II. Aktualny stan środowiska gminy Kęsowo
advertisement
GMINA KĘSOWO Program ochrony środowiska dla gminy Kęsowo na lata 2004 – 2010 z perspektywą na lata 2011 – 2020 TTuucchhoollaa,, 22000044 Autorzy: dr inż. Mieczysław Stachowiak — kierownik zespołu dr inż. Jacek Cieściński dr Roman Dysarz dr hab. inż. prof. zw. ATR Maciej Kordian Kumor inż. Ryszard Okoński dr inż. Grażyna Totczyk mgr inż. Magdalena Krzyżaniak-Sitarz mgr inż. Adam Wenda mgr inż. Karol Malina dr inż. Kazimierz Żarski dr Marek Antoni Ramczyk inż. Piotr Wojewódzki Konsultacja merytoryczna: prof. zw. dr hab. inż. Jan Szyszko (z zespołem Katedry Architektury Krajobrazu SGGW w Warszawie) prof. zw. dr hab. Andrzej Giziński prof. zw. dr hab. inż. Jerzy Pawłowski mgr inż. Maria Kaliska mgr inż. Małgorzata Kwaśniewska mgr Jacek Goszczyński Wszystkie prawa zastrzeżone przez M. Stachowiak et al.! Kopiowanie lub rozpowszechnianie w jakiejkolwiek formie w całości lub fragmentach bez pisemnej zgody kierownika zespołu i poszczególnych autorów pod rygorem odpowiedzialności sądowej zabronione! Autorzy mogą wyrazić zgodę dotyczącą kopiowania i publikowania tylko w odniesieniu do rozdziałów przez siebie napisanych. Zgodę na kopiowanie i rozpowszechnianie całego opracowania może wyrazić tylko kierownik zespołu! 2 SPIS TREŚCI I. Część wstępna ......................................................................................................................... 5 I.1. Podstawa opracowania ..................................................................................................... 5 I.2. Zakres opracowania.......................................................................................................... 5 I.3. Koncepcja opracowania ................................................................................................... 6 I.4. Krótka charakterystyka gminy Kęsowo ........................................................................... 8 II. Aktualny stan środowiska gminy Kęsowo ............................................................................. 9 II.1. Krajobraz......................................................................................................................... 9 II.2. Zasoby glebowe ............................................................................................................ 10 II.2.1. Odczyn, zasobność i stan chemicznego zanieczyszczenia gleb............................. 10 II.2.1.1. Odczyn gleb .................................................................................................... 11 II.2.1.2 Zawartość przyswajalnego potasu, fosforu i magnezu. ................................... 12 II.2.1.3. Zawartość przyswajalnych form mikroelementów. ........................................ 13 II.2.1.4. Zawartość metali ciężkich............................................................................... 14 II.2.1.5. Zawartość siarki siarczanowej. ....................................................................... 15 II.2.1.6. Podsumowanie ................................................................................................ 16 II.2.2. Zagrożenia erozją ................................................................................................... 16 II.3. Zasoby surowców mineralnych .................................................................................... 17 II.4. Wody powierzchniowe .................................................................................................. 18 II.5. Zasoby wód podziemnych ............................................................................................ 21 II.6. Zasoby flory i fauny ...................................................................................................... 21 II.7. Gospodarka wodno-ściekowa ....................................................................................... 23 II.7.1. Gospodarka wodna................................................................................................. 23 II.7.2. Gospodarka ściekowa ............................................................................................ 24 II.8. Zanieczyszczenia powietrza.......................................................................................... 25 II.9. Ochrona przyrody ......................................................................................................... 25 II.10. Gospodarka leśna ........................................................................................................ 26 II.10.1. Zasoby leśne gminy Kęsowo ............................................................................... 26 II.10.2. Zagrożenia dla lasów ........................................................................................... 28 II.11. Rolnictwo .................................................................................................................... 29 II.12. Klimat akustyczny — zagrożenia hałasem ................................................................. 29 II.13. Zagrożenia promieniowaniem elektromagnetycznym ................................................ 30 II.14. Gospodarka odpadami ................................................................................................ 30 II.15. Inne zagrożenia środowiska ........................................................................................ 30 III. Limit celów i priorytety programu ochrony środowiska dla gminy Kęsowo ..................... 30 IV. Kierunki działań w zakresie ochrony środowiska .............................................................. 31 IV.1. Ochrona wód powierzchniowych ................................................................................ 31 IV.2. Ochrona wód podziemnych ......................................................................................... 33 IV.3. Gospodarka wodno–ściekowa ..................................................................................... 34 IV.4. Ochrona powietrza ....................................................................................................... 34 IV.5. Kształtowanie systemu obszarów i obiektów chronionych ......................................... 35 IV.6. Gospodarka leśna ......................................................................................................... 36 IV.7. Rolnictwo ..................................................................................................................... 36 IV.8. Edukacja środowiskowa .............................................................................................. 37 GMINA KĘSOWO V. Zdolności inwestycyjne jednostki administracyjnej ............................................................ 37 VI. Zarządzanie programem ochrony środowiska .................................................................... 39 VI.1. Instrumenty realizacji programu ochrony środowiska ................................................ 40 VI.1.1. Instrumenty prawne i administracyjne ................................................................. 40 VI.1.2. Środki finansowe .................................................................................................. 40 VI.1.3. Odpowiedzialność prawna ................................................................................... 40 VI.1.4. Instrumenty społeczne .......................................................................................... 41 VI.2. Źródła możliwych do pozyskania środków finansowych ........................................... 41 VI.2.1. Budżet państwa .................................................................................................... 41 VI.2.2. Fundusze ekologiczne .......................................................................................... 41 VI.2.3. Banki .................................................................................................................... 41 VI.2.4. Fundacje i agencje ................................................................................................ 42 VI.2.5. Podmioty gospodarcze ......................................................................................... 42 VI.2.6. Agendy Unii Europejskiej .................................................................................... 42 VII. System monitoringu i oceny realizacji programu ............................................................. 44 VIII. Harmonogram wdrażania programu ................................................................................ 47 IX. Wykaz dokumentów prawnych i materiałów źródłowych ................................................. 48 IX.1. Ustawy ......................................................................................................................... 48 IX.2. Rozporządzenia ministerialne ..................................................................................... 48 IX.3. Strategie, plany i programy ......................................................................................... 50 IX.4. Konwencje międzynarodowe ...................................................................................... 51 IX.5. Dyrektywy i rozporządzenia Unii Europejskiej .......................................................... 51 IX.6. Materiały źródłowe...................................................................................................... 51 IX.7. Inne .............................................................................................................................. 52 4 PROGRAM OCHRONY ŚRODOWISKA I. Część wstępna (dr inż. Mieczysław Stachowiak) I.1. Podstawa opracowania Opracowanie Programów ochrony środowiska jest obowiązkiem spoczywającym na zarządach województw, powiatów i gmin określonym w zapisie art. 17 ustawy z dnia 27 kwietnia 2001 roku Prawo ochrony środowiska (Dz. U. 2001.62.627 z dnia 20 czerwca 2001 r.)1. Programy te są dokumentami typu operacyjnego określającymi cele „ekologiczne” 2, priorytety „ekologiczne”, rodzaj i harmonogram realizacji zadań na szczeblu lokalnym zgodnie z założeniami „polityki ekologicznej państwa”3 oraz środki niezbędne do osiągnięcia celów, w tym mechanizmy prawno-ekonomiczne i środki finansowe. Politykę ekologiczną państwa przyjmuje się na okres czterech lat, z tym że przewidziane w niej działania obejmują kolejne cztery lata (art. 14 wspomnianej wyżej ustawy) — taka też perspektywa czasowa powinna być uwzględniona w programach ochrony środowiska. Oprócz programów ochrony środowiska zarządy województw, powiatów i gmin zobowiązane są (zgodnie z treścią art. 14 ustawy o odpadach z dnia 27 kwietnia 2001 r. — Dz. U. 2001.62.628 z dnia 20 czerwca 2001 r.) do opracowania planów gospodarki odpadami. Plany te stanowią integralną część wspomnianych wyżej programów środowiska, a ich zakres i sposób opracowania określone są w rozporządzeni Ministra Środowiska „W sprawie sporządzania planów gospodarki odpadami” z dnia 9 kwietnia 2003 r. (Dz. U. 2003.66.620 z dnia 17 kwietnia 2003 r.). Mając powyższe na uwadze Zarząd Powiatu tucholskiego i gminy tego powiatu przystąpiły do opracowania dokumentów programów ochrony środowiska i planów gospodarki odpadami ogłaszając publiczny przetarg na ich wykonanie. W wyniku tego przetargu opracowanie dokumentów programów ochrony środowiska i planów gospodarki odpadami powierzono Wyższej Szkole Zarządzania Środowiskiem w Tucholi. I.2. Zakres opracowania Zakres i formę opracowań programów ochrony środowiska i planów gospodarki odpadami dla powiatu tucholskiego oraz tworzących go gmin: Tuchola, Cekcyn, Gostycyn, Kęsowo, Lubiewo i Śliwice Zamawiający określił w specyfikacji przetargowej precyzując w niej istotne warunki zamówienia. Wskazano w nich, że zdefiniowanie celów ekologicznych, priorytetów, rodzaju i harmonogramu działań przewidzianych do realizacji przez zarząd powiatu tucholskiego i gminy powinno być poprzedzone krytyczną analizą i diagnozą obecnego stanu środowiska, a ponadto odpowiadać zapisom celów i priorytetów krajowego i wojewódzkiego programu ochrony środowiska oraz planu gospodarki odpadami. Kluczowymi dla opracowania programów ochrony środowiska i planów gospodarki odpadami powinny też Z późniejszymi zmianami. Zmiany wymienionej ustawy zostały ogłoszone w Dz. U. z 2001 r. Nr 115, poz. 1229, z 2002 r. Nr 74, poz. 676, Nr 113, poz. 984, Nr 153, poz. 1271 i Nr 233, poz. 1957 oraz z 2003 r. Nr 46, poz. 392, Nr 80, poz. 717 i 721, Nr 162, poz. 1568, Nr 175, poz. 1693 i Nr 180, poz. 1865. 2 W różnego typu dokumentach, nawet o randze ustawy na określenie działań z zakresu ochrony środowiska i gospodarowania zasobami przyrody powszechnie stosowany jest termin „ekologiczne”. Mimo zastrzeżeń natury merytorycznej do sensu i zasadności stosowania tego określenia autorzy projektu używają go w celu zachowania zgodności z zapisami innych dokumentów. 3 II Polityka ekologiczna państwa, Rada Ministrów, Warszawa, czerwiec 2000. 1 5 GMINA KĘSOWO być zapisy takich dokumentów jak: „Strategia rozwoju gmin i powiatu tucholskiego”, „Program rozwoju lokalnego powiatu tucholskiego na lata 2004 – 2013”, „Strategia rozwoju województwa kujawsko-pomorskiego” oraz „Plan zagospodarowania przestrzennego województwa kujawsko-pomorskiego”. Informacje na temat stanu środowiska gminy Kęsowo uzyskano z Urzędu Gminy Kęsowo, Starostwa Powiatowego w Tucholi, Wojewódzkiego Inspektoratu Ochrony Środowiska w Bydgoszczy, Okręgowej Stacji Chemiczno-Rolniczej w Bydgoszczy, Biura Wojewódzkiego Konserwatora Przyrody w Bydgoszczy, Biura Wojewódzkiego Geologa w Bydgoszczy, Okręgowego Zarządu Lasów Państwowych w Toruniu i innych instytucji oraz jednostek gospodarczych wymienionych na dalszych stronach tego opracowania. Część danych zaczerpnięto z roczników statystycznych za lata 2000 – 2003. Wykorzystano również wyniki badań własnych, z których wiele dotąd nie było publikowanych. W tym miejscu należy wspomnieć i fakt ten szczególnie podkreślić, że między informacjami pochodzącymi z różnych źródeł są duże rozbieżności, co powodowało, że szczegółowy obraz stanu środowiska i problemów jego ochrony odtworzony na ich podstawie mógł być zafałszowany! W związku z powyższym autorzy opracowania nie ograniczyli się tylko do cytowania informacji zawartych w dokumentach źródłowych, ale jeżeli informacje te były niekompletne, zdezaktualizowane lub mało wiarygodne starali się je zweryfikować i uzupełnić. Należy tu jednak zaznaczyć, że zadaniem zespołu autorów nie była szczegółowa inwentaryzacja istniejących elementów infrastruktury technicznej mającej związek z ochroną środowiska oraz podmiotów gospodarczych prowadzących działalność w tej sferze, lecz ocena aktualnego stanu środowiska w odniesieniu do jego komponentów i sektorów gospodarowania. Celem tej oceny była identyfikacja i rejonizacja rzeczywistych, a także potencjalnych zagrożeń dla środowiska. I.3. Koncepcja opracowania Omówione wyżej kryteria i zasady stanowiły dla zespołu autorów podstawę do sformułowania następujących założeń merytorycznych: 1. Działania w zakresie ochrony środowiska dotyczą przede wszystkim przestrzeni. To w niej zawarte są zasoby stanowiące podmiot gospodarowania, a ona sama ma ograniczony wymiar. Obecny kształt przestrzeni postrzegany przez pryzmat rozmieszczonych w niej zasobów, ich natężenia i dostępności jest efektem współdziałania uwarunkowań naturalnych (przyrodniczych: geologicznych, klimatycznych, hydrologicznych i biotycznych) i działalności człowieka. Odzwierciedleniem kształtu przestrzeni jest krajobraz. Najistotniejszymi działaniami w zakresie ochrony środowiska w przypadku powiatu tucholskiego powinny być zatem te, które odnoszą się do struktury i funkcjonowania krajobrazu, a ich celem jest uzyskanie i zachowanie ładu przestrzennego. 2. Korzystanie z zasobów środowiska podlega limitowaniu. Limitowanie dostępu do zasobów zwykle powoduje różnego typu sytuacje konfliktowe. Istotne znaczenie ma zatem identyfikacja potencjalnych konfliktów oraz (jeżeli jest to możliwe) proponowanie sposobów ich rozwiązania. 3. Możliwość wdrożenia postulatów dotyczących ochrony środowiska, szczególnie w odniesieniu do zadań inwestycyjnych zależy w dużym stopniu od kondycji ekonomicznej lokalnej społeczności oraz efektywności pozyskiwania środków finansowych z źródeł zewnętrznych. 4. Istotne znaczenie ma określenie kompetencji w procesie wdrażania postulatów z zakresu ochrony środowiska. Należy bowiem zwrócić uwagę na to, że zasobami środowiska na terenie powiatu i gmin zawiadują nie tylko samorządy lokalne, ale też inne jednostki administracyjne (na przykład RZLP i RZGW, a także bezpośrednio 6 PROGRAM OCHRONY ŚRODOWISKA podlegający wojewodom dyrektorzy parków krajobrazowych). Mając powyższe na uwadze z opracowania wyłączono te postulaty, które wcześniej (w innych dokumentach) zdefiniowano jako zadania wdrożeniowe dla tych jednostek. Wskazano jednak na konieczność współpracy samorządów lokalnych z tymi jednostkami oraz określono jej płaszczyznę i zakres. 5. Bardzo ważne jest określenie stopnia uogólnienia zadań dla poszczególnych sektorów gospodarowania. Stopień szczegółowości opracowań sektorowych jest ściśle skorelowany z dostępnością i jakością (kompletnością i aktualnością) danych stanowiących podstawę do wnioskowania o stanie środowiska gminy Kęsowo. Z tego powodu precyzowane w programie ochrony środowiska postulaty niekiedy mają postać zaleceń, a nie propozycji konkretnych rozwiązań. 6. Ze względu na specyfikę niektórych sektorów (na przykład w zakresie ochrony wód powierzchniowych, ochrony przyrody i krajobrazu, gospodarki leśnej i łowieckiej) sprecyzowanie w programie ochrony środowiska postulatów i określenie zadań ma sens tylko w odniesieniu do naturalnych jednostek przestrzennych (zlewni i mikroregionów) lub jednostek operujących w innej strukturze podziału terenu niż powiat (nadleśnictwa, obwody łowieckie), co często oznacza, że realizacja takich zadań wymagać będzie współdziałania nawet kilku jednostek samorządowych. 7. Niektóre zadania z zakresu ochrony środowiska realizowane są też w ramach innych programów (na przykład w „Regionalnym Programie Operacyjnym Polityki Leśnej Państwa” i „Krajowym Programie Rolnośrodowiskowym”). Aby uniknąć powielania zawartych w nich zapisów w opracowaniu tym wskazano tylko na elementy wspólne zadań oraz określono rolę samorządów lokalnych w wdrażaniu konkretnych postulatów. Zgodnie z sugestią Zleceniodawcy jako zasadę przy opracowywaniu programu ochrony środowiska oraz planu gospodarki odpadami dla gminy Kęsowo autorzy przyjęli nie powielanie informacji zawartych w innych, wcześniej opracowanych i dostępnych dokumentach (na przykład w „Strategii rozwoju gmin i powiatu tucholskiego”, „Strategii rozwoju turystyki powiatu tucholskiego” i „Planie rozwoju lokalnego powiatu tucholskiego”), lecz skupienie się na zagadnieniach istotnych z punktu widzenia realizacji powierzonego zadania. Z tego powodu, jeżeli było to możliwe, w przygotowywanych dokumentach unikano zamieszczania obszernych opisów fizjograficznych i innych powszechnie znanych informacji, najczęściej o drugorzędnym znaczeniu. Mając na uwadze potrzebę i konieczność uwzględnienia w opracowaniach oczekiwań lokalnej społeczności wykonawcy zwrócili się do gmin i zarządu powiatu z prośbą o wskazanie tych zagadnień, które z punktu widzenia zarządzających w programach i planach powinny być ujęte. Celem krytycznej analizy i diagnozy stanu środowiska gminy Kęsowo była identyfikacja i rejonizacja zagrożeń dla środowiska rozumianych w kontekście wynikającym z założeń polityki ekologicznej państwa oraz wymagań i standardów Unii Europejskiej. Diagnoza stanu środowiska gminy Kęsowo stanowiła podstawę do formułowania postulatów i wniosków stanowiących zasadniczą część opracowywanych programów. Zdefiniowano listę celów ekologicznych i priorytetów, a także rodzaj i harmonogram zadań dzieląc je na te, które mogą być zrealizowane siłami gmin i powiatu oraz takie, które wymagają zaangażowania sił i środków zewnętrznych (wojewódzkich, krajowych i unijnych). Możliwość zrealizowania założonych celów poddano analizie ekonomiczno-finansowej i sprawdzeniu zgodności z obowiązującymi regulacjami prawnymi. Szczególną uwagę zwracano na różnego typu sytuacje konfliktowe, które mogą ujawnić się podczas realizacji założeń opracowanego programu. Zgodnie z postulatem Zamawiającego diagnozę aktualnego stanu środowiska, a następnie program jego ochrony opracowano w układzie sektorowym. W celu zachowania odpowiedzialności merytorycznej i praw autorskich poszczególne rozdziały opracowania autoryzowano. 7 GMINA KĘSOWO I.4. Krótka charakterystyka gminy Kęsowo Gmina Kęsowo (rys. 1) położona jest w północno-zachodniej części powiatu tucholskiego. Zajmuje powierzchnię 108,82 km2, a zamieszkana jest przez 4557 mieszkańców (stan na 31.XII.2003). Zagęszczenie ludności względem całkowitej powierzchni wynosi 41,88 Mk/km2 i jest największe w powiecie tucholskim, jednak odniesienie liczby mieszkańców do powierzchni pomniejszonej o grunty pod wodami i lasy diametralnie zmienia tą sytuację dając gminie Kęsowo wartością 51,51 Mk/km2 ostatnie miejsce w powiecie. Gmina Kęsowo charakteryzuje się specyficznie rozwiniętą siecią osadniczą. Funkcję ośrodków gminnych w zakresie obsługi mieszkańców pełnią dwie wsie o bardzo zbliżonej liczbie mieszkańców — położona w północnej części gminy wieś Żalno oraz w południowej jej części wieś Kęsowo. Obydwa ośrodki są w porównywalnym stopniu wyposażone w instytucje obsługi mieszkańców. Szczegółowe opisy fizjografii, potencjału gospodarczego oraz charakterystykę demograficzno-społeczną gminy zawiera dokument „Strategia rozwoju powiatu tucholskiego…”4, stąd w opracowaniu tym ograniczono się do podawania informacji tylko najbardziej istotnych z punktu widzenia konstrukcji programu ochrony środowiska. Niewątpliwie dotyczą one struktury użytkowania ziemi — charakterystykę tą podano w tabeli 1. Rys. 1. Schemat podziału administracyjnego gminy Kęsowo. 4 Dokument ten dostępny jest pod adresem internetowym: www. powiat.tuchola.pl 8 PROGRAM OCHRONY ŚRODOWISKA Tabela 1. Struktura użytkowania ziemi w gminie Kęsowo. Sposób użytkowania ha % 6924,33 63,63 Użytki zielone 1345,90 12,37 Lasy Grunty pod wodami Nieżytki 1244,83 11,44 355,22 3,26 434,91 4,00 Tereny pozostałe 576,81 5,30 Razem Łącznie z sadami. 10882,00 100,00 Grunty orne 1 Powierzchnia 1 Z danych zestawionych w tabeli 1 wynika, że cechą wyróżniającą w strukturze użytkowania ziemi gminy Kęsowo jest duży odsetek gruntów rolnych. Struktura użytkowania ziemi pozostaje w ścisłym związku z specyfiką pokrywy glebowej i rzeźby terenu. Powyższe dane wskazują też, że zasadnicza część problematyki ochrony środowiska w gminie Kęsowo powinna koncentrować się na zagadnieniach związanych z rolnictwem, ochroną przyrody i kraj-obrazu. Obszary chronione (prawie wyłącznie chronionego krajobrazu) zajmują ponad 30% ogólnej powierzchni gminy. II. Aktualny stan środowiska gminy Kęsowo II.1. Krajobraz (dr Roman Dysarz, dr inż. Mieczysław Stachowiak) Podstawowymi komponentami i cechami środowiska decydującymi o sposobie jego zagospodarowania oraz użytkowania są5: rzeźba terenu, pokrywa glebowa i sieć hydrograficzna. Wypadkowa tych składowych określa fizjonomię krajobrazu, po części także szatę roślinną i strukturę zgrupowań fauny. Poszczególne fragmenty terenu różnią się między sobą specyfiką wymienionych wyżej cech, dzięki czemu możliwa jest delimitacja mikroregionów. To mikroregiony, a nie określone granicami administracyjnymi obszary gmin i powiatu powinny stanowić przestrzenny punkt odniesienia dla działań z zakresu szeroko pojętej ochrony środowiska, szczególnie krajobrazu. Mając powyższe na uwadze dla potrzeb tego opracowania zdelimitowano mikroregiony gmin i powiatu tucholskiego (rys. 2, tabela 2). W tabeli 2 obok krótkich charakterystyk mikroregionów wskazano na potencjalne zagrożenia odnoszące się do struktury i funkcjonowania krajobrazu, a także zdefiniowano kierunki działań ochronnych — w większości przypadków mają one formę ogólnych zaleceń, a ich realizacja często wymagać będzie współdziałania z samorządami gmin, na których terenie znajdują się mikroregiony graniczne. Wskazane jest, aby dla gminy Kęsowo sformułowane postulaty ochrony krajobrazu uwzględniono podczas konstruowania lub uaktualniania planów zagospodarowania przestrzennego. 5 Nie wymieniono tu sumarycznego komponentu czynników klimatycznych, mimo ich dużego znaczenie dla fizjonomii i funkcjonowania krajobrazu! Uznano bowiem (z dużym uproszczeniem), że zróżnicowanie podstawowych cech klimatu w skali powiatu tucholskiego jest możliwe do pominięcia. 9 GMINA KĘSOWO Rys. 2. Mikroregiony zdelimitowane na terenie powiatu tucholskiego. II.2. Zasoby glebowe II.2.1. Odczyn, zasobność i stan chemicznego zanieczyszczenia gleb (mgr inż. Magdalena Krzyżaniak-Sitarz, dr inż. Mieczysław Stachowiak) Gleba jest tworem przyrody stanowiącym powierzchniową warstwę skorupy ziemskiej, zdolnym do zaspokajania potrzeb roślin w składniki pokarmowe i w wodę oraz zaopatrywania korzeni roślin w niezbędną ilość powietrza (tlenu) i ciepła umożliwiającego ich normalny 10 PROGRAM OCHRONY ŚRODOWISKA rozwój. Jest ona złożonym, ożywionym, dynamicznym tworem przyrody, w którym zachodzą ciągłe procesy rozkładu i syntezy związków mineralnych i organicznych oraz ich przemieszczanie. Odznacza się swoistymi cechami morfologicznymi oraz właściwościami fizycznymi, chemicznymi i biologicznymi stwarzając dogodne warunki dla życia roślin i zwierząt. Jest integralnym składnikiem wszystkich ekosystemów lądowych. O urodzajności gleb decyduje zawartość próchnicy, frakcji mineralnych, rodzaj występujących koloidów glebowych, mikroorganizmy glebowe, a także skład granulomeryczny warunkujący pośrednio porowatość i pojemność wodną gleby. W glebie narażonej na szeroko pojętą antropopresję, a szczególnie intensywnie użytkowanej rolniczo następuje systematyczne, powolne jej zubażanie poprzez często nieodpowiednio dobrane zabiegi agrotechniczne oraz wynoszenie biomasy plonów poza obręb jednostki produkcyjnej. Ubytki te powinny być wyrównywane poprzez nawożenie mineralne i organiczne przynajmniej w stopniu je bilansującym. Intensyfikacja produkcji rolniczej i związany z tym wzrost nawożenia, drenowania, nawadniania, chemizacja, wylesianie powodują niekorzystne zmiany właściwości chemicznych, fizycznych i biologicznych gleb. Często są to procesy nieodwracalne, powodujące szybką degradację środowiska glebowego. Szczególnie istotne są zmiany: odczynu gleb, zawartości substancji organicznej, składu chemicznego, zawartości metali ciężkich i pierwiastków śladowych, zawartość wielopierścieniowych węglowodorów aromatycznych (WWA)6. W gminie Kęsowo w latach 1998 – 2002 poddano analizom chemicznym tylko 4% użytków rolnych. Ten niewielki stopień przebadania gleb nie upoważnia do wyciągnięcia daleko idących wniosków o poziomie zasobności czy skażenia gleb w odniesieniu do poszczególnych sołectw, a w konsekwencji do całej gminy. Na podstawie dostępnych danych można tylko pokusić się o bardzo ogólną charakterystykę areału gleb gminy Kęsowo. Gleby gminy Kęsowo to w przeważającej mierze gleby bielicowe, pseudobielicowe i brunatne powstałe na utworach piaszczystych. Są to tereny o średniej przydatności rolniczej. W klasyfikacji gmin według wielkości wskaźnika rolniczej przestrzeni produkcyjnej gmina Kęsowo zajmuje 36 miejsce na 55 gmin byłego województwa bydgoskiego ze wskaźnikiem 63,4. II.2.1.1. Odczyn gleb Odczyn zależy od wielu czynników, między innymi od rodzaju gleby, skały macierzystej na której wytworzyła się gleba, składu granulometrycznego, warunków przyrodniczych i zabiegów agrotechnicznych. Wzrost zakwaszenia uruchamia metale ciężkie i pierwiastki śladowe ze związków trudno rozpuszczalnych, a także blokuje pobieranie form przyswajalnych przez rośliny. W glebie silnie zakwaszonej zamiera życie biologiczne, giną drobnoustroje i bakterie brodawkowe, rozwijają się natomiast grzyby. Odczyn można regulować przez dobór odpowiednich nawozów mineralnych i organicznych oraz przez wapnowanie. Informację o stanie zakwaszenia gleb stanowi procentowy udział poszczególnych klas odczynu. Na tle wyników obrazujących odczyn gleb województwa kujawsko-pomorskiego, gdzie gleby bardzo kwaśne i kwaśne stanowią 32% powierzchni użytków rolnych gleby gminy Kęsowo gleby gminy Kęsowo wykazują znacznie większy odsetek gleb bardzo kwaśnych i kwaśnych — łącznie 41% (rys. 3). Wśród dostępnych danych brak jest informacji na temat zanieczyszczenia gleb gminy Kęsowo wielopierścieniowymi węglowodorami aromatycznymi (WWA)! 6 11 GMINA KĘSOWO Rys. 3. Odczyn i potrzeby wapnowania gleb gminy Kęsowo. Rys. 4. Zawartość przyswajalnego fosforu, potasu i magnezu w glebach gminy Kęsowo7. II.2.1.2 Zawartość przyswajalnego potasu, fosforu i magnezu. Oznaczenie zasobności gleb w te przyswajalne pierwiastki jest szczególnie ważne dla praktyki rolniczej. Gleby naszego województwa wykazują niską zasobność w magnez oraz wysoką zasobność w fosfor i potas. Średnie dla gminy Kęsowo wykazują identyczne wartości to znaczy: 43% gleb charakteryzuje wysoka i bardzo wysoka zawartość fosforu, 57% gleb 7 Na podstawie danych uzyskanych z Okręgowej Stacji Chemiczno-Rolniczej w Bydgoszczy. 12 PROGRAM OCHRONY ŚRODOWISKA wysoka i bardzo wysoka zawartość potasu oraz 47% gleb niską i bardzo niską zasobność w magnez z małymi odchyleniami w sołectwie Pamiętowo. (rys. 4). II.2.1.3. Zawartość przyswajalnych form mikroelementów. Oceny zawartości mikroskładników (Bo, Mn, Cu, Fe i Zn) w glebach dokumentuje się w trzech klasach: niska (N), średnia (Ś) i wysoka (W). W odniesieniu do boru i manganu średnie dla gleb w gminie Kęsowo układają się podobnie jak w województwie kujawskopomorskim, natomiast w przypadku miedzi notuje się średnią zawartość (tabela 3 i 4). Tabela 3. Zawartość mikroelementów w glebach gminy Kęsowo. Zawartość Liczba prób Gmina Kęsowo boru miedzi manganu żelaza cynku N Ś W N Ś W N Ś W N Ś W N Ś W 8 1 1 4 6 — — 10 — 2 5 3 3 6 1 36 38 41 39 5 52 36 40 56 4 10 Powiat 85 66 13 6 50 35 — 2 82 1 11 tucholski Województwo kujawsko100 82 13 5 53 43 4 2 97 1 12 pomorskie 1 Dane uzyskano z Okręgowej Stacji Chemiczno-Rolniczej w Bydgoszczy Tabela 4. Zawartość mikroelementów w glebie w gminie Kęsowo. Sołectwo (wieś) Zawartość boru miedzi manganu cynku żelaza Drożdżenica N Ś Ś Ś Ś Grochowo — — — — — Jeleńcz Ś N Ś N Ś Kęsowo N Ś Ś Ś Ś Oborowo N N Ś W Ś Pamiętowo N N Ś W Ś Piastoszyn N Ś Ś Ś N Przymuszewo N Ś Ś W Ś Wieszczyce - - - - - Żalno N Ś Ś Ś N Średnia dla gminy N Ś Ś Ś Ś Grochowo, Wieszczyce — brak danych Źródło: Dane pochodzą z Okręgowej Stacji Chemiczno-Rolniczej w Bydgoszczy 13 GMINA KĘSOWO Rys. 5. Stopień skażenia gleb gminy Kęsowo metalami ciężkimi. II.2.1.4. Zawartość metali ciężkich. Produkcja bezpiecznej dla zdrowia ludzi żywności zależy w znacznej mierze od stanu zanieczyszczenia gleb metalami ciężkimi. W wielu krajach Europy Zachodniej, także w Polsce wprowadzono tak zwane graniczne zawartości pierwiastków śladowych w glebach lub dopuszczalne zawartości metali ciężkich w ściekach dopuszczonych do rolniczego 14 PROGRAM OCHRONY ŚRODOWISKA wykorzystania. Wbrew obiegowym opiniom skażenie gleb pierwiastkami śladowymi w Polsce nie jest zjawiskiem powszechnym. Stężenie mogące stanowić potencjalne niebezpieczeństwo dla roślin stwierdza się jedynie w glebach dużych aglomeracji miejskich i terenów przemysłowych. W porównaniu z glebami innych krajów europejskich w naszym kraju przeważają jeszcze gleby o prawie nie naruszonych proporcjach zawartości metali ciężkich. Gleby gminy Kęsowo nie odbiegają od tej normy (rys. 5). II.2.1.5. Zawartość siarki siarczanowej. Siarka jest powszechnie występującym pierwiastkiem, zarówno w związkach organicznych jak i nieorganicznych. Gleby z dużą ilością substancji organicznej oraz wytworzone z wapieni zawierają wyższe koncentracje tego pierwiastka. W glebach mineralnych zawartość siarki waha się od 0,01 do 0,15%. Zwiększone stężenia siarki w glebach mogą występować w wyniku wprowadzenia jej związków z opadów atmosferycznych (głównie emisji przemysłowych), z nawozami organicznymi, niektórymi mineralnymi oraz z pestycydami. Opracowana przez IUNG w Puławach skala zawartości siarki siarczanowej w glebach określa stopień I jako zawartość niską, stopień II jako zawartość średnią i stopień III jako zawartość wysoką. Stopień IV wskazuje na zawartość podwyższoną w wyniku antropopresji i może stanowić zagrożenie dla upraw oraz zdrowia człowieka. W przypadku gleb gminy Kęsowo średni (II) stopień zawartości siarki siarczanowej odnotowano w sołectwach Piastoszyn, Obrowo i Jeleńcz, a bardzo wysoki (IV) w sołectwie Przymuszewo — rys. 6. Rys. 6. Stopień skażenia gleb gminy Kęsowo siarką siarczanową. 15 GMINA KĘSOWO II.2.1.6. Podsumowanie 1. W gminie Kęsowo w latach 1998 – 2002 poddano analizom chemicznym tylko 4% użytków rolnych, ten niewielki stopień przebadania gleb nie upoważnia do wyciągnięcia szeroko idących wniosków o poziomie zasobności czy skażenia gleb w odniesieniu do poszczególnych sołectw, a w konsekwencji do całej gminy. Na podstawie powyższych analiz można pokusić się tylko o bardzo ogólną charakterystykę areału gleb gminy Kęsowo. 2. Na omawianej powierzchni przeważają gleby o odczynie bardzo kwaśnym i kwaśnym – 41 % przebadanych gleb. 3. Aktualne dane wskazują, że analizowane gleby charakteryzują się wysoką zawartością fosforu i potasu co związane jest prawdopodobnie z odpowiednio stosowaną agrotechniką w 12 przebadanych gospodarstwach rolnych oraz dużymi niedoborami magnezu, z wyjątkiem gleb wsi Pamiętowo. 4. 47 % prób glebowych wykazało zbędność przeprowadzania procesu wapnowania. 5. Gleby gminy Kęsowo charakteryzuje niska zawartość boru co związane jest z przeważającym kwaśnym i lekko kwaśnym odczynem gleb oraz średnia zawartość takich mikroelementów jak: miedź, mangan, cynk, żelazo. 6. Zawartość siarki, choć podwyższona nie wykazuje istotnych przekroczeń norm, jedynie we wsi Przymuszewo analizy wykazały nadmierne skażenie gleb wskutek antropopresji. 7. Wartość zanieczyszczenia gleb metalami ciężkimi kształtuje się na poziomie tła geochemicznego i mieści się w przedziałach naturalnych wartości tych pierwiastków. II.2.2. Zagrożenia erozją (dr Roman Dysarz, dr inż. Mieczysław Stachowiak) Pod pojęciem erozji gleb rozumie się ich niszczenie. Może ono być dokonywane przez wodę, wiatr, śnieg i inne poruszające się ciała. W zależności od czynnika, który powoduje erozję rozróżniamy: erozję wodną (hydryczną), wietrzną (eoliczną), śniegową (niwalną) i lodowcową (glacjalną). Największe są rozmiary niszczenia gleby przez wodę i wiatr. Jeżeli wiatr narusza jedynie wierzchnie warstwy gleby, to woda może ją zniszczyć również pod powierzchnią. Na gruntach ornych i innych obszarach użytkowanych rolniczo erozja naturalna potęgowana jest przez działalność człowieka — mówimy wtedy o erozji przyspieszonej. Z drugiej jednak strony procesy erozyjne mogą być hamowane za pomocą zabiegów przeciwerozyjnych. W takich sytuacjach możemy mówić o erozji ograniczonej. Erozję powodowaną przez działalność człowieka nazywamy zmodyfikowaną, antropogeniczną. Różni się ona od naturalnej intensywnością i formą, i tak na przykład można mówić o erozji komunikacyjnej (drogowej, kolejowej), pastwiskowej, eksploatacyjnej i innych. Oprócz erozji glebę mogą niszczyć również inne czynniki — wskutek naruszenia spoistości warstw gleby może dojść do osuwania się (deserpcji) gruntu, pod wpływem działania mrozu może nastąpić niszczenie mrozowe (kriodestrukcja), a w wyniku zwiększonego uwilgotnienia gleby i równoczesnego działania mrozu może nastąpić zsuwanie się powierzchniowej warstwy gleby (soliflukcja) itd. Między zjawiskami erozji i destrukcji istnieją ścisłe związki. W związku z znacznym zróżnicowaniem rzeźby terenu gminy Kęsowo zagrożenie erozją gleb występuje na względnie dużym obszarze, chociaż poziom zagrożenia jest niewielki. W przypadku erozji wodnej są to zbocza obniżeń wytopiskowych, rynien subglacjalnych i dolin cieków (Kamionka, Kicz) o większym nachyleniu stref krawędziowych. Przestrzennie zagrożone obszary występują w okolicach: Obrowa, Kęsowa, Tuchółki, Ludwichowa, Adamkowa i Bralewnicy. Lokalnie może wystąpić erozja wąwozowa w stopniu średnim (III), przede wszystkim w południowej części gminy. W związku z luźnym podłożem na którym 16 PROGRAM OCHRONY ŚRODOWISKA rozwinęły się gleby są one również zagrożone erozją eoliczną. Obszary zagrożone tym typem erozji występują w formie płatów w centralnej i południowej części gminy (Żalno, Jeleńcz, Kęsowo, Ludwichowo). Działania zmierzające do wyeliminowania lub ograniczenia zagrożenia erozją gleb wymagają uprzedniego szczegółowego rozpoznania lokalizacji, typu i skali zjawiska (zamieszczone wyżej informacje nie są wystarczające!). Dopiero na tej podstawie można opracować odrębne projekty wdrożeniowe8. Zadania związane z problematyką erozji powinny być uwzględnione w opracowaniach takich jak „Studium uwarunkowań zagospodarowania przestrzennego…” i „Planach zagospodarowania przestrzennego…”. II.3. Zasoby surowców mineralnych (dr hab. inż. prof. zw. ATR Maciej Kordian Kumor) Teren gminy Kęsowo położony jest w jednostce Niecka Brzeżna, ciągnącą się na długości ponad 500 km na terenie Polski od wybrzeża koszalińskiego w kierunku południowowschodnim. Od południowego zachodu graniczy z wałem środkowopolskim, ciągnącym się na długości ponad 1000 km od cieśnin duńskich na północnym zachodzie i Karpat na południowym wschodzie. Jest to strefa słabo wypiętrzonego mezozoiku. Bezpośrednio przylega od zachodu do Wału Pomorskiego, który jest podzielony na trzy wyraźne segmenty przez uskoki między innymi uskok Czarnków-Tuchola. Utwory najmłodsze reprezentowane są przez osady zlodowacenia północnopolskiego (zlodowacenie Wisły). Pozostawiło ono po sobie najbardziej czytelne formy polodowcowe: pasma moren czołowych, ozy, kemy, drumliny, pola sandrowe, liczne jeziora polodowcowe, tak charakterystyczne dla obszaru powiatu. W strefie przypowierzchniowej powiatu tucholskiego zalegają utwory post glacjalne wykształcone głównie jako fluwioglacjalne i lodowcowe spoiste i niespoiste, miąższość ich dochodzi miejscami do 120 m. Generalnie teren geologicznie typowy dla obszarów glacjalnych niezaburzonych. Na obszarze gminy Kęsowo występują złoża naturalnych surowców mineralnych, głównie torfów i gytii. Kopalina na terenie gminy eksploatowana jest metodą odkrywkową. Metoda ta najogólniej polega na zdjęciu z powierzchni udokumentowanego złoża nadkładu (gleby i warstwy płonnej), a następnie stopniowym (poziomami eksploatacyjnymi) wydobywaniu kopaliny za pomocą sprzętu mechanicznego (koparek). W efekcie eksploatacji odkrywkowej powstają wyrobiska, niekiedy głębokie i zawodnione, co w efekcie prowadzi do mniejszej lub większej degradacji środowiska przyrodniczego i obniżenia walorów krajobrazowych terenu. W gminie są następujące czynne kopalnie surowców mineralnych: „Kęsowo I” pow. O,8 ha, kruszywo naturalne, zasoby 86 tys. ton „Piastoszyn I” pow. 15ha, gytia wapienna, zasoby 617 tys. ton, torf zasoby 101,2 tys. m3 Największe szkody w środowisku powoduje eksploatacja „dzika” surowców mineralnych, która odbywa się w miejscach przypadkowych, bez rozpoznania wielkości i zasięgu złoża. Wydobycie w takich miejscach, bez odpowiedniego sprzętu powoduje często naruszenia stabilności skarp dolin rzecznych, rynien jeziornych czy zniszczenie cennych form geomorfologicznych oraz powoduje powstawanie „ran” w krajobrazie. Wyrobiska te z czasem najczęściej stają się dzikimi miejscami wysypywania śmieci i odpadów. 8 Stosowanie zabiegów przeciwerozyjnych bez uprzedniego rozpoznania i opracowania programu wdrożeniowego może powodować skutek odwrotny do zamierzonego! 17 GMINA KĘSOWO II.4. Wody powierzchniowe (dr inż. Jacek Cieściński) Gmina Kęsowo położona jest w zlewniach trzech rzek w dorzeczu Brdy (rys. &). Południowo-zachodnia część gminy należy do zlewni Kamionki, niewielki północny fragment gminy do zlewni Raciąskiej Strugi, a pozostały obszar do zlewni Kiczy. Wykaz pól elementarnych III rzędu zlewni Brdy w granicach gminy podano w tabeli 5. Pod wodami w gminie znajduje się około 3,26% powierzchni (drugie miejsce w powiecie tucholskim). Kamionka Kamionka jest największym pod względem powierzchni zlewni dopływem Brdy. Odwadnia bowiem obszar o powierzchni 495,5 km2. Źródła rzeki znajdują się w okolicy Nieżychowic. Uchodzi do Zbiornika Koronowskiego w rejonie Gostycyna. W powiecie tucholskim stan czystości rzeki badany jest na stanowiskach zlokalizowanych w Kamienicy (6,0 km rzeki) oraz w Leontynowie (5,1 km rzeki). Zlewnia Kamionki (włącznie z fragmentem położonym w obrębie gminy Kęsowo) jest obszarem rolniczym, a lasy porastają jedynie najwyższe wzniesienia morenowe oraz sandr Brdy. Zasadniczy fragment zlewni Kamionki położony na terenie gminy Kęsowo (w okolicach Przymuszewa i Drożdzienicy) stanowią liczne bezimienne cieki naturalne oraz sztuczne rowy zasilające strugę o nazwie Wytrych. Struga ta poprzez jezioro Zaręba (południowa granica gminy) zasila Komionkę. Na terenie powiatu tucholskiego rzeka Kamionka klasyfikowana była w grupie wód ponadnormatywnie zanieczyszczonych. Pozaklasową koncentrację wykazywał chlorofil „a” oraz związki fosforu. Normie określonej dla najniższej z klas czystości nie sprostał także stan sanitarny. Wyniki kontroli prowadzonej w 2000 roku wskazują na redukcję zanieczyszczeń. O końcowej, nadal pozaklasowej ocenie czystości zdecydowały sporadyczne przekroczenia norm wyłącznie w odniesieniu do ilości chlorofilu „a”. Rzeka od miejscowości Pamiętowo płynie na wschód na granicy gminy. Raciąska Struga Za górny odcinek Raciąskiej Strugi uważana jest Struga Ciechocińska. Poniżej Jeziora Grochowskiego stanowiącego najbardziej na północ wysunięty fragment granicy gminy Kęsowo ciek ten przyjmuje wody z bifurkującego jeziora Wysockiego i nosi nazwę Raciąskiej Strugi. Drugie ramię wypływające z jeziora Wysockiego przepływa przez jezioro Śpierewnik do którego z kolei wpada Suska Struga. Odpływ z jeziora Śpierewnik łączy się z nurtem Raciąskiej Strugi w 4,8 km jej biegu. Rzeka uchodzi do Brdy w okolicy Nadolnej Karczmy, odwadniając obszar o powierzchni 231, 6 km2. Ocenę jakości wód rzeki prowadzono w oparciu o stanowiska: Silno – km 11,5 Raciąż – km 6,5 ujście do Brdy – km 0,6 dopływ z jez. Wysockiego Dotychczasowe badania wykazały, że rzeka prowadziła wody ponadnormatywnie obciążone związkami fosforu. Był to jedyny spośród oznaczonych wskaźników wykraczający poza wartości normatywne określone dla wód powierzchniowych. Na stanowisku ujściowym zawartość fosforanów ulegała redukcji, co pozwoliło na zakwalifikowanie tego odcinka rzeki do III klasy czystości wód. Kicz Kicz jest niewielkim prawobocznym dopływem Brdy, którego powierzchnia zlewni wynosi 98,7 km2. Wypływa na terenie gminy Kęsowo z jeziora Głęboczek położonego na północ od miejscowości Żalno, następnie na terenie gminy Kęsowo przepływa przez dwa jeziora Żalno i Tuchółka) natomiast uchodzi do Brdy w okolicy Tucholi. Do momentu uruchomienia w 1992 roku oczyszczalni dla Tucholi ten niewielki ciek stanowił główny odbiornik 18 PROGRAM OCHRONY ŚRODOWISKA nieoczyszczonych ścieków odprowadzanych z miasta i niekorzystnie wpływał na kształtowanie parametrów Brdy. Natomiast na jakość wód w odcinku powyżej Tucholi największy wpływ miały zanieczyszczenia obszarowe związane z użytkowaniem rolniczym terenów gminy Kęsowo i Tuchola. Rys. 7. Schemat podziału hydrograficznego gminy Kęsowo (według „Podział hydrograficzny Polski, IMGW, Warszawa, 1980, zmienione). 19 GMINA KĘSOWO Tabela 7. Wykaz pól zlewni elementarnych III rzędu w dorzeczach Brdy i Wdy na terenie gminy Kęsowo (według Choińskiego, 2002, zmienione). Gmina Numer pola Określenie zlewni elementarnej 236 Brda Powierzchnia pola* (km2) Kęsowo 21a Raciąska Struga do wypływu z Jeziora Grochowskiego 90,0 Kęsowo, Tuchola 28a Kicz do wypływu z Jeziora Tuchołka 50,2 Kęsowo, Tuchola, Gostycyn 28b Kicz od Jeziora Tuchołka do ujścia do Brdy 48,5 Razem pola zlewni elementarnych Brdy 188,7 * Powierzchnie pól w granicach dorzecza, a nie gminy! Wykaz większych jezior obecnych na terenie gminy Kęsowo zestawiono w tabeli 8. W ostatnich kilku latach żadne spośród nich nie było kontrolowane pod względem stanu jakości wód!9 Analiza cech morfometrycznych i sposobu zagospodarowania zlewni jezior w gminie Kęsowo w większości przypadków wskazuje na wysoką podatność jezior na degradację (III klasa). Tabela 8. Wykaz większych jezior obecnych na terenie gminy Kęsowo. Gmina Lp. Nazwa jeziora 1. Czarne (Drożdżenica) Kęsowo głębokość położenie powierzchnia objętość głębokość maksymalna (m n.p.m.) (ha) (tys. m3) średnia (m) (m) 129,4 5,89 2. Czarne (Kęsowo) 118,7 5,14 3. Głęboczek 117,1 16,0 4. Grochowskie 113,2 57,12 5. Kęsowo 111,8 20,99 6. Oborowo 117,2 14,55 7. Piastoszyn 114,0 8. Silno 113,2 9. Tuchółka 109,2 10. Zamkowe 114,9 11. Żalno 116,9 54,51 12. Jeleńcz 113,2 2,61 1555,5 5,0 2,2 45,24 Istotnym zagadnieniem jest dbałość o liczne na terenie gminy Kęsowo „oczka wodne”. Są one nie tylko ważnym składnikiem krajobrazu, lecz również ogólnego systemu retencjonowania wody. Niestety, dotąd nie zostały one zinwentaryzowane i ocenione, ani też nie sprecyzowano wobec nich programów ochronnych. Stan wód powierzchniowych w pewnym stopniu zależny jest też od systemu zabudowy hydrotechnicznej i sprawności jej funkcjonowania (melioracje!). W powiecie tucholskim już w połowie lat 90 opracowano program systemu retencjonowania wód. Z jego wdrożeniem jest jednak znacznie gorzej… 9 Pochodzące z drugiej połowy lat osiemdziesiątych informacje na temat klasy jakości wód niektórych jezior (Grochowskie, Tuchółka, Żalno i Piastoszyn) ze zrozumiałych względów obecnie nie mogą być brane pod uwagę. W przypadku wymienionych jezior ich wody sklasyfikowano jako pozanormatywne lub odpowiadające III klasie jakości. 20 PROGRAM OCHRONY ŚRODOWISKA Analiza dostępnych informacji o wodach powierzchniowych gminy Kęsowo pozwoliła na sformułowanie następujących wniosków: 1. Jednym z najważniejszych zagrożeń dla stanu wód, a zwłaszcza jezior jest proces eutrofizacji związany nadmiernym przeżyźnieniem wód spowodowanym migracją biogenów z obszaru zlewni. 2. Dalszy rozwój oczyszczania ścieków powinien iść w kierunku likwidacji nieszczelnych zbiorników bezodpływowych (szamba!) i zastąpienia ich urządzeniami spełniającymi standardy lub indywidualnymi systemami oczyszczania. 3. W przypadku obiektów intensywnej produkcji rolniczej (fermy zwierząt) należy ocenić i monitorować ich wpływ na środowisko (głównie wody powierzchniowe i podziemne, gleby, krajobraz). 4. Rozważnie decydować się na ewentualną dalszą zabudowę hydrotechniczną. Dotyczy to także programu zwiększania retencyjności w lasach i ochrony przeciwpożarowej poprzez podpiętrzanie cieków z przerwaniem ich ciągłości. Pierwszeństwo powinna mieć modernizacja już istniejących obiektów. II.5. Zasoby wód podziemnych (dr hab. inż. prof. zw. ATR Maciej Kordian Kumor) Na terenie gminy nie znajdują się obszary Głównych Zbiorników Wód Podziemnych (GZWP) wymagających szczególnej ochrony (Kleczkowski). W gminie brak jest głównych zbiorników wód podziemnych zaliczonych do obszarów OWO Obszary (wymagające) Wysokiej Ochrony lub ONO Obszary (wymagające) Najwyższej Ochrony. Badania jakości wód zwykłych podziemnych prowadzone są w Polsce od wielu lat. Ogółem w gminie Śliwice jest 17 studni głębinowych czynnych10. Ogólny wydatek czynnych ujęć wody pitnej, jaki został określony w poszczególnych pozwoleniach wodnoprawnych wynosi 503,3 m3/h. 16 studni ujmuje wody pitne z warstw czwartorzędowych, a jedna z trzeciorzędowych. Wszystkie studnie mają wyznaczoną strefę bezpośredniej ochrony sanitarnej. Analiza punktowych źródeł ścieków pod kątem ich oddziaływania na zasoby wód podziemnych oraz stopień rozwiązania gospodarki ściekowej pozwala na stwierdzenie, że wody podziemne pierwszego poziomu wodonośnego są zagrożone ściekami sanitarnymi i środkami chemicznymi stosowanymi w rolnictwie i leśnictwie. Generalnie można stwierdzić, że w gminie Kęsowo ujęcia wód pitnych z poziomu czwartorzędowego najczęściej nie charakteryzują się korzystnymi warunkami hydrogeologicznymi i naturalną warstwą ochronną izolującą poziom wód eksploatacyjnych od napływu wód z poziomów przypowierzchniowych, płytkich i potencjalnie zanieczyszczonych antropogenicznie. II.6. Zasoby flory i fauny (dr inż. Mieczysław Stachowiak) Podstawą wyceny wartości przyrodniczej terenu jest znajomość składu gatunkowego zasiedlającej go flory i fauny, stanowisk (rozmieszczenia) i stanu liczebnościowego występujących na nim poszczególnych gatunków, udziału wśród nich tak zwanych „elementów nieprzechodnich”11 i „wyspowych”12, a także zróżnicowania środowisk13 ze 10 Dane z Wojewódzkiego Archiwum Geologicznego. Inaczej krańcowych lub granicznych — osiągających na rozpatrywanym terenie granicę zwartego zasięgu. 12 Występujących na izolowanych stanowiskach, oddzielonych od strefy zwartego zasięgu przerwą dysjunkcyjną. 13 Ocenianego w kontekście udziału zidentyfikowanych fito- i zoocenoz. 11 21 GMINA KĘSOWO wskazaniem tych, które są wyłączne lub wyróżniające dla rozpatrywanego terenu. Bardzo ważne jest, aby informacje stanowiące podstawę oceny były aktualne14, a jednocześnie z poszczególnych fragmentów terenu pozyskane porównywalnymi metodami i z takim samym natężeniem (czasowym i przestrzennym). Jednostkami przestrzennymi do których odnosi się wyniki wartościowania przyrodniczego są jednoznacznie zdefiniowane pod względem lokalizacji kwadraty o boku 10 km (w przypadku wartościowania faunistycznego najczęściej są to kwadraty siatki współrzędnych prostokątnych w międzynarodowym systemie UTM15, a florystycznego — w systemie krajowym ATAPOL16). Bardzo dużym, niestety często popełnianym błędem jest utożsamianie wartości przyrodniczej terenu z faktem występowania na nim obszarów objętych prawnymi formami ochrony! Dane o zasobach flory gminy Kęsowo dostępne są w opisach taksacyjnych lasów, a także w (niestety, nielicznych) publikacjach specjalistycznych. Większość z nich odnosi się do gatunków roślin i zwierząt środowisk leśnych lub wodnych. W odniesieniu do innych typów środowisk, szczególnie polnych, ruderalnych i murawowych niemal zupełnie brak informacji! Dostępne informacje odnoszą się tylko do wybranych, na ogół niewielkich wycinków terenu, a ich kompletność nie zawsze odpowiada kryteriom stosowanym przy wycenie wartości przyrodniczej17. Należy zatem stwierdzić, że pod względem florystycznym i fitocenologicznym teren gminy Kęsowo rozpoznany jest nierównomiernie, a przez to bardzo słabo! Podobną sytuację notujemy w przypadku znajomości fauny. Na ogół niepełne informacje na jej temat w większej części dotyczą przedstawicieli gromad kręgowców (w szczególności ptaków), natomiast bezkręgowce gminy poznane są fragmentarycznie. Wiele danych faunistycznych wymaga potwierdzenia lub aktualizacji! W kontekście powyższych uwag stan poznania aktualnych zasobów flory i fauny gminy Kęsowo należy ocenić jako niedostateczny. W konsekwencji takiego stanu rzeczy zadaniem priorytetowym powinna być pilna weryfikacja zakorzenionego mitu o dużej wartości przyrodniczej terenu gminy, szczególnie w sytuacji, gdy obecnie blisko 30% jej powierzchni objęta jest różnymi formami ochrony prawnej (Obszar Chronionego Krajobrazu Doliny Kamionki, Obszar Chronionego Krajobrazu Doliny Sępolnej, użytki ekologiczne), a docelowo planuje się jej powiększenie (ponad 8300 ha ma być włączone do Krajeńskiego Parku Krajobrazowego) oraz wprowadzenie innych form ochrony przestrzennej (rezerwat biosfery „Bory Tucholskie”)! Z punktu widzenia regionalizacji geobotanicznej (Matuszkiewicz, 1993) praktycznie cała gmina Kęsowo położona jest w obrębie działu Brandenbursko – Wielkopolskiego i okręgu Złotowsko – Chojnickim (rys. 8). Granice jednostek geobotanicznych wyznaczono na podstawie różnic w składzie gatunkowym flor oraz udziale dominujących i charakterystycznych zespołów roślin. Analiza dostępnych informacji, że flora i fauna gminy Kęsowo pozostają pod wpływem oddziaływania z regionu Pradoliny ToruńskoEberswaldzkiej, przy czym oddziaływanie to jest słabe. Cechą wyróżniającą florę i faunę gminy jest podwyższony udział gatunków uznawanych za elementy subatlantyckie i południowe, wśród nich także takich, które występują na stanowiskach wyspowych lub osiągają granice zasięgu. Docierają tu też gatunki osiągające południową, zachodnią lub wschodnią granicę rozmieszczenia — ich udział jest jednak symboliczny (Ceynowa-Giełdon, 1993, Stachowiak, 1998, 2002). W przypadku wyników badań florystycznych i faunistycznych za aktualne zwykle uznaje się informacje uzyskane w okresie ostatniego ćwierćwiecza! 15 Universal Transverse Mercator System. 16 Siatka podziału obszaru kraju na kwadraty o powierzchni 100 km2 stosowana wyłącznie przez polskich botaników! 17 Fakt ten mocno akcentują też autorzy projektu „Planu ochrony Tucholskiego Parku Krajobrazowego”! 14 22 PROGRAM OCHRONY ŚRODOWISKA Rys. 8. Powiat tucholski na tle podziału geobotanicznego (według Matuszkiewicza, 1993, zmienione). II.7. Gospodarka wodno-ściekowa (dr inż. Grażyna Totczyk, inż. Ryszard Okoński) II.7.1. Gospodarka wodna Gmina Kęsowo zaopatrywana jest w wodę z dwóch niezależnych systemów wodociągowych mających ujęcia wody w Piastoszynie, które zaopatruje w wodę wsie: Piestoszyn, Żalno, Nowe Żalno, Grochowo (RSP) i Kęsowie, które zaopatruje w wodę wsie: Kęsowo, Jeleńcz, Brzuchowo, Wieszczyce, Adamkowo, Krajenki, Pamiętowo, Ludwichowo, Przymuszewo, Siciny, Drożdżenica, Bralewnica. Pozostałe miejscowości: Obrowo, Siciny, Sicinki, Tuchółka nie są podłączone do wodociągów gminnych. Mieszkańcy Sicinki i Tuchółki korzystają z wodociągów zakładowych. Mieszkańcy Obrowa zaopatrują się w wodę z indywidualnych studni zagrodowych. Długość gminnej sieci wodociągowej wynosi 81 km. Podłączonych do niej jest 742 budynków. Przeciętne roczne zużycie wody wynosi 19,4 m3/mieszkańca. Stopień zwodociągowania gminy wynosi około 96%. Ujęcie wody w Piastoszynie Ujęcia eksploatowane składa się z dwóch studni wierconych ujmujących wody czwartorzędowej warstwy wodonośnej: studnia nr 1 wykonana w 1967 r., o głębokości 18,5 m i maksymalnej wydajności Qmax = 30 m3/h 23 GMINA KĘSOWO studnia nr 2 wykonana w 1973 r., o głębokości 26,0 m i maksymalnej wydajności Qmax = 68 m3/h. Na ujęciu znajduje się zbiornik wyrównawczy o pojemności V = 200 l. Na terenie RSP Piastoszyn znajdują się dwie studnie wiercone, które są sprawne, lecz wyłączone z eksploatacji. RSP zaopatrywana jest w wodę z ujęcia wiejskiego. Wyłączone studnie mają głębokość 28,6 m i 22,7 m, a ich zasoby wynoszą 35 m3/h oraz 26 m3/h. Woda ze studni 1 i 2 na ujęciu gminnym charakteryzuje się zwiększoną zawartością związków żelaza i manganu wynoszącą odpowiednio 1,0 ÷ 4,4 mg Fe/dm3 i 0,05 ÷ 0,45 mg Mn/dm3. Podczas całego okresu eksploatacji ujęcia (to znaczy od 1967 r. ) woda charakteryzuje się stabilnym składem, nie budzącym zastrzeżeń. Woda przed dystrybucją wymaga uzdatniania poprzez procesy odżelaziania i odmanganiania. Odstąpiono od ustalenia strefy ochrony pośredniej. Ujęcie wody w Kęsowie Eksploatowane ujęcie wody w Kęsowie stanowią dwie studnie wiercone ujmujące wodę z utworów czwartorzędowych: studnia nr 1 wykonana w 1975 r., o głębokości 50 m i wydajności eksploatacyjnej Qmax = 105 m3/h; studnia nr 2 wykonana w 1979 r., o głębokości 54 m i wydajności eksploatacyjnej Qmax = 104 m3/h. Na ujęciu znajduje się zbiornik wyrównawczy. Indywidualne ujęcie wody posiada Gorzelnia w Kęsowie. Ujęcie to stanowi studnia wiercona o głębokości 26 m i wydajności ok. 2,9 m3/h. Na terenie wsi Kęsowo znajdowała się studnia wiercona, która obecnie została zlikwidowana (brak bliższych danych!). Zlikwidowana studnia miała głębokość 24 m i była wykonana dla Szkoły Rachunkowości Rolnej. Ujmowana woda (również na ujęciu indywidualnym) charakteryzuje się zwiększoną zawartością związków żelaza i manganu wynoszącą odpowiednio 0,4 ÷ 3,0 mg Fe/dm3 i 0,05 ÷ 0,15 mg Mn/dm3. Na przestrzeni lat eksploatacji ujęcia zmienna jest także zawartość amoniaku — od 0,34 mg/dm3 (na początku okresu eksploatacji) do 0,02÷ 0,06 mg /dm3 w ostatnich latach (1997 – 1999). Jego stężenie zawsze jest jednak niższe od wartości dopuszczalnej (0,5 mg /dm3). Woda przed dystrybucją wymaga uzdatniania poprzez procesy odżelaziania i odmanganiania. Odstąpiono od ustalenia strefy ochrony pośredniej. II.7.2. Gospodarka ściekowa W gminie Kęsowo długość sieci kanalizacyjnej wynosi 53,6 km, w tym 15,5 km to sieć grawitacyjna, a 38,1 km tłoczna. Kanalizacja z terenu gminy jest połączona z kolektorem biegnącym ze wsi Bladowo (gmina Tuchola) do oczyszczalni ścieków w Tucholi. Na pozostałym terenie gminy ścieki gromadzone są w szambach, a następnie okresowo wywożone do punktu zlewnego ścieków. Do kanalizacji podłączonych jest 381 budynków. Stopień skanalizowania gminy wynosi 92%. W gminie znajduje się 19 przepompowni ścieków i 3 punkty zlewne (w Tuchółce, Kęsowie, Piastoszynie). W gospodarstwach obornik składowany jest na stałych składowiskach, niekiedy z betonowym podłożem i studzienkami na odcieki gnojówki. Obornik wywożony jest okresowo na pola uprawne lub składowiska. Gnojowica lub gnojówka gromadzona jest w zbiornikach i stamtąd okresowo również wywożona na pola. Na terenie gminy znajdują się następujące obiekty gospodarki ściekowej: we wsi Kęsowo znajduje się Gorzelnia posiadająca własną oczyszczalnię — odstojniki ścieków, we wsi Piastoszyn znajduje się gospodarstwo RSP, które posiada własną oczyszczalnię ścieków (brak dokładnych danych). 24 PROGRAM OCHRONY ŚRODOWISKA II.8. Zanieczyszczenia powietrza (dr inż. Kazimierz Żarski) Na terenie gminy Kęsowo brak uciążliwych, emitujących substancje o wysokim stopniu toksyczności dużych zakładów przemysłowych. Z tego powodu w rozdziale tym dokonano uproszczonego bilansu emisji zanieczyszczeń powietrza powodowanych przede wszystkim spalaniem paliw do celów grzewczych i technologicznych. Czynnikiem w najwyższym stopniu zanieczyszczającym powietrze w gminie Kęsowo jest spalanie węgla kamiennego. Spalanie drewna jako tak zwanej biomasy zamyka bilans dwutlenku węgla, a niewielkie ilości pyłu i innych zanieczyszczeń jakie podczas tego procesu powstają są praktycznie pomijalne i pozwalają uznać drewno jako paliwo przyjazne dla środowiska. W tabeli 9 przedstawiono oszacowaną roczną emisję zanieczyszczeń w gminie Kęsowo. Tabela 9. Roczna emisja zanieczyszczeń w gminie Kęsowo. Lp. Zanieczyszczenie 1 2 3 4 5 6 7 8 Pył Sadza Tlenek węgla Dwutlenek węgla Dwutlenek siarki Tlenki azotu Węglowodory Benzo()piren węgiel 13,54 6,82 74,42 1369,24 11,91 0,74 20,99 8,19 Emisja [t/rok] olej lekki drewno 0,00 19,32 0,00 0,00 0,27 92.87 547,97 8469,29 1,07 0,00 0,68 6,69 0,76 52,00 0,00 0,00 razem 32,86 6,82 167,55 10386,49 12,97 8,12 73,75 8,19 Przedstawione dane wskazują, że zanieczyszczenia będące skutkiem spalania paliw są znacznie mniejsze niż przewidują obowiązujące akty prawne (klasa I oddziaływania). Jedynie pył zawieszony zbliża się do wartości dopuszczalnych, przy czym wynik ten prawdopodobnie obciążony jest błędem spowodowanym oddziaływaniem innych zjawisk zanieczyszczających powietrze niż tylko spalanie paliw. W świetle oceny stanu zanieczyszczenia powietrza w województwie kujawskopomorskim wykonanej w 2002 roku przez WIOŚ w Bydgoszczy wynika, że teren gminy Kęsowo zaliczono do klasy A (gdzie żadna substancja zanieczyszczająca powietrze nie przekracza dopuszczalnych norm) zarówno ze względu na ochronę zdrowia, jak i roślin. Jednocześnie wskazano na potrzebę wzmocnienia systemu oceny zanieczyszczeń powietrza — służyć temu ma planowane uruchomienie stacji monitoringu w Woziwodzie (gmina Tuchola). II.9. Ochrona przyrody (dr inż. Mieczysław Stachowiak) Około 30% terenu gminy Kęsowo objęte jest prawnymi powierzchniowymi formami ochrony przyrody (tabela 10). Oprócz nich obecnych jest 8 pomników przyrody (tabela 11). Tabela 10. Powierzchnia (w ha) objęta różnymi formami ochrony przyrody w gminie Kęsowo. Gmina Rezerwaty Parki krajobrazowe Obszary chronionego krajobrazu Użytki ekologiczne Zespoły przyrodniczokrajobrazowe Razem Śliwice — — 3750 59,82 — 3809,82 25 GMINA KĘSOWO Powiat 2079,10 26242,31 34150 942,83 667,00 64081,24 Tabela 11. Liczba i powierzchnia użytków ekologicznych (ha) na terenie gminy Kęsowo. Gmina Liczba Powierzchnia (ha) Kęsowo 17 59,82 Powiat 413 942,83 Tabela 12. Liczba i rodzaje pomników przyrody w gminie Kęsowo. Liczba pomników przyrody według typów (istniejące/projektowane) Gmina Drzewa i grupy drzew Kęsowo 8 Razem w powiecie 163/16 Aleje drzew Głazy narzutowe Stanowiska florystyczne Źródliska Razem w gminach 8 4 9/2 2 1 179/18 Oprócz formalnych powierzchniowych form ochrony przyrody w gminie Kęsowo obecne są tereny objęte ochroną nieformalną w postaci lasów ochronnych i siedlisk chronionych. Za ochronne uznano 104 ha lasów, z tego lasy wodochronne zajmują 99 ha, a glebochronne 5 ha. Od kilkunastu lat czynione są starania o utworzenie na terenie regionu Borów Tucholskich Rezerwatu Biosfery „Bory Tucholskie”. Autorzy projektu w całości zaliczyli powiat tucholski (a przez to gminę Kęsowo) do tak zwanej „strefy tranzytowej”, do „strefy buforowej” obszary parków krajobrazowych Tucholskiego i Wdeckiego, a do strefy „rdzeniowej” rezerwaty przyrody18: „Dolina rzeki Brdy”, „Bagna nad Stążką” i „Źródła rzeki Stążki”. Należy tu jednak powiedzieć, że rezerwat biosfery jest tylko formą uznaniową nie powodującą zdefiniowanych skutków prawnych — ta forma ochrony może być jednak z powodzeniem wykorzystana jako znaczący element promocji gminy. Istotnym zagrożeniem dla istniejących form powierzchniowej ochrony przyrody, szczególnie parków krajobrazowych jest niekontrolowany rozwój osadnictwa letniskowego. Aby zagrożenie to wyeliminować, należy bezwzględnie przestrzegać postanowień miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego, a w przypadku stwierdzenia samowoli budowlanej nakazać rozbiórkę nielegalnych obiektów i usunięcie szkód środowiskowych! II.10. Gospodarka leśna (mgr inż. Adam Wenda) II.10.1. Zasoby leśne gminy Kęsowo Lesistość gminy Kęsowo (według powszechnej ewidencji gruntów na dzień 1.01.2004 r.) wynosi 11,4%, co daje jej drugie miejsce w powiecie tucholskim. Stanowi ją powierzchnia lasów 1244 ha (w tym zawarte są grunty związane z gospodarką leśną jak: drogi, linie 18 Na uwagę zasługuje fakt nie zaliczenia do strefy rdzeniowej chronionego od ponad 150 lat rezerwatu „Cisy Staropolskie im. L. Wyczółkowskiego” — jednego z najcenniejszych, a jednocześnie najlepiej zbadanych w regionie Borów tucholskich! 26 PROGRAM OCHRONY ŚRODOWISKA energetyczne biegnące przez tereny leśne, grunty pod różnymi obiektami służącymi gospodarce leśnej). Powierzchni leśnej jest na terenie gminy Kęsowo 1195 ha (według danych z nadleśnictw oraz planów urządzania lasów nie stanowiących własności Skarbu Państwa). Występują jeszcze pewne rozbieżności pomiędzy danymi źródłowymi z nadleśnictw i planów, a powszechną ewidencją gruntów. Wskazana jest szczegółowa aktualizacja tej ostatniej. W Gminie Kęsowo przeważająca większość lasów jest własnością Skarbu Państwa (77,2%). Jest to większy odsetek niż w skali całego kraju (81,7%), ale mniejszy jak powiatu tucholskiego (87,2%). Taka struktura jest korzystna, gdyż stan lasów będących własnością Skarbu Państwa jest generalnie lepszy aniżeli lasów prywatnych. Lasy Skarbu Państwa w Gminie Kęsowo są w większości zarządzane przez PGL Lasy Państwowe (98,3%) przez nadleśnictwa Tuchola i Zamrzenica. Niewielka powierzchnia jest we władaniu innych podmiotów Skarbu Państwa. Własność osób fizycznych stanowi 20,0%, gminy 2,5%, spółdzielni 0,2%. Poza miastem Tuchola gmina Kęsowo posiada największy odsetek lasów stanowiących własność prywatną. Lasy nie stanowiące własności Skarbu Państwa są nadzorowane przez Starostę Tucholskiego, który na mocy ustawy o lasach powierzył część zadań z zakresu nadzoru nadleśniczemu nadleśnictwa Tuchola, zapewniając w 2004 roku środki na pokrycie kosztów nadzoru w wysokości 11 zł/ha. Stawka w tej wysokości nie pokrywa jednak ponoszonych przez nadleśnictwo rzeczywistych kosztów. Lasy zarządzane przez PGL LP prowadzą gospodarkę leśną na podstawie planów urządzania lasów, sporządzanych cyklicznie z zachowaniem ciągłości na okresy 10- letnie i zatwierdzanych przez ministra środowiska, przy czym okresy te dla każdego nadleśnictwa zaczynają się w innym roku. Lasy nie stanowiące własności Skarbu Państwa w większości posiadają opracowane uproszczone plany urządzania lasów zatwierdzone przez wojewodę. W Gminie Kęsowo udział poszczególnych typów siedliskowych lasu kształtuje się następująco, (według wzrastającej żyzności i wilgotności): Bśw – 1,1%, BMśw – 19,3%, BMw – 0,5%, BMb – 0,7% LMśw – 52,0%, LMw – 1,5%, LMb – 0,5%, Lśw – 4,7%, Lw – 3,8%, Ol – 11,1%, pozostałe – 4,8%. Udział najuboższych siedlisk borowych (Bs, Bśw) przekracza niewiele ponad 1%, natomiast udział siedlisk lasowych wynosi 62,5%, co świadczy o dobrych możliwościach produkcyjnych lasów gminy. Warunki siedliskowe lasów gminy są najkorzystniejsze w skali całego powiatu tucholskiego. Z jakością siedlisk skorelowany jest skład gatunkowy drzewostanów. W Kęsowie, jako jedynej gminie powiatu tucholskiego nie dostrzega się dominującej pozycji sosny. Niemniej jej udział jest jeszcze zbyt wysoki w stosunku do potencjalnych możliwości siedlisk. Jest to skutkiem świadomej gospodarki leśnej w przeszłości, preferującej wprowadzanie upraw sosnowych z uwagi na dużą dynamikę wzrostu, produkcyjność, jakość i przydatność gospodarczą drewna tego gatunku, pomimo występowania warunków siedliskowych dla bardziej wymagających gatunków liściastych jak dąb czy buk. 27 GMINA KĘSOWO Jako gatunek główny sosna pospolita (Pinus sylvestris) zajmuje na terenie gminy 47,3% powierzchni. Następnym gatunkiem jest brzoza brodawkowata (Betula verrucosa) z 17% udziałem. Kolejne miejsca zajmują olsza czarna (Alnus glutinosa) – 13,8% oraz dąb szypułkowy i bezszypułkowy (Qercus robur i petraea) – 9,6%, świerk pospolity (Picea abies) — 3,4%, Buk zwyczajny — 0,4%, pozostałe gatunki łącznie — 8,5%. W poszczególnych wsiach udział gatunków nie jest jednakowy, stanowi zasadniczo odzwierciedlenie jakości gleb i siedlisk leśnych. Orientacyjnie około 10% (na podstawie danych dotyczących RDLP w Toruniu) drzewostanów, wykazuje niezgodność składu gatunkowego z potencjalnym siedliskiem, ustalonym w drodze urządzeniowych prac glebowych i siedliskowych. Drzewostany te wymagają przebudowy. Przyjmuje się, że takie drzewostany o dobrej jakości technicznej należy przebudowywać w drodze cięć rębnych po osiągnięciu przez gatunki główne wieku rębności. W przypadku drzewostanów słabej jakości wskazane jest rozpoczęcie ich przebudowy jeszcze przed osiągnięciem wieku rębności. Kwalifikowanie drzewostanów do przebudowy odbywać się powinno w ramach sporządzania planów urządzania lasu. Poza cięciami rębnymi do przebudowy powinno się wykorzystywać również uzupełnienia, cięcia pielęgnacyjne, wprowadzanie podsadzeń produkcyjnych, odnowienia naturalne, i inne zabiegi hodowlane, wykonywane w ciągu życia drzewostanu. Największy udział mają drzewostany starsze ponad 80 lat – 24,5%. Podobny udział mają drzewostany młodsze(21 – 40 lat) – 23,2 % i średniowiekowe(41 – 60 lat) – 22,6%. Korzystnie przedstawia się udział lasów najmłodszych – w pierwszej klasie wieku (1 – 20 lat), których jest 10,5%. Świadczy to o zrównoważonej, a nawet nieco zbyt ostrożnej eksploatacji zasobów drzewnych,. Orientacyjny przeciętny wiek drzewostanów powiatu kształtuje się na poziomie 56 lat. Pozytywne jest to że praktycznie każdy nowy 10–letni cykl sporządzania planu urządzania lasu wykazuje, że wiek ten wzrasta. W poszczególnych gminach powiatu przeciętny wiek waha się od 53 do 60 lat, nie ma więc istotnego zróżnicowania. Przeciętna orientacyjna zasobność drzewostanów to ok. 215 m3 / ha. Bardzo istotny wpływ na omawiane wskaźniki ma udział lasów niepaństwowych w całości, ponieważ lasy te są zdecydowanie młodsze i w gorszej kondycji jak zarządzane przez PGL LP. Orientacyjny przeciętny wiek lasów niepaństwowych wynosi 36 lat, a zasobność około 135,3 m3/ha. Lasy te na powierzchni 258 ha stanowią własność 195 osób lub instytucji niepaństwowych. Wynika stąd bardzo duże ich rozdrobnienie. Przeciętna powierzchnia dla jednego właściciela wynosi w gminie tylko 1,32 ha. Jest ona najmniejsza wśród wszystkich gmin powiatu tucholskiego. Powierzchnia indywidualnej własności lasu waha się od 0,02 ha do 17,79 ha Rozdrobnienie prywatnej własności leśnej nie wpływa korzystnie na poziom gospodarowania, tym bardziej jeżeli stanowi tylko marginalny dodatek do prowadzonego gospodarstwa rolnego. Gorszy stan lasów niepaństwowych ma również przyczyny obiektywne, takie jak gorszy układ siedliskowy oraz fakt, że większość z nich to pierwsze pokolenie lasu na gruncie porolnym, gdzie brak wielu składników mikroflory i mikrofauny występującej w glebach leśnych, a niezbędnej do dobrego rozwoju drzew i krzewów oraz wzmagających odporność lasu na zagrożenia chorobami. Z tym wiąże się krótszy okres życia i wcześniejszy moment rozpadu drzewostanu. II.10.2. Zagrożenia dla lasów Najistotniejsze zagrożenia dla lasów powiatu to: pożary, którym sprzyja skład gatunkowy drzewostanów i słabe uwilgotnienie siedlisk masowe pojawy szkodliwych owadów (brudnicy mniszki, strzygoni choinówki, paprocha cetyniaka, boreczników) choroby grzybowe, szczególnie na gruntach porolnych szkody od zwierzyny łownej 28 PROGRAM OCHRONY ŚRODOWISKA nadmierna penetracja turystyczna II.11. Rolnictwo (dr inż. Mieczysław Stachowiak) Rolnictwo jest tą sferą działalności gospodarczej, która w sposób istotny wpływa na stan środowiska. W gminie Kęsowo rolnictwo jest jedną z podstawowych form zagospodarowania i użytkowania przestrzeni. Z punktu widzenia ochrony środowiska najbardziej znaczącymi negatywnymi skutkami oddziaływania rolnictwa na środowisko są: degeneracja i degradacja pokrywy glebowej (zanieczyszczenie chemiczne, procesy erozyjne — szerzej zagadnienia te omówiono w rozdziale II.2), zanieczyszczenia wód powierzchniowych i podziemnych (spływy obszarowe i źródła punktowe — zagadnienia te omówiono w rozdziałach II.4), zanieczyszczenia powietrza odorami. Doceniając znaczenie rolnictwa jako sprawcy potencjalnych szkód w środowisku opracowano odrębne programy zmierzające do ograniczenia środowiskowych skutków tej gałęzi gospodarowania, między innymi Krajowy Program Rolnośrodowiskowy (patrz też: rozdział I.3, pkt 7). Wobec małej dostępności danych skutki oddziaływania rolnictwa na środowisko w gminie Kęsowo są trudne do oszacowania, jednak na podstawie stanu zanieczyszczenia gleb i jakości wód powierzchniowych można sądzić, że nie są one duże. Nie występuje tu na przykład problem nadmiernego zanieczyszczenia gleb i wód azotanami (Polak, Kentzer, 2001; patrz też: tak zwana „Dyrektywa Azotanowa” — 91/676/EWG z dnia 12 grudnia 1991). Na terenie gminy Kęsowo obecnych jest kilka niedużych ferm zwierząt. Niestety, ułomność obowiązujących regulacji prawnych, administracyjnych i obiegu informacji praktycznie uniemożliwia uzyskanie pełnych i wiarygodnych danych o wykorzystywanych przez nie technologiach, faktycznym rozmiarze produkcji i skali jej oddziaływania na środowisko! Według dostępnych danych wszystkie fermy korzystają z technologii ściołowych, a odchody zwierząt (obornik, gnojówka) zagospodarowywane są na własne potrzeby nawozowe. II.12. Klimat akustyczny — zagrożenia hałasem (dr inż. Mieczysław Stachowiak) Zgodnie z ustawą Prawo Ochrony Środowiska z 2001 roku (z późniejszymi zmianami) hałasem nazywa się zakłócenia akustyczne o częstotliwości drgań w zakresie 16 Hz – 16000 Hz działające w sposób nieprzyjemny, dokuczliwy lub szkodliwy na organizm człowieka. W zależności od źródła wyróżnia się dwie podstawowe kategorie hałasu: komunikacyjny (drogowy, kolejowy i lotniczy) oraz przemysłowy — tworzony przez źródła znajdujące się na terenie zakładów przemysłowych, wytwórczych i rzemieślniczych (jego charakterystyka zależy od rodzaju produkcji, stosowanych maszyn, wentylacji, a także rodzaju i jakości urządzeń ograniczających emisją hałasu do środowiska). Kryterium klasyfikacji terenów z punktu widzenia ochrony środowiska przed zanieczyszczeniami akustycznymi stanowi dopuszczalne natężenie dźwięku na danym terenie lub stwierdzenie o braku potrzeby ochrony danego terenu (nie przypisuje się mu poziomu dopuszczalnego). Dopuszczalne poziomy hałasu na terenach o różnych funkcjach urbanistycznych określono w rozporządzeniu Ministra Ochrony Środowiska, Zasobów Naturalnych i Leśnictwa z dnia 13 maja 1998 roku w sprawie dopuszczalnych poziomów hałasu w środowisku (Dz. U. nr 66, poz. 436). Ustawa Prawo ochrony środowiska wprowadziła też pojęcie terenów zagrożonych hałasem, to znaczy takich, na których poziom natężenia hałasu jest przekroczony w stopniu wymagającym naprawy. Wartości progowe natężenia hałasu, których przekroczenie powoduje zaliczenie 29 GMINA KĘSOWO terenu do obszarów zagrożonych określono w rozporządzeniu Ministra Środowiska z dnia 9 stycznia 2002 r. (Dz. U. nr 8, poz. 81). Na terenie gminy Kęsowo nie stwierdzono dotąd występowania zanieczyszczeń hałasem. Istotnym źródłem hałasu może być jednak turystyka wodna, szczególnie podczas korzystania z silników motorowych (skutery wodne, motorówki, ślizgacze itp.). Aby przeciwdziałać tego typu zagrożeniom środowiska konieczne jest wyznaczenie stref i okresów ciszy, zwłaszcza na terenach objętych ochroną (parki krajobrazowe, obszary chronionego krajobrazu). II.13. Zagrożenia promieniowaniem elektromagnetycznym (dr inż. Mieczysław Stachowiak) W świetle dostępnych danych (Raporty o stanie środowiska województwa kujawskopomorskiego) zagrożenia promieniowaniem elektromagnetycznym na terenie gminy Kęsowo nie występują. II.14. Gospodarka odpadami Problematyka odpadów i gospodarowania nimi na terenie gminy Kęsowo stanowi przedmiot odrębnego, integralnie powiązanego z niniejszym opracowania — „Plan gospodarki odpadami dla gminy Kęsowo…”. II.15. Inne zagrożenia środowiska (dr inż. Mieczysław Stachowiak) Do innych zagrożeń środowiska zwykle zalicza się sytuacje nadzwyczajne, takie jak na przykład kolizje drogowe cystern przewożących substancje niebezpieczne, katastrofalne powodzie lub poważne awarie w zakładach przemysłowych powodujące zagrożenie dla zdrowia ludzi i środowiska. Przeciwdziałanie sytuacjom zagrożeń nadzwyczajnych oraz procedur postępowania w przypadku ich wystąpienia wymaga opracowania odrębnych programów i wchodzi w zakres działania wyspecjalizowanych służb (ratownictwa chemicznego, straży pożarnej, policji itp.). W przypadku gminy Kęsowo nadzwyczajne zagrożenia dla środowiska nie występują, chociaż nie można ich całkowicie wykluczyć, na przykład podczas transportu substancji niebezpiecznych drogami wojewódzkimi 237 i 240. III. Limit celów i priorytety programu ochrony środowiska dla gminy Kęsowo (dr inż. Mieczysław Stachowiak) Analiza aktualnego stanu środowiska gminy Kęsowo pozwoliła na zdefiniowanie głównych celów wdrażania programu ochrony środowiska w zadanej perspektywie czasowej (lata 2004 – 2010 i 2011 – 2020). Są nimi: poprawa lub przynajmniej utrzymanie obecnego stanu środowiska w celu zapewnienia wysokiej jakości życia mieszkańców oraz zwiększenia możliwości rozwoju gospodarczego i atrakcyjności gminy. Osiągnięcie głównych celów jest możliwe pod warunkiem przestrzegania zasad zrównoważonego rozwoju oraz realizacji założonych celów cząstkowych, którymi są: ukończenie porządkowania gospodarki wodno-ściekowej (do roku 2010), ochrona wód podziemnych przed zanieczyszczaniem (w tym inwentaryzacja i likwidacja nieczynnych studni) 30 PROGRAM OCHRONY ŚRODOWISKA poprawa jakości wód powierzchniowych, zwłaszcza jezior tak, aby w roku 2015 osiągnąć wartości odpowiadające II klasie czystości19 (zarówno pod względem sanitarnym, jak i fizyczno-chemicznym), ochrona gruntów przed erozją i przeciwdziałanie degradacji gleb (wymagane jest opracowanie odrębnego programu i projektów wdrożeniowych!), zwiększenie lesistości gminy zgodnie z przyjętym wskaźnikiem zalesień (zintensyfikowanie pozyskania gruntów przeznaczonych pod zalesienia!), ocena i wycena zasobów flory i fauny (zachowanie i kształtowanie różnorodności biologicznej — priorytet wojewódzki!), rozpoznanie zasobów i ochrona ochrona złóż kopalin przed niewłaściwą eksploatacją; rekultywacja wyrobisk po zakończeniu eksploatacji, wspieranie i wdrażanie Krajowego Programu Rolnośrodowiskowego oraz zaleceń Kodeksu Dobrej Praktyki Rolniczej, stworzenie systemu kontroli oddziaływania rolnictwa na środowisko, wdrożenie nowoczesnego systemu gospodarki odpadami (PGO), ograniczenie zanieczyszczeń powietrza przez eliminowanie tak zwanej „niskiej emisji”, współdziałanie z samorządami gmin ościennych w celu wypracowania wspólnej polityki ochrony środowiska i jej wdrażania. Rozwinięcie poszczególnych tez zawarto w następnych rozdziałach tego opracowania. IV. Kierunki działań w zakresie ochrony środowiska IV.1. Ochrona wód powierzchniowych (dr inż. Jacek Cieściński) Osiągnięcie skutecznej poprawy jakości zasobów wodnych wiąże się z koniecznością ścisłej współpracy wszystkich użytkowników obszarów, z których zasilane są wody powierzchniowe i podziemne. W założeniach programu ochrony wód śródlądowych niekwestionowanym priorytetem powinna być likwidacja zrzutu ścieków nieoczyszczonych i utrzymanie najwyższej skuteczności istniejących oczyszczalni. Prognozy w zakresie uregulowania problemu zanieczyszczeń punktowych są optymistyczne i wydają się być realne, natomiast rozwiązanie problemu zanieczyszczeń obszarowych będzie przebiegało prawdopodobnie wieloetapowo i w różnym tempie. Gospodarkę w zlewniach należy prowadzić w taki sposób, aby ograniczyć migrację nawozów i innych środków wykorzystywanych w rolnictwie. W tym celu poza stosowaniem odpowiedniej agrotechniki konieczne jest utrzymanie i kształtowanie naturalnych oraz półnaturalnych siedlisk, które powstrzymują migrację zanieczyszczeń (w tym związków biogennych użyźniających wody powierzchniowe i podziemne). Celemi strategicznymi ochrony wód powierzchniowych są: Utrzymanie lub przywrócenie jakości wód powierzchniowych zgodnie z wymaganymi standardami (docelowo II klasa czystości!). Zapewnienie mieszkańcom powiatu dostępu do wody o odpowiedniej jakości i ilości dla potrzeb gospodarczo-bytowych Rozwój infrastruktury technicznej ochrony środowiska (wodociągi i kanalizacja), szczególnie na terenach wiejskich. 19 Obowiązujące w Polsce normy stanowiące podstawę klasyfikacji jakości wód są w porównaniu z normami obowiązującymi w państwach zachodnich nadzwyczaj rygorystyczne! Można się spodziewać, że w najbliższym czasie zostaną skorygowane. 31 GMINA KĘSOWO Ich zrealizowanie oznacza, że wody powierzchniowe na wyznaczonych odcinkach lub akwenach powinny być przydatne do: wykorzystania w zbiorowym zaopatrzeniu w wodę do picia (Dyrektywa 75/440/EWG), celów kąpielowych (Dyrektywa 76/60/EWG), bytowania ryb łososiowatych lub przynajmniej karpiowatych (Dyrektywa 78/659/EWG), Ten długofalowy cel nie jest możliwy do osiągnięcia przed 2010 r., natomiast zgodnie z dyrektywą UE 2000/60/WE (tak zwaną Ramową Dyrektywą Wodną) powinien być zrealizowany do 2015 roku. Zadania wynikające z programu ochrony środowiska do roku 2010 i w perspektywie do roku 2020 w zakresie ochrony wód powierzchniowych zdefiniowano następująco (tabela 13): Tabela 13. Kierunki i harmonogram działań w zakresie ochrony wód powierzchniowych dla gminy Kęsowo. Lp. 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 32 Zadanie Czas realizacji Stworzenie bazy danych i sytemu wymiany informacji z zakresu gospodarki wodnej na obszarze gminy Kęsowo Całkowita likwidacja zrzutu ścieków nieoczyszczonych Inwentaryzacja i eliminacja nieszczelnych zbiorników gromadzenia ścieków (szamb), kontrola zagospodarowania ścieków gospodarczo-bytowych oraz osadów ściekowych na terenach wiejskich i nieskanalizowanych Eliminacja zanieczyszczeń wymywanych przez opady poprzez zorganizowany odbiór wód opadowych z terenów zurbanizowanych Eliminacja zagrożeń związanych z migracją odcieków z obszarów składowisk odpadów Inwentaryzacja i eliminacja tak zwanych „dzikich składowisk” jako źródła zanieczyszczeń wód powierzchniowych i podziemnych Inwentaryzacja ferm tuczu zwierząt; w przypadkach kwalifikujących się (powyżej 50 DJP) wykonanie procedur OOŚ Inwentaryzacja zanieczyszczeń obszarowych i punktowych pochodzących z działalności rolniczej Wprowadzanie programów rolno-środowiskowych na obszarach wiejskich Budowa obiektów małej retencji ze szczególną troską o zapewnienie warunków bytowania, rozmnażania i migracji organizmów wodnych. Opracowanie i wdrożenie zasad ochrony półnaturalnych siedlisk opartych na takich elementach krajobrazu, które powstrzymują migrację zanieczyszczeń (zakrzewienia, zadrzewienia śródpolne, miedze) Opracowanie strategii gospodarczego wykorzystania wód powierzchniowych na terenie gminy. W związku z obecnym i perspektywicznym rozwojem turystki zorganizowanej i niezorganizowanej na terenie gminy opracowanie i wdrożenie rozwiązań zabezpieczających wody przed degradacją. Opracowanie strategii współpracy z gminami sąsiednimi w celu szybkiego rozwiązania problemu zanieczyszczenia współużytkowanych zlewni. 2004 – 2007 2004 – 2010 2004 – 2010 2010 – 2020 2004 – 2010 2004 – 2010 2004 – 2007 2004 – 2008 2004 – 2015 2004 – 2020 2004 – 2020 2004 – 2008 2004 – 2010 2004 – 2008 PROGRAM OCHRONY ŚRODOWISKA IV.2. Ochrona wód podziemnych (dr hab. inż. prof. zw. ATR Maciej Kordian Kumor) Kierunki działań w zakresie ochrony wód podziemnych na lata 2004 – 2010 zdefiniowano w tabeli 14. Tabela 14. Kierunki działań i zadania w zakresie ochrony wód podziemnych do roku 2010. Kierunki działań Uaktualnienie stanu prawnego wszystkich studni zaopatrujących ludność gminy Kęsowo w wodę pitną Inwentaryzacja i monitoring wszystkich czynnych ujęć i bieżąca analiza jakości wód, nie rzadziej niż raz w roku Opracowanie gminnego bilansu zużycia wód głębinowych i potrzeb perspektywicznego rozwoju Likwidacja nieczynnych studni Racjonalne gospodarowanie zasobami wody pitnej, analiza jakości wód pitnych i potrzeby budowy dodatkowych ujęć lub nowego zagospodarowania istniejących Maksymalne ograniczenie lokalizacji obiektów mogących zanieczyszczać wody podziemne w strefie zasobowej ujęć wód pitnych Opracowanie gminnej mapy jakości podziemnych wód pitnych i ich zagrożeń Prowadzenie okresowych badań jakości wód pitnych, gleby i ziemi w strefie zasobowej ujęć wód podziemnych; Ustalenie i wybór ujęć awaryjnych na wypadek nadzwyczajnych zagrożeń, ich ochrony, uruchomienie odpowiedniej procedury Rola samorządu Źródła finansowania powiatowego Działania inwestycyjne Inicjatywa samorządu Środki własne Kontrola, określanie bezpiecznych i racjonalnych Środki własne, warunków eksploatacji ujęć WFOŚiGW wody pitnej Inicjowanie zasad racjonalnego zużycia wody, Gmina Kęsowo, rozważanie budowy nowych Starostwo ujęć Inicjowanie, wspieranie zasad ochrony warstw Właściciele ujęć wodonośnych i zasobów wód podziemnych Działania pozainwestycyjne Jednostki realizujące lub współdziałające Podmioty gospodarcze eksploatujące ujęcie Podmioty gospodarcze eksploatujące ujęcie Starostwo Powiatowe Samorządy gmin Koordynacja w ramach „powiatowej polityki ochrony pitnych wód podziemnych” — Starostwo Powiatowe Określanie warunków zabudowy i zagospodarowania terenu z uwzględnieniem ochrony warstw wodonośnych wód pitnych — Starostwo, gminy, zainteresowane podmioty gospodarcze Inicjowanie — Starostwo Powiatowe Geolog Wojewódzki Zadanie własne PFOŚiGW, WFOŚiGW Wojewódzki Inspektorat Ochrony Środowiska Zadanie własne PFOŚiGW, WFOŚiGW Wojewódzki Inspektorat Ochrony Środowiska Wskazana powyżej charakterystyka możliwych zagrożeń i problemów wyznacza również kierunki ochrony wód podziemnych do 2020 r. Ogólnie sformułować można je następująco: 33 GMINA KĘSOWO Eliminacja lub ograniczenie wprowadzanego ze ściekami komunalnymi i przemysłowymi ładunku zanieczyszczeń do wód powierzchniowych, usuwanie przyczyn zanieczyszczenia wód podziemnych w szczególności pierwszego poziomu wodonośnego, w tym szczególnie pochodzących z rozproszonych indywidualnych źródeł oraz zanieczyszczeń obszarowych. IV.3. Gospodarka wodno–ściekowa (dr inż. Grażyna Totczyk, inż. Ryszard Okoński) Planowana w najbliższych latach gospodarka wodociągowa ma między innymi polegać na modernizacji stacji wodociągowej oraz sieci wodociągowej z ujęć w Kęsowie i Piastoszynie oraz na podłączeniu do sieci gminnej wodociągów zakładowych w Tuchółce. Posiadany przez gminę program rozwoju systemu kanalizacyjnego zakłada budowę sieci kanalizacji sanitarnej Żalno-Kęsowo-Jeleńcz. Poza tym planuje się budowę przyzagrodowych oczyszczalni ścieków dla terenów o rozproszonej zabudowie gospodarstw. Tabela 15. Zadania z zakresu gospodarki wodno-ściekowej dla gminy Kęsowo na lata 2004 – 2010 z perspektywą do roku 2020. L.p. Zadanie 1. Przebudowa stacji wodociągowej oraz sieci wodociągowej Kęsowo – Piastoszyn 2. Włączenie do wodociągu gminnego zakładowych wodociągów w Tuchółce 3. Budowa przydomowych oczyszczalni ścieków w gm. Kęsowo (33 szt) Charakter zadania Inwestycyjne Inwestycyjne Inwestycyjne Okres realizacji 2010 2010 2010 Efekty działań Zwiększenie zwodociągowania gminy, podniesienie standardu życia mieszkańców, poprawa efektywności eksploatacyjnej urządzeń, poprawa stanu technicznego sieci wodociągowej Zwiększenie zwodociągowania gminy, podniesienie standardu życia mieszkańców, Poprawa stanu sanitarnego terenu, zwiększenie standardu życia Szacunkowy koszt (zł) Realizatorzy 3000000 Urząd Gminy, przedsiębiorstwa wodociągowe, instytucje zewnętrzne Urząd Gminy, przedsiębiorstwa wodociągowe, instytucje zewnętrzne 330000 Urząd Gminy, przedsiębiorstwa wodociągowe, instytucje zewnętrzne IV.4. Ochrona powietrza (dr inż. Kazimierz Żarski) Ogólnie, stan czystości powietrza w gminie Kęsowo można uznać za zadowalający. Nie znaczy to, że w tej dziedzinie nie ma szans poprawy. Przyczyną dość dużej emisji zanieczyszczeń powietrza jest wiele źródeł ciepła spalających węgiel kamienny. Należy dążyć do maksymalnego zastąpienia węgla innym paliwem. Przy braku systemu gazowniczego pozostaje możliwość powszechniejszego wykorzystania biomasy: drewna bądź słomy, ale przy zapewnieniu odpowiedniej jej jakości i zastosowaniu urządzeń odpylających. Wskazane jest szersze rozpropagowanie małych kotłów do spalania drewna i odpadków drzewnych, zwłaszcza że koszt opalania drewnem jest relatywnie najmniejszy przy obecnym poziomie 34 PROGRAM OCHRONY ŚRODOWISKA cen nośników ciepła i energii. Z uwagi na wysoki koszt eksploatacji kotłowni olejowych te mogłyby być wykorzystywane tylko w obiektach użyteczności publicznej przy przejęciu ciężaru finansowania eksploatacji przez jednostki samorządu terytorialnego, budżetowe lub samofinansujące się. W dalszej perspektywie czasowej planuje się budowę sieci gazowniczej. IV.5. Kształtowanie systemu obszarów i obiektów chronionych (dr inż. Mieczysław Stachowiak) Niedostateczna znajomość zasobów flory i fauny gminy Kęsowo praktycznie uniemożliwia sformułowanie ukierunkowanych zaleceń ochronnych. Z tego powodu priorytetowym zadaniem na lata 2004 – 2010 (oraz następne) powinno być inicjowanie oraz wspieranie badań zmierzających do poznania i oceny wartości zasobów flory i fauny. Konsekwencją i naturalnym rozszerzeniem tych badań będzie również zwaloryzowanie terenu gminy pod kątem struktury i funkcjonowania krajobrazu. Wskazane jest utworzenie (w Tucholi) regionalnego centrum gromadzenia dokumentacji przyrodniczej (lub szerzej — o stanie środowiska) jako ośrodka inicjującego i koordynującego prace badawcze, a także upowszechniającego wiedzę o przyrodzie regionu. Koszty realizacji zgłoszonych wyżej postulatów nie powinny przekroczyć kwot 150 tys. zł w skali rocznej i mogą być pokrywane na przykład z dotacji WFOŚiGW w Toruniu lub środków pozostających w gestii Wojewódzkiego Konserwatora Przyrody. Na realizację zdefiniowanych wyżej zadań możliwe jest też pozyskanie środków z Unii Europejskiej. Skutki wprowadzenia w życie uchwały podjętej przez Radę Gminy Kęsowo o włączeniu do obszaru Krajeńskiego Parku Krajobrazowego blisko 80% powierzchni gminy mogą w przyszłości okazać się fatalne, szczególnie dla sektora działalności rolniczej stanowiącego podstawę egzystencji gminy (zgodnie z zapisem „Strategii rozwoju gmin i powiatu tucholskiego…”!). Trzeba pamiętać o tym, że ogólnie dobry stan środowiska gminy jest efektem dotychczasowego sposobu gospodarowania. Próby zmiany tego sposobu lub ograniczenia nakazami definiowanymi w zaleceniach planów ochronnych mogą być powodem ostrego konfliktu społecznego, a skuteczność wprowadzenia w życie zakazów, nakazów i zaleceń z góry skazana jest na niepowodzenie… Bardzo ważnym zadaniem jest zatem wypracowanie kompromisowych zapisów dotyczących zasad ochrony i użytkowania terenu w planach ochrony Krajeńskiego Parku Krajobrazowego. Należy bowiem pamiętać o tym, że podstawowym celem tworzenia tego typu obiektów jest umożliwienie społeczeństwu korzystania z zasobów przyrody, a nie ograniczanie do nich dostępu! W odniesieniu do wału kemowego na terenie gminy Kęsowo należy rozważyć możliwość utworzenia nowej formy ochrony przyrody, jaką jest stanowisko dokumentacyjne. Teren gminy Kęsowo ze względu na zróżnicowaną rzeźbę, obecność licznych jezior i rozległych powierzchni leśnych jest bardzo atrakcyjny dla rozwoju turystyki. Atrakcyjność tą z pewnością podniesie utworzenie Rezerwatu Biosfery „Bory Tucholskie”, chociaż z formalnego punktu widzenia fakt ten będzie miał charakter czysto symboliczny. Istotnym problemem z punktu widzenia kształtowania systemu obszarów chronionych jest udostępnianie terenu pod zabudowę letniskową. Do zagadnień tych trzeba podchodzić bardzo ostrożnie, bowiem nawet niewielkie odstępstwo od obowiązujących zasad ochrony i zagospodarowania przestrzeni może nieść za sobą skutki wręcz niemożliwe do usunięcia. Rozbudowa infrastruktury turystycznej stwarza realne zagrożenia dla środowiska (ścieki, wzmożona penetracja, odpady itp.) i generuje dodatkowe, na ogół wysokie koszty związane z jej utrzymaniem, a teren zabudowany letniskowo często traci na swej atrakcyjności krajobrazowej! Wskazania dotyczące możliwości lokowania zabudowy letniskowej na terenie 35 GMINA KĘSOWO powiatu tucholskiego (w tym również gminy Kęsowo) oraz związane z tym potencjalne zagrożenia szerzej omówiono w rozdziale II.1. IV.6. Gospodarka leśna (mgr inż. Adam Wenda) Gospodarka leśna w Polsce jest bardzo szczegółowo uregulowana pod względem formalno prawnym, a jej głównym realizatorem są Lasy Państwowe. Poprzez generalnie wykonywany zlecony nadzór nad lasami niepaństwowymi to działanie przekłada się również na tę część zasobów leśnych kraju. Istnieją dosyć ograniczone możliwości prawno – organizacyjne bezpośredniego kształtowania gospodarki leśnej przez administrację powiatową, jak też samorządy gmin. Stąd ich rola przede wszystkim skupiać się powinna na „proleśnym” kształtowaniu miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego oraz udział we wszelkiego rodzaju gremiach opiniodawczych oraz wspólnych przedsięwzięciach z zakresu udostępniania lasu i eksponowania jego pozaprodukcyjnych funkcji. Bardzo istotna jest też rola powiatu i samorządu gminnego w kształtowaniu pozytywnej opinii społecznej na temat Lasów Państwowych, głównego realizatora proekologicznej polityki leśnej państwa. Może mieć to nieoceniony wpływ na zachowanie zdolności Lasów Państwowych do wypełniania różnorodnych funkcji lasów bez istotnego obciążania Budżetu Państwa. Program, szczególnie w części dotyczącej kierunków działań perspektywicznych został zdefiniowany w „Regionalnym Programie Operacyjnym Polityki Leśnej Państwa dla RDLP w Toruniu”. Jest to najbardziej miarodajny w tym zakresie dokument i dotyczy zarówno lasów Skarbu Państwa, jak i pozostałych na terenie województwa kujawsko-pomorskiego. Określa on również pewne ramy czasowe realizacji, które należy przełożyć na grunt realizacji programu ochrony środowiska dla powiatu i gmin powiatu tucholskiego. Z uwagi na to, że cele i zasady gospodarki leśnej są jednolite i dotyczą wszystkich lasów, nie wydaje się celowe różnicowanie zadań w programie ochrony środowiska dla poszczególnych gmin. Konkretny zakres czasowy działań można przewidywać na pewno w odniesieniu do zadania zalesiania gruntów porolnych (ten zdefiniowano w „Programie ochrony środowiska dla powiatu tucholskiego”). Inne zagadnienia wymagają ciągłego, konsekwentnego działania w długiej perspektywie czasowej wykraczającej nawet poza ramy zdefiniowanych programów. IV.7. Rolnictwo (dr inż. Mieczysław Stachowiak) W latach 2004 – 2010 działania samorządów lokalnych z zakresu ochrony środowiska w sektorze rolnictwa powinny polegać przede wszystkim na inicjowaniu, wspieraniu i wdrażaniu w życie zapisów Krajowego Programu Rolnośrodowiskowego (powiat tucholski, a tym samym gmina Kęsowo w skali województwa kujawsko-pomorskiego zakwalifikowany został do północno-zachodniej strefy priorytetowej, w której w latach 2004 – 2006 rolnicy będą mogli przystępować do realizacji płatnych działań na rzecz środowiska!) oraz Kodeksu Dobrej Praktyki Rolniczej. Preferowanym kierunkiem jest promocja systemów produkcji rolniczej zgodnej z lokalnymi uwarunkowaniami środowiskowymi. Należy tu jednak zwrócić uwagę na nieskuteczny system obiegu informacji o stanie produkcji rolniczej (roślinnej i zwierzęcej) między służbami rolną i ochrony środowiska w gminach i powiecie. Istniejący stan rzeczy praktycznie uniemożliwia monitorowanie wpływu rolnictwa na środowisko! 36 PROGRAM OCHRONY ŚRODOWISKA Kierunki działań zmierzających do minimalizowania negatywnych skutków oddziaływania sektora rolniczego na środowisko opisano już w innych rozdziałach tego opracowania. W tym jednak przypadku dwa są bardzo ważne i wymagają podkreślenia: opracowanie programu i konkretnych projektów zapobieganiu zjawisk erozji, ograniczenie zanieczyszczania wód i gleb. Osiągnięcie pozytywnego rezultatu wymaga aktywizacji całego społeczeństwa, między innymi na drodze edukacji nieformalnej, ale i realizacji zadań inwestycyjnych, takich jak na przykład szybkie ukończenie porządkowania gospodarki wodno-ściekowej w gminach, łącznie z budową płyt obornikowych z systemem odprowadzania i gromadzenia odcieków gnojówki oraz zbiorników na gnojówkę lub gnojowicę o pojemności umożliwiającej ich karencjonowanie. W tym miejscu należy też wspomnieć o braku systemu skutecznej kontroli nad praktycznym stosowaniem (nie dystrybucją!) środków chemicznej ochrony roślin — wypracowanie takiego wymaga rozwiązań systemowych! Najprostszym byłoby wprowadzenie obowiązku zwrotu opakowań po zużytych środkach (zgodnie z numeracją serii w ilości odpowiadającej zakupowi!), co także mogłoby w pewnym stopniu przyczynić się do sprawniejszego gospodarowania odpadami niebezpiecznymi. IV.8. Edukacja środowiskowa (dr inż. Mieczysław Stachowiak) Skuteczność realizacji zadań z zakresu ochrony środowiska w dużym stopniu zależy od ich zrozumienia, akceptacji i poparcia większej części społeczeństwa. Teza ta niemal bezpośrednio przekłada się na potrzebę stałego prowadzenia edukacji środowiskowej, i to nie tylko w odniesieniu do młodzieży szkolnej w ramach kształcenia formalnego, ale też powinna dotyczyć dorosłych poprzez system edukacji nieformalnej. W powiecie tucholskim system ten jest bardzo rozbudowany, ale też rozdrobniony (brak koordynacji!). Zadania edukacyjne nieformalne realizowane są przede wszystkim przez szkoły w ramach dodatkowych zajęć (jedna z form samodoskonalenia zawodowego nauczycieli). Na uwagę zasługuje działalność służb leśnych w takich ośrodkach jak Woziwoda i Gołąbek. Duży wkład w edukację środowiskową mają lokalne organizacje społeczne. Edukacja środowiskowa wpisana jest też między innymi w zakres działań statutowych zarządów parków krajobrazowych. Ujemną cechą dotychczasowej nieformalnej edukacji środowiskowej jest jej „akcyjność”. Za największe osiągnięcie lokalnej społeczności w dziedzinie edukacji środowiskowej należy uznać otwarcie w Tucholi w roku 2003 Wyższej Szkoły Zarządzania Środowiskiem oraz stałe utrzymywanie kształcenia w Zespole Szkół Leśnych i Agrotechnicznych. Zadania na najbliższe lata (2004 – 2010) w zakresie edukacji środowiskowej w skali nie tylko gminy Kęsowo, ale przede wszystkim powiatu tucholskiego powinny zmierzać w kierunku skoordynowania i zachowania ciągłości działań. Edukacją środowiskową należy objąć jak najszerszy krąg społeczeństwa przez popularyzowanie wiedzy o środowisku i formach dobrego gospodarowania (sektor rolniczy i leśny!). Funkcję ośrodka organizującego i koordynującego zadania z zakresu edukacji ekologicznej można by powierzyć proponowanemu do utworzenia regionalnemu centrum gromadzenia informacji o środowisku. V. Zdolności inwestycyjne jednostki administracyjnej (dr Marek Ramczyk) Sytuację finansową gminy Kęsowo najlepiej charakteryzują dane dotyczące jej budżetu. W tabeli 16 przedstawiono (w cenach bieżących) wielkość dochodów budżetu gminy osiągniętych w latach 2001 – 2003 i ich strukturę. Dane zaprezentowane w tabeli 16, dotyczące lat 2001 i 2002, uzyskano w Urzędzie Statystycznym w Bydgoszczy. 37 GMINA KĘSOWO Tabela 16. Dochody budżetu gminy Kęsowo osiągnięte w latach 2001 – 2003 (w cenach bieżących) i ich struktura Dochody budżetu gminy w roku Lp. Wyszczególnienie 2001 tys. zł % tys. zł % 1697,4 26,0 1757,6 25,0 podatek od osób prawnych 3,5 0,1 2,0 0,0 podatek od osób fizycznych 281,6 4,3 302,1 4,3 podatek od nieruchomości 351,5 5,4 441,3 6,3 Dochody własne 1. w tym: 2002 2. Dotacja celowe z budżetu państwa 799,8 12,3 1093,5 15,5 3. Subwencje ogólne 3346,8 51,3 3837,1 54,5 4. Pozostałe 676,4 10,4 349,9 5,0 Dochody ogółem 6520,4 100,00 7038,1 100,00 Z danych zaprezentowanych w tabeli 16 wynika, że w gminie Kęsowo dochody własne stanowiły w latach 2001 – 2002 zaledwie około 25% dochodów ogółem (średnio w kraju w gminach wskaźnik ten wynosił w 2001 roku około 50%, natomiast w 2002 roku około 45%). W latach 2001 – 2002 w dochodach gminy Kęsowo był bardzo niski udział dochodów z tytułu udziału w podatkach stanowiących dochód budżetu państwa (suma dochodów z tytułu udziału w podatkach dochodowych od osób fizycznych i prawnych). Wynosił on odpowiednio 4,4% i 4,3% (średnio w gminach w kraju wskaźnik ten wynosił w 2001 14,7% oraz w 2002 roku 11,9%). Niski poziom udziału w podatkach od osób prawnych świadczy o małej rentowności podmiotów gospodarczych prowadzących działalność gospodarczą na terenie gminy Kęsowo. W tabeli 17 przedstawiono (w cenach bieżących) wydatki budżetu gminy Kęsowo w latach 2001 – 2003. Dane zaprezentowane w tej tabeli, dotyczące lat 2001 i 2002, uzyskano w Urzędzie Statystycznym w Bydgoszczy. Tabela 17. Wydatki budżetu gminy Kęsowo poniesione w latach 2001 – 2003 (w cenach bieżących) i ich struktura Lp. 1. 2. 3. Wyszczególnienie Wydatki bieżące Wydatki majątkowe w tym inwestycyjne Pozostałe wydatki Wydatki ogółem Wynik finansowy (dochody – wydatki) Wydatki budżetu gminy poniesione w roku 2001 2002 tys. zł % tys. zł % 4306,6 62,1 4649,0 68,7 1686,0 24,3 2903,6 16,4 1686,0 24,3 2903,6 16,4 941,9 13,6 996,4 14,9 6934,5 100,0 8549,0 100,0 -414,1 -1510,9 Analiza danych zaprezentowanych w tabeli 17 pozwala stwierdzić, że w gminie Kęsowo rośnie udział wydatków inwestycyjnych w wydatkach ogółem. Należy podkreślić, że wskaźniki te są dużo wyższe niż średnio w gminach w kraju (średnio w gminach w kraju wydatki inwestycyjne stanowiły w latach 2001 – 2002 odpowiednio 19,1% i 17,2% wydatków ogółem). Istotnym wydaje się fakt, że w latach 2001 – 2002 gminy Kęsowo przewyższały jej dochody. Istniejący deficyt był pokrywany ze środków pochodzących z zaciągniętych pożyczek i kredytów. 38 PROGRAM OCHRONY ŚRODOWISKA Gmina nie sporządziła prognozy dochodów i wydatków budżetu gminy na lata następne. Nie można zatem określić jej możliwości z zakresie ponoszenia nakładów inwestycyjnych. Analiza i ocena ekonomiczna działalności samorządu gminy, przeprowadzona na podstawie danych dotyczących lat 2001 – 2003 oraz planowanych wielkości dochodów i wydatków budżetu w 2004 roku wykazała: 1. Gminę Kęsowo cechuje bardzo niski poziom przedsiębiorczości. Poza miejscowościami Kęsowo i Żalno przedsiębiorczość rozwinięta jest w bardzo małym stopniu. Powodem tego jest między innymi podmiejskie położenie gminy. Mieszkańcy gminy Kęsowo w znacznym stopniu korzystają w zakresie handlu, usług i miejsc pracy z oferty miasta Tuchola. 2. Gmina opracowała harmonogram rzeczowo-finansowy na lata 2000 – 2003, w którym wymieniono planowane do realizacji inwestycje z zakresu gospodarki wodociągowościekowej. 3. W gminie Kęsowo opracowano „Program rozwoju lokalnego 2004 – 2006” oraz „Program rozwoju lokalnego (projekty finansowane po 2006 roku)”, w których podano projekty lub zadania inwestycyjne, które będą realizowane w latach 2004 – 2006 oraz latach 2007 - 2012. 4. Dominującą funkcją gminy Kęsowo jest rolnictwo. Stosunkowo korzystne warunki przyrodnicze jego rozwoju oraz dosyć dobra struktura agrarna, będą powodowały utrzymywanie wiodącej roli rolnictwa w kolejnych latach. W gminie istnieje bardzo duży niedobór miejsc pracy poza rolnictwem. Niski wskaźnik przedsiębiorczości wskazuje, na potencjalnie rezerwy w zakresie powstawania nowych podmiotów gospodarczych. Są one niezbędne dla przejęcia części zatrudnionych w rolnictwie. Zwiększenie liczby miejsc pracy może nastąpić między innymi poprzez rozwój obsługi rolnictwa i przetwórstwa rolnego. 5. Gmina Kęsowo jako jedyna w powiecie tucholskim nie odgrywa jak na razie większej roli w obsłudze ruchu turystycznego. 6. Analiza zadań inwestycyjnych planowanych w najbliższych latach do realizacji wykazała, że na terenie gminy Kęsowo przywiązuje się szczególną uwagę do rozwoju infrastruktury, w tym przede wszystkim technicznej. 7. Dochody własne stanowiły w latach 2001 – 2002 około 25 % dochodów gminy ogółem. W dochodach gminy ogółem bardzo niska była także wielkość udziału w podatkach stanowiących dochód budżetu państwa. Wielkość udziału w podatkach stanowiących dochód budżetu państwa zależy od wysokości podatku płaconego przez osoby fizyczne i prawne. 8. W gminie Kęsowo rośnie udział wydatków inwestycyjnych w wydatkach ogółem. W latach 2001 – 2002 wydatki gminy przewyższały jej dochody. VI. Zarządzanie programem ochrony środowiska (dr inż. Mieczysław Stachowiak) Możliwość zrealizowania postulatów i zadań sprecyzowanych w Programie ochrony środowiska dla gminy Kęsowo uwarunkowana jest: pozyskaniem środków finansowych na realizację inwestycji służących ochronie środowiska, sprawnym zarządzaniem zasobami środowiska przez optymalne korzystanie z instrumentów prawno-administracyjnych, organizacyjnych i ekonomicznych otrzymaniem społecznego przyzwolenia i poparcia na wdrażanie programu ochrony środowiska. 39 GMINA KĘSOWO VI.1. Instrumenty realizacji programu ochrony środowiska VI.1.1. Instrumenty prawne i administracyjne Obowiązujące przepisy prawa określają między innymi instrumenty służące realizacji programów ochrony środowiska. Są nimi: pozwolenia, zgody i decyzje administracyjne (na przykład: na wprowadzanie do środowiska substancji lub energii, gospodarcze korzystanie ze środowiska, pozwolenia wodno-prawne na korzystanie z zasobów wód powierzchniowych i podziemnych, wprowadzanie ścieków do wód lub do ziemi, wytwarzanie odpadów, gospodarcze wykorzystanie odpadów, emitowanie hałasu, pól elektromagnetycznych oraz dotyczące możliwości lokowania obiektów zaliczonych do inwestycji mogących pogorszyć stan środowiska), koncesje geologiczne wydawane na poszukiwanie i eksploatację surowców mineralnych, powiatowy program ochrony środowiska i plan gospodarki odpadami, postępowania w sprawie oceny oddziaływania na środowisko (OOŚ), plany zagospodarowania przestrzennego (województwa, powiatu i gmin), plany ochrony parków krajobrazowych, strategie rozwoju (województwa, powiatu i gmin), uchwały w sprawie budżetu powiatu, opracowania studialne uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego powiatu i gmin, zalecenia i nakazy wynikające z monitoringu stanu środowiska. W rozumieniu przepisów Kodeksu postępowania administracyjnego uprawnionym w zakresie wydawania decyzji administracyjnych w indywidualnych sprawach z zakresu administracji publicznej należących do właściwości gminy Kęsowo jest Wójt Gminy Kęsowo. VI.1.2. Środki finansowe Środki finansowe przeznaczone na realizację programu mogą być pozyskiwane z opłat i kar za gospodarcze korzystanie ze środowiska, a także funduszy celowych. Opłaty za gospodarcze korzystanie ze środowiska pobierane są między innymi za: wprowadzanie gazów i pyłów do powietrza, pobór wody, odprowadzanie ścieków, składowanie odpadów, zmianę sposobu użytkowania gruntów rolnych i leśnych na cele nierolnicze i nieleśne oraz usuwanie drzew i krzewów. Są one kierowane do funduszy celowych, w tym do powiatowych funduszy ochrony środowiska. Kary pieniężne pobierane są za działanie niezgodne z obowiązującym prawem, w tym z wydanymi pozwoleniami, decyzjami i koncesjami. W drodze decyzji wymierza je Wojewódzki Inspektor Ochrony Środowiska. Środki z funduszy celowych na inwestycje z zakresu ochrony środowiska realizowane na obszarze powiatu tucholskiego można uzyskać jako dotacje lub pożyczki z NFOŚiGW w Warszawie, WFOŚiGW w Toruniu oraz powiatowego i gminnych FOŚiGW. VI.1.3. Odpowiedzialność prawna Do odpowiedzialności za szkody spowodowane oddziaływaniem na środowisko stosuje się przepisy Kodeksu Cywilnego (jeżeli ustawa nie stanowi inaczej). Każdy, komu przez bezprawne oddziaływanie na środowisko bezpośrednio zagraża lub została wyrządzona szkoda może żądać od podmiotu odpowiedzialnego za to zagrożenie lub naruszenie przywrócenia stanu zgodnego z prawem i podjęcia środków zapobiegawczych, w szczególności przez zamontowanie instalacji lub urządzeń zabezpieczających przed zagrożeniem lub naruszeniem. W razie gdy jest to niemożliwe lub nadmiernie utrudnione, 40 PROGRAM OCHRONY ŚRODOWISKA może on zażądać zaprzestania działalności powodującej zagrożenie lub naruszenie. Jeżeli zagrożenie lub naruszenie dotyczy środowiska jako dobra wspólnego, z roszczeniem może wystąpić Starosta, jednostka samorządu terytorialnego lub organizacja społeczna. Odpowiedzialność karną za zagrożenie lub naruszenie stanu środowiska określają przepisy szczególne w tym zakresie. Odpowiedzialność administracyjną egzekwuje się, jeżeli podmiot korzystający ze środowiska negatywnie oddziałuje na środowisko. W takim przypadku organ administracyjny ochrony środowiska może w drodze decyzji nałożyć obowiązek ograniczenia oddziaływania na środowisko lub przywrócenia środowiska do stanu właściwego. VI.1.4. Instrumenty społeczne Społecznymi instrumentami realizacji programu ochrony środowiska są: współdziałanie — dotyczy działań samorządów przez między innymi interdyscyplinarny model pracy, a także budowaniu powiązań między władzami samorządowymi a społeczeństwem (udział społeczeństwa w zarządzaniu przez systemy konsultacji i debat publicznych!), edukacja środowiskowa — jest bardzo ważnym instrumentem społecznym wspomagającym wdrażanie programu ochrony środowiska; głównym jej celem jest kształtowanie świadomości środowiskowej społeczeństwa oraz przyjaznych dla środowiska nawyków i codziennych postaw (elementy kultury osobistej!). VI.2. Źródła możliwych do pozyskania środków finansowych VI.2.1. Budżet państwa Z tego źródła finansuje się w trybie dotacji inwestycje ponadregionalne realizowane przede wszystkim przez jednostki samorządu terytorialnego. W ten sposób finansowane mogą być między innymi inwestycje w zakresie gospodarki wodnej, zalesienia, infrastruktura komunikacyjna i inne zgodne z planami rozwoju rangi wojewódzkiej lub krajowej, w mniejszym stopniu powiatowej. VI.2.2. Fundusze ekologiczne Obecnie funkcjonują następujące fundusze ekologiczne: Narodowy Fundusz Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej, Wojewódzki Fundusz Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej w Toruniu, Powiatowy Fundusz Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej w Tucholi, gminne fundusze ochrony środowiska, Podstawę ich funkcjonowania określają zapisy ustawy Prawo ochrony środowiska. Narodowy i wojewódzki Fundusze Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej mają osobowość prawną, natomiast fundusze powiatowe i gminne jej nie mają, a środkami finansowymi gospodarują jednostki samorządu terytorialnego. VI.2.3. Banki Większość banków ma w swojej ofercie kredyty inwestycyjne, w tym również na przedsięwzięcia z zakresu ochrony środowiska. Znaczący udział w kredytowaniu inwestycji o znaczeniu ponadregionalnym ma Europejski Bank Odbudowy i Rozwoju. Finansuje on inwestycje wymagające znacznych nakładów realizowane głównie przez jednostki samorządu terytorialnego. Liderem w zakresie kredytowania w formach preferencyjnych jest Bank Ochrony Środowiska s. a. 41 GMINA KĘSOWO VI.2.4. Fundacje i agencje Znaczącym źródłem środków finansowych na realizację zadań w ramach programu ochrony środowiska mogą być dotacje lub pożyczki udzielane przez następujące fundacje i agencje: Ekofundusz — wspiera przedsięwzięcia w zakresie ochrony środowiska; zadaniem Ekofunduszu jest również ułatwianie transferu na polski rynek najlepszych technologii i stymulowanie polskiego przemysłu ochrony środowiska, Fundacja Wspomagająca Zaopatrzenie Wsi w Wodę — podstawowym jej celem jest wspieranie budowy obiektów zaopatrzenia wsi w wodę oraz gospodarki ściekowej, Europejski Fundusz Rozwoju Wsi Polskiej ,,Counterpart Fund” — środki tego funduszu przeznacza się między innymi na inwestycje z zakresu ochrony środowiska na obszarach wiejskich, Fundacja Współpracy Polsko-Niemieckiej — udziela dotacji między innymi na projekty infrastrukturalne w zakresie ochrony środowiska; przy realizacji konieczna jest współpraca z partnerem niemieckim, Globalny Fundusz Środowiska (GEF/SGP) — uruchomił program małych dotacji dla wspierania przedsięwzięć wpływających na poprawę stanu środowiska przez ochronę różnorodności biologicznej, wykorzystywanie odnawialnej energii, stosowanie energooszczędnych technologii i ochronę zasobów wodnych. Agencja Restrukturyzacji i Modernizacji Rolnictwa — finansuje (głównie w formie dotacji) przedsięwzięcia z zakresu ochrony środowiska realizowane przez jednostki samorządu terytorialnego na terenach wiejskich. VI.2.5. Podmioty gospodarcze Projekty realizowane przez podmioty gospodarcze nastawione na osiąganie zysku (między innymi przedsiębiorstwa gospodarki komunalnej!) otrzymują wsparcie najczęściej w postaci niskooprocentowanych kredytów (kredytów preferencyjnych), rzadziej dotacji. Środki własne tych podmiotów są więc głównym źródłem finansowania inwestycji w zakresie ochrony środowiska. VI.2.6. Agendy Unii Europejskiej Unia Europejska uruchomiła pomoc w finansowaniu ochrony środowiska w postaci następujących programów: PHARE, ISPA — w sektorze ochrony środowiska pomoc z ISPA przeznaczona jest głównie na inwestycje związane z jakością powietrza, zaopatrzeniem w wodę pitną, oczyszczaniem ścieków oraz gospodarką odpadami, SAPARD — wspiera modernizację rolnictwa i rozwój obszarów wiejskich. Istotne znaczenie mają też możliwości finansowania przedsięwzięć z zakresu ochrony środowiska przy udziale środków Unii Europejskiej pochodzących z: Funduszy Strukturalnych, Funduszu Spójności, Inicjatyw Wspólnotowych. Fundusze Strukturalne mają na celu realizację polityki strukturalnej Unii Europejskiej zmierzającą do wyrównywania różnic między regionami. W skład Funduszy Strukturalnych wchodzą między innymi: Europejski Fundusz Orientacji i Gwarancji Rolnej (FEOGA), Europejski Fundusz Rozwoju Regionalnego (FEDER), 42 PROGRAM OCHRONY ŚRODOWISKA Europejski Fundusz Socjalny (FSE), Fundusze Strukturalne przysługują regionom, w których PKB na mieszkańca wynosi mniej niż 75% średniego PKB Unii Europejskiej. Kraj ubiegający się o fundusz strukturalny może uzyskać z Unii Europejskiej pomoc do równowartości 4% PKB. W latach 2000 – 2006 na Fundusze Strukturalne dla 15 krajów członkowskich przeznaczono około 195 mld €. Głównym zadaniem utworzonego w 1964 roku Europejski Fundusz Orientacji i Gwarancji Rolnej (FEOGA) na mocy traktatu z 1957 r. ustanawiającego EWG jest wspieranie przekształceń struktury rolnictwa oraz wspomaganie rozwoju obszarów wiejskich. Środki finansowe funduszu pochodzą z budżetu UE oraz z opłat nakładanych na produkty rolne importowane spoza Unii Europejskiej. FEOGA składa się z dwóch sekcji: Gwarancji, która finansuje wspólną politykę rolną (zakupy interwencyjne produktów rolnych, dotacje bezpośrednie dla rolników), Orientacji, która wspiera przekształcenia w rolnictwie w poszczególnych państwach UE i jest instrumentem polityki strukturalnej. Europejski Fundusz Rozwoju Regionalnego (FEDER) powstał w 1975 roku. Jego głównym zadaniem jest likwidowanie dysproporcji w poziomie rozwoju regionalnego krajów należących do UE. W ramach funduszu może być udzielona pomoc na: inwestycje produkcyjne umożliwiające tworzenie lub utrzymanie stałych miejsc pracy, inwestycje infrastrukturalne, z uwzględnieniem tworzenia sieci transeuropejskich dla regionów: o gdzie dochód PKB na mieszkańca wynosi poniżej 75%, o słabo zaludnionych (poniżej 8 mieszkańców na jeden km2), o obszarów ultraperyferyjnych, inwestycje w edukację i opiekę zdrowotną w najsłabiej rozwiniętych regionach, rozwój potencjału lokalnego małych i średnich przedsiębiorstw, działalność badawczo-rozwojową, inwestycje związane z ochroną środowiska. Wspierając wybrane regiony FEOGA współfinansuje realizację ważnych celów polityki strukturalnej UE: rozwój i dostosowania strukturalne regionów opóźnionych w rozwoju oraz przekształcenia strukturalne terenów silnie uzależnionych od upadających gałęzi przemysłu. Europejski Fundusz Socjalny — FSE jest pierwszym z zastosowanych we Wspólnocie instrumentów polityki strukturalnej. Fundusz działa od 1960 roku, a jego głównym celem jest walka z bezrobociem w krajach członkowskich. Środki finansowe są przeznaczane na pomoc dla różnych regionów i grup społecznych w tym w szczególności dla pracowników zagrożonych bezrobociem długoterminowym oraz dla ludzi młodych (do 25 roku życia) wkraczających dopiero na rynek pracy. Pomoc z Europejskiego Funduszu Socjalnego jest realizowana między innymi przez: o organizowanie szkoleń rozwijających umiejętności zawodowe, o ulepszanie i dostosowywanie do potrzeb rynku pracy systemów powszechnego kształcenia, o kształcenie kadr, ekspertów i personelu dydaktycznego, o wspieranie programów mających na celu tworzenie nowych miejsc pracy (w tym zatrudnienia w małych i średnich przedsiębiorstwach), o walkę z dyskryminacją zawodową (w tym wyrównywanie szans kobiet i mężczyzn na rynku pracy), o wspieranie grup ludzi odrzuconych i defaworyzowanych przez społeczeństwo (na przykład bezdomnych i uzależnionych), o pomoc techniczną, badania naukowe i promowanie nowych technologii. 43 GMINA KĘSOWO Budżet Europejskiego Funduszu Socjalnego na lata 2000 – 2006 wynosi około 60 mld €, co stanowi około 30% środków przeznaczonych dla Funduszy Strukturalnych przez UE. Fundusz Spójności, inaczej nazywany Funduszem Kohezji lub Europejskim Funduszem Kohezji, to czasowe wsparcie finansowe dla krajów UE, w których PKB nie przekracza 90% średniej dla wszystkich państw członkowskich. Jedną z podstawowych cech Funduszu Spójności, która jednocześnie odróżnia go od Funduszy Strukturalnych jest ograniczenie jego działania w czasie. Obecnie jego funkcjonowanie jest zaplanowane do 2006 roku. Inną cechą różniącą go od Funduszy Strukturalnych jest krajowy, a nie regionalny zasięg pomocy oferowanej w ramach programu. Podstawowym celem Funduszu Spójności jest zminimalizowanie różnic pomiędzy krajami, których poziom ekonomiczny znacznie odbiega od średniej UE. W związku z tym kładzie on nacisk na współpracę zapewniającą rozwój regionów słabiej rozwiniętych w porównaniu z regionami, których gospodarki funkcjonują lepiej. Państwa ubiegające się o pomoc muszą przygotować konkretny program prowadzący do spełnienia kryteriów spójności. Zgodnie z Traktatem z Maastricht realizowane programy muszą przyczyniać się do spełnienia kryteriów konwergencji ekonomicznej oraz nie dopuszczać do powstania nadmiernego długu publicznego. Jeśli Rada stwierdzi nadmierny dług publiczny w danym kraju, żaden nowy projekt lub (w przypadku ważnych projektów składających się z wielu etapów) żaden nowy etap realizowanego projektu nie będzie finansowany przez Fundusz. Takie zawieszenie finansowania trwa do momentu, gdy nowa decyzja Rady nie zniesie poprzedniej. Budżet Funduszu Spójności na lata 2000 – 2006 wynosi 18 mld €. Inicjatywy Wspólnotowe to programy pomocy bezzwrotnej finansowane ze środków Funduszy Strukturalnych skierowane do określonych środowisk i grup społecznych tylko państw członkowskich Unii Europejskiej. Istnieje możliwość skorzystania z oferty programu LEADER + (program wspomagający wdrażanie nowoczesnych strategii rozwoju terenów wiejskich. Program jest finansowany przez Sekcję Orientacji Europejskiego Funduszu Orientacji i Gwarancji Rolnej. Środki przewidziane na jego realizację w okresie 2000 – 2006 wynoszą 2020 mln €). VII. System monitoringu i oceny realizacji programu (dr inż. Mieczysław Stachowiak) Za realizację programu ochrony środowiska odpowiedzialna jest Rada Gminy Kęsowo. Ustawa przewiduje, że Rada co 2 lata składać będzie Zarządowi Powiatu stosowne sprawozdanie z realizacji programu. Podstawową zasadą skutecznej realizacji programu ochrony środowiska jest właściwe adresowanie poszczególnych zadań i świadome ich przyjęcie przez wykonawców. Z punktu widzenia miejsca w strukturze zarządzania programem wyróżnić można: jednostki realizujące określone w programie zadania (podmioty gospodarcze, zarząd powiatu, inne jednostki zarządzania szczebla powiatowego na przykład zarząd dróg powiatowych, władze gmin, nadleśnictwa, organizacje pozarządowe), instytucje finansujące (budżet państwa, fundusze celowe) i wsparcia finansowego (banki, fundusze pomocowe UE), instytucje nadzoru i kontroli oraz monitorowania efektów (WIOŚ, Państwowa Stacja Sanitarno-Epidemiologiczna). Organizacją i zarządzaniem programem powinien się zająć zespół wyłoniony spośród Rady Gminy, reprezentacji podmiotów gospodarczych oraz partnerów społecznych. Do zadań zespołu zarządzającego należeć powinno między innymi: czuwanie nad prawidłową realizacja programu, 44 PROGRAM OCHRONY ŚRODOWISKA opracowywanie wniosków do instytucji finansowych o środki na realizację zadań ujętych w programie, zapewnienie korelacji z programem wojewódzkim, programami sąsiednich powiatów oraz programami gmin dostosowanie programu do nowych regulacji prawnych, promocja i popularyzacja programu. Funkcje wykonawcze i sekretariat programu winien być powierzony jednostce odpowiedzialnej za sprawy ochrony środowiska w Urzędzie Gminy. Najważniejszym procesem wdrażania programu i realizacji założonych w nim celów jest rejestracja zmian środowiska poprzez monitorowanie jego stanu jako całości i poszczególnych komponentów. Działania te wraz z oceną stopnia realizacji zadań określonych celami niniejszego opracowania dostarczą podstawowych informacji o stopniu wdrożenia i efektach realizacji powyższego programu. W celu zwiększenia efektywności działań na rzecz ochrony środowiska oraz skuteczności realizowanego programu przez organy administracji prowadzony jest system pomiarów, ocen i prognoz stanu środowiska w ramach państwowego monitoringu środowiska. System państwowego monitoringu środowiska umożliwia realizację obowiązków wynikających z ratyfikowania międzynarodowych konwencji oraz zalecenia obowiązujące w krajach członkowskich Unii Europejskiej. Głównym elementem realizacji programu do 2010 roku, tak zwanym celem średniookresowym będzie całkowita harmonizacja i dostosowanie wszystkich działań do obowiązujących procedur prawnych. W dłuższym horyzoncie czasowym to znaczy do roku 2020 podstawowym miernikiem skuteczności realizacji programu będą wyniki monitoringu środowiska, w tym wyniki pomiarów jakości elementów środowiska najbardziej wrażliwych na zmiany stanu. Miernikami skuteczności wdrażania programu ochrony środowiska powinny być: stopień zmniejszenia różnicy (w %) między faktycznym zanieczyszczeniem środowiska (na przykład depozycją lub koncentracją poszczególnych zanieczyszczeń w powietrzu, wodzie, glebie) a zanieczyszczeniem dopuszczalnym (ładunkiem krytycznym), ilość zużywanej energii, materiałów, wody oraz ilość wytwarzanych odpadów i emitowanych zanieczyszczeń w przeliczeniu na jednostkę dochodu lub wielkość produkcji (wyrażoną w jednostkach fizycznych lub wartością sprzedaną), stosunek kosztów do uzyskiwanych efektów ekologicznych (dla oceny programów i projektów inwestycyjnych w ochronie środowiska), techniczno-ekologiczne charakterystyki materiałów, urządzeń i produktów; zgodnie z zasadą dostępu do informacji dane te powinny być ujawniane na metkach lub w dokumentach technicznych produktów. Powyższe wskaźniki powinny być gromadzone i wykorzystywane do ocen realizacji polityki ekologicznej państwa w dwóch przekrojach: terytorialnym (do zakładu włącznie) i branżowym. Poza głównymi miernikami przy ocenie skuteczności realizacji programu będą stosowane wskaźniki społeczno-ekonomiczne, wskaźniki presji na środowisko i stanu środowiska oraz wskaźniki reakcji państwa i społeczeństwa, a mianowicie: Wskaźniki społeczno-ekonomiczne: o poprawa stanu zdrowia obywateli, mierzona przy pomocy takich mierników jak długość życia, spadek umieralności niemowląt i spadek zachorowalności (szczególnie na obszarach, w których szkodliwe oddziaływania na środowisko i zdrowie występują w dużym natężeniu), 45 GMINA KĘSOWO o zmniejszenie zużycia energii, surowców i materiałów na jednostkę produkcji oraz zmniejszenie całkowitych przepływów materiałowych w gospodarce, o zmniejszenie tempa przyrostu obszarów wyłączanych z rolniczego i leśnego użytkowania dla potrzeb innych sektorów produkcji i usług materialnych, o coroczny przyrost netto miejsc pracy w wyniku realizacji przedsięwzięć ochrony środowiska. Wskaźniki stanu środowiska i zmiany presji na środowisko: o zmniejszenie ładunku zanieczyszczeń odprowadzanych do wód powierzchniowych, poprawę jakości wód płynących, stojących i podziemnych, poprawę jakości wody do picia oraz spełnienie przez wszystkie te rodzaje wód wymagań jakościowych obowiązujących w Unii Europejskiej, o poprawa jakości powietrza poprzez zmniejszenie emisji zanieczyszczeń powietrza (zwłaszcza zanieczyszczeń szczególnie szkodliwych dla zdrowia i zanieczyszczeń wywierających najbardziej niekorzystny wpływ na środowisko), o zmniejszenie uciążliwości hałasu, przede wszystkim poziomu hałasu na granicy własności wokół obiektów przemysłowych, hałasu ulicznego w miastach oraz hałasu wzdłuż tras komunikacyjnych, o zmniejszenie ilości wytwarzanych i składowanych odpadów, rozszerzenie zakresu ich gospodarczego wykorzystania oraz ograniczenie zagrożeń dla środowiska ze strony odpadów niebezpiecznych, o ograniczenie degradacji gleb, zmniejszenie powierzchni obszarów zdegradowanych na terenach poprzemysłowych i terenach po byłych bazach wojsk radzieckich, w tym likwidacja starych składowisk odpadów, zwiększenie skali przywracania obszarów bezpośrednio lub pośrednio zdegradowanych przez działalność gospodarczą do stanu równowagi ekologicznej, ograniczenie pogarszania się jakości środowiska w jednostkach osadniczych i powstrzymanie procesów degradacji zabytków kultury, o wzrost lesistości kraju, rozszerzenie renaturalizacji obszarów leśnych oraz wzrost zapasu i przyrost masy drzewnej, a także wzrost poziomu różnorodności biologicznej ekosystemów leśnych i poprawa stanu zdrowotności lasów będących pod wpływem zanieczyszczeń powietrza, wody lub gleby, o zahamowanie zaniku gatunków roślin i zwierząt oraz zaniku ich naturalnych siedlisk, o zmniejszenie negatywnej ingerencji w krajobrazie oraz kształtowanie jego estetyki. Wskaźniki aktywności administracyjno-prawnej i społeczeństwa: o kompletność regulacji prawnych i tempo ich harmonizacji z prawem wspólnotowym i prawem międzynarodowym; o spójność i efekty działań w zakresie monitoringu i kontroli; o zakres i efekty działań edukacyjnych oraz stopień udziału społeczeństwa w procesach decyzyjnych; o opracowywanie i realizowanie przez grupy i organizacje pozarządowe projektów na rzecz ochrony środowiska. 46 PROGRAM OCHRONY ŚRODOWISKA VIII. Harmonogram wdrażania programu Program ochrony środowiska dla gminy Kęsowo będzie realizowany w dwóch horyzontach czasowych, to znaczy w latach 2004 – 2010 i w dalszej perspektywie w latach 2011 – 2020. Harmonogram wdrażania Programu zawiera tabela 32. Tabela 32. Harmonogram wdrażania programu ochrony środowiska. Lp. Określenie działania Odpowiedzialny Okres realizacji 1. Uchwalenie Programu Rada Gminy do 31.06.2004 r. 2. Powołanie zespołu zarządzającego Rada Gminy do 31.12.2004 r. 3. Przekazanie ustaleń Programu wykonawcom Wójt Gminy Kęsowo I kwartał 2005 r. 4. Upowszechnienie treści Programu wśród społeczeństwa powiatu 5. Organizacja cyklu spotkań Wójt Gminy Kęsowo, Rada Gminy I półrocze 2004 r. Rada Gminy I półrocze 2004 r. Zespół zarządzający 2010 (2020) Zespół zarządzający, Rada Gminy co 2 lata Zespół zarządzający, Rada Gminy co 2 lata 6. Wydanie broszury zawierającej skrót Programu 7. Publikacja Starostwa 8. Opiniowanie gminnych programów ochrony środowiska i planów gospodarki odpadami 6. Monitoring realizacji Programu 9. Ocena w efektywności 10. Ocena realizacji listy priorytetów 11. Raporty z realizacji Programu Zespól zarządzający co 2 lata 12. Monitoring stanu środowiska uprawnione instytucje kontroli stanu środowiska stały nadzór według harmonogramów instytucji kontrolnych 13. Aktualizacja Programu Rada Gminy co 4 lata; lub według potrzeb na stronie oparciu internetowej o mierniki 47 GMINA KĘSOWO IX. Wykaz dokumentów prawnych i materiałów źródłowych IX.1. Ustawy Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1977 r. (Dz. U. z 1977 r. Nr 78 poz. 483) Ustawa z dnia 13 października 1995 r. Prawo łowieckie. (Dz. U. 1995.147.713 z dnia 18 grudnia 1995 r.) — ostatnia zmiana 2001.10.30 zm. Dz. U. 2001.125.1366. Ustawa z dnia 14 lutego 2003 r. o zmianie ustawy o przeznaczeniu gruntów rolnych do zalesienia oraz ustawy - Prawo ochrony środowiska (Dz. U. Nr 46, poz. 392) Ustawa z dnia 16 marca 2001 r. o rolnictwie ekologicznym.(Dz. U. Nr 38, poz. 452). Ustawa z dnia 16 października 1991 r. o ochronie przyrody (w brzmieniu obowiązującym od 1 I 2002 r.). Ustawa z dnia 18 lipca 2001 r. Prawo wodne. (Dz. U. 2001.115.1229 z dnia 11 października 2001 r.) Ustawa z dnia 26 lipca 2000 r. o nawozach i nawożeniu. (Dz. U. Nr 89, poz. 991). Ustawa z dnia 27 kwietnia 2001 r. Prawo ochrony środowiska (Dz. U. 2001.62.627 z dnia 20 czerwca 2001 r.) Ustawa z dnia 27 marca 2003 r. o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym. (Dz. U. Nr 80, poz. 717) Ustawa z dnia 28 września 1991 r. o lasach. (tekst jednolity) (Dz. U. 91.101.444) — ostatnia zmiana z dnia 25 maja 2003 r. Ustawą z dnia 10 kwietnia 2003 r. o szczególnych zasadach przygotowania i realizacji inwestycji w zakresie dróg krajowych. (Dz.U. 2003.80.721 z dnia 10 maja 2003 r.) Ustawa z dnia 3 lutego 1995 r. o ochronie gruntów rolnych i leśnych. (Dz. U. 95.16.78 1996.01.01 zm. wyn. z Dz.U. 95.141.692 z dnia 22 lutego 1995 r.) — ostatnia zmiana 2001.10.01 zm. Dz.U.01.100.1085 Ustawa z dnia 3 października 2003 r. o zmianie ustawy Prawo ochrony środowiska oraz niektórych innych ustaw. (Dz. U.03.190.1865 z dnia 7 listopada 2003 r.) Ustawa z dnia 4 lutego 1994 r. Prawo geologiczne i górnicze. (Dz. U. 94.27.96 z dnia 1 marca 1994 r.). Ustawa z dnia 6 lipca 2001 r. o zachowaniu narodowego charakteru strategicznych zasobów naturalnych kraju. (Dz. U. 01.97.1051 z dnia 11 września 2001 r.) Ustawa z dnia 8 czerwca 2001 r. o przeznaczeniu gruntów rolnych do zalesienia. (Dz. U. 2001.73.764 z dnia 18 lipca 2001 r.) Ustawa z dnia 8 marca 1990 r. o samorządzie gminnym (Dz. U. Nr 142 poz. 1591) — ostatnia zmiana 2003 r. Dz. U. Nr 80 poz. 717. Ustawa z dnia 7 czerwca 2001 r. o zbiorowym zaopatrzeniu w wodę i zbiorowym odprowadzaniu ścieków (Dz. U. z 2001 r. Nr 72 poz. 747; zm. Dz. U. z 2002 r. Nr 113 poz. 984) Ustawa z dnia 13 września 1996 r o utrzymaniu czystości i porządku w gminach (Dz. U. Dz. U. z 1996 r. Nr 132 poz. 622; ostatnia zmiana — Dz. U. z 2003 r. Nr 7 poz. 78). Ustawa z dnia 27 kwietnia 2001 r. o odpadach (Dz. U. z 2001 r. Nr 62 poz.628; zm. Dz. U. z 2003 r. Nr 7 poz. 78). IX.2. Rozporządzenia ministerialne 48 Rozporządzenie Ministra Infrastruktury z dnia 12 kwietnia 2002 r. w sprawie warunków technicznych, jakim powinny odpowiadać budynki i ich usytuowanie (Dz. U. z 2002 r. Nr 75 poz. 690; Dz. U. z 2003 r. Nr 33 poz. 270) Rozporządzenie Ministra Ochrony Środowiska, Zasobów Naturalnych i Leśnictwa z dnia 13 maja 1998r. w sprawie dopuszczalnych poziomów hałasu w środowisku (Dz. U. 1998.66.436 z dnia 1 czerwca 1998 r.) Rozporządzenie Ministra Rolnictwa i Gospodarki Żywnościowej z dnia 7 października 1997 roku. W sprawie warunków technicznych, jakim powinny odpowiadać budowle rolnicze i ich usytuowanie (Dz. U. z 1997 r. Nr 132 poz. 877) Rozporządzenie Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia 1 czerwca 2001 r. w sprawie szczegółowego sposobu stosowania nawozów oraz prowadzenia szkoleń z zakresu ich stosowania (Dz. U. z 2001 r. Nr 60 poz. 616) Rozporządzenie Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia 14 maja 2002 r. w sprawie szczegółowych warunków wytwarzania produktów rolnictwa ekologicznego. (Dz. U. Nr 77, poz. 699). Rozporządzenie Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia 15 maja 2002 r. w sprawie wykazu substancji dodatkowych, innych składników wspomagających i składników pochodzenia rolniczego PROGRAM OCHRONY ŚRODOWISKA wytworzonych metodami innymi niż ekologiczne dopuszczonych do stosowania przy przetwarzaniu produktów rolnictwa ekologicznego. (Dz. U. Nr 77, poz. 700). Rozporządzenie Ministra Rolnictwa I Rozwoju Wsi z dnia 22 maja 2002 r. w sprawie stawek dotacji przedmiotowych dla różnych podmiotów wykonujących zadania na rzecz rolnictwa. (Dz. U. Nr 65, poz. 595) Rozporządzenie Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia 24 czerwca 2002 r. w sprawie bezpieczeństwa i higieny pracy przy stosowaniu i magazynowaniu środków ochrony roślin oraz nawozów mineralnych i organiczno-mineralnych (Dz. U. z 2002 r. Nr 99 poz. 896) Rozporządzenie Ministra Rozwoju Regionalnego i Budownictwa z dnia 29 marca 2001 r. w sprawie ewidencji gruntów i budynków (Dz. U. z 2001 r. Nr 38 poz. 454) Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 1 października 2002 r. w sprawie sposobu udostępniania informacji o środowisku. (Dz. U. 02.176. 1453 z dnia 23 października 2002 r.) Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 1 sierpnia 2002 r. w sprawie komunalnych osadów ściekowych. (Dz. U.02.134.1140 z dnia 27 sierpnia 2002 r.) Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 10 grudnia 2002 r. w sprawie przebiegu granic obszarów dorzeczy, przyporządkowania zbiorników wód podziemnych do właściwych obszarów dorzeczy, utworzenia regionalnych zarządów gospodarki wodnej oraz podziału obszarów dorzeczy na regiony wodne. (Dz. U. 02.232.1953 z dnia 27 grudnia 2002 r.) Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 11 września 2001 r. w sprawie określenia listy gatunków roślin rodzimych dziko występujących objętych ochroną gatunkową ścisłą i częściową oraz zakazów właściwych dla tych gatunków i odstępstw od tych zakazów. (Dz. U. Nr 106, poz. 1176 z dnia 29 września 2001 r.) Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 14 listopada 2002 r. w sprawie szczegółowych warunków, jakim powinna odpowiadać prognoza oddziaływania na środowisko dotycząca projektów miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego. (Dz. U. Nr 197, poz. 1667). Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 14 października 2002 r. w sprawie szczegółowych wymagań, jakim powinien odpowiadać program ochrony środowiska przed hałasem. (Dz. U. Nr 179, poz. 1498) Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 14 sierpnia 2001 r. w sprawie określenia rodzajów siedlisk przyrodniczych podlegających ochronie. (Dz. U 92 z 3.09.2001, poz. 1029) Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 15 kwietnia 2002 r. w sprawie szczegółowych zasad sporządzania projektu planu ochrony dla rezerwatu przyrody. (Dz. U. z 2002 r. Nr 55, poz. 496). Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 15 kwietnia 2002 r. w sprawie szczegółowych zasad sporządzania projektu planu ochrony dla parku krajobrazowego. (Dz. U. z 2002 r. Nr 55, poz. 497). Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 17 stycznia 2003 r. w sprawie rodzajów wyników pomiarów prowadzonych w związku z eksploatacją dróg, linii kolejowych, linii tramwajowych, lotnisk oraz portów, które powinny być przekazywane właściwym organom ochrony środowiska, oraz terminów i sposobów ich prezentacji. (Dz. U. 2003.18.164 z dnia 6 lutego 2003 r.) Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 23 grudnia 2002 r. w sprawie kryteriów wyznaczania wód wrażliwych na zanieczyszczenie związkami azotu ze źródeł rolniczych (Dz. U. z 2002 r. Nr 241 poz. 2093) Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 23 grudnia 2002 r. w sprawie szczegółowych wymagań, jakim powinny odpowiadać programy działań mających na celu ograniczenie odpływu azotu ze źródeł rolniczych (Dz. U. z 2003 r. Nr 4 poz. 44) Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 26 września 2001 r. w sprawie określenia listy gatunków zwierząt rodzimych dziko występujących objętych ochroną gatunkową ścisłą i częściową oraz zakazów dla danych gatunków i odstępstw od tych zakazów. (Dz. U. Nr 130, poz. 1456). Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 27 listopada 2002 r. w sprawie wymagań, jakim powinny odpowiadać wody powierzchniowe wykorzystywane do zaopatrzenia ludności w wodę przeznaczoną do spożycia. (Dz. U. 02.204.1728 z dnia 9 grudnia 2002 r.) Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 29 listopada 2002 r. w sprawie listy organizmów patogennych oraz ich klasyfikacji, a także środków niezbędnych dla poszczególnych stopni hermetyczności. (Dz. U. 02.212.1798 z dnia 16 grudnia 2002 r.) Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 29 listopada 2002 r. w sprawie warunków, jakie należy spełnić przy wprowadzaniu ścieków do wód lub do ziemi oraz w sprawie substancji szczególnie szkodliwych dla środowiska wodnego (Dz. U. z 2002 r. Nr 212 poz. 1799) Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 30 lipca 2001 r. w sprawie wprowadzania do powietrza substancji zanieczyszczających z procesów technologicznych i operacji technicznych. (Dz.U.2001.87.957 z dnia 24 sierpnia 2001 r.) 49 GMINA KĘSOWO Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 5 grudnia 2002 r. w sprawie wartości odniesienia dla niektórych substancji w powietrzu. (Dz. U. 2003.1.12 z dnia 8 stycznia 2003 r.) Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 5 lipca 2002 r. w sprawie szczegółowych wymagań, jakim powinny odpowiadać programy ochrony powietrza. (Dz. U. 2002.115.1003 z dnia 24 lipca 2002 r.) Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 6 lutego 2002 r. w sprawie zasad współdziałania Lasów Państwowych ze starostami w zakresie sporządzania planów zalesienia i uproszczonych planów urządzenia lasu, szkoleń, nadzoru nad wykonywaniem prac zalesieniowych oraz dostarczania sadzonek. (Dz. U. Nr 12, poz. 121) Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 9 stycznia 2002 r. w sprawie wartości progowych poziomów hałasu. (Dz. U. 2002.8.81 z dnia 31 stycznia 2002 r.) Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 9 września 2002 r. w sprawie opracowań ekofizjograficznych. (Dz. U. 2002.155.1298 z dnia 23 września 2002 r.) Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 9 września 2002 r. w sprawie standardów jakości gleby oraz standardów jakości ziemi. (Dz. U.02.165.1359 z dnia 4 października 2002 r.) Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 19 listopada 2002 r. w sprawie wymagań dotyczących jakości wody przeznaczonej do spożycia przez ludzi (Dz. U. z 2002 r. Nr 203 poz. 1718) Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 23 stycznia 1987 r. w sprawie szczegółowych zasad ochrony powierzchni ziemi (Dz.U. 1987.4.23 z dnia 20 lutego 1987 r.) Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 24 września 2002 r. w sprawie określenia rodzajów przedsięwzięć mogących znacząco oddziaływać na środowisko oraz szczegółowych kryteriów związanych z kwalifikowaniem przedsięwzięć do sporządzenia raportu o oddziaływaniu na środowisko. (Dz. U.02.179.1490 z dnia 29 października 2002 r.) IX.3. Strategie, plany i programy 50 Ekologiczny Rozwój Kraju, Rada Ministrów, Warszawa, 2002. II Polityka Ekologiczna Państwa, Rada Ministrów, Warszawa, 2002. Krajowa strategia ochrony i umiarkowanego użytkowania różnorodności biologicznej wraz z programem działań, Ministerstwo Środowiska, Warszawa, 2003. Krajowy program zwiększania lesistości, Aktualizacja 2003 r., Ministerstwo Środowiska, Warszawa, 2003. Narodowy Program Edukacji Ekologicznej, Program wykonawczy Narodowej Strategii Edukacji Ekologicznej oraz warunki jego wdrożenia, Ministerstwo Środowiska, Warszawa, 2001. Regionalny program operacyjny polityki leśnej państwa, RDLP w Toruniu, 2003. Rezerwat Biosfery „Bory Tucholskie” — formularz nominacyjny, Bydgoszcz – Toruń – Gdańsk, 2003. Plan Gospodarki Odpadami województwa kujawsko-pomorskiego, Zarząd Województwa KujawskoPomorskiego, Toruń, 2003. Plan ochrony Tucholskiego Parku Krajobrazowego (red. Dysarz R.), WSP w Bydgoszczy, 1999. Plan Rozwoju Obszarów Wiejskich (projekt), Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi, Warszawa, 2004. Plan Rozwoju Obszarów Wiejskich, Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi, Warszawa, 2003. Plan Zagospodarowania Przestrzennego województwa kujawsko-pomorskiego, Kujawsko-Pomorskie Biuro Planowania Przestrzennego i Regionalnego we Włocławku, Włocławek 2003. Polityka klimatyczna Polski, Strategie redukcji emisji gazów cieplarnianych w Polsce do roku 2020, Ministerstwo Środowiska, Warszawa, 2003. Program Ochrony Środowiska województwa kujawsko-pomorskiego, Zarząd Województwa KujawskoPomorskiego, Toruń, 2003. Program promocji systemów zarządzania środowiskowego w Polsce, Warszawa, 2003. Program Rozwoju Lokalnego Powiatu Tucholskiego na lata 2004 – 2013, Tuchola, 2004. Program Wykonawczy do II Polityki Ekologicznej Państwa, Rada Ministrów, Warszawa, 2002. Projekt Krajowego Programu Rolnośrodowiskowego, Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi, Warszawa, 2003. Strategia rozwoju gmin: Cekcyn, Gostycyn, Kęsowo, Lubiewo, Śliwice, Tuchola oraz powiatu tucholskiego, Zarząd Powiatu Tucholskiego, Tuchola, 2000. Strategia Rozwoju Turystyki Powiatu Tucholskiego, PART, Warszawa, 2003. Strategia rozwoju turystyki w województwie kujawsko-pomorskim, Kujawsko-Pomorskie Biuro Planowania Przestrzennego i Regionalnego we Włocławku, Włocławek 2003. Strategia rozwoju województwa Kujawsko-Pomordkiego, Zarząd Województwa Kujawskopomorskiego, Toruń, 1999. PROGRAM OCHRONY ŚRODOWISKA IX.4. Konwencje międzynarodowe Konwencja o ochronie środowiska morskiego obszaru Morza Bałtyckiego, sporządzona w Helsinkach dnia 9 kwietnia 1992 r. (Dz. U. z 2000 r. Nr 28 poz. 346) Konwencja o różnorodności biologicznej, sporządzona w Rio de Janeiro dnia 5 czerwca 1992 r. (Dz. U. z 2002 r. Nr 184 poz. 1532) IX.5. Dyrektywy i rozporządzenia Unii Europejskiej Dyrektywa Rady 91/676/EWG z dnia 12 grudnia dotycząca ochrony wód przed zanieczyszczeniem powodowanym przez azotany pochodzące ze źródeł rolniczych (transponowana do prawa polskiego w zapisach ustaw „Prawo wodne”, „O nawozach i nawożeniu” oraz rozporządzeniu MRiRW z dnia 1.06.2001 — Dz. U. z 2001 r. Nr 60 poz. 616) Dyrektywa Rady 91/271/EWG z dnia 21 maja 1991 r. dotycząca oczyszczania ścieków komunalnych (transponowana do prawa polskiego poprzez ustawy „Prawo wodne”, „O zbiorowym zaopatrzeniu w wodę i zbiorowym odprowadzaniu ścieków” oraz rozporządzenie MŚ z dnia 29.11.2002 r. — Dz. U. z 2002 r. Nr 212 poz. 1799) Dyrektywa Rady 76/464/EWG z dnia 4 maja 1976 r. w sprawie zanieczyszczenia spowodowanego przez niektóre substancje odprowadzane do środowiska wodnego Wspólnoty oraz dyrektyw pochodnych dotyczących poszczególnych substancji niebezpiecznych (transponowana do prawa polskiego przez ustawę „Prawo wodne” oraz rozporządzenie MS z dnia 29.11.2002 r. — Dz. U. z 2002 r. Nr 212 poz. 1799) Dyrektywa Rady 75/440/EWG z dnia 16 czerwca 1975 r. dotycząca jakości wód powierzchniowych ujmowanych do produkcji wody do picia (transpozycja do prawa polskiego poprzez ustawę „Prawo wodne” oraz rozporządzenie MS z dnia 29.11.2002 r. — Dz. U. z 2002 r. Nr 212 poz. 1799) Dyrektywa Rady 80/778/EWG z dnia 15 lipca 1980 r. w sprawie ochrony wód podziemnych przed zanieczyszczeniami spowodowanymi przez niektóre substancje niebezpieczne (do prawa polskiego transponowana przez ustawę „Prawo wodne”) Dyrektywa Rady 86/278/EWG z dnia 12 czerwca 1986 r. w sprawie ochrony środowiska, w szczególności gleby podczas stosowania w rolnictwie osadów ściekowych (transpozycja do prawa polskiego poprzez ustawę „O odpadach” i rozporządzenie MŚ z dnia 1.08.2002 r. — Dz. U. z 2002 r. Nr 134 poz. 1140) Dyrektywa Rady 92/43/EWG z dnia 21 maja 1992 r. w sprawie ochrony siedlisk naturalnych oraz dzikiej fauny i flory (transponowana do prawa polskiego w znowelizowanej ustawie „O ochronie przyrody”) oraz rozporządzeniu MŚ z dnia 14 sierpnia 2001 r. — Dz. U. z 2001 r. Nr 92 poz. 1029) Rozporządzenie Rady WE Nr 1257/1999 z dnia 17 maja 1999 r. w sprawie wsparcia rozwoju wsi przez Europejski Fundusz Orientacji i Gwarancji Rolnej (EAGGF) Rozporządzenie Komisji WE Nr 963/2003 z dnia 4 czerwca 2003 r. zmieniające rozporządzenie Komisji WE Nr 445/2002 określające szczegółowe przepisy stosowania Rozporządzenia Rady WE Nr 1257/1999 w sprawie wsparcia rozwoju wsi przez EAGGF IX.6. Materiały źródłowe Powiat Tucholski: Informacja o stanie mienia Powiatu Tucholskiego Uchwała Nr III/16/2003 Rady Powiatu w Tucholi z dnia 30.01.2003r. w sprawie: uchwalenia budżetu Powiatu Tucholskiego na 2003 r. + załączniki Powszechny spis rolny 2002r. Pozwolenia wydawane przez Starostę Tucholskiego, w okresie 1999r – 2004 r. wynikające z przepisów zawartych w ustawie z dnia 27 kwietnia 2001r o odpadach (Dz. U. Nr 62, poz. 628, z późniejszymi zmianami) Gmina Kęsowo: Operat wodno – prawny; instrukcja ujęcia wody i stacji uzdatniania wody, ujęcie wodociągowe wsi Kęsowo (1975 r.) Aneks nr 2 do dokumentacji hydrogeologicznej w kat. „B” ujęcia wód podziemnych z otworów czwartorzędowych na terenie wsi Kęsowo, woj. Bydgoskie z 1975 r. dla ustalenia strefy ochronnej ujęcia — studzien wierconych nr 1 i nr 2, wodociągu grupowego w Kęsowie. Bydgoszcz, maj 2000 r. Operat wodno — prawny; instrukcja ujęcia wody i stacji uzdatniania wody, ujęcie wodociągowe wsi Piastoszyn (1973 r.) 51 GMINA KĘSOWO Aneks nr 2 do dokumentacji hydrogeologicznej z 1967 r. ujęcia wody podziemnej z utworów plejstoceńskich z ustaleniem zasobów wody w kat. „B” dla POM Piastoszyn, dla ustalenia strefy ochronnej ujęcia – studzien wierconych nr 1 i nr 2, wodociągu grupowego w Piastoszynie. Bydgoszcz, maj 2000 r. wykaz — ogólny stan i wartość wykonanych robót na dzień 31.12.2003 IX.7. Inne 52 Analiza systemu Ocen Oddziaływania na Środowisko w obszarze planów i programów — dokumentów strategicznych, NFOŚiGW, Gdańsk, 2002. Rocznik statystyczny województwa kujawsko-pomorskiego 2002 r. Raporty o stanie środowiska województwa kujawsko-pomorskiego za lata 1997 – 2003, WIOŚ, Bydgoszcz.
