Podstawy rachunkowoœci i finansów
advertisement
Akademia Wychowania Fizycznego i Sportu w Gdańsku Wydział Turystyki i Rekreacji Podstawy rachunkowości i finansów Materiały dydaktyczne Opracowanie: Tomasz Taraszkiewicz doktor nauk ekonomicznych Katedra Zarządzania Turystyką i Rekreacją Zakład Ekonomii i Marketingu [email protected] Podstawy rachunkowości i finansów Program Materiały dydaktyczne 1. Wprowadzenie do rachunkowości Zastosowanie rachunkowości zarządczej i finansowej Przegląd definicji Funkcje Role UŜytkownicy 2. Wybrane zagadnienia podstaw rachunkowości Podstawowe zasady rachunkowości Podstawowe równanie rachunkowości Metody rachunkowe 3. Wybrane zagadnienia podstaw księgowości Podstawowe zasady księgowania Rodzaje operacji gospodarczych Klasyfikacja kont Zasadność łączenia i podzielności 2 Opracowano w oparciu o materiał źródłowy Podstawy rachunkowości i finansów Program Materiały dydaktyczne 4. Bilans Konstrukcja bilansu Badanie struktury majątku i kapitału Wskaźnik struktury majątku Kapitał obrotowy i aktywa netto 5. Rachunek wyników Zysk i strata jako saldo Budowa rachunku Wynik ze sprzedaŜy Wynik na działalności operacyjnej Wynik na działalności gospodarczej Wynik brutto i netto Stopa zysku 6. Przepływy finansowe Konstrukcja rachunku Przepływy środków pienięŜnych z działalności operacyjnej Przepływy środków pienięŜnych z działalności inwestycyjnej Przepływy środków pienięŜnych z działalności finansowej Stan na początek i na koniec roku obrotowego 3 Opracowano w oparciu o materiał źródłowy Podstawy rachunkowości i finansów Materiały dydaktyczne Definicja rachunkowości Rachunkowość to uniwersalny, elastyczny system informacyjno - kontrolny, który odzwierciedla przebieg i rezultaty działalności gospodarczej jednostek organizacyjnych. W powyŜszej definicji istotną rolę ogrywają określenia systemu: "uniwersalny" i "elastyczny"; wymagają one objaśnienia. System UNIWERSALNY - to znaczy moŜliwy do zastosowania w rozmaitych warunkach. Ten sam system rachunkowy moŜemy stosować w odniesieniu do róŜnych przedmiotów i podmiotów, róŜnego zakresu i rodzaju działalności; wykorzystując przy tym róŜne formy i techniki obliczeniowe). System ELASTYCZNY - to znaczy moŜliwy do stosowania w kaŜdej jednostce. 4 Opracowano w oparciu o materiał źródłowy Podstawy rachunkowości i finansów Materiały dydaktyczne Funkcje i role rachunkowości W literaturze przedmiotu spotykamy (informacyjna, kontrolna i analityczna). określenie trzech funkcji rachunkowości INFORMACYJNA FUNKCJA RACHUNKOWOŚCI. Rachunkowość dostarcza nam informacje, potrzebne do podejmowania decyzji w procesie zarządzania jednostką (zaspokajając tym samym potrzeby wewnętrzne) oraz informacje dla organów zewnętrznych (głównie poprzez sprawozdania finansowe). KONTROLNA FUNKCJA RACHUNKOWOŚCI. Rachunkowość pomaga w ochronie i zabezpieczeniu mienia, pełniąc funkcję kontrolną. Sprawny system umoŜliwia wychwycenie naduŜyć, pozwala na racjonalne wykorzystanie posiadanych zasobów. ANALITYCZNA FUNKCJA RACHUNKOWOŚCI. Rachunkowość interpretację danych liczbowych - stanowi ocenę działalności danej jednostki. poprzez Rachunkowość spełnia teŜ PODWÓJNĄ ROLĘ: z jednej strony dostarcza informacje o działalności danej jednostki w przeszłości (pozwalając tym samym na dokonanie oceny, rozliczenie czy złoŜenie informacji finansowych podmiotom na zewnątrz), z drugiej natomiast rachunkowość dostarcza informacje, niezbędne do podejmowania decyzji odnośnie przyszłości. 5 Opracowano w oparciu o materiał źródłowy Podstawy rachunkowości i finansów Materiały dydaktyczne UŜytkownicy rachunkowości UśYTKOWNICY INFORMACJI FINANSOWYCH UśYTKOWNICY informacji finansowych to: - właściciele (udziałowcy, akcjonariusze), - wierzyciele, - związki zawodowe, - pracownicy, - zarząd firmy (posiada największe uprawnienia do informacji), - klienci firmy (dostawcy, odbiorcy), - władze lokalne, - instytucje centralne (urzędy skarbowe, ZUS, GUS itd.). 6 Opracowano w oparciu o materiał źródłowy Podstawy rachunkowości i finansów Materiały dydaktyczne Podstawowe zasady rachunkowości ZASADA MEMORIAŁOWA Ujęcie w księgach ogółu operacji, wpływających na wynik finansowy roku obrotowego; niezaleŜnie od terminu ich zapłaty czy stopnia uregulowania rozrachunków; przeciwieństwem zasady memoriałowej, stosowanej w polskiej rachunkowości, jest zasada kasowa. ZASADA WSPÓŁMIERNOŚCI Mówi o powiązaniu przychodów i kosztów z okresem, którego dotyczą (tzn. powiązanie przychodów z kosztami ich uzyskania w danym okresie itd.). ZASADA KONTYNUACJI DZIAŁALNOŚCI Jest to domniemanie, Ŝe jednostka będzie kontynuować działalność w nie zmniejszonym istotnie zakresie w przyszłości. ZASADA REALIZACJI Zakłada uznanie powstania zysków dopiero w momencie sprzedaŜy (lub czynności z nią związanej). ZASADA OSTROśNEJ WYCENY Przewiduje bieŜącą wycenę majątku i kapitału, która nie zniekształca wyniku finansowego. Z zasady tej wynika nakaz aktualizacji (to znaczy obniŜenia cen faktycznie zapłaconych lub poniesionych kosztów do ich wartości "moŜliwej do uzyskania"). ZASADA ISTOTNOŚCI Nakazuje takie zorganizowanie ewidencji, aby zapewniała wyodrębnienie operacji, które waŜą przy ocenie sytuacji firmy, wyniku finansowego i rentowności. Oznacza to, Ŝe jeśli wartość operacji jest nieznaczna, wówczas moŜemy 7 stosować ujęcie uproszczone. Opracowano w oparciu o materiał źródłowy Podstawy rachunkowości i finansów Materiały dydaktyczne Podstawowe zasady rachunkowości ZASADA CIĄGŁOŚCI (PORÓWNYWALNOŚCI) Polega na stałym stosowaniu z okresu na okres raz przyjętych zasad i rozwiązań, w celu zapewnienia porównywalności danych. ZASADA INDYWIDUALNEJ WYCENY Dokonuje się oddzielnej wyceny kaŜdego poszczególnego składnika aktywów, pasywów, przychodów i kosztów, zysków i strat. Inaczej rzecz ujmując, zgodnie z tą zasadą nie moŜna kompensować ze sobą wartości róŜnych co do rodzaju. ZASADA WYMIERNOŚCI PIENIĘśNEJ Przedmiotem rachunkowości są te operacje, które moŜna wyrazić w jednostce pienięŜnej. ZASADA KOSZTU HISTORYCZNEGO Zgodnie z zasadą kosztu historycznego, aktywa są ujmowane w księgach rachunkowych według ich wartości początkowej (nabycia). ZASADA ROZDZIELNOŚCI PRZEDSIĘBIORSTWA OD WŁAŚCICIELI Zasada rozdzielności mówi, Ŝe przedsiębiorstwo oraz jego właściciele są odrębnie traktowani w księgach rachunkowych jednostki. ZASADA OBIEKTYWIZMU Sprawozdania finansowe muszą być oparte na obiektywnych, moŜliwych do sprawdzenia dowodach księgowych. 8 Opracowano w oparciu o materiał źródłowy Podstawy rachunkowości i finansów Materiały dydaktyczne Podstawowe równanie rachunkowości AKTYWA Aktywa to inaczej majątek firmy, który ogólnie moŜna podzielić na majątek trwały (składniki o okresie uŜytkowania dłuŜszym niŜ rok: budynki, maszyny, środki transportu, wartości niematerialne i prawne, posiadane papiery wartościowe długoterminowe itp.) oraz majątek obrotowy (zapasy, naleŜności, posiadane krótkoterminowe papiery wartościowe lub przeznaczone do obrotu, gotówka). PASYWA Pasywa stanowią źródło finansowania majątku firmy, rozróŜniamy tu kapitał własny (np. kapitał podstawowy, rezerwowy, zysk) oraz kapitał obcy (krótkoterminowy i długoterminowy). PODSTAWOWE RÓWNANIE RACHUNKOWOŚCI Zgodnie z metodą bilansową rachunkowość zakłada istnienie równości pomiędzy majątkiem i źródłami jego finansowania: majątek = kapitał lub aktywa = pasywa. 9 Opracowano w oparciu o materiał źródłowy Podstawy rachunkowości i finansów Materiały dydaktyczne Podstawowe metody rachunkowe METODA PODMIOTOWA Metoda podmiotowa zakłada, Ŝe wszystkie obserwacje (i zapisy księgowe) są prowadzone z punktu widzenia danej jednostki (podmiotu). Przykładowo, transakcja kupna-sprzedaŜy towarów z odroczonym terminem płatności będzie - zgodnie z zasadą podmiotowości - ujęta w księgach firmy sprzedającej jako "sprzedaŜ towarów na kredyt", w księgach kupującego natomiast jako "zakup towarów na kredyt". METODA BILANSOWA Metoda bilansowa to rozumowanie, które zakłada poszukiwanie i ustalanie równowagi pomiędzy ilościowymi cechami obserwowanych przedmiotów i zjawisk; oznacza przy tym ujmowanie zasobów gospodarczych z dwóch punktów widzenia: rzeczowego i finansowego. W praktyce sprowadza się do stawiania znaku równości pomiędzy majątkiem przedsiębiorstwa a źródłami jego finansowania (kapitałami), czyli aktywami i pasywami. 10 Opracowano w oparciu o materiał źródłowy Podstawy rachunkowości i finansów Materiały dydaktyczne Podstawowe metody rachunkowe METODA MOMENTÓW I OKRESÓW SPRAWOZDAWCZYCH Sposób rozumowania, pozwalający ściśle (w ujęciu liczbowym) ustalić: - wielkość majątku i źródła jego pochodzenia (na określony moment sprawozdawczy - w ten sposób sporządza się bilans) - rozmiary procesów gospodarczych pomiędzy dwoma zdefiniowanymi momentami (w ten sposób sporządza się rachunek wyników). METODA GRUPOWANIA Jest to rozumowanie, które zakłada tworzenie zbiorowości na podstawie rozpoznania cech wspólnych i rozróŜniających (czyli stosowanie metod selekcji lub logicznej klasyfikacji). W praktyce metodę tę stosujemy m. in. przy łączeniu i dzieleniu kont. NaleŜy tu jednak pamiętać o zasadzie indywidualnej wyceny. METODA WYCENY Rozumowanie, które zakłada selekcję przedmiotów i zjawisk według kryterium wartości. 11 Opracowano w oparciu o materiał źródłowy Podstawy rachunkowości i finansów Materiały dydaktyczne Podstawowe rodzaje operacji gospodarczych Operacje gospodarcze są zdarzeniami, które powodują zmianę stanu majątku lub źródeł jego pochodzenia; następujące w określonym momencie i wyraŜane liczbowo. Operacje gospodarcze moŜemy podzielić na dwie kategorie: operacje bilansowe i operacje wynikowe. OPERACJE BILANSOWE powodują zmiany w: strukturze aktywów (operacje aktywne), strukturze pasywów (operacje pasywne) lub strukturze aktywów i pasywów (operacje aktywno - pasywne) - te ostatnie mogą zwiększać lub zmniejszać sumę bilansową, dzielimy je zatem na zwiększające i zmniejszające sumę bilansową. OPERACJE WYNIKOWE powodują zmiany w wielkości struktury aktywów lub pasywów na skutek osiągania przychodów (zysków) lub ponoszenia kosztów (strat). 12 Opracowano w oparciu o materiał źródłowy Podstawy rachunkowości i finansów Materiały dydaktyczne Podstawowe zasady księgowania ZASADA PODWÓJNEGO ZAPISU KSIĘGOWEGO KaŜda operacja gospodarcza jest rejestrowana: - na dwóch kontach księgowych - po przeciwnych stronach kont - w tej samej kwocie. Zasada podwójnego zapisu dotyczy wyłącznie kont syntetycznych. W przypadku kont analitycznych stosujemy natomiast zasadę zapisu powtarzanego. 13 Opracowano w oparciu o materiał źródłowy Podstawy rachunkowości i finansów Materiały dydaktyczne Podstawowe zasady księgowania KSIĘGOWANIE NA KONTACH Konto jest podstawowym urządzeniem księgowym, słuŜącym do rejestracji jednorodnych co do rodzaju i treści operacji gospodarczych. W sensie matematycznym obie strony konta mają odwrotne działanie. Lewa strona konta jest określana jako Debet (Dt) lub Winien (Wn), a zapis po tej stronie jest nazywany "obciąŜeniem konta" bądź "zapisaniem w cięŜar konta". Prawa strona konta jest określana jako Credit (Ct) lub Ma (Ma), a zapis jest tu nazywany "uznaniem konta" albo "zapisem na dobro konta". 14 Opracowano w oparciu o materiał źródłowy Podstawy rachunkowości i finansów Materiały dydaktyczne Podstawowe zasady księgowania Pierwszą czynnością, związaną z nowym kontem, jest jego otwarcie, polegające na wpisaniu nazwy konta oraz wartości przedmiotu ewidencji na początek okresu (saldo początkowe - dotyczy kont bilansowych) czy teŜ pierwszej operacji. Z kolei zamknięcie konta określa wpisanie salda po odpowiedniej stronie (przeciwstawnej do charakteru salda), co doprowadza do zrównowaŜenia sum zapisów po obu stronach. Zgodność obu stron oznaczana jest graficznie dwukrotnym podkreśleniem. WaŜna uwaga. SALDO KOŃCOWE PRZYJMUJE ZAWSZE NAZWĘ WIĘKSZEGO OBROTU. Oznacza to, iŜ na powyŜszym koncie mamy do czynienia z SALDEM DEBETOWYM (mimo, Ŝe - dla zrównowaŜenia zapisu - występuje po stronie credit). Graficzna forma konta księgowego jest nazywana kontem teowym. 15 Opracowano w oparciu o materiał źródłowy Podstawy rachunkowości i finansów Materiały dydaktyczne Podstawowe rodzaje kont KLASYFIKACJA KONT KONTA BILANSOWE Konta bilansowe dzielimy zasadniczo na aktywne, pasywne i aktywno - pasywne. Konta aktywne mają salda debetowe - sumy, wynikające z bilansu otwarcia, zapisujemy na nich po stronie Debet. RównieŜ po stronie Debet notujemy na tych kontach wszelkie zwiększenia, podczas gdy zmniejszenia przedstawiamy po stronie przeciwnej - Credit. Saldo końcowe (do bilansu zamknięcia) występuje na tych kontach po stronie Credit. Przykłady kont aktywnych: środki trwałe, materiały, naleŜności od odbiorcy X itp. 16 Opracowano w oparciu o materiał źródłowy Podstawy rachunkowości i finansów Materiały dydaktyczne Podstawowe rodzaje kont Konta pasywne mają salda kredytowe - sumy, wynikające z bilansu otwarcia, zapisujemy na nich po stronie Credit. RównieŜ po stronie Credit zapisujemy na kontach pasywnych wszelkie zwiększenia, podczas gdy zmniejszenia wykazujemy po stronie Debet. Saldo końcowe (do bilansu zamknięcia) występuje na kontach pasywnych po stronie Debet. Przykłady kont pasywnych: kapitał własny, kredyt w rachunku bieŜącym itp. Obok kont aktywnych i pasywnych występują równieŜ konta aktywno-pasywne. Typowym przykładem takiego konta są "rozliczenia z kontrahentami" – ujmuje się tu zarówno naleŜności (będące aktywami), jak i zobowiązania (wchodzące w pasywa firmy). Konto aktywno-pasywne ma dwa salda (jest kontem dwusaldowym), rejestruje rozrachunki o przeciwstawnej treści. 17 Opracowano w oparciu o materiał źródłowy Podstawy rachunkowości i finansów Materiały dydaktyczne Podstawowe rodzaje kont KONTA WYNIKOWE Konta wynikowe nie posiadają sald - początkowego i końcowego - wyliczamy więc na nich tylko obroty. Konta kosztów rejestrują wszelkie poniesione koszty po stronie Debet. Ich ewentualne zmniejszenia są rejestrowane na kontach kosztowych po stronie Credit. Konta przychodów zachowują się odwrotnie: wszelkie przychody są księgowane po stronie Credit, a ich ewentualne zmniejszenia po stronie Debet. KONTA ROZLICZENIOWE Konta rozliczeniowe są sporządzane w wyniku podzielności pionowej. Tworzymy je wówczas, gdy dla celów kontrolnych lub ewidencyjnych chcemy sprawdzić i zachować 18 dane obroty gospodarcze. Opracowano w oparciu o materiał źródłowy Podstawy rachunkowości i finansów Materiały dydaktyczne Łączenie i podzielność kont ZASADNOŚĆ ŁĄCZENIA I PODZIELNOŚCI KONT Konta mogą być łączone lub dzielone, w zaleŜności od tego, w jaki sposób chcemy przyjrzeć się określonym operacjom gospodarczym. Szczególnie istotna jest PODZIELNOŚĆ KONT - umoŜliwia bądź podział przedmiotu ewidencji na grupy (podzielność pozioma), bądź teŜ wartości przedmiotu ewidencji (podzielność pionowa) tak, by osiągnąć większą przejrzystość dokonywanych operacji. Podział kont jest sprawą dowolną. KaŜda firma opracowuje własny plan kont, dostosowany do wymogów odbiorców sprawozdań finansowych zarówno wewnętrznych, jak i zewnętrznych. 19 Opracowano w oparciu o materiał źródłowy Podstawy rachunkowości i finansów Materiały dydaktyczne Łączenie i podzielność kont POZIOMA PODZIELNOŚĆ KONT - jest podziałem przedmiotu ewidencji na grupy rodzajowo prostsze i utworzenie dla nich oddzielnych kont. W wyniku podzielności poziomej powstają szczegółowe konta o takim samym charakterze, lecz węŜszym przedmiocie ewidencji niŜ konto macierzyste. Przykład: konto "dostawcy" moŜe być podzielone poziomo na konta: dostawca X, dostawca Y, dostawca Z. Istnieją dwa warianty podzielności poziomej: konto dzielone przestaje funkcjonować (wówczas jego miejsce zajmują nowo powstałe konta syntetyczne) lub teŜ konto dzielone zostaje jako konto syntetyczne, a obok niego funkcjonują konta powstałe z podziału, będące kontami analitycznymi. W przypadku kont analitycznych stosujemy ZASADĘ POWTARZANEGO ZAPISU: księgowanie jest dokonywane po tej samej stronie i w tej samej kwocie, co na koncie syntetycznym, dla którego prowadzona jest analityka. Oznacza to, Ŝe salda i obroty konta syntetycznego są równe sumie sald i obrotów kont analitycznych. 20 Opracowano w oparciu o materiał źródłowy Podstawy rachunkowości i finansów Materiały dydaktyczne Łączenie i podzielność kont PIONOWA PODZIELNOŚĆ KONT to podział wartości przedmiotu ewidencji albo wydzielenie niektórych operacji na odrębne konto. Podzielność pionowa umoŜliwia wyodrębnienie zagadnień o określonej treści ekonomicznej w celu uzyskania pogłębionej charakterystyki danego zjawiska. Przykładem moŜe być podzielność pionowa konta ŚRODKI TRWAŁE, w wyniku której zostaje wyodrębnione konto UMORZENIE. W wyniku podzielności pionowej powstają KONTA KORYGUJĄCE. Z kolei konto, z którego wyodrębniono część wartości przedmiotu ewidencji, jest nazywane KONTEM KORYGOWANYM (lub inaczej: podstawowym). Dokonywane za pomocą kont korygujących korekty mogą być bezpośrednie (zwiększające) bądź pośrednie (zmniejszające). 21 Opracowano w oparciu o materiał źródłowy Podstawy rachunkowości i finansów Materiały dydaktyczne Budowa bilansu Podstawowym składnikiem sprawozdania finansowego przedsiębiorstwa jest bilans, czyli zestawienie aktywów i finansujących ich pasywów. Jest to dokładna fotografia stanu przedsiębiorstwa w określonym dniu, zwanym dniem bilansowym. UwaŜna analiza bilansu pomaga w ocenie zarządzania firmą oraz w ustaleniu źródeł strat i zysków firmy. Bilans jest sprawozdaniem o sytuacji majątkowej i kapitałowej przedsiębiorstwa. Zasadniczo dzieli się na dwie części: aktywa - będące wykazem posiadanego przez dane przedsiębiorstwo majątku, pasywa - zawierające informacje na temat źródeł finansowania majątku. Bilans, w odróŜnieniu od rachunku wyników, ma charakter statyczny: pokazuje informacje o przedsiębiorstwie według stanu na dzień sporządzenia sprawozdania (podczas gdy rachunek wyników obejmuje cały okres, np. kwartał czy rok). 22 Opracowano w oparciu o materiał źródłowy Podstawy rachunkowości i finansów Materiały dydaktyczne Aktywa Lewa strona bilansu, czyli aktywa Do aktywów zaliczamy składniki majątku trwałego i obrotowego spółki oraz tzw. rozliczenia międzyokresowe. Majątek trwały Pierwszą grupą składników majątku trwałego są wartości niematerialne i prawne. Zalicza się do nich koszty organizacji, poniesione przy tworzeniu spółki akcyjnej, koszty prac rozwojowych, tzw. goodwill (wartość rynkową firmy, wynikającą chociaŜby z jej długoletniej obecności na rynku), wartości nabytych koncesji, licencji (takŜe wartość nabytego oprogramowania komputerowego), znaków towarowych oraz zaliczki na poczet wartości niematerialnych i prawnych. Na rzeczowy majątek trwały składają się: budynki i budowle, grunty, urządzenia techniczne i maszyny oraz środki transportu. W tej pozycji wpisuje się teŜ inwestycje rozpoczęte oraz zaliczki na poczet inwestycji. Finansowy majątek trwały obejmuje lokaty kapitałowe długoterminowe, udzielone innym podmiotom poŜyczki długoterminowe. Oddzielną grupę stanowią naleŜności długoterminowe. 23 Opracowano w oparciu o materiał źródłowy Podstawy rachunkowości i finansów Materiały dydaktyczne Aktywa Majątek obrotowy Majątek obrotowy składa się z czterech grup. W skład zapasów wchodzą: materiały w magazynie, półprodukty i tzw. produkty w toku (które znajdowały się w produkcji w dniu bilansowym), produkty gotowe w magazynie, towary oraz zaliczki na poczet dostaw. NaleŜności i roszczenia obejmują przede wszystkim naleŜności z tytułu dostaw i usług. Wynika to z faktu, Ŝe w dniu sporządzenia bilansu część wystawionych faktur jeszcze nie została zapłacona. Ponadto znajdują się tu naleŜności budŜetowe, naleŜności wewnątrzzakładowe oraz naleŜności dochodzone na drodze sądowej. Ponadto w majątku obrotowym wpisuje się krótkoterminowe papiery wartościowe oraz środki pienięŜne, zarówno tzw. pogotowie kasowe (pieniądze, znajdujące się w kasie zakładu), jak i środki zdeponowane w banku. W tej ostatniej pozycji zapisuje się teŜ inne niŜ gotówkowe środki pienięŜne, a więc weksle, czeki obce itp. Rozliczenia międzyokresowe Rozliczenia międzyokresowe obejmują czynne rozliczenia międzyokresowe kosztów. 24 Opracowano w oparciu o materiał źródłowy Podstawy rachunkowości i finansów Materiały dydaktyczne Pasywa Prawa strona bilansu, czyli pasywa Do pasywów zalicza się kapitały własne, utworzone rezerwy, kapitały obce oraz rozliczenia międzyokresowe. Kapitał własny Kapitał własny tworzą: kapitał podstawowy, naleŜne wkłady na poczet kapitału, kapitał zapasowy, kapitały rezerwowe, nie podzielony wynik finansowy z lat ubiegłych oraz wynik finansowy netto roku obrotowego. Zasadniczą częścią kapitału własnego jest kapitał podstawowy (kapitał akcyjny). Drugim składnikiem kapitałów własnych są naleŜne, lecz nie wniesione wkłady na poczet kapitału podstawowego. W pozycji tej wpisuje się wartość nie spłaconego kapitału akcyjnego. Co istotne, liczba ta przyjmuje wartość ujemną, obniŜa zatem sumę kapitałów własnych. 25 Opracowano w oparciu o materiał źródłowy Podstawy rachunkowości i finansów Materiały dydaktyczne Pasywa Do kapitału zapasowego zaliczamy: kapitał tworzony ustawowo (zgodnie z Kodeksem Handlowym spółka ma obowiązek przekazywać na poczet kapitału zapasowego co najmniej osiem procent zysku netto do momentu, kiedy wysokość powstałej w ten sposób rezerwy nie osiągnie wielkości równowaŜnej jednej trzeciej kapitału akcyjnego) lub tworzony na mocy statutu spółki. Tu równieŜ trafia suma, wynikająca z róŜnicy pomiędzy ceną sprzedaŜy akcji a ich wartością nominalną. Kapitał rezerwowy z aktualizacji wyceny powstaje w wyniku dokonanych przeszacowań majątku trwałego. Poza tą pozycją wpisuje się równieŜ inne kapitały rezerwowe. Kolejną pozycję stanowi nie podzielony wynik finansowy z lat ubiegłych. Jeśli mamy tu do czynienia z zyskiem, wówczas jego wielkość powiększa sumę kapitału. JeŜeli natomiast w latach poprzednich wystąpiła strata, zapisuje się wartość ujemną. Podobna zasada obowiązuje przy wpisywaniu wyniku finansowego netto roku obrotowego. Zysk przyjmuje wartość dodatnią, strata natomiast ujemną. W pozycji tej znajdują się teŜ dokonane odpisy z wyniku finansowego bieŜącego roku obrotowego. 26 Opracowano w oparciu o materiał źródłowy Podstawy rachunkowości i finansów Materiały dydaktyczne Pasywa Rezerwy Czasem spółka jest zmuszona do utworzenia rezerwy, która znajduje się w osobnej pozycji wśród pasywów. Tutaj księguje się teŜ wartość rezerw na podatek dochodowy. Zobowiązania, w odróŜnieniu od poprzednich elementów pasywów, to kapitały obce, z których korzysta spółka - równieŜ według stanu na dzień sporządzenia bilansu. Przyjmuje się umownie, Ŝe granicą pomiędzy zobowiązaniami krótkoi długoterminowymi jest rok. Zobowiązania długoterminowe obejmują m. in. długoterminowe papiery wartościowe, długoterminowe poŜyczki i kredyty bankowe. Zobowiązania krótkoterminowe natomiast to krótkoterminowe papiery wartościowe, kredyty krótkoterminowe, otrzymane zaliczki na poczet dostaw, zobowiązania wekslowe, zobowiązania z tytułu dostaw (lub usług), zobowiązania budŜetowe, zobowiązania wewnątrzzakładowe (w tym wobec pracowników z tytułu wynagrodzeń). W zobowiązania krótkoterminowe wpisuje się równieŜ fundusze specjalne, utworzone przez spółkę, np. fundusze socjalne czy nagród. Rozliczenia międzyokresowe W rozliczenia międzyokresowe zapisuje się bierne rozliczenia międzyokresowe kosztów 27 oraz przychody przyszłych okresów. Opracowano w oparciu o materiał źródłowy Podstawy rachunkowości i finansów Materiały dydaktyczne Analiza bilansu Bilans jest specyficznym zestawieniem aktywów i finansujących ich pasywów. Jego analiza jest bardzo istotna, pomaga ocenić sposób zarządzania oraz ustalić źródła powstawania strat i zysków przedsiębiorstwa w danym okresie. Analiza pozioma bilansu polega na zestawieniu poszczególnych pozycji bilansu na dany dzień z analogicznymi danymi, wynikającymi z bilansu, sporządzonego na wcześniejszy dzień bilansowy. Przy zestawieniu zmian poszczególnych składników bilansu nie moŜna zapominać o inflacji, która miała miejsce w okresie pomiędzy analizowanymi dniami bilansowymi. Wszystkie wartości naleŜy więc skorygować o współczynnik inflacji. Analiza pionowa bilansu sprowadza się do badania struktury jego podstawowych składników: zarówno majątkowych, jak i kapitałowych. Zwraca się przy tym uwagę na strukturę aktywów i pasywów, które opisują dwa wskaźniki: struktury majątku i struktury kapitału. 28 Opracowano w oparciu o materiał źródłowy Podstawy rachunkowości i finansów Materiały dydaktyczne Badanie struktury majątku i kapitału Wskaźnik struktury majątku pokazuje rozwój aktywów trwałych w stosunku do działalności przedsiębiorstwa. Oblicza się go według wzoru: w (sm)= majątek trwały/majątek obrotowy Poziom tego wskaźnika jest ściśle uzaleŜniony od charakteru działalności przedsiębiorstwa. Inny będzie w przypadku np. fabryki sprzętu sportowego, zajmującej się działalnością produkcyjną, inny w przypadku hurtowni spoŜywczej (firma handlowa, która z definicji musi dysponować duŜym majątkiem obrotowym), a jeszcze inny w przypadku biura podróŜy (działalność usługowa, która nie wymaga duŜej bazy majątkowej). Wskaźnik struktury kapitału określa relację kapitału własnego do zobowiązań (krótkoi długoterminowych). Oblicza się go według wzoru: w (sk) =kapitał własny/kapitał obcy Tutaj interpretacja jest bardziej jednoznaczna: wyŜszy poziom tego wskaźnika świadczy o dobrej sytuacji finansowej spółki (nie jest nadmiernie zadłuŜona, a swoją działalność finansuje z własnych środków). Utrzymujący się przez dłuŜszy czas zbyt niski poziom tego wskaźnika moŜe jednak oznaczać ekstensywną politykę zarządzania firmą (niechęć zarządu do korzystania z dźwigni finansowej, co przypuszczalnie moŜe w pewnym momencie zahamować 29 rozwój). Opracowano w oparciu o materiał źródłowy Podstawy rachunkowości i finansów Materiały dydaktyczne Badanie struktury majątku i kapitału W pogłębionej analizie bilansu stosuje się szereg innych wskaźników: płynności, zadłuŜenia i obrotowości poszczególnych składników (zapasów, naleŜności i zobowiązań). Kapitał obrotowy i aktywa netto W wielu krajach bilanse sporządzane są według nieco odmiennego układu, pozwalającego ustalić dwie bardzo waŜne wielkości: kapitał obrotowy i aktywa netto. Dysponując danymi, zawartymi w bilansie, sporządzonym według obowiązującej u nas ustawy o rachunkowości, jesteśmy w stanie wyliczyć ich wartości. Majątek obrotowy pomniejszony o zobowiązania bieŜące daje nam kapitał obrotowy. Jeśli do otrzymanego wyniku dodamy wartość majątku trwałego, otrzymamy sumę aktywów netto. Wzrost obu tych wielkości świadczy o prawidłowym rozwoju przedsiębiorstwa. 30 Opracowano w oparciu o materiał źródłowy Podstawy rachunkowości i finansów Materiały dydaktyczne Rachunek wyników Rachunek wyników zawiera informacje na temat zyskowności poszczególnych działań, podejmowanych przez spółkę. Znajduje się w nim ponadto zestawienie przychodów i kosztów, co pomaga w analizie przyczyn powstania takiego, a nie innego wyniku finansowego. NaleŜy jednak uwaŜać - pobieŜna analiza doprowadza często do błędnych wniosków, dotyczących sytuacji finansowej przedsiębiorstwa oraz jakości zarządzania jego majątkiem. Zysk i strata jako saldo Struktura klasycznego rachunku wyników jest przejrzysta: po jednej stronie mamy przychody, powiększające wynik finansowy, po drugiej natomiast koszty, wpływające ujemnie na generowane zyski. Rozpatrując rachunek wyników w powyŜszym ujęciu, które obowiązująca u nas Ustawa o rachunkowości określa jako wariant kalkulacyjny spostrzegamy, Ŝe zysk (lub strata) jest niczym innym, jak saldem - róŜnicą pomiędzy przychodami a kosztami. Jeśli te pierwsze przewyŜszają koszty, saldo określa się mianem zysku, w odwrotnej sytuacji mamy do czynienia ze stratą. Budowa rachunku wyników Dla większej przejrzystości rachunku wyników wprowadzono jednak większą liczbę sald, co pozwala na szybką orientację w jego strukturze (łatwiej określić wówczas faktyczne źródła przychodów i kosztów), ponadto znacznie upraszcza procedury analityczne. WyróŜniamy kilka pozycji wynikowych. 31 Opracowano w oparciu o materiał źródłowy Podstawy rachunkowości i finansów Materiały dydaktyczne Wynik na sprzedaŜy Wynik ze sprzedaŜy powstaje wskutek odjęcia od właściwych przychodów (powstałych ze sprzedaŜy produktów, towarów i materiałów, skorygowanych zmianą stanu produktów) kosztów wytworzenia produkcji sprzedanej, do których zalicza się m. in. wartość sprzedanych towarów i materiałów, zuŜycie materiałów (energii), ceny obcych usług, amortyzację, wynagrodzenia dla pracowników, podatki i opłaty. Saldo to ma duŜe znaczenie dla przedsiębiorstwa, gdyŜ wskazuje na rentowność jego podstawowej działalności. 32 Opracowano w oparciu o materiał źródłowy Podstawy rachunkowości i finansów Materiały dydaktyczne Wynik na działalności operacyjnej Wynik na działalności operacyjnej Poprzedni wynik korygowany jest o saldo, wynikające z zestawienia pozycji "pozostałe przychody operacyjne" z "pozostałymi kosztami operacyjnymi". W przychody wpisuje się tu m. in. przychody ze sprzedaŜy składników majątku trwałego, otrzymane dotacje, uzyskane odszkodowania, rozwiązane rezerwy, czynsze z dzierŜaw, a po stronie kosztów - wartość sprzedanych składników majątku trwałego, utworzone rezerwy, odpisane naleŜności nieściągalne, zapłacone odszkodowania, koszty czynszów i dzierŜaw. 33 Opracowano w oparciu o materiał źródłowy Podstawy rachunkowości i finansów Materiały dydaktyczne Wynik na działalności gospodarczej Wynik na działalności gospodarczej Wynik na działalności operacyjnej korygowany jest następnie o saldo operacji finansowych - tak powstaje zysk lub strata z działalności gospodarczej. Przychody finansowe obejmują m. in. otrzymane dywidendy (w tym takŜe otrzymane od członków grupy kapitałowej - zarówno podmiotów zaleŜnych, jak i stowarzyszonych), otrzymane odsetki, dodatnie róŜnice kursowe. Koszty finansowe natomiast obejmują m. in. odsetki do zapłaty (takŜe na rzecz członków grupy kapitałowej), odpisy aktualizujące wartość finansowego majątku trwałego i krótkoterminowych papierów wartościowych oraz ujemne róŜnice kursowe. 34 Opracowano w oparciu o materiał źródłowy Podstawy rachunkowości i finansów Materiały dydaktyczne Wynik finansowy brutto i netto Poprzedni wynik - na działalności gospodarczej - jest korygowany o saldo, będące skutkiem zdarzeń nadzwyczajnych. Mamy tu na myśli m. in. zdarzenia losowe, rezultaty postępowania układowego (naprawczego) lub zaniechania pewnego rodzaju działalności. W ten sposób powstaje wynik finansowy brutto. Po zapłaceniu podatku otrzymujemy natomiast zysk (stratę) netto. 35 Opracowano w oparciu o materiał źródłowy Podstawy rachunkowości i finansów Materiały dydaktyczne Interpretacja rachunku wyników Interpretacja rachunku wyników moŜe być dokonywana w rozmaity sposób. Zawsze jednak obowiązuje kilka „Ŝelaznych" zasad. Rachunek wyników powinien być rozpatrywany łącznie z pozostałymi składnikami sprawozdania - bilansem i rachunkiem przepływów finansowych. Tylko całościowa analiza pomoŜe we właściwym zrozumieniu sytuacji firmy. Lekturą obowiązkową są wszelkiego rodzaju noty objaśniające. Po pierwsze, znajdziemy tam wyszczególnienie przychodów i kosztów, które zostały w sposób bardziej syntetyczny zaprezentowane w rachunku. Po drugie, często znajduje się tam informacja, dotycząca metod stosowanych w księgowości danej firmy. Szczególnie naleŜy zwrócić uwagę, czy bilans został juŜ przejrzany przez biegłego rewidenta (sprawozdania przed i po audycie mogą znacznie róŜnić się między sobą). Generalnie popełnianym błędem jest ślepa wiara w liczby. 36 Opracowano w oparciu o materiał źródłowy Podstawy rachunkowości i finansów Materiały dydaktyczne Analiza rachunku wyników Analiza pionowa rachunku wyników polega na zbadaniu struktury poszczególnych przychodów i kosztów oraz wynikających z nich sald. Tu stosuje się analizę wskaźnikową - przede wszystkim tzw. stóp zysku (relacji zysku do obrotu). Analizę poziomą przeprowadza się, porównując poszczególne pozycje przychodowe i kosztowe za dany okres obrachunkowy z analogicznymi danymi za poprzednie, porównywalne okresy (w zestawieniach miesiąc - miesiąc, kwartał - kwartał itp.). W podobny sposób zestawia się poszczególne poziomy zysku. NaleŜy pamiętać o dwóch rzeczach: Analizy takiej moŜemy dokonać jedynie pod warunkiem, Ŝe pomiędzy porównywanymi przez nas okresami nie zmieniły się zasady księgowe. W przeciwnym bowiem wypadku dane są nieporównywalne (z przypadkiem takim mieliśmy do czynienia na przełomie roku 1994 i 1995 - kiedy to weszła w Ŝycie nowa ustawa o rachunkowości). Nie moŜna zapominać o inflacji. Jeśli w roku 1994 spółka osiągnęła 10 mln zysku, a w 1995 roku 12,1 mln, to stwierdzenie, iŜ mamy tu do czynienia z 21-procentową dynamiką jest prawdziwe tylko wówczas, gdy dodamy "w ujęciu nominalnym". W ujęciu realnym (a więc po korekcie o współczynnik inflacji) okazuje się bowiem, Ŝe zysk spółki pozostał realnie na tym samym poziomie (dynamika zysku była równa współczynnikowi inflacji za 1995 rok). 37 Opracowano w oparciu o materiał źródłowy Podstawy rachunkowości i finansów Materiały dydaktyczne Analiza rachunku wyników Jeśli uwzględnimy powyŜsze uwagi, moŜemy przeprowadzać analizę poziomą. Bardzo pomocne w tym zakresie mogą się okazać tzw. zestawienia analityczne. Sporządza się je w formie dwóch tabel, obrazujących strukturę przychodów i kosztów. Przy badaniu dynamiki stosuje się tak zwany model badania efektywności zarządzania, który w przypadku rachunku wyników wyraŜa się nierównością: iK < iP < iZ gdzie: iK - dynamika kosztów sprzedaŜy, iP - dynamika przychodów ze sprzedaŜy, iZ - dynamika zysku . 38 Opracowano w oparciu o materiał źródłowy Podstawy rachunkowości i finansów Materiały dydaktyczne Wskaźniki zyskowności Podstawowymi miernikami, stosowanymi w pionowej analizie rachunku wyników, są wskaźniki zyskowności. Ich konstrukcja jest bardzo prosta: zysk z danego poziomu dzielimy przez wartość przychodów ze sprzedaŜy, otrzymując odpowiednią stopę zysku (stopa zysku ze sprzedaŜy, stopa zysku z działalności operacyjnej, stopa zysku z działalności gospodarczej, stopa zysku brutto, stopa zysku netto). Podstawowym błędem jest zawęŜanie analizy do stopy zysku netto. Faktem jest, Ŝe wskaźnik ten naleŜy do najczęściej podawanych. Z drugiej strony jednak jego wielkość jest w duŜym stopniu niezaleŜna od spółki: obciąŜenie podatkiem jest przecieŜ wypadkową obowiązującej aktualnie stopy podatku dochodowego oraz ewentualnych ulg i odliczeń. Bardziej sensowne wydaje się zatem mierzenie stopy zysku brutto, nie obciąŜonej podatkiem. 39 Opracowano w oparciu o materiał źródłowy Podstawy rachunkowości i finansów Materiały dydaktyczne Wskaźniki zyskowności NajwaŜniejszym chyba wskaźnikiem jest stopa zysku operacyjnego, wskazująca na jakość zarządzania spółką i zyskowność jej podstawowej działalności. Istotny jest teŜ pomiar stopy zysku z działalności gospodarczej - uwzględnia ona saldo, osiągnięte przez spółkę z operacji finansowych. Wzór na (dowolną) stopę zysku wygląda następująco: stopa zysku = (zysk/obroty) x 100% Pod pojęciem „obrotu" rozumie się zwykle przychody ze sprzedaŜy - tak zbudowane są właśnie wymienione wyŜej stopy zysku. Ponadto w analizie stosuje się (znacznie rzadziej) wskaźniki, które w mianowniku uwzględniają koszty uzyskania przychodów (równieŜ stanowiące obrót). Istota tych wskaźników polega na określeniu relacji wyniku działalności przedsiębiorstwa w przeliczeniu na jednostkę poniesionych kosztów. W badaniu pionowym rachunku wyników wykorzystuje się ponadto tzw. analizę przyczynową. NaleŜy tu sprawdzić, jakie czynniki mają wpływ na zwiększenie (spadek) zysku (straty). Nie zawsze wzrost zysku jest dowodem na prawidłowy rozwój przedsiębiorstwa: moŜe się przecieŜ zdarzyć, iŜ jest on pochodną znacznej redukcji kosztów, połączoną z wyprzedaŜą majątku czy teŜ wzrostem przychodów finansowych przy spadającej rentowności podstawowej działalności przedsiębiorstwa. 40 Opracowano w oparciu o materiał źródłowy Podstawy rachunkowości i finansów Materiały dydaktyczne Przepływy finansowe (cash flow) Badanie przepływów finansowych Analiza bilansu i rachunku wyników nie wystarcza do sporządzenia rzetelnej oceny sytuacji firmy. Nieocenioną pomocą jest rachunek przepływów finansowych. KaŜda jednostka, sporządzająca sprawozdanie finansowe, wypracowuje własne metody oceny zdarzeń gospodarczych, a obowiązujące przepisy sprawiają, Ŝe część z nich moŜe być przedstawiana w sposób bardziej lub mniej korzystny. Przykładowo, bilans informuje nas jedynie o wielkości zadłuŜenia, nie zawiera natomiast danych na temat terminów spłat zobowiązań. Inny przykład. W bilansie moŜemy znaleźć informacje, dotyczące wielkości majątku, brak jest natomiast wskazania na rzeczywistą ich wartość (chodzi o wycenę, sporządzoną według stawek z tzw. wtórnego rynku środków produkcji). Podobne zjawiska występują w przypadku rachunku wyników. Choć niejednokrotnie analiza wskazuje na wysoką rentowność przedsiębiorstwa okazuje się, Ŝe ma ono znaczne problemy z utrzymaniem płynności. Informacji na ten temat naleŜy szukać właśnie w rachunku przepływów finansowych. 41 Opracowano w oparciu o materiał źródłowy Podstawy rachunkowości i finansów Materiały dydaktyczne ZałoŜenia konstrukcji rachunku przepływów finansowych Podstawowym załoŜeniem w konstrukcji rachunku przepływów finansowych jest rozróŜnienie trzech sfer działania przedsiębiorstwa, a mianowicie działalności: - operacyjnej, - inwestycyjnej, - finansowej. W sferze operacyjnej firma generuje strumienie pienięŜne, pochodzące z jej podstawowej działalności. W sferze działalności inwestycyjnej ujmuje się strumienie pienięŜne, związane ze zmianami stanu składników majątkowych firmy. Z kolei sfera działalności finansowej to nic innego, jak dokładne określenie zmian struktury kapitałów, posiadanych przez przedsiębiorstwo. 42 Opracowano w oparciu o materiał źródłowy Podstawy rachunkowości i finansów Materiały dydaktyczne Przepływy środków pienięŜnych z działalności operacyjnej Wpisuje się tu wynik finansowy netto firmy (a więc zysk lub stratę), który następnie jest korygowany o szereg pozycji: - amortyzację, - saldo wynikające z róŜnic kursowych, - odsetki i dywidendy (zarówno otrzymane, jak i zapłacone), - utworzone rezerwy, - podatek dochodowy, - wynik ze sprzedaŜy i likwidacji składników działalności inwestycyjnej, - zmianę stanu zapasów, zobowiązań, rozliczeń międzyokresowych i przychodów przyszłych okresów. W ten sposób uzyskujemy wielkość środków pienięŜnych netto, pochodzących z działalności operacyjnej przedsiębiorstwa. Podsumowując, cash flow na tym poziomie powstaje poprzez odjęcie od wpływów pienięŜnych z działalności operacyjnej (wielkość ta jest zwykle zbliŜona do zysku operacyjnego) wydatków pienięŜnych z tego tytułu. 43 Opracowano w oparciu o materiał źródłowy Podstawy rachunkowości i finansów Materiały dydaktyczne Przepływy środków pienięŜnych z działalności inwestycyjnej Wielkość środków pienięŜnych netto z działalności inwestycyjnej uzyskuje się, sumując następujące pozycje: - nabycie lub sprzedaŜ wartości niematerialnych i prawnych, - nabycie lub sprzedaŜ składników rzeczowego majątku trwałego, - nabycie lub sprzedaŜ akcji, udziałów lub innych papierów wartościowych, - udzielone lub zwrócone poŜyczki, - otrzymane lub zwrócone dywidendy i odsetki. Oczywiście, w zaleŜności od "kierunku" operacji (kupno-sprzedaŜ) pozycje te przyjmują wartości dodatnie lub ujemne. Tak więc, cash flow z tytułu inwestycji jest niczym innym, jak saldem przeprowadzanych przez firmę w danym okresie operacji, związanych z jej składnikami majątkowymi. 44 Opracowano w oparciu o materiał źródłowy Podstawy rachunkowości i finansów Materiały dydaktyczne Przepływy środków pienięŜnych z działalności finansowej Tu uwzględnia się szereg operacji finansowych, przedsiębiorstwo w danym okresie obrachunkowym. przeprowadzanych przez Chodzi tu m. in. o: - zaciągnięcie lub spłatę kredytów i poŜyczek, - emisję lub wykup obligacji czy innych papierów wartościowych, - wypłatę dywidendy, - płatności, wynikające z umów leasingu finansowego, - wpływy z emisji akcji. Sumując te pozycje (równieŜ z właściwymi znakami) otrzymujemy wielkość środków pienięŜnych netto z działalności finansowej. Mówiąc w skrócie, cash flow z działalności finansowej jest saldem operacji finansowych firmy w danym okresie obrachunkowym. 45 Opracowano w oparciu o materiał źródłowy Podstawy rachunkowości i finansów Materiały dydaktyczne Zmiana stanu środków pienięŜnych netto, stan na początek i na koniec roku obrotowego Zmiana stanu środków pienięŜnych netto Wielkość ta powstaje poprzez proste zsumowanie pozycji poprzednich: przepływów środków z działalności operacyjnej, inwestycyjnej i finansowej. Środki pienięŜne na początek roku obrotowego Tu wpisuje się wielkość, wynikającą z rachunku sporządzonego w roku poprzednim. przepływów finansowych, Środki pienięŜne na koniec roku obrotowego Zmianę stanu środków pienięŜnych netto w danym roku obrachunkowym powiększa się o wielkość tych środków na początek roku. W ten sposób otrzymujemy ostateczną pozycję wynikową - stan środków pienięŜnych na koniec roku obrotowego. 46 Opracowano w oparciu o materiał źródłowy Podstawy rachunkowości i finansów Materiały dydaktyczne Materiał źródłowy Bednarski L.1994. Analiza finansowa w przedsiębiorstwie. PWE, Warszawa. Bednarski L., Borowiecki R., Duraj J., Kurtys E., Waśniewski T., Wersty B. 1998. Analiza ekonomiczna przedsiębiorstwa. WAE, Wrocław. Biczysko W., Tauber R. D. 2007. Wybrane problemy zarządzania finansami i rachunkowością w hotelarstwie, gastronomii, turystyce i rekreacji. Wydawnictwo WSHiG, Poznań. Duraj J. 2002. Podstawy ekonomiki przedsiębiorstwa. PWE, Warszawa. Fedorowicz Z.1997. Finanse przedsiębiorstwa. SGH, Warszawa. Finanse – Leksykon. The Economist books. 1997. EMKA, Warszawa. Gabrusiewicz W., Kamela-Sowińska A., Poetschke H. 2001. Rachunkowość zarządcza. PWE, Warszawa. Gierusz B. 2009. Podręcznik samodzielnej nauki księgowania. ODDK, Gdańsk. Gierusz B. 2009. Zbiór zadań do podręcznika samodzielnej nauki księgowania. ODDK, Gdańsk. Kalwasińska E.1995. Rachunkowość finansowa. Międzynarodowa Szkoła MenedŜerów, Warszawa. Kamerschen D., McKenzie D.R., Nardinelli C. 1991. Ekonomia. Fundacja Gospodarcza NSZZ „Solidarność”, Gdańsk. Kotaś R., Sojak S. 2008. Rachunkowość zarządcza w hotelarstwie i gastronomii. PWN, Warszawa. Nastaj W. 2008. Rachunkowość zarządcza w hotelarstwie i gastronomii. Wydawnictwo WSHiT, Gdańsk. Nilidziński R.2000. Rachunkowość finansowa. ODDK, Gdańsk. Piszczała J.1996. Matematyka i jej zastosowanie w naukach ekonomicznych. WAE, Poznań. Sierpińska M., Jachna T.1999. Ocena przedsiębiorstwa według standardów światowych. PWN, Warszawa. Materiały źródłowe, przykładowo: raporty finansowe, bilanse, rachunki przepływów pienięŜnych, zysków i strat oraz inne dokumenty finansowe podmiotów gospodarczych z branŜy turystycznej i rekreacyjnej, w tym notowanych na Giełdzie Papierów Wartościowych w Warszawie. 47
