki temu stały się potęgami podróżniczymi. Liczne odkrycia geograficzne XV i XVI wieku Vasco da Gamma, Krzysztof Kolumb. W pierwszej połowie XVI wieku Hiszpania stała się potęgą morską, posiadającą liczne kolonie w Ameryce Południowej, a także w Europie (Sycylia, Niderlandy). Pod koniec XVI wieku w Hiszpania traci swoje znaczenie polityczne i gospodarcze (1492 odkrycie Ameryki). W 1588 w bitwie morskiej została rozgromiona flota Hiszpańska nazywana „Niezwyciężoną Armadą” przez siły angielsko – holenderskie. Powstała nowa potęga morska Anglia. Hiszpania straciła znaczenie gospodarcze gdyż merkantylizm Hiszpański miał charakter „Bulionizmu” oparty typowo na gromadzeniu kruszców, a nie na rozwoju produkcji krajowej. Dlatego też stała się krajem olbrzymich kontrastów: ciemnota i nędza na wsi i przepych na dworze, przyczyniło się to do powstania świętej inkwizycji. Merkantylizm w poszczególnych krajach miał różne cechy. Merkantylizm francuski – „przemysłowy” prowadzony był przez Colberta – ministra króla Ludwika XIV. Colbert dążył do uprzemysłowienia kraju kosztem rolników. Rolnikom nakładano wysokie podatki i tak dokonywała się akumulacja pierwotna. Popierał on również rozwój manufaktur królewskich nastawionych na produkcję na dwór (okres pierwszej mody francuskiej) i armii, gdyż królowie lubili prowadzić wojny. Merkantylizm angielski – „handlowo – wszechstronny” – dbano o rozwój wszystkich dziedzin gospodarki. Szczególnie żywo rozwijał się za czasów Cromwela ministra Elżbiety I. W roku 1651 wydał on AKT NAWIGACYJNY skierowany przeciwko Holandii. Zabezpieczał on korzyści z handlu międzynarodowego dla statków angielskich, ponieważ dopuszczał przywóz i wywóz towarów Z Anglii dla statków posiadających 100 – 50% załogi angielskiej. Manufaktury Angielskie oparte były na pracy ludzi wolnych ponieważ Anglia najwcześniej przeszła rewolucję burżuazyjną bo w latach 1640 – 1660. Dzięki temu uzyskiwano wyższą wydajność pracy niż we Francji gdzie pracowali pańszczyźniani chłopi gdyż we Francji dopiero w latach 1789 – 1799 dokonała się rewolucja burżuazyjna (1,5 wieku później). Już sam ten fakt wskazuje na stopień rozwoju Anglii i Francji. Merkantylizm holenderski – „handlowo – morski” skierowany głównie na osiągnięcie korzyści z handlu międzynarodowego. „Materiał na I część egzaminu” Strona 5 z 40 Wykłady z przedmiotu „Historia Myśli Ekonomicznej” prof. Aleksandra Lityńska 1999 r. PODSUMOWANIE MERKANTYLIZMU: Pierwotna akumulacja Rozwój produkcji manufakturowej Bogactwo utożsamiane z pieniądzem Dbanie o rynki zagraniczne rozwój produkcji pro – eksportowej Ingerencja państwa w stosunki gospodarcze Rozkład merkantylizmu i początki ekonomii klasycznej 10 20 30 Merkantylizm najwcześniej przeżył się w Anglii już pod koniec XVII wieku. Powodem był koniec pierwotnej akumulacji, a rozpoczął się okres produkcji kapitalistycznej. Doktryna merkantylistów straciła znaczenie ponieważ nie rozwiązywała problemów rozszerzonej produkcji manufakturowej gdyż wprowadzała reglamentację wielkości produkcji i handlu. Ponadto klasie kapitalistów zaczęła ciążyć ingerencja państwa w stosunkach gospodarczych, nie chcieli się oni dzielić z państwem efektami za opiekę jaką ich otaczano. Pojawiły się postulaty swobody produkcji i handlu. W okresie tym zwraca się uwagę na znaczenie rynków krajowych a nie tylko zagranicznych.. ulega zmianie pogląd na temat źródeł bogactwa. Uznaje się, że bogactwo powstaje z produkcji, dlatego niezbędna jest swoboda działalności. Ekonomiści Angielscy głoszą hasła swobody handlu i produkcji. Głoszą oni idee wolnego handlu bez barier celnych. Idea ta była dla Anglików korzystna ponieważ nie obawiali się oni konkurencji towarowej innych państw. Spowodowane to było tym iż do Anglii napływały jedynie materiały i półfabrykaty a produkcja dodana odbywała się na terenie Anglii i eksportowano wyroby gotowe. Czołowy reprezentant myśli ekonomicznej w Anglii w tym okresie był William Petty (typowy człowiek renesansu) autor wydanego w 1683 roku „Coś nie coś o monecie”. Uważany on jest za prekursora ekonomii klasycznej, gdyż dostrzegł, że bogactwo powstaje w produkcji i jako jeden z pierwszych szukał powiązań przyczynowo – skutkowych pomiędzy zjawiskami ekonomicznymi. W okresie starożytności, średniowiecza i merkantylizmu uważano, że zysk jest wynikiem wymiany nieekwiwalentnej, a więc nierównych wartości. Merkantyliści uważali, że jeden kraj bogaci się kosztem drugiego – zysk powstaje drogą alienacji (drogą zawłaszczenia). Petty jako jeden z pierwszych stwierdził, że zyski kraju nie są związane ze stratą drugiego ale zysk powstaje w produkcji dany kraj osiąga korzyści z wymiany z zagranicą bo stosuje nowe metody produkcji, praca robotników krajowych jest bardziej wydajna. Zyski powstają z tego co jest tworzone nowe (z nowej wartości wytworzonej produkcji). Kraj osiąga korzyści bo ma lepsze rozwiązania produkcyjne lub posiada ziemie, która umożliwia produkcję czegoś co gdzie indziej nie może lub gorzej jest produkowane. „Materiał na I część egzaminu” Strona 6 z 40 Wykłady z przedmiotu „Historia Myśli Ekonomicznej” prof. Aleksandra Lityńska 1999 r. FIZJOKRATYZM – panowanie praw natury 10 Rozwinął się we Francji w połowie XVIII wieku. Jego twórcą jest [Fransua Kene] autor „Tablicy ekonomicznej” wydanej w 1700r. Był on lekarzem nadwornym faworyty królewskiej Ludwika .... W czasie gdy Anglia stawała się krajem kapitalistycznym we Francji panowała gospodarka drobnotowarowa i wkraczała ona dopiero na ścieżkę produkcji kapitalistycznej panowały jeszcze stosunki feudalistyczne. W latach 1714 –1720 Działał I Bank Emisyjny J. Lawa, ale nadmierna emisja pieniądza spowodowała kryzys gospodarczy. Właściciele kapitałów zaczęli lokować swoje pieniądze we własności ziemskie. Na wsiach rozwijały się nowoczesne gospodarstwa oparte na pracy najemnej. Fizjokraci podobnie jak przedstawiciele francuskiego odrodzenia uważali, że istnieją naturalne (dane przez naturę) prawa środowisk ludzkiego regulujące również życie gospodarcze, dlatego stworzyli koncepcję ustroju naturalnego opartego na prawach naturalnych. Podstawową koncepcją fizjokratów była koncepcja pracy produkcyjnej i produktu czystego – dodatkowego. Według nich produkcja jest tylko praca w rolnictwie, ponieważ tylko tam powstaje produkt czysty – to znaczy nadwyżka ponad koszty produkcji. Podkreślano, że nie wszystkie gospodarstwa rolne są produkcyjne. Do takich zaliczano jedynie te które stosują nowoczesne sposoby uprawy stosujące kapitał one właśnie tworzą produkt czysty. 20 Tablica ekonomiczna 30 Tablica ekonomiczna – zawiera system teoretyczny fizjokratów. Uczniowie [Kene] traktowali jego poglądy jako element –rodzaj filozofii społecznej, obejmującej ekonomiczną jak i etyczną społeczno-polityczną strukturę działalności ludzi (wyjaśnia aspekty działalności ludzkiej). Uważali za system teoretyczny ostateczny i zakończony wymagający jedynie popularyzacji drogą powszechnej oświaty. Ich wielką zasługą jest to, że przyczynili się do rozwoju oświaty, upowszechnienia szkolnictwa. Również fizjokraci polscy: ks. Antoni Popławski, Hieronim i Walery Stroynowscy doprowadzili do rozwoju szkolnictwa podstawowego - szkoły elementarne (parafialne) podjęli krytykę stosunków feudalnych, przyczynili się do zniesienia poddaństwa chłopów walcząc o wolność kmieci. Komisja Edukacji Narodowej Hugona Kołłątaja i Stanisława Staszica doprowadziła w 1780r. do przeprowadzenia reformy programów nauczania Akademii Krakowskiej (czyli UJ) w wyniku, której wprowadzono do wykładów naukę ekonomii pod nazwą Umiejętności Polityczne. [Kene] rozwinął wizję ustroju naturalnego opartego na prawach danych przez naturę , a najważniejsze jego zdaniem jest to: prawo do posiadania własności prywatnej oraz prawo do wolności gospodarowania. „Materiał na I część egzaminu” Strona 7 z 40 Wykłady z przedmiotu „Historia Myśli Ekonomicznej” prof. Aleksandra Lityńska 1999 r. 10 20 30 40 Według [Kene] motorem działalności gospodarczej ludzi jest interes osobisty, a więc każda jednostka dąży do maksymalizacji osobistych korzyści, co jest zgodne z prawem natury. Jednak działalność jednego człowieka nie może naruszać praw drugiego, dlatego na straży porządku naturalnego powinien stać rząd i regulacje prawne. Nie ma gwarancji dobrego rządu i dlatego pełniejszą rękojmią przestrzegania porządku naturalnego jest powszechna oświata. Fizjokraci uważali, że ustrój naturalny realizowany będzie przez ludzi spontanicznie i żywiołowo – tych, którzy zapoznali się z założeniami tego ustroju. Przeciwstawiali ten ustrój innym ustrojom np. umowy społecznej, który wcielany był drogą przymusu. Podstawowe hasło to LESEFERYZM czyli zasada nieingerencji, swobody działania. Wolna konkurencja umożliwia realizację porządku naturalnego. Klasycy nawiązali do teorii interesu osobistego i liberalizmu ekonomicznego. Fizjokratyzm jest uważany za pierwszą szkołę ekonomii politycznej, ponieważ w odróżnieniu od merkantylistów zajęli się analizą sfery produkcji. Dostrzegli, że bogactwo powstaje w produkcji i tworzą go wytwory produkcji. Ponadto uznali istnienie obiektywnych praw ekonomicznych, które traktowali jako prawa dane przez naturę. Tablica ekonomiczna [Fr.Kene] jest pierwszą w dziejach nauki ekonomii tablicą (schematem) przepływów międzygałęziowych. Przedstawia prawa rządzące produkcją i podział tworzonego produktu pomiędzy klasami. [Kene] w sposób rachunkowy, ilościowy przedstawił obieg wytworzonego produktu pomiędzy klasami. Traktował on tablice ekonomiczne jako sposób wykrycia praw rządzących gospodarką. [Kene] podzielił ówczesne społeczeństwo na 3 klasy: klasa właścicieli – król oraz właściciele świeccy i duchowni – posiadają oni ziemię, której nie uprawiają, ale wydzierżawiają ją rolnikom dzierżawcom za co otrzymują czynsz dzierżawny; klasa rolników dzierżawców – produkcyjna – w wyniku swojej działalności otrzymuje produkt czysty czyli nadwyżkę ponad koszty produkcji. Jedynie ta klasa pomnaża bogactwo społeczne; klasa jałowa – obejmująca przemysłowców, rzemieślników i kupców – nie dodaje ona bogactwa społecznego, ale w wyniku swojej działalności przynosi jedynie ekwiwalent zużytych środków konsumpcyjnych. Dodatkowo wyróżnił klasę biedoty wiejskiej i miejskiej, której egzystencja zależy od sytuacji ekonomicznej trzech podstawowych klas. [Kene] w swoich tablicach ekonomicznych opisuje proces wymiany wytworzonego produktu pomiędzy klasami zaczynając od klasy produkcyjnej. Klasa ta dokonuje nakładów pierwotnych, którymi są niezbędne nakłady kapitałowe w wysokości 3 mld liwrów, a uzyskany produkt ma wartość 5 mld liwrów, z czego wynika, że produkt czysty ma wartość 2 mld liwrów, które przekazuje klasie posiadaczy w formie czynszu dzierżawnego. Ponadto klasa rolników – dzierżawców (produkcyjna) kupuje u klasy jałowej za 1 mld. liwrów narzędzia niezbędne do produkcji rolnej. „Materiał na I część egzaminu” Strona 8 z 40 Wykłady z przedmiotu „Historia Myśli Ekonomicznej” prof. Aleksandra Lityńska 1999 r. 10 20 30 Klasa właścicieli ziemskich otrzymuje 2 mld liwrów i wydaje je na zakup: środków żywności u rolników za 1 mld liwrów, a także u klasu jałowej artykuły wytworzone przez tą klasę za 1 mld liwrów. Klasa jałowa uzyskane 2 mld liwrów (1 od rolników i 1 od właścicieli) przeznacza na zakup artukułów konsumpcyjnych u rolników za 1 mld liwrów oraz surowców niezbędnych do produkcji przemysłowej u rolników za 1 mld. liwrów. W ten sposób do klasy produkcyjnej wraca zainwestowane 3 mld liwrów, które po ponownym zainwestowaniu przyczyni się do pomnożenia bogactwa społecznego (produktu czystego). Tabela ekonomiczna przedstawia warunki osiągnięcia przez gospodarkę stanu równowagi i globalnej realizacji procesu reprodukcji prostej, czyli produkcji powtarzanej z okresu na okres w tych samych rozmiarach. Tabela ekonomiczna opisuje stan zdrowia gospodarki, bo analogicznie do organizmu ludzkiego wyróżnia się dwa obiegi tworzonego bogactwa: DUŻY – pomiędzy klasami – obieg wymiany; MAŁY - w ramach poszczególnych klas. [Kene] pragnął realizacji zasad tablicy ekonomicznej w gospodarce co miało umożliwić wyjście z trudności gospodarczych w jakich znajdowała się ówczesna Francja. Dostrzegł jednak, że rzeczywistość gospodarcza odbiega od ideału, gdyż klasa właścicieli ziemskich więcej niż 50% przeznaczała na zakup artykułów przemysłowych, a klasa jałowa surowce niezbędne do produkcji kupowała nie tylko od rolników ale także z zagranicy. Dlatego też do klasy rolników wracało mniej środków aniżeli te które potrzebne były do odnowienia procesu produkcji w tych samych rozmiarach czyli do realizacji procesu reprodukcji prostej. [Kene] pragnął wprowadzić nowy, bo kapitalistyczny sposób produkcji rolnej (opartej o gospodarstwa francuskie) w ramach istniejącego ustroju feudalnego. Nie było to jednak możliwe gdyż zmiana porządku feudalnego na kapitalistyczny wymagała zmiany ustroju społecznego. PODSUMOWANIE: Fizjokratyzm to pierwsza szkoła ekonomii politycznej, gdyż stworzyła teorię ekonomii, ponieważ dostrzegał prawa rządzące gospodarką i zajmował się ich analizą. Ekonomia klasyczna nawiązała do dorobku fizjokratów do idei interesu osobistego i liberalizmu ekonomicznego Ekonomia Klasyczna 40 Twórcami ekonomii klasycznej w Anglii byli A.Smith i D.Ricardo. Smith uważany jest za teoretyka systemu manufakturowego, zaś Ricardo 40 lat później pisał w okresie I rewolucji przemysłowej. Poglądy ekonomiczne A.Smitha 1723 – 1790. Studiował matematykę i filozofię w [Glasgow] gdzie później był wykładowcą filozofii moralnej. W 1759r. wydał pracę pt. „Teoria uczuć moralnych”, w której badał motywy działalności ludzi, w tym także działalności gospodarczej. Był guwernerem – wychowawcą „Materiał na I część egzaminu” Strona 9 z 40 Wykłady z przedmiotu „Historia Myśli Ekonomicznej” prof. Aleksandra Lityńska 1999 r. 10 opiekunem młodego arystokraty, podróżował po Europie i był w Paryżu, gdzie poznał dzieła fizjokratów. Skłoniło go to do własnych badań nad życiem gospodarczym. Przez 10 lat pisał do 1776r. „Badania nad naturą i przyczynami bogactwa narodów”, stanowiące pierwszy zwarty całościowy system ekonomiczny tworzący podstawę do rozwoju nauki ekonomii jako odrębnej dyscypliny naukowej. Metoda badań: A.Smith posługiwał się 2 metodami badań: 1. metoda ilościowa (opisowa, empirycznych badań) sprowadzała się do rejestracji faktów; 2. metoda jakościowa – polegająca na poszukiwaniu powiązań przyczynowo – skutkowych pomiędzy zjawiskami ekonomicznymi w drodze abstrakcji, a więc na podstawie przyjętych założeń metodologicznych., którymi były: 20 30 wolna konkurencja; człowieka ekonomicznego. Podobnie jak fizjokraci dostrzegał występowanie obiektywnych praw ekonomicznych niezależnych od człowieka, których działanie czyni zbędną ingerencję państwa w stosunki gospodarcze. Jednak idąc dalej niż fizjokraci wyjaśnia istotę działania tych praw. W odróżnieniu od fizjokratów ujmuje prawa te nie jako abstrakcyjne, ponadczasowe prawa natury, ale jako prawa, które działają poprzez masowe działanie podmiotów ekonomicznych są to więc prawa ekonomiczne widziane jako prawa splotu działań ludzkich. Smith ujmował społeczeństwo jako sumę jednostek gospodarujących, a interes społeczny jako sumę interesów indywidualnych. Uważał, że wzrost bogactwa jednostek oznacza wzrost bogactwa całego społeczeństwa. Dlatego trzeba stworzyć warunki dla rozwoju inicjatywy prywatnej. Tworzy koncepcję homo-economicus, który nawiązuje do koncepcji interesu osobistego fizjokratów. Wskazuje więc, że każda jednostka gospodarująca kieruje się w swej działalności własną korzyścią – dążąc do maksymalizacji własnych korzyści. uważał, że takie działanie jest w większości jednostek gospodarujących i leży u podstaw przejawiania się praw ekonomicznych. Traktuje tę koncepcje – jako zawsze prawdziwą. Nie jest to do końca prawdą, gdyż homo-economicus występuje dopiero w gospodarce towarowo – pieniężnej (wcześniej gospodarowano także dla zaspokojenia jedynie własnych potrzeb – gospodarka naturalna w czasach pierwotnych). Smith przyjmuje i rozwija koncepcję wolnej konkurencji (leseperyzmy, liberalizmu) z tym, że to co u fizjokratów było opatrznością i dobrą naturą, u Smitha jest wolnym rynkiem, który jak niewidzialna ręka kieruje życiem gospodarczym. Fizjokraci – prawa natury ------------- Smith – prawa działań ludzkich. Czynniki wzrostu bogactwa społecznego (czyli wzrost gospodarczy) wg Smitha. Najważniejszym czynnikiem jest praca ludzka a o jej znaczeniu w gospodarce decydują: ilość osób zatrudnionych w produkcji; wydajność pracy, która uwarunkowana jest postępem technicznym i specjalizacją. „Materiał na I część egzaminu” Strona 10 z 40 Wykłady z przedmiotu „Historia Myśli Ekonomicznej” prof. Aleksandra Lityńska 1999 r. 10 Kolejnym czynnikiem jest akumulacja kapitału (czyli przeznaczanie zysku na powiększanie kapitału). Tempo akumulacji zależy od wysokości stopy zysku i siły konkurencji (im większa stopa zysku tym większa skłonność do akumulacji) bo pod naciskiem konkurencji przedsiębiorstwa muszą akumulować lepiej wydajniej produkować aby były konkurencyjne. Smith był rzecznikiem liberalizmu ekonomicznego, jako systemu najbardziej sprawnego ekonomicznie i etycznie najwyższego. Jego zdaniem w warunkach wolnej konkurencji dokonuje się optymalna alokacja sił i środków (pracy i kapitału) pomiędzy poszczególnymi gałęziami produkcji. W warunkach wolnej konkurencji następuje żywiołowe dostosowanie się podaży do popytu drogą przepływów kapitału z gałęzi mniej rentownych do lepszych (na wyroby, na które jest większy popyt). W taki sposób przywraca się równowagę na rynku pomiędzy globalną podażą a globalnym popytem. Teoria wartości Smitha i dogmat 20 Odróżnił on wartość użytkową od wartości wymiennej (czyli od ceny) i skupił uwagę na wartości wymiennej. Ponieważ stosował dwie metody badawcze jego rozważania nie są jednolite na temat poszczególnych kategorii. Smith wysunął 3 koncepcje wartości wymiennej: 1. o wartości wymiennej towaru – decyduje nakład pracy niezbędny do jego wytworzenia; 2. o wartości wymiennej towaru – decyduje ilość pracy, którą można uzyskać w wyniku wymiany za swój towar; 3. o wartości wymiennej towaru – decydują koszty produkcji, które Smith sprowadza do sumy wynagrodzenia czynników produkcji (kapitału, ziemi i pracy) a więc jako sumę zysku, renty i płacy. Smith odróżnił społeczeństwo pierwotne od kapitalistycznego, ale rozumiał je (pierwotne) jako gospodarkę drobnotowarową (rzemieślniczą) a nie naturalną. Twierdził, że nakłady pracy są podstawą wartości jedynie w społeczeństwie pierwotnym, w gospodarce drobnotowarowej, natomiast w gospodarce kapitalistycznej o wartości wymiennej decyduje koszt produkcji. 30 40 Dogmat Smitha: nie mógł on kontynuować rozważań fizjokratów na temat procesów reprodukcji w skali globalnej, gdyż uniemożliwiało mu to twierdzenie nazwane później DOGMATEM Smitha. Mówiło ono, że wartość i cena każdego towaru składają się i rozkładają na dochody, ale są sumą (cena) zysku, renty i płacy. Twierdzenie, że ceny rozkładają się na dochody nie jest prawdziwe, gdyż wynikałoby z niego że PKB składa się z samych dochodów a tak nie jest. Gdyby towary po ich sprzedaniu przekształcałyby się w dochody przeznaczony na konsumpcję to nie byłoby środków na ponowienie procesów produkcji. Smith mając trudność z analizą procesu reprodukcji wprowadza dwa nowe pojęcia: dochód brutto i dochód netto. „Materiał na I część egzaminu” Strona 11 z 40 Wykłady z przedmiotu „Historia Myśli Ekonomicznej” prof. Aleksandra Lityńska 1999 r. Dochód brutto – roczny produkt z ziemi i pracy (co odpowiada PKB) Dochód netto – jest to ta część dochodu brutto, która może być przeznaczona na konsumpcję bez naruszenia kapitału niezbędnego do produkcji (odpowiada to PNN) Te dwa ujęcia przeczą dogmatowi, ponieważ wynika z nich, że ceny towarów rozkładają się, nie tylko na dochody, ale i na część stanowiącą wartość włożonego do produkcji kapitału. Teoria kapitału 10 20 Ujmowana jest przez Smitha w 2 ujęciach: wartościowym i rzeczowym. W ujęciu wartościowym – z jednej strony jest to źródło powiększania, dostarczania dochodów określona sumą wartości pieniędzy lub środków produkcji. W ujęciu rzeczowym – to część zapasów przeznaczonych do dalszej produkcji. Dzieli więc on kapitał na trwały i obrotowy, przyjmując za kryterium sposób przeznaczenia. Kapitał obrotowy przynosi zysk na skutek cyrkulacji (obrotu). Kapitał trwały – przynosi zysk nie biorąc udziału w cyrkulacji chociaż musi współdziałać z kapitałem obrotowym. Do kapitału obrotowego zalicza: pieniądze, zapasy konsumpcyjne znajdujące się w rękach wytwórców i kupców, a także zapasy gotowych zmagazynowanych produktów i wyrobów. W skład kapitału trwałego zalicza: maszyny, narzędzia pracy, budynki o charakterze produkcyjnym i handlowym, a także umiejętności, wprawę, kwalifikacje bezpośrednich wytwórców oraz nakłady ponoszone na podnoszenie urodzajności gleby. Obrót kapitału ujmuje w sposób mechaniczny tzn. jako fizyczne przemieszczanie się dóbr, w których kapitał jest uprzedmiotowiony. Nie analizuje jeszcze ruchu wartości ani zmian form kapitału. A kapitał przemysłowy przyjmować może postać: pieniężną, produkcyjną lub towarową. Teoria pracy produkcyjnej 30 Do czasów Smitha produkcyjność pracy łączono z daną dziedziną produkcji lub wymianą. Smith natomiast nie łączy produkcyjności pracy z tym gdzie została wydana (zużyta) lecz z tym co i w jaki sposób wytwarza. Wskazuje, że istnieje praca powiększająca wartość obrabianego materiału, tworząc nową wartość (np. praca tkacza przy maszynie), a także istnieje praca, która nie wywołuje tych skutków. Według Smitha praca produkcyjna to praca, która pomnaża wartość i przynosi zysk. W analizie tego problemu też nie był konsekwentny. Drugie kryterium pracy produkcyjnej twierdzi także, że praca produkcyjna jest pracą w wyniku której powstaje towar (dobro materialne). Kryterium to nie jest właściwym, gdyż chodzi o produkcję (wytwarzanie) wartości a nie rzeczy. Przykładem jest pracy w transporcie nie tworząca rzeczy (a też jest „Materiał na I część egzaminu” Strona 12 z 40 Wykłady z przedmiotu „Historia Myśli Ekonomicznej” prof. Aleksandra Lityńska 1999 r. pracą produkcyjną) ale pomnaża wartość przewożonego towaru o ilość pracy wydatkowanej w transporcie a związaną z przechowywaniem, dostarczeniem towarów (przewożeniem). Pomimo braku konsekwencji jest teorią postępową, gdyż mówiąc o pracy produkcyjnej mówi o wszelkiej pracy społecznej, a więc mówi, że produkcyjną jest każda praca. Współczesne ujęcie pracy produkcyjnej to praca wydatkowana w sferze materialnej i usług. 10 POGLĄDY D.RICARDO Tworzył 40 lat po Smithie tworzył w okresie I rewolucji przemysłowej czyli przejścia od produkcji manufakturowej ręcznej do produkcji fabrycznej maszynowej. Rewolucja spowodowała rewolucyjne przekształcenia w miastach i na wsi angielskiej, gdzie pojawiły się nowe kapitalistyczne formy produkcji zmieniła się struktura klasowa: klasa land klasa kapitalistów (przedsiębiorców) lordów klasa pracowników najemnych (robotników). Pomiędzy klasami narastały sprzeczności klasowe. 20 Ricardo podobnie jak Smith był rzecznikiem interesów klasy kapitalistycznej. Uważał ją za postępową nosicielkę postępu technicznego. Był zwolennikiem wolnej konkurencji. Posługiwał się jedną metodą badawczą – metodą abstrakcji (dedukcji) na podstawie przyjetych założeń metodologicznych, którymi były: 30 człowiek ekonomiczny; wolna konkurencja. Podobnie jak Smith ujmował prawa ekonomiczne, traktując je jako uniwersalne, działające zawsze i wszędzie. Zarówno Ricardo jak i Smith ujmowali zagadnienia ekonomiczne i prawa ekonomiczne ahistorycznie nie analizowali historycznej zmienności stosunków społeczno – gospodarczych. Ricardo idąc śladem Smitha ujmował społeczeństwo jako sumę jednostek gospodarczych, a interes społeczny jako sumę interesów indywidualnych. Bogactwo kraju to bogactwo jednostek. Domagał się pełnej swobody gospodarowania tak jak Smith był zwolennikiem liberalizmu. Ricardo 1772 – 1823 – syn żydowskiego maklera giełdowego, ożenił się z katoliczką, jako młody człowiek dorobił się dużego majątku. W 1817r. wydał podstawowe dzieło pt. „Zasady ekonomii politycznej i opodatkowania”, które przyniosło mu sławę wybitnego ekonomisty. Stanowi ono zwarty, całościowy system ekonomiczny i legło u podstaw nauki ekonomii. Ricardo podobnie jak Smith uważał, że przedmiot badań ekonomii stanowi analizę praw, które rządzą produkcją i podziałem przy czym nacisk kładł na sferę podziału. Badał podział czyli dochody klas. Nie odrywał produkcji od podziału, dostrzegając, że stosunki podziału określone są istniejącymi stosunkami produkcji (czyli własności). „Materiał na I część egzaminu” Strona 13 z 40 Wykłady z przedmiotu „Historia Myśli Ekonomicznej” prof. Aleksandra Lityńska 1999 r. Ricardo traktował ekonomię – jako narzędzie poznania praw ekonomicznych; uważał, że ekonomii a winna dostarczać środków oddziaływania na życie gospodarcze. Teoria wartości i ceny Ricarda 10 Odróżnił on wartość wymienną od wartości użytkowej. Stwierdził, że wartość użytkowa nie może być podstawą wartości wymiennej chociaż stanowi niezbędną jej przesłankę, ponieważ jeśli towar nie ma wartości użutkowej nie będzie miał wartości wymiennej. O wartości wymiennej towaru decydują: rzadkość dobra (niewielka grupa dóbr ekonomicznych, dóbr unikatowych – niepowtarzalnych dzieła sztuki, klejnoty) 20 30 nakład pracy niezbędny do wytworzenia danego towaru (i taka sytuacja ma miejsce w większości dóbr ekonomicznych). Ricardo dostrzega, że wielkość wartości nie jest stała. Zmienia się wraz z postępem technicznym. Formułuje on twierdzenie zwane prawem Ricarda: Wartość towarów jest wprost proporcjonalna do nakładu pracy i odwrotnie proporcjonalna do wydajności pracy. Ricardo podważa pogląd Smitha, że nakłady pracy są podstawą wartości wymiennej jedynie w gospodarce drobnotowarowej, natomiast w kapitalistycznej koszty produkcji. Uważał on, że zarówno w gospodarce drobnotowarowej jak i kapitalistycznej o wartości decyduje ilość pracy zużyta na jego wytworzenia. Pogląd ten opiera na błędnym ujęciu kapitału, gdyż ujmuje kapitał ahistorycznie, utożsamiając go z każdym narzędziem produkcji (nawet kamieniem człowieka pierwotnego). Ricardo podobnie jak Smith dzieli kapitał na trwały i obrotowy. przy czym w sposób dokładniejszy przedstawia rolę kapitału w procesie tworzenia wartości, gdyż wskazuje, że wartość towaru określona jest zarówno poprzez pracę wydatkowaną bezpośrednio na wytworzenie jak i przez wartość kapitału czyli pracę uprzedmiotowioną w środkach produkcji, a która w procesie produkcji zostaje przeniesiona na wytworzony produkt albo jednorazowo jeśli chodzi o kapitał obrotowy lub w kilku (kilkunastu) cyklach produkcyjnych przy kapitale trwałym na gotowy produkt. Widzi różnicę pomiędzy pracą żywą a uprzedmiotowioną w środkach produkcji. Ricardo dzieli pracę na pracę prostą i złożoną, która stanowi wielokrotność (sumę) prac prostych. Ricardo jako pierwszy odróżnił wartość od wartości wymiennej pomimo tego rozróżnienia nie dostrzegł, że wartość wymienna jest rynkową postacią wartości i w konsekwencji utożsamił wartość z ceną produkcji, określając ją terminem ceny naturalnej wokół której krążą ceny rynkowe. Zdaniem Ricarda w większości przypadków ceny = wartością, a „Materiał na I część egzaminu” Strona 14 z 40 Wykłady z przedmiotu „Historia Myśli Ekonomicznej” prof. Aleksandra Lityńska 1999 r. przypadki odchyleń ceny od wartości są wyjątkiem. W rzeczywistości jest odwrotnie równość jest wyjątkiem (tylko wtedy gdy podaż = popytowi to cena = wartości). Cena produkcji = koszty produkcji + zysk przeciętny (który powstaje w wyniku przepływu kapitału z gałęzi mniej rentownych do bardziej rentownych; wyrównywanie się stóp zysku i kształtowanie zysku przeciętnego). Pod wpływem gry podaży i popytu cena odchyla się od wartości. 10 Przypomnienie o pieniądzu z ekonomii – pieniądz to też towar spełniający rolę powszechnego ekwiwalentu. Pojawienie się pieniądza było związane z pojawieniem się ceny. Pięć funkcji pieniądza: miernik wartości środek obiegu (pieniądz cyrkulacyjny) środek płatniczy (pieniądz kredytowy) (np. banknot – w innym pojęciu niż dziś) środek tezauryzacji (przechowywania wartości) pieniądze pełnowartościowe złote lub srebrne, nie spełnia jej każdy pieniądz jest to pieniadz światowy pieniądz państw silnych ekonomicznie. Teoria pieniądza Ricarda 20 30 Widział on jedynie dwie pierwsze funkcje pieniądza. Twierdził, że pieniądz to szczególny towar będący ekwiwalentnym miernikiem wartości w obiegu, nie dostrzegał tezauryzacji i pieniądza kredytowego. Początkowo interesował się pieniądzem kruszcowym a jego wartość uzależniał od wartości kruszcu, z którego jest wybita, od kosztów wydobycia i wybicia monety. Ricardo niesłusznie uważał, że w obiegu może znaleźć się nadmiar pieniądza kruszcowego, że możliwa jest jego inflacja. Nie dostrzegał funkcji tezauryzacji pieniądza a więc nie brał pod uwagę faktu, że każdy nadmiar pieniądza kruszcowego w stosunku do obrotu towarowego ulega tezauryzacji. Ricardo utożsamiał obieg pieniądza kruszcowego z obiegiem pieniędzy papierowych. Pieniądz papierowy nie był dla niego surogatem (znakiem zastępczym) pieniądza kruszcowego, ale takim samym pieniądzem jak pieniądz kruszcowy. Doprowadziło go to do przyjęcia ilościowej teorii wartości pieniądza papierowego, głoszącej, że: Wartość pieniądza papierowego i ceny towarów zależą od ilości pieniędzy w obiegu; przy czym pomiędzy wartością pieniądza a jego ilością w obiegu istnieje zależność odwrotnie proporcjonalna. Natomiast zależność pomiędzy cenami a ilością pieniądza jest wprost proporcjonalna” – teoria ta wyjaśnia jedynie wahania poziomu cen pod wpływem warunków rynkowych nie tłumaczy nam natomiast wartości pieniądza ani poziomu cen. „Materiał na I część egzaminu” Strona 15 z 40 Wykłady z przedmiotu „Historia Myśli Ekonomicznej” prof. Aleksandra Lityńska 1999 r. 10 Wartość pieniądza papierowego zależy od parytetu monetarnego (od zawartości kruszca w jednostce pieniądza papierowego), natomiast ceny towarów zależą od kosztów produkcji i wahań popytu i podaży. W ówczesnej Anglii toczono spory wokół wielkości emisji banknotów (pieniędzy kredytowych) rozwinęły się dwie szkoły: pieniężna i bankowa. Ricardo był przedstawicielem szkoły pieniężnej, która stała na stanowisku, że emisja banknotów powinna zależeć od zapasów kruszca (złota) znajdującego się w bankach. Ricardo utożsamiał banknoty z pieniądzem papierowym obie formy identyfikował, a więc nie dostrzegał, że banknot jest pieniądzem kredytowym. Uważał banknoty za reprezentanta złota (wygodniejszy od złota), który w dodatku ściera się w obiegu. Natomiast szkoła bankowa uzależniała wielkość emisji banknotów od zapotrzebowania na kredyt ze strony przedsiębiorstw i kupców, o ile wielkość emisji znajdzie pokrycie w towarach to nie pojawi się zjawisko nadmiernej emisji i inflacji. Początkowo zwyciężyła szkoła pieniężna ograniczono emisję banknotów do pokrycia kruszcowego w bankach w ciągu 3 lat (wkrótce) praktyka wykazała niesłuszność tej ustawy, groziło załamanie całego systemu kredytowego ówczesnej Anglii i dlatego rozszerzono emisję banknotów zgodnie z potrzebami obrotu towarowego. Teoria kosztów komparatywnych 20 Za jej pomocą Ricardo uzasadnia postulat wolnego handlu. Podważa pogląd Merkantylistów, że w procesie wymiany następuje pomnożenie wartości. Jego zdaniem handel zagraniczny wymaga międzynarodowego przyczyniania się do powiększenia masy wartości użytkowych w kraju czyli do ilości towarów zaspokajających potrzeby społeczeństwa, a nie prowadzi do wzrostu masy wartości gdyż oznaczało by to że wymiana ma charakter nieekwiwalentny. W procesie wymiany następuje zamiana nierównych wartości a więc jeden kraj bogaci się kosztem drugiego. Powiększenie wartości jest wynikiem produkcji a nie handlu. Wskazywał, że każdy kraj powinien specjalizować się w produkcji tych towarów, które 30 wytwarzają przy niższym nakładzie kosztów a niżeli inne kraje (lepsze warunki glebowe, postęp techniczny) a na drodze wymiany z zagranicą uzyska większą ilość towaru w kraju (większą masą wartości użytkowych). Czy prowadzenie wolnego handlu zawsze rodzie korzyści dla uczestników wymiany?? Wolny handel przynosi korzyści gdy wymiana ma miejsce pomiędzy krajami znajdującymi się na tym samym poziomie rozwoju gospodarczego zniesienie barier celnych w wymianie pomiędzy krajem przemysłowym i rolniczo-surowcowym jest korzystne dla kraju rozwiniętego gospodarczo. Natomiast kraj rolniczy znajduje się w sytuacji niekorzystnej gdyż pogłębia się różnica w poziomie zagospodarowania obu krajów. „Materiał na I część egzaminu” Strona 16 z 40 Wykłady z przedmiotu „Historia Myśli Ekonomicznej” prof. Aleksandra Lityńska 1999 r. Teoria realizacji i kryzysu Ricardo uważał, że niemożliwe są ogólne kryzysy nadprodukcji, podaż bowiem określa popyt wzrost podaży (produkcji) oznacza wzrost popytu. W produkcji powstają towary i dochody, które są w całości przeznaczone na zakupy rynkowe gdyż Ricardo nie widział funkcji tezauryzacyjnej pieniądza. Możliwe są tylko zaburzenia lokalne, które w warunkach wolnej konkurencji są szybko automatycznie regulowane, drogą przepływu kapitału z gałęzi mniej rentownych do bardziej rentownych struktura podaży zostaje dostosowana do struktury popytu. 10 Ekonomia poklasyczna I poł. XIX w. Charakteryzowało ją spłycenie wypaczenie poglądów klasyków. Na gruncie francuskim ekonomią tą reprezentuje Jean Baptiste Say spopularyzował on twierdzenie Ricarda o niemożności wystąpienia ogólnych kryzysów nadprodukcji, które stało się znane pod nazwą prawo rynku Say’a. Say podobnie jak Ricardo głosił że w warunkach wolnej konkurencji następuje automatyczne dostosowanie się podaży do popytu drogą alokacji kapitałów w różnych gałęziach produkcji. Na gruncie angielskim reprezentantem był m.in. Thomas Robert Malthus znany przede wszystkim jako prekursor teorii podkonsumpcji później w pełni rozwiniętej przez Johna Monarda Keynesa. 20 Malthus dopuszczał istnienie ogólnych kryzysów nadprodukcji wyjaśnił ich występowanie brakiem efektywnego popytu (dostatecznego), a więc dowodził, że dla przebiegu procesów gospodarczych istotne znaczenie mają nie odczuwalne potrzeby, ale siła nabywcza ludności, zdolności nabywcze społeczeństwa czyli efektywny popyt. A więc niedostateczny popyt efektywny jest przyczyną ogólnych kryzysów nadprodukcji. Niemiecka starsza szkoła historyczna. Rozwinęła się ona w Niemczech w I poł. XIX w. Na podłożu szkoły narodowej. Niemcy w tym czasie były krajem zacofanym gospodarczo, dominowała własność feudalna z tąd też koncepcja klasyków, które były postulatami kraju rozwiniętego gospodarczo, nie 30 mogły znaleźć rozwiązana w Niemczech, które były krajem rozbitym politycznie (zjednoczenie nastąpiło w 1871 r.) Przedstawicielami szkoły narodowej byli A.Miller i Fryderyk List. Obaj dowodzili, że w procesie rozwoju gospodarczego istotne znaczenie mają nie tylko czynniki materialne (posiadane zasoby kapitałowe i ludzkie ale również czynnik „Materiał na I część egzaminu” Strona 17 z 40 Wykłady z przedmiotu „Historia Myśli Ekonomicznej” prof. Aleksandra Lityńska 1999 r. duchowy tzn. zawiązany z tradycjami, z religią, kulturą danego narodu poczuciem więzi odrębności narodowej, które tworzą tzw. Ducha narodu. Byli rzecznikami ingerencji państwa w życie gospodarcze, za najważniejsze narzędzie polityki gospodarczej państwa uznawali pieniądz który powinien mieć ukonstytuowaną (narzuconą) wartość. Odrzucali liberalizm ekonomiczny i wolny handel wskazując na potrzebę ochrony rozwijającego się przemysłu Niemieckiego przed konkurencją towarów zagranicznych. Szkoła ta stała się później zalążkiem nacjonalizmu narodowego. Na bazie szkoły narodowej i w opozycji do koncepcji praw ekonomicznych klasyków. Rozwinęła się 10 Niemiecka Starsza Szkoła Historyczna w ekonomii rozwinęła się ona równolegle do szkoły historycznej w zakresie prawoznawstwa, która silnie podkreślało rolę prawa zwyczajowego w społeczeństwie i wskazywała, że pomiędzy prawem i duchem narodu istnieje ścisły związek organiczny. Szkoła Historyczna w odróżnieniu od szkoły klasycznej podkreślała historyczną zmienność zjawisk i procesów gospodarczych. Szkoła ta podkreślała nie tyle zmienność co ciągłość procesów historycznych. Dowodziła, że każdy kraj ma swoją własną, odrębną drogę rozwoju i teza ta służyła argumentacji, że rozwój gospodarczy Niemiec dokona się w sposób pokojowy, ewolucyjny. W Niemczech nie muszą mieć miejsca krwawe wydarzenia (Anglia, Francja – rewolucje społeczne). Bo Niemcy mają swoją własną pruską drogę rozwoju i 20 przekształcenia gospodarcze dokonają się w ramach sojuszu Junkierstwa z Burżuazją. Przedstawicielami starszej szkoły historycznej byli: Wilhellm Roscher, Bruno Hilderbrand, Karol Knies. W. Roscher widział potrzebę genetycznego (źródłowego) badania procesów gospodarczych zbadania całej historii gospodarczej ludzkości zanim zostaną wykryte jakieś prawidłowości ekonomiczne. K. Knies stanął na stanowisku ni9chilizmuteorio-poznawczego, a więc uważał, że niemożliwe jest wykrycie jakichkolwiek praw ekonomicznych , a więc niemożliwe jest stworzenie teorii ekonomi. Jego zdaniem pomiędzy procesami gospodarczymi można szukać pewnych analogii i porównań. Posługiwał się jedynie teorią indukcji (niepełnej) stosował 30 metodę opisu (empirycznych badań). Opisywał zjawiska gospodarcze w przekroju historycznym bez wyciągania ogólnych wniosków. W ten sposób przekształcił naukę ekonomii w historię gospodarczą. Niemiecka Starsza Szkoła Historyczna, a później Młodsza... jest szkołą polemiczną w stosunku do klasycznej zarówno pod względem metodologii badań jak i postulatów polityki ekonomicznej. „Materiał na I część egzaminu” Strona 18 z 40 Wykłady z przedmiotu „Historia Myśli Ekonomicznej” prof. Aleksandra Lityńska 1999 r. „Materiał na I część egzaminu” Strona 19 z 40 Wykłady z przedmiotu „Historia Myśli Ekonomicznej” prof. Aleksandra Lityńska 1999 r. Tab.1 Porównanie szkoły klasycznej i historycznej Szkoła klasyczna Szkoła historyczna Metoda dedukcji oparta na 2 hipotezach : Metoda homo economicus i wolna konkurencja Punktem wyjścia analizy była jednostka gospodarcza jest to wyrazem indywidualizmu teoriopoznawczego. Prawo ekonomiczne opisu (niepełna). Opis zjawisk gospodarczych w przekroju społecznym. Zjawiska i procesy ekonomiczne oceniano poprzez pryzmat zachowań poszczególnych grup społecznych. Jest to tzw. Holizm metodologiczny. miało charakter Prawa ekonomiczne uniwersalny, absolutny, obowiązuje zawsze i historyczny mają (chociaż charakter niektórzy wszędzie, w każdym kraju przedstawiciele negowali istnienie tych praw). z tąd też ekonomia ma charakter uniwersalny Nauka o ekonomii ma charakter narodowy W polityce panował liberalizm i wolny handel Polityka to ingerencja państwa w życie gospodarcze i ochrona celna. Wkład i braki szkoły historycznej Do rozwoju nauki ekonomii wkładem szkoły historycznej było dostrzeżenie historycznej zmienności zjawisk i procesów ekonomicznych i w związku z tym historycznego charakteru praw ekonomicznych. Brakiem - jednostronność metody badań,. Skupianie się na badaniach opisowych 10 empirycznych. „Materiał na I część egzaminu” Strona 20 z 40 Wykłady z przedmiotu „Historia Myśli Ekonomicznej” prof. Aleksandra Lityńska 1999 r. Myśl ekonomiczna po 1870 r. W ekonomii zachodniej rozwinął się kierunek zwany marginalizmem lub subiektywizmem lub kierunkiem subiektywno - materialnym. W ramach tego kierunku powstały 3 szkoły: 10 20 1. Austryjacka – zwana szkołą psychologiczną 2. Angielska – zwana szkołą neoklasyczną 3. Lozańska – zwana szkołą matematyczną Zgodnie z nazwą tego kierunku przedstawiciele zwrócili uwagę na subiektywizm stosunku uczestników wymiany do kupowanych bądź sprzedawanych dóbr i dlatego posługiwali się przede wszystkim takimi kategoriami subiektywnymi jak użyteczność i użyteczność krańcowa. Pojęcia użyteczność nie należy mylić z pojęciem wartość użytkowa. Gdyż użyteczność jest kategorią subiektywną jest to subiektywne odczucie zadowolenia z posiadania lub konsumpcji jakiegoś dobra materialnego. Wartość użytkowa to kategoria obiektywna (np. wg Smitha lub Ricardo) zdolność towaru do zaspokojenia pewnych potrzeb. Użyteczność krańcowa – to zadowolenie płynące z posiadania (konsumpcji) ostatniej jednostki danego dobra. W miarę wzrostu zapasu danego dobra użyteczność krańcowa maleje. Szkoła Austryjacka sformułowała nową teorię wartości i ceny opartą o użyteczność krańcową o wartości i cenie towaru decyduje jego użyteczność krańcowa. Teoria ta nie jest słuszna ponieważ wartość i cena są zależne od czynników obiektywnych a nie subiektywnych ( kosztów produkcji). Szkoła neoklasyczna – Angielska 30 Kluczowym przedstawicielem tej szkoły jest Alfred Marshall profesor Uniwersytetu w Cambridge autor szeregu podręczników akademickich m.in. wydał w 1890 r. Pracy pt.” Założenia ekonomiki” Marshall posługiwał się terminem ekonomika dla podkreślenia, że ekonomia podobnie jak nauki społeczne np. fizyka jest nauką ścisłą. Nie miał racji gdyż nauka ekonomiczna jest nauką społeczną i prawa ekonomii w odróżnieniu od praw przyrody, które działają w każdym przypadku, przejawiają się w zjawiskach masowych. Nazwa szkoły (neoklasyczna) pochodzi stąd, że Marshall starał się nawiązać do poglądów Ricarda. Chciał je połączyć z nowym, subiektywnym punktem widzenia. W teorii ceny rozwinął tradycyjną teorię gry podaży i popytu (o poziomie cen decyduje gra podaży i popytu) uznawał jedynie istnienie powiązań funkcjonalnych pomiędzy zjawiskami ekonomicznymi. Posługiwał się metodą równowag cząstkowych. Tzn. badał kształtowanie się „Materiał na II część egzaminu” Strona 21 z 40 Wykłady z przedmiotu „Historia Myśli Ekonomicznej” prof. Aleksandra Lityńska 1999 r. ceny na poszczególnych rynkach towarowych. Marshall osobno analizował czynniki określające popyt i czynniki określające podaż. Teoria popytu 10 Posługiwał się pojęciem ceny popytu czyli ceny którą konsument chce zapłacić za jednostkę dobra i pojęciem krańcowej ceny popytu tj. ceny którą chce zapłacić za ostatnią jednostkę (cząstkę) danego dobra i uważał że ona (krańcowa) decyduje o cenie rynkowej. Przy tym traktował użyteczność jako pojęcie mierzalne co nie jest słuszne. Bo Marshall jako pierwszy wprowadził pojęcie cenowej elastyczności popytu jako stopnia reakcji popytu na zmianę ceny. Jest to stosunek względnej zmiany popytu do względnej zmiany ceny. Wyprowadził wzór: EP 20 dx dp : x p gdzie: p – cena dp – zmiana ceny x – popyt dx – zmiana w rozmiarach popytu Ep – cenowa elastyczność popytu Cenowa elastyczność popytu jest wielością ujemną bo kierunek zmian cen i popytu jest przeważnie przeciwny. Gdy Ep=1 – to mówimy, że popyt jest proporcjonalny tzn. zmianie popytu np. o 1% odpowiada zmiana popytu o 1% Gdy –1<Ep<0 – to mówimy, że popyt jest nieelastyczny tzn. zmiana ceny np. o 1% odpowiada zmiana popytu w stopniu mniejszym np. 0,5% Gdy Ep<-1 – to mówimy, żę popyt jest elastyczny tzn. zmianie ceny o 1% odpowiada zmiana popytu o np. 2% Krańcowy przypadek popytu nieelastycznego to popyt sztywny Ep=0 jest to popyt neutralny tzn. nie reagujący na zmiany cen (dobra pierwszej potrzeby). 30 Elastyczność cenowa popytu jest różna dla różnych dóbr. Marshall badał jedynie elastyczność cenową prostą. Pojęcie elastyczności mieszanej i elastyczności dochodowej zostały wprowadzone później do ekonomii. „Materiał na II część egzaminu” Strona 22 z 40 Wykłady z przedmiotu „Historia Myśli Ekonomicznej” prof. Aleksandra Lityńska 1999 r. Teoria podaży Marshall wprowadził pojęcie ceny podaży tj. ceny, której towary zostały wytworzone i zaoferowane na rynek w danym okresie czasu. O cenie decydują koszty produkcji. Marshall ujmuje koszty produkcji jako sunę wynagrodzeń czynników produkcji po potrąceniu kosztów materiałowych i wyróżnia 4 czynniki produkcji – 3 tradycyjne: 10 Praca, Kapitał, Ziemia, I wprowadza nowy czynnik: Organizacja, którego uosobieniem jest kapitalistyczny przedsiębiorca nie właściciel ale kierownik zakładu produkcyjnego bądź handlowego. Od czasów Marshalla dzieli się zysk na 2 rodzaje dochodów: procent i dochód właściciela kapitału dochód przedsiębiorcy, wynagrodzenie kierownika przedsiębiorstwa. Do czasów Marshall koszty produkcji dzielono na koszty: 20 30 40 całkowite (całość poniesionych nakładów na daną produkcję w określonym okresie czasu), przeciętne (koszty całkowite dzielone przez rozmiary produkcji) Marshall wprowadza nowy podział kosztów produkcji na stałe i zmienne. Przyjmując za kryterium podziału reakcję kosztów na zmianę rozmiarów produkcji. Koszty stałe (zgodnie z nazwą) są stałe czyli nie zmieniają się wraz ze zmianą rozmiarów produkcji (np. amortyzacja, procent odłożonego do produkcji kapitału, płace personelu kierowniczego. Koszty zmienne zgodnie z nazwą zmieniają się wraz ze zmianą rozmiarów produkcji, są to przede wszystkim koszty surowców, energii i płace robotników bezpośrednio produkcyjnych. Podział ten ma sens tylko w krótkim okresie czasu, gdyż w długim okresie czasu wszystkie elementy kosztów stają się zmienne. W krótkim okresie czasu przedsiębiorstwo może zareagować np. na zmianę ceny jedynie poprzez zmianę stopnia wykorzystania pożądanych mocy wytwórczych np. większe zatrudnienie i w oparciu o ten sam park maszynowy wytwarzać więcej produktów. Natomiast w długim okresie czasu przedsiębiorstwo może zareagować na zmianę ceny nie tylko poprzez pełniejsze wykorzystanie aparatu wytwórczego ale również poprzez rozszerzenie tego aparatu (parku maszynowego) na drodze inwestycji wtedy wszystkie elementy kosztów stają się zmienne. Marshall do analizy cen wprowadził czynnik czasu, ukazując że wzajemne dostosowanie się podaży do popytu wymaga pewnego czasu, zawłaszcza dostosowanie podaży (produkcji) do popytu. „Materiał na II część egzaminu” Strona 23 z 40 Wykłady z przedmiotu „Historia Myśli Ekonomicznej” prof. Aleksandra Lityńska 1999 r. Wyróżnienie przez Marshalla kosztów stałych i zmiennych oraz krótkich i długich okresów czasu umożliwiło mu przeprowadzenie pogłębionej analizy procesów kształtowania się cen na rynku. Marshall wyróżniał 3 sytuacje rynkowe: 10 20 1. Gdy bada się sytuację w określonym momencie czasu to podaż nie może ulec żadnej zmianie o cenie decyduje przede wszystkim popyt. Efektem równoważenia się podaży i popytu jest tzw. cena bieżąca o poziomie której decyduje krańcowa cena popytu. 2. Gdy bada się sytuację rynkową w krótkim okresie czasu to przedsiębiorstwo może dostosować produkcję do np. zmienionego popytu jedynie poprzez zmianę stopnia wykorzystania posiadanego już potencjału wytwórczego (więcej zużywa surowców, zatrudnia więcej robotników) ale bez inwestycji. Wówczas na rynku kształtuje się cena krótkookresowa, a w przedsiębiorstwie równowaga niestała (nietrwała). Co oznacza, że przedsiębiorstwo posiada albo niewykorzystane moce wytwórcze (może zwiększyć produkcję) albo zwiększyło produkcję ponad stan optymalny (czyli zapewniający produkcję na poziomie najwyższego zysku) o ile cena bieżąca nie miała powiązania z kosztem to cena krótkookresowa powinna pokryć przynajmniej koszty zmienne w przeciwnym wypadku działalność przedsiębiorstwa była by z punktu widzenia krótkiego okresu czasu nieracjonalna i przedsiębiorstwo ponosiłoby w tym okresie straty. 3. Jeżeli bada się sytuację rynkową w długim okresie czasu to przedsiębiorstwo może dostosować produkcję do popytu nie tylko poprzez zmianę stopnia wykorzystania posiadanego aparatu wytwórczego, ale również poprzez jego rozszerzenie, rozbudowę na drodze inwestycji wówczas na rynku kształtuje się cena krótkookresowa. A w przedsiębiorstwie równowaga stała. O ile cena krótkookresowa powinna pokryć przynajmniej koszty zmienne to cena długookresowa powinna pokryć koszty zmienne jak i stałe. W przeciwnym wypadku działalność przedsiębiorstwa była by (z punktu widzenia długiego okresu czasu) nieracjonalna ekonomicznie i przedsiębiorstwo ponosiłoby straty. 30 Znaczenie teorii Marshalla wiąże się przede wszystkim z pogłębieniem analizy mechanizmu rynkowego. Marshall stworzył podstawy teorii równowagi przedsiębiorstwa, wprowadził pojęcie cenowej elastyczności popytu, wyróżnił koszty stałe, koszty zmienne i wprowadził do teorii ekonomii czynnik czasu. Brakiem teorii Marshalla była odrębna analiza sił kształtujących popyt i sił kształtujących podaż, uważał że są one od siebie niezależne a ich wspólne działanie występuje dopiero na rynku gdzie kształtują cenę równowagi. Jest to ujęcie niepełne (nieprawdziwe) bo związek popytu z podażą występuję już w sferze produkcji gdyż w produkcji powstają dochody przeznaczone na zakupy rynkowe. „Materiał na II część egzaminu” Strona 24 z 40 Wykłady z przedmiotu „Historia Myśli Ekonomicznej” prof. Aleksandra Lityńska 1999 r. Marshall jak cała ekonomia zachodnia był zwolennikiem liberalizmu, uważał że podstawowym prawem ekonomicznym jest prawo proporcjonalności (równowagi), uważał że do równowagi (w warunkach wolnej konkurencji) automatycznie dążą poszczególne rynki towarowe i rynek w skali makroekonomicznej (idealizował on system wolnej konkurencji) nie uwzględniał sił, które prowadzą do nierównowagi w gospodarce. A w 1880 kryzysy nadprodukcji powtarzały się mniej więcej co 15 lat. Teoria interwencjonizmu państwowego (pełnego zatrudnienia) Johna Menarda Keynes’a 10 20 30 ??? lat Wielkiego Światowego Kryzysu Gospodarczego 1929-33 w ekonomii zachodniej panował pogląd, że gospodarka w warunkach wolnej konkurencji musiała równoważyć się automatycznie. W oparciu o prawo Say’a dowodzono, że niemożliwe są ogólne kryzysy nadprodukcji. W latach 20-tych XX w. W wielu krajach powstały instytuty do badania przebiegu koniunktury. Najsłynniejszy istniał przy Uniwersytecie w Harvardzie. Również w Polsce w 1929r. Powstał w Warszawie Instytut Badania Koniunktur Gospodarczych i cen założony przez Edwarda Lipińskiego, w którym działali Michał Kalecki i Marek Brait. W 1928 r. Przewidywano dobrą koniunkturę gospodarczą i wbrew tym prognozom w 1929 r. Wybuchł niezwykle ostry, głęboki, kryzys gospodarczy, o światowym zasięgu. Załamały się wówczas nie tylko prognozy ale również teorie dopuszczające jedynie lokalne zaburzenia w gospodarce. Pogorszenie sytuacji ekonomicznej zwłaszcza grup najniżej uposażonych, [wzrost] nastrojów społecznych i żądania zmiany dotychczasowej biernej polityki antykryzysowej spowodowały, że rządy niektórych państw zastosowały nowe metody oparte o aktywną rolę państwa w życiu gospodarczym. Politykę interwencyjną zastosowano w Stanach Zjednoczonych w ramach polityki „Nowego Ładu” prowadzonej przez Prezydenta Roosvelta, w Niemczech po dojściu do władzy Hitlera a we Włoszech Mussoliniego. Podejmowano wówczas próby zwiększenia globalnego zatrudnienia drogą rozwoju robót publicznych do prób zwiększenia popytu [efektywności] drogą rozszerzenia świadczeń socjalnych zwłaszcza świadczeń dla bezrobotnych, a także podjęto próby zwiększenia popytu na produkty przemysłu chemicznego i ciężkiego drogą inwestycyjnych zakupów rządowych (np. dla potrzeb wojska). Próby tej interwencyjnej polityki i efekty ekonomiczne stały się praktyczną podstawą stworzonej przez Keynes’a teorii interwencjonizmu państwowego. Zdaniem Keynes’a tzw regulowany kapitalizm czyli sterowany przez politykę ekonomiczną państwa, może łagodzić wahania koniunkturalne i poprawić sytuację ekonomiczną całego społeczeństwa. Obok Keynesa teorię ekonomiczne głosili i inni ekonomiści m.in. Szkoła Szwedzka. Nie dochodząc jednak w większości przypadków do sformułowania ogólnej teorii takiej jaką stworzył Keynes. „Materiał na II część egzaminu” Strona 25 z 40 Wykłady z przedmiotu „Historia Myśli Ekonomicznej” prof. Aleksandra Lityńska 1999 r. Również nasz wybitny ekonomista Polski Michał Kalecki stworzył teorię zbliżoną do koncepcji Keynes’a. Kalecki jest niesłusznie uważany za ucznia Keynes’a Bo jego teoria powstawała niezależnie od teorii Keynes’a. Ma charakter oryginalny, a jego podstawowe dzieło pt. „Próba teorii koniunktury” zostało wydane w 1933 r. A więc 3 lata wcześniej aniżeli dzieło Keynes’a. 10 20 30 Keynes żył w latach 1883-1945 Studiował ekonomię na Uniwersytecie w Cambridge pod kierunkiem Marshalla gdzie przez szereg lat wykładał ekonomię, następnie zajmował wysokie stanowiska w praktyce gospodarczej. Był wysokim urzędnikiem w Ministerstwie Skarbu. Dyrektorem Banku w Anglii i Prezesem Towarzystwa Ubezpieczeniowego. W 1936 r. Keyne’s wydał pracę pt. „Ogólna teoria Zatrudnienia, procentu i pieniądza”, za którą otrzymał tytuł lorda i posiadłość ziemską. Zyskał sławę najwybitniejszego ekonomisty swojej epoki. Założenia metodologiczne są tutaj nieistotne ponieważ Keynes odchodzi od założeń ekonomii metodologicznej: 1. Interesuje się badaniem wielkości zbiorczych i zagregowanych. Rozpatrywanych w skali całej gospodarki, takich jak: dochód narodowy, inwestycje, zatrudnienie, konsumpcja. Nie bada zasady postępowania poszczególnych podmiotów gospodarki ale skupia się na analizie całej gospodarki. Odmiennie niż ekonomia marginalna ujmuje typ zależności występujących w gospodarce pomiędzy wielkościami ekonomicznymi. Według kierunku marginalnego zależności te miały charakter funkcjonalny, a więc zwrotnie sprzężony i to ujęcie legło u podstaw koncepcji o samo ustalającej się równowadze w gospodarce. Natomiast według Keynes’a zależności pomiędzy wielkościami ekonomicznymi mają charakter przyczynowo skutkowy w jego modelu występują zmienne niezależne jako przyczyny i zmienne zależne skutki ponieważ istnieją tego typu powiązania (przyczynowo skutkowe) to gospodarka automatycznie nie dąży do stanu równowagi. Osiągnięcie stanu równowagi wymaga oddziaływania na zmienne niezależne, aby finalne zmienne zależne osiągały odpowiednie wielkości. Keynes skupia uwagę na analizie krótkiego okresu czasu, gdyż starał się dostarczyć środki oddziaływania antydepresyjnego, które by pomogły wyjść z kryzysu. A więc rozwiązanie bieżących problemów gospodarczych, a w krótkim okresie czasu możemy manipulować popytem. Popytowa teoria kształtowania się dochodu narodowego 40 Ponieważ Keynes prowadził analizę krótkookresową przyjął założenie, że istnieje dany zasób urządzeń wytwórczych (niezmienny w badanym krótkim okresie czasu), a więc eliminuje wzrost podaży siły roboczej, wpływ inwestycji na rozszerzenie mocy wytwórczych i postęp techniczny. Keyne’s zastanawia się jakie czynniki określają stopień wykorzystania aparatu wytwórczego i rozmiarów zatrudnienia. Stawia tezę, że przyczyną niepełnego wykorzystania aparatu wytwórczego i bezrobocia jest niedostateczny popyt efektywny „Materiał na II część egzaminu” Strona 26 z 40 Wykłady z przedmiotu „Historia Myśli Ekonomicznej” prof. Aleksandra Lityńska 1999 r. 10 ludności. Dla udowodnienia tej tezy rozwija „popytową teorię kształtowania się dochodu narodowego”, która głosi, że o poziomie dochodu narodowego i poziomie zatrudnienia decyduje popyt efektywny ludności składający się z wydatków konsumpcyjnych i inwestycyjnych. Popyt konsumpcyjny jest względnie ustabilizowany, jego wahania nie przekraczają 20%, natomiast wahania popytu inwestycyjnego są poważne bo zmiany inwestycji brutto dochodzą nawet do 80% wyjściowego poziomu, stąd wyciąga wniosek, że główną przyczyną zmian w poziomie dochodu narodowego i zatrudnienia są wahania popytu inwestycyjnego i ponieważ Keynes prowadzi analizę krótkookresową to bada jedynie popytowe efekty inwestycji, a więc im wyższe inwestycje, tym wyższe zatrudnienie, wyższe dochody i popyt ludności, wyższy dochód narodowy i pełniejsze wykorzystanie mocy wytwórczych. Przesłanką tego rozumowania jest założenie że istnieje dany zasób urządzeń wytwórczych, a wyższy popyt umożliwia pełniejsze jego wykorzystanie. Keynes nie bada natomiast podażowego efektu inwestycji, a więc wpływu inwestycji na rozszerzenie zdolności wytwórczych, a więc wzrost produkcji, wzrost podaży. Analiza ta wykracza poza krótki okres czasu i dotyczy długookresowej równowagi. Problem równowagi w gospodarce. 20 30 Jest to problem pomiędzy, globalną podażą i globalnym popytem. Keynes odrzuca twierdzenia ekonomii materialnej, że w warunkach wolnej konkurencji gospodarka automatycznie dąży do stanu równowagi i osiągnięcie stanu równowagi oznacza pełne wykorzystanie pracy i kapitału. W stanie równowagi wg Keynes’a może mieć miejsce bezrobocie i niepełne wykorzystanie aparatu wytwórczego i żadne siły nie gwarantują stanu idealnej równowagi. Podważa prawo rynków Say’a, że oszczędności ludności niosą w całości przeznaczane na zakupy rynkowe, że są akumulowane, gromadzone. Czynnikiem, który decyduje o osiągnięciu stanu równowagi w gospodarce jest realizacja ex-ante tj. na początku danego okresu działalności gospodarczej równości pomiędzy inwestycjami a oszczędnościami. Do tego wniosku doszedł w następujący sposób: Istnieją 2 sposoby określenia dochodu narodowego: Y=C+S Dochód narodowy jest sumą konsumpcji i oszczędności Dochód narodowy jest sumą konsumpcji i inwestycji Y=C+I 40 Ponieważ w obu określeniach występuje dochód i konsumpcja i są identyczne to w warunkach równowagi oszczędności równają się inwestycjom czyli: C+S=C+I S=I Zakłócenie, zachwianie prowadzi do wystąpienia stanów nierównowagi w gospodarce gdy I jest większe od S to rośnie popyt (popyt jest większy od podaży) to ma miejsce ożywienie. Gdy natomiast S>I to podaż jest większa od popytu ma miejsce depresja. „Materiał na II część egzaminu” Strona 27 z 40 Wykłady z przedmiotu „Historia Myśli Ekonomicznej” prof. Aleksandra Lityńska 1999 r. Zmienne zależne i niezależne w modelu Keynes’a. Keynes wyróżnia 5 zmiennych zależnych i 3 zmienne niezależne Zmienne zależne: 1. Dochód narodowy 2. Zatrudnienie 3. Konsumpcja 4. Inwestycje 5. Oszczędności Konsumpcja (C) Oszczędności Dochód Narodowy zatrudnienie Psychologiczna skłonność do konsumpcji (S) (DN) Krańcowa rentowność Inwestycje (I) kapitału Stopa procentowa Zmienne zależne 10 Zmienne niezależne Zmienne niezależne: 1. Psychologiczna skłonność do konsumpcji 2. Krańcowa rentowność kapitału 3. Stopa procentowa Ad 1 Decyduje o popycie konsumpcyjnym, a dwie pozostałe o popycie inwestycyjnym. Powiązanie pomiędzy zmiennymi zależnymi i niezależnymi można przedstawić na schemacie: 20 Keynes ujmuje zmienne niezależne psychologicznie. Skłonność do konsumpcji psychologicznie jako właściwą danej jednostce skłonność do wydawania określonej jednostki własnego dochodu. Prawem psychologicznym jest, że w miarę wzrostu dochodów relatywnie maleje skłonność do konsumpcji „Materiał na II część egzaminu” Strona 28 z 40 Wykłady z przedmiotu „Historia Myśli Ekonomicznej” prof. Aleksandra Lityńska 1999 r. C C , , która mówi jaka część dochodów została przeznaczona na powiększenie Y Y konsumpcji Krańcowa rentowność kapitału 10 Czyli rentowność krańcowych ostatnich wydatków [kapitału] również związana jest z prawem psychologicznym Keynesa. Przedsiębiorcy podejmują najbardziej rentowne lokaty, dlatego też nowe inwestycje zależą od rentowności krańcowych lokat inwestycyjnych, czyli spodziewanego zysku. O popycie inwestycyjnym (wydatkach) decyduje porównanie krańcowej rentowności kapitału ze stopą procentową. Dopóki krańcowa rentowność kapitału jest wyższa od stopy procentowej to przedsiębiorstwu opłaca się pożyczać pieniądze (i inwestować). Dzieje się tak do momentu zrównania się krańcowej stopy procentowej. Stopa procentowa również związana jest z prawem psychologicznym. Ludzie wolą trzymać swój majątek w formie płynnej a nie zamrożonej w inwestycjach i dlatego należy obniżać stopę procentową, co zachęci przedsiębiorstwa do realizacji inwestycji. Mnożnik inwestycyjny Keynes’a 20 30 Służy do bliższego badania związków pomiędzy inwestycjami a przyrostem dochodu narodowego. Sformułował go Keynes pod wpływem mnożnika zatrudnienia opracowanego przez ekonomistę angielskiego F.Kahna. Mnożnik zatrudnienia ukazuje, że w razie wystąpienia bezrobocie jest konieczne, żeby państwo zatrudniło wszystkich przy robotach publicznych. Każdy przyrost zatrudnienia przy robotach publicznych powoduje wzrost społecznego popytu, głównie konsumpcyjnego, dla zaspokojenia którego konieczne jest zwiększenie zatrudnienia i produkcji w działach wytwarzających te dobra. Mnożnik zatrudnienia to stosunek zatrudnienia początkowego związanego z robotami publicznymi do ogólnego przyrostu zatrudnienia w gospodarce. Jego wysokość zależy od krańcowej psychologicznej skłonności do konsumpcji. W miarę wzrostu krańcowej psychologicznej C skłonności do konsumpcji rośnie mnożnik zatrudnienia Y sumy wydan e Mnożnik zatrudnienia ma wzór: K sumy zarobione Przykład Robotnicy zatrudnieni przy robotach publicznych zarabiają 1000 zł. Na konsumpcję przeznaczają 900 zł 1 K 10 1 - 0,9 „Materiał na II część egzaminu” Strona 29 z 40 Wykłady z przedmiotu „Historia Myśli Ekonomicznej” prof. Aleksandra Lityńska 1999 r. Oznacza to, że zatrudnienie całkowite wzrosło 10-cio krotnie w stosunku do zatrudnienia początkowego związanego z robotami publicznymi. W oparciu o mnożnik zatrudnienia Keynes formułuje mnożnik inwestycyjny. Punktem wyjścia jest następujące rozumowanie: 10 ΔY K ΔI Y - Dochód narodowy ΔY - przyrost dochodu narodowego K - mnożnik inwestycyjny ΔI - przyrost inwestycji I - inwestycje mnożnik inwestycyjny, który wskazuje o jaką wielokrotną wzrośnie dochód narodowy w przypadku realizacji nowych inwestycji Wyprowadzenie: ΔY ΔI ponieważ Y=C+I to ΔY C ΔI I Y ΔC Y K Y - ΔC 1 K C 1Y C - krańcowa psychologiczna skłonność do konsumpcji Y Mnożnik inwestycyjny podobnie jak i mnożnik zatrudnienia zależy od krańcowej psychologicznej skłonności do konsumpcji Przykład 2 Krańcowa psychologiczna skłonność do konsumpcji kształtuje się na poziomie 3 1 1 K 3 2 1 1 3 3 i np. wydatek inwestycyjny w kwocie 100 mln. Spowoduje wzrost dochodu narodowego o 300 mln i procesy te występują w gospodarce K 20 Środki interwencjonizmu państwowego [Keyns] odchodzi od założeń ekonomii liberalnej przechodzi na pozycję interwencjonizmu 30 państwowego. Środki polityki ekonomicznej państwa zalecane przez [Keynsa] dzieli się na: pośrednie i bezpośrednie, w zależności od stopnia zaangażowania się państwa w działalność gospodarczą. Państwo stosując te środki stara się wpłynąć na przebieg koniunktury. „Materiał na II część egzaminu” Strona 30 z 40 Wykłady z przedmiotu „Historia Myśli Ekonomicznej” prof. Aleksandra Lityńska 1999 r. Do środków pośrednich zalicza: 1. manipulowanie stopą procentową, 2. zalecenia przeprowadzenia zmian w sferze podziału. Manipulowanie stopami procentowymi – polityka ta powinna iść w kierunku obniżenia stopy procentowej albo drogą obniżania stopy dyskontowej albo zwiększenia ilości pieniądza w obiegu. W ten sposób zwiększy się różnica pomiędzy krańcową rentownością kapitału a stopą procentową na korzyść rentowności kapitału, dlatego inwestycje stają się bardziej opłacalne. Zalecenia przeprowadzenia zmian w sferze podziału – środek ten zakłada wprowadzenie 10 progresywnego opodatkowania wysokich dochodów i przeznaczenie uzyskanych w ten sposób środków na świadczenia socjalne głównie na zasiłki dla bezrobotnych. Zdaniem [Keynsa] w okresie kryzysu środki pośrednie mogą okazać się niewystarczające aby ożywić gospodarkę, wówczas państwo powinno wystąpić w roli bezpośredniego inwestora prowadząc roboty publiczne (czyli roboty państwowe). Według [Keynsa] inwestycje te mogą mieć charakter inwestycji społecznie użytecznych (np. budowa infrastruktury gospodarczej lub budynków użyteczności publicznej) lub społecznie nieużyteczne (np. kopanie i zasypywanie dołów). Z punktu widzenia społecznego inwestycje społecznie nieużyteczne nie są stratą, gdyż pracującym daje się zatrudnienie, przez co państwo przyczynia się do wzrostu 20 dochodów i popytu ludności zwłaszcza konsumpcyjnego dla zaspokojenia którego możliwe staje się zwiększenie zatrudnienia i produkcji w działach wytwarzających te dobra, ożywia to gospodarkę (ujęcie to nie uwzględnia aspektu moralnego). Roboty publiczne winny być finansowane z długu publicznego. Państwo emituje obligacje państwowe, które sprzedaje albo ludności (ściągając w ten sposób oszczędności społeczeństwa i obraca nimi), albo w systemie bankowym sprzedaje bankom, a banki wypuszczają dodatkowy pieniądz na rynek. [Keyns] odrzuca pogląd, że gdy banki wykupują obligacje wzrost pieniądza w obiegu musi wywoływać zjawisk inflacyjnych.. Tłumaczy to tym, że wzrostowi pieniędzy w obiegu i wzrostowi popytu tą drogą odpowiada wzrost podaży tych towarów, które dotychczas leżały w magazynach. Kolejnej emisji pieniądza towarzyszyć 30 będzie pełniejsze wykorzystanie mocy wytwórczych, a więc wzrostowi popytu będzie odpowiadać wzrost podaży i nie pojawią się zjawiska inflacyjne. Zjawiska inflacyjne i inflacja wystąpią dopiero wówczas gdy emisja pieniądza i jego ilość na rynku natrafią na barierę wykorzystania mocy wytwórczych. Wówczas na skutek niemożliwości szybkiego „Materiał na II część egzaminu” Strona 31 z 40 Wykłady z przedmiotu „Historia Myśli Ekonomicznej” prof. Aleksandra Lityńska 1999 r. dostosowania podaży do popytu wystąpią procesy inflacyjne w gospodarce. Ujawni się nadmiar pieniądza we wzroście cen. Znaczenie teorii [Keynsa] [Keyns] powraca do analizy w skali makroekonomicznej, ponieważ bada wielkości globalne, zbiorcze w skali całej gospodarki, od których odeszła ekonomia marginalna. [Keyns] rozwija popytową teorię kształtowania się dochodu narodowego, która tłumaczy związek pomiędzy dochodem narodowym a popytem efektywnym społeczeństwa, zwłaszcza popytem 10 inwestycyjnym. [Keyns] przedstawił szereg prawidłowości gospodarki kapitalistycznej, z których najważniejsza jest teza, że w krótkim okresie czasu o sytuacji w gospodarce decyduje popyt inwestycyjny. Pewnym brakiem teorii [Keynsa] jest psychologiczna analiza zmiennych niezależnych w modelu [Keynsa]. [Keyns] tłumaczy niedostatek popytu konsumpcyjnego wzrostem oszczędności w miarę wzrostu dochodów. Nie bada natomiast podziału, a więc wpływa istniejących stosunków własności na popyt konsumpcyjny. Niedostatek popytu inwestycyjnego wiąże się z przeinwestowaniem gospodarki co powoduje, że w poważny sposób obniżyło krańcową rentowność kapitału. [Keyns] nie analizował roli monopoli w gospodarce, których polityka (zwłaszcza cenowa) 20 ogranicza w znacznym stopniu procesy inwestycyjne. Niemniej teoria [Keynsa] ma przełomowy charakter w dotychczasowych rozważaniach na temat roli państwa w gospodarce. Teoria [Keynsa] pomimo, że jest analizą krótkookresową mającą charakter statyczny, to stała się punktem wyjścia badań dynamicznych czyli długookresowych. Badania dynamiczne – długookresowe – podejmują one problem zmian wielkości ekonomicznych w czasie w kolejno po sobie następujących okresach. Obejmują problemy wzrostu i rozwoju gospodarki (pod pojęciem wzrostu gospodarczego rozumie się dodatnie zmiany ilościowe określonych wielkości ekonomicznych takich jak: dochód narodowy, zatrudnienie, inwestycje). Przyjmuje się tu założenie, że zmiany te nie wywołują zmian w 30 stosunkach własności (stosunkach produkcji) i strukturze klasowej. Rozwój gospodarczy – jest pojęciem szerszym, analizuje zmiany nie tylko parametrów ilościowych w gospodarce, ale również wywołane nimi zmiany parametrów jakościowych uwarunkowanych stosunkami produkcji. „Materiał na II część egzaminu” Strona 32 z 40 Wykłady z przedmiotu „Historia Myśli Ekonomicznej” prof. Aleksandra Lityńska 1999 r. Narzędzia analizy dynamicznej: najważniejsze narzędzia analizy dynamicznej to: 1. zdynamizowany mnożnik inwestycyjny; 2. zasada przyśpieszenia czyli akcelerator; 3. supermnożnik; 4. współczynnik kapitału. Zdynamizowany mnożnik inwestycji Dwaj ekonomiści amerykańscy [Sam Nelson] i [Clark] badali działanie mnożnika 10 inwestycyjnego w długim okresie stwierdzając, że w długim okresie nie należy go traktować jako wielkość stałą ponieważ jego wysokość zależy od krańcowej psychologicznej skłonności do konsumpcji, a ta ulega zmianie w poszczególnych fazach cyklu koniunkturalnego. Ponadto wydatki inwestycyjne i wywołane nimi efekty mnożnikowe nie występują jednorazowo ale rozkładają się w czasie w kolejnych okresach. Założyli oni stałość wydatków inwestycyjnych z okresu na okres i badali ich wpływ na wzrost dochodu narodowego. W pierwszych okresach tempo wzrostu dochodu narodowego związane z wydatkami inwestycyjnymi jest wysokie. W kolejnych i następnych okresach tempo wzrostu dochodu narodowego słabnie i wreszcie dochód narodowy stabilizuje się na nowym podwyższonym poziomie. Aby utrzymać ten wyższy poziom dochodu narodowego należy 20 stale inwestować, ponieważ zaniechanie inwestycji powoduje, że dochód narodowy spada do poziomu wyjściowego. Natomiast jeżeli chcemy utrzymać tempo wzrostu dochodu narodowego to należy inwestować z okresu na okres coraz więcej. Z rozważań tych wynika ważny wniosek, który w istotny sposób modyfikuje rozumowanie [Keynsa]. W ujęciu [Keynsa] warunkiem równowagi krótkookresowej była równość inwestycji i oszczędności; natomiast warunkiem równowagi dynamicznej jest przewaga inwestycji nad oszczędnościami, a więc nie wystarczy występowanie procesów tezauryzacyjnych w gospodarce ale konieczne są procesy detezauryzacyjne, czyli wykorzystywanie tworzonych wcześniej oszczędności tak aby wzrost inwestycji powodował wzrost dochodu narodowego i powstanie nowych oszczędności finansujących kolejne inwestycje. 30 Zasada przyśpieszenia – czyli akcelerator – współczesne jej sformułowanie dał [R.Harrod] – ujmuje tą zasadę jako odwrotność mnożnika inwestycyjnego, a więc wskazuje na zależność pomiędzy zmianą dochodu narodowego (popytu konsumpcyjnego) a zmianą (wzrostem) popytu inwestycyjnego, przy przyjęciu założenia, że możliwości produkcyjne są w pełni wykorzystane. „Materiał na II część egzaminu” Strona 33 z 40 Wykłady z przedmiotu „Historia Myśli Ekonomicznej” prof. Aleksandra Lityńska 1999 r. Zasada przyśpieszenia występuje w dwóch aspektach ilościowym i czasowym. Aspekt ilościowy wskazuje, że amplituda zmian popytu inwestycyjnego jest większa aniżeli zmiany popytu konsumpcyjnego (dochodu narodowego). Aspekt czasowy polega na wyprzedzeniu czasowym, oznacza to, że należy przewidywać zmiany popytu konsumpcyjnego i wcześniej rozbudowywać bazę produkcyjną, umożliwiając zaspokojenie tego popytu, a zatem skutek powinien wyprzedzać przyczynę. Wysokość zasady przyśpieszenia zależy od trwałości urządzeń wytwórczych. W miarę przedłużania się okresu eksploatacji maszyn wzrasta stopa przyśpieszenia. Zasada przyspieszenia działa tylko przy zmianie tempa wzrostu dochodu narodowego, gdy w 10 okresie t1 tempo wzrostu dochodu narodowego wynosi 10% w stosunku do stopy 0%, to zasada przyśpieszenia działa, gdy w okresie t2 stopa wzrostu dochodu narodowego stabilizuje się na poziomie 10% to zasada przyśpieszenia przestaje działać. Działa ona zarówno przy przyśpieszeniu jak i zwolnieniu – powodując przy zwolnieniu zwielokrotniony spadek popytu inwestycyjnego. Supermnożnik – jest połączeniem zasady mnożnika inwestycyjnego i zasady przyśpieszenia i służy do bliższej interpretacji cyklu koniunkturalnego. W fazie ożywienia, wzrost inwestycyjny poprzez efekty mnożnikowe prowadzi do wzrostu dochodu narodowego, a to rodzi powstanie efektu przyśpieszenia. Oznacza to, że następuje dalszy wzrost inwestycji wywołujący kolejne efekty mnożnikowe, a więc dalszy wzrost dochodu narodowego, a to z 20 kolei efekty przyśpieszenia, a więc dalszy rozwój inwestycji. Wystarczy jednak niewielki spadek tempa wzrostu dochodu narodowego, aby zasada przyśpieszenia i mnożnik zaczęły działać w dół, powodując zwielokrotniony spadek inwestycji, dochodu narodowego i zatrudnienia, a zatem występujące w gospodarce procesy kumulacyjne wtrącają ja w stan kryzysu gospodarczego. Ponowne ożywienie gospodarcze prowadzi do pobudzenia ruchu inwestycyjnego. Współczynnik kapitału – służy do badania efektów podażowych inwestycji, czyli wpływu inwestycji na rozszerzenie zdolności wytwórczych gospodarki przy założeniu, że moce produkcyjne są w pełni wykorzystane. 30 Współczynnik kapitału odpowiada na pytanie jaki nakład kapitału jest potrzebny dla takiego rozszerzenia mocy wytwórczych, aby dochód narodowy wzrósł o jednostkę. W ujęciu [Harroda] jest to stosunek nakładów inwestycyjnych do przyrostu dochodu narodowego [C=I/Y]. Wysokość współczynnika kapitału zależy głównie od zmian w relacji pomiędzy technicznym wyposażeniem pracy, a wydajnością pracy, a zmiany w tym stosunku „Materiał na II część egzaminu” Strona 34 z 40 Wykłady z przedmiotu „Historia Myśli Ekonomicznej” prof. Aleksandra Lityńska 1999 r. związane są z typem postępu technicznego. Przy kapitałochłonnym typie postępu technicznego to znaczy gdy techniczne wyposażenie pracy rośnie szybciej niż wydajność to współczynnik kapitału rośnie. Przy kapitałooszczednym typie postępu technicznego to znaczy gdy techniczne wyposażenie pracy rośnie wolniej niż wydajność pracy to współczynnik kapitału maleje. Przy neutralnym typie postępu technicznego (gdy zmiany są proporcjonalne)współczynnik kapitału jest stały. Teoria wzrostu zrównoważonego 10 Rozwinęła się bardzo silnie po II wojnie światowej. Czołowymi przedstawicielami są [Harrod, Robinson, Kaldor, Amerykanin Domar). Model wzrostu zrównoważonego Domara Wzrost zrównoważony to taki proces wzrostu podstawowych wielkości ekonomicznych, w trakcie którego zostaje zachowana równowaga pomiędzy stroną podażową i popytową w gospodarce. [Domar] przyjmuje pewne założenia: 20 Zakłada, że w okresie wyjściowym osiągnęła stan pełnego wykorzystania mocy wytwórczych i cały problem sprowadza się do utrzymania tego stanu w procesie wzrostu. Ze swojego modelu eliminuje państwo i handel zagraniczny, co nie przeszkadza mu twierdzić, że koniecznym warunkiem wzrostu zrównoważonego jest ingerencja państwa w stosunki gospodarcze. Zakłada również, że nie występują opóźnienia czasowe to znaczy przyrost inwestycji w tym samym okresie prowadzi do wzrostu dochodu narodowego, a także przyczynia się do rozszerzenia mocy wytwórczych. Zakłada także, że równe są sobie krańcowa i przeciętna skłonność do oszczędzania i skłonność ta i współczynnik kapitału są stałe. 30 Ekspozycja modelu – warunkiem wzrostu zrównoważonego jest osiągnięcie identycznego tempa wzrostu zdolności wytwórczych i dochodu narodowego w tym wypadku gospodarka jest w stanie utrzymać pełne wykorzystanie mocy wytwórczych, które osiągnęła w okresie wyjściowym. A zatem warunkiem wzrostu zrównoważonego jest aby stopa wzrostu zdolności wytwórczych była równa stopie wzrostu dochodu narodowego: P/P=Y/Y, a więc strona podażowa winna być równa stronie popytowej. Aby dochód narodowy rósł muszą rosnąć „Materiał na II część egzaminu” Strona 35 z 40 Wykłady z przedmiotu „Historia Myśli Ekonomicznej” prof. Aleksandra Lityńska 1999 r. inwestycje; tu rodzi się pytanie: w jakim tempie powinny rosnąć inwestycje, aby wzrost miał charakter zrównoważony? Aby w procesie wzrostu była zachowana równowaga pomiędzy stopą wzrostu zdolności produkcyjnych a stopą wzrostu dochodu narodowego to w każdym rozpatrywanym okresie przyrost zdolności produkcyjnych P rozumiany jako wielkość absolutna powinien równać się przyrostowi dochodu narodowego czyli Y (P=Y). Stronę podażową ujmuje się jako iloczyn inwestycji (I) i współczynnika ogólnospołecznej efektywności inwestycji (), który jest odwrotnością współczynnika kapitału. Natomiast stronę popytową ujmuje podobnie jak [Keyns] przy zastosowaniu innych symboli: - skłonność do oszczędzania 10 I * 1/ = mnożnik inwestycyjny [Keynsa] w ujęciu Domara stąd: I * = I * 1/ obie strony mnożymy przez i dzielimy przez I, * = I/ I = r – stopa wzrostu zrównoważonego, czyli stopa wzrostu inwestycyjnego, która zapewnia wzrost zrównoważony. Oznacza to, że jeżeli inwestycje będą rosły z okresu na okres w tempie określonym według r (określonej skłonności do oszczędzania i współczynnikiem ogólnospołecznej efektywności inwestowania) to wzrost będzie mieć charakter zrównoważony to znaczy w procesie wzrostu będzie zachowana równość pomiędzy stroną podażową a stroną popytową w gospodarce. Wzrost niezrównoważony – ma miejsce wówczas gdy inwestycje rozwijają się w tempie 20 odmiennym niż określony przez stopę wzrostu zrównoważonego (r). Występujące w gospodarce procesy kumulacyjne związane z działaniem mnożników (inwestycyjnego i zatrudnienia) i akceleratora będą powodowały, że ścieżka wzrostu gospodarczego będzie się coraz bardziej odchylała od ścieżki wzrostu zrównoważonego. Mogą wystąpić dwie sytuacje: 1. luka deflacyjna; 2. luka inflacyjna. Luka deflacyjna – powstaje wówczas gdy inwestycje rozwijają się na poziomie niższym niż określony przez iloczyn * (czyli r). Niskie inwestycje stają się przyczyną niedostatecznego popytu efektywnego ludności i niepełnego wykorzystania mocy wytwórczych, ponieważ 30 spada popyt spadają ceny , przedsiębiorcy ograniczają produkcję. Spadek cen powoduje dalsze ograniczenie inwestycji i kolejny spadek dochodu narodowego i popytu, gospodarka wkracza w stan kryzysu. Lukę deflacyjną charakteryzują: niskie inwestycje, niedostateczny popyt, niepełne wykorzystanie mocy wytwórczych. „Materiał na II część egzaminu” Strona 36 z 40 Wykłady z przedmiotu „Historia Myśli Ekonomicznej” prof. Aleksandra Lityńska 1999 r. Luka inflacyjna – powstaje gdy inwestycje kształtują się na poziomie wysokim, wyższym niż wyznaczony przez iloczyn * (czyli r). Wysokie inwestycje powodują wzrost dochodu narodowego i popytu konsumpcyjnego, którego nie jest w stanie zaspokoić produkcja, ponieważ efekty podażowe inwestycji pojawiają się w długim okresie czasu. Jeżeli popyt jest większy od podaży to ceny rosną, inwestycje są coraz bardziej opłacalne, a więc następuje dalszy rozwój inwestycji. Rozwija się spirala inflacyjna. Rosną ceny i rosną płace przy czym ceny rosną szybciej niż płace, w ten sposób maleją realne dochody ludności. W okresie umiarkowanej (jednocyfrowej) inflacji w gospodarce następuje ożywienie, Gdy 10 przeradza się ona w hiperinflację (2 lub 3 cyfrową) to wówczas występują zjawiska kryzysowe w gospodarce, ponieważ szybki (gwałtowny) wzrost cen uniemożliwia prowadzenie racjonalnej kupieckiej kalkulacji, gdyż rynek nie dostarcza informacji na temat cen czynników produkcji, ponadto maleją oszczędności społeczeństwa, pogłębia się niesprawiedliwy podział dochodu narodowego, związane jest to z tym, że na inflacji najbardziej tracą osoby pobierające stałe dochody (np. sfera budżetowa). W Polsce inflacja była największa w roku 1990 sięgała 586%, w 1991 już tylko 70%, zaś w 1992 – 40%. [Domar] podkreśla, że w warunkach żywiołowego rozwoju procesów inwestycyjnych w gospodarce trudno zakładać, aby rosły one z roku na rok na poziomie zapewniającym wzrost 20 zrównoważony i dlatego opowiada się za ingerencją państwa w stosunki gospodarcze. Jego postulaty w zakresie polityki inwestycyjnej odchodzą od przyjętych rozwiązań (ekonomii zachodniej (klasycznej)). Postuluje , aby w okresie luki deflacyjnej to znaczy gdy istnieje nadmiar kapitału związany z niewykorzystaniem mocy wytwórczych. [Domar] postuluje wzrost inwestycji jego rozumowanie jest jednak prawidłowe, ponieważ wzrost inwestycji będzie działał silniej w kierunku wzrostu popytu niedostatecznego w dobie deflacji aniżeli wzrostu podaży. Efekty podażowe inwestycji mają miejsce w długim okresie czasu. Natomiast w okresie luki inflacyjnej, gdy istnieje niedostatek kapitału [Domar] postuluje obniżenie inwestycji w ten sposób zmniejszy się nadmierny w okresie inflacji popyt. 30 Uwagi [Domara] nazwano paradoksem [Domara – Harrda], ponieważ z pozoru wydają się nierzeczowe, a są jak najbardziej prawidłowe. Do narzędzi dynamicznych zaliczamy: inwestycje autonomiczne i inwestycje indukowane. Zagadnienie to wprowadził do ekonomii [Alwin Hansen]. „Materiał na II część egzaminu” Strona 37 z 40 Wykłady z przedmiotu „Historia Myśli Ekonomicznej” prof. Aleksandra Lityńska 1999 r. Inwestycje autonomiczne – są to niezależne inwestycje od bieżącej sytuacji gospodarczej, zwłaszcza od aktualnego popytu, a więc mają charakter egzogeniczny (zewnętrzny) w stosunku do procesów zachodzących w gospodarce, są one realizowane w związku ze zmianami technologicznymi, a więc wdrażaniem nowych metod produkcji. Związane są ze wzrostem liczby ludności co powoduje konieczność budowy budynków użyteczności publicznej. A przede wszystkim z wprowadzeniem robót publicznych przez państwo. Znajdują swój wyraz w działaniu mnożnika inwestycyjnego. Głównie są finansowane przez państwo i związki komunalne (gminy, powiaty). 10 Inwestycje indukowane – czyli pobudzane – mają charakter endogeniczny (wewnętrzny) w stosunku do procesów zachodzących w gospodarce. Realizowane są głównie na skutek wzrostu popytu. Inwestycje indukowane prowadzone są poprzez przedsiębiorców reagujących na popyt. Współczesny neoliberalizm – można podzielić na szkoły w zależności od ich geograficznego położenia: szkoła angielska (londyńska); szkoła amerykańska (chicago-wska); Szkoła niemiecka (fryburska). 20 Przedstawicielem szkoły londyńskiej jest między innymi [F.Hayek] profesor Uniwersytetu w Londynie; noblista z roku 19974 z zakresu nauk ekonomii; przeciwnik socjalizmu i komunizmu. Postuluje on liberalizm – uzasadniając go metodologicznie i praktycznie. Nawiązuje do koncepcji człowieka ekonomicznego. Dowodząc, że w warunkach wolnej konkurencji w pełni możne się rozwinąć inicjatywa gospodarcza prywatnych przedsiębiorców. [F.Knight] [Nait]– jest przedstawicielem szkoły [chicago-wskiej], starszej generacji liberałów amerykańskich, który poprzez pryzmat liberalizmu uzasadnia zysk kapitalistów. W 30 pracy pod tytułem „Ryzyko niepewność i zysk” z 1921r. dowodzi, że ryzyko można wkalkulować w koszty natomiast niepewność nie może być czynnikiem kalkulacji. Dlatego zysk jest wynagrodzeniem za podejmowanie trafnych decyzji w warunkach niepewności. Do młodszej generacji należy [M.Friedman] – noblista z 1976r. autor szeregu prac między innymi: „Wolny wybór”, „Kapitalizm i wolność”, „Intrygujący pieniądz”. „Materiał na II część egzaminu” Strona 38 z 40 Wykłady z przedmiotu „Historia Myśli Ekonomicznej” prof. Aleksandra Lityńska 1999 r. W jego ujęciu wolność ekonomiczna jest warunkiem nie tylko rozwoju zawodowego obywateli ale także rozwoju w życiu osobistym (samorealizacji). Stwarza ona bodźce do podejmowania działania w celu poprawy życia na różnych szczeblach, jest on twórcą nowego kierunku – monetaryzmu. W latach 70 i 80 w ekonomii zachodniej dyskutowano na temat polityki stabilizacji cen w toku, których wyłoniły się dwa sporne kierunki kejnsizm i monetaryzm. 10 Oba te nurty stawiały sobie podobne cele ekonomiczne, które chciano realizować przy pomocy odmiennych środków, a więc dążono do osiągnięcia równomiernego procesu wzrostu, ograniczenia bezrobocia, stabilizacji cen – likwidacji inflacji, osiągnięcia dodatniego bilansu handlowego. Keynsiści – nawiązywali do poglądów [Keynsa] między innymi: [j.Robinson], [N.Kalder] postulowali wprowadzenie odpowiedniej polityki fiskalnej (podatkowej), której sposób, zakres i czas stosowania byłby każdorazowo (w miarę zmiany sytuacji gospodarczej) ustalany poprzez państwo. Natomiast monetaryści z [Fridmanem] na czele i szkołą nowych klasyków [T.Sargent-a] i [R.Lucas-a] twórców teorii racjonalnych oczekiwań odrzucali fiskalizm jako metodę stabilizacji cen, kładąc nacisk na prowadzenie odpowiedniej polityki pieniężnej, którą można przedstawić następująco: [Fridman] postulował jednorazową redukcję tempa wzrostu podaży pieniądza do poziomu 20 docelowego, a następnie przestrzegania trwałej reguły działania to znaczy dostosowywania tempa podaży pieniądza do tempa wzrostu produkcji realnej. Szkoła niemiecka – [ordoliberalizm] miał porządkować życie gospodarcze. Przedstawicielem jest [W.Eucken] profesor Uniwersytetu we Fryburgu. [Eucken] nawiązuje do koncepcji typów idealnych (młodszej szkoły historycznej) sformułował sam dwie konstrukcje modelowe: model gospodarki centralnie planowanej i model gospodarki rynkowej. Podkreślał wyższość modelu gospodarki rynkowej ze względu na wzrost dobrobytu całego społeczeństwa. Istnieje pogląd, że „cud gospodarczy Niemiec” w latach 70-tych był związany z realizacją liberalizmu w gospodarce niemieckiej, czyli wolnego gospodarowania. Nie było to do końca 30 prawdą, gdyż pomogło im między innymi: napływ taniej siły roboczej i plan [Marszala]. „Materiał na II część egzaminu” Strona 39 z 40 Wykłady z przedmiotu „Historia Myśli Ekonomicznej” prof. Aleksandra Lityńska 1999 r. W opracowywaniu polskiej myśli zwrócić uwagę na: Kalecki teoria cyklu koniunkturalnego, zależność wydatki – oszczędności, obniżenie płac roboczych w dobie kryzysu, finansowanie robót publicznych, inflacyjne finansowanie robót publicznych, różnice pomiędzy modelem Kaleckiego i Keynsa, tytuły trzech prac. Rola środowiska krakowskiego już od 1870r. „Materiał na II część egzaminu” Strona 40 z 40
