OPERACJONALIZACJA NORM ETYCZNYCH

OPERACJONALIZACJA
NORM ETYCZNYCH
Pamiętaj!!!:
ludzkie
działanie
czerpie
moralną
prawomocność z faktu, że materialne i
pozamaterialne dobra, jakie wytwarza,
przewyższają szkody, jakie powoduje, a
dystrybucja
jednych
i
drugich
jest
sprawiedliwa. Miarą tych dóbr i szkód jest
rozumna, społeczna natura człowieka.
Etyka koherencyjna. Źródła
• Etyka klasyczna (Arystoteles)
• Etyka konwencjonalistyczna (teoria
kontraktowa)
• Etyka deontologiczna I. Kanta
• Utylitaryzm
• Etyka odpowiedzialności (H. Jonas)
Etyka klasyczna
• Fundament: obiektywistyczna antropologia
• Opis „natury człowieka” w celu wyjaśniania tzw.
faktów ludzkich
• Punkt wyjścia: celowość i rozumność człowieka
• Programowanie rozwoju ku pełni człowieczeństwa
na podstawie twierdzeń o naturze człowieka
• Ocena decyzji pod kątem zgodności z programem
życiowym
• Operacjonalizacje w formie teorii cnót (aretologii)
lub teorii obowiązków (deontologia)
Etyka konwencjonalistyczna
•
•
•
•
System normalizacji i regulacji etycznej porównywany do systemu regulacji
ruchu drogowego.
Podobnie jak system przepisów ruchu drogowego ma na celu płynną i
bezpieczną regulację ruchu drogowego, tak system moralności ma na celu
możliwie bezkolizyjne (bezkonfliktowe) i zadowalające dla każdego
regulowanie współżycia ludzi w ramach społeczności. Ideałem jest sytuacja, w
której każdy wiedzie "dobre życie".
Moralny punkt widzenia jest z definicji nieegoistyczny, bezstronny,
uwzględnia na równi życzenia i potrzeby własne i innych.
Tylko wtedy, gdy każdy działający uzgadnia a przynajmniej konfrontuje swoje
potrzeby i interesy z interesami innych, społeczność nabiera stabilności i
dzięki temu na zasadzie sprzężenia zwrotnego daje większości swoich
członków lepsze możliwości rozwoju i samorealizacji niż społeczeństwo,
którego członkowie działają wyłącznie "na własną rękę".
Deontologizm I. Kanta
• Transcendentalny test kategoryczności
(uogólnialność teoretyczna) – tzw. imperatyw
kategoryczny: kieruj się w działaniu tylko takimi
regułami, których ewentualna powszechność nie
zagrażałaby ich ważności
• Formuła tzw. celu wsobnego – zasada
personalistyczna
• Koncepcja wiecznego pokoju
Utylitaryzm
Pięć rysów charakterystycznych utylitaryzmu:
1) konsekwencjalizm
2) skutki wartościuje się wedle użyteczności
3) nie chodzi o użyteczność do jakiegokolwiek celu
(utylitaryzm nie implikuje nihilizmu), lecz użyteczność do
tego, co jest w sobie najwyższą wartością (maksymalne
zaspokojenie potrzeb i minimalizacja frustracji, witalność,
reputacja, wiedza i in.)
4) kryterium oceny – czy ilość przyjemności wynikającej z
działania przewyższa ilość przykrości
5) perspektywa naturalnie nieegoistyczna, pozycje
utylitarystyczne włączają kantowską zasadę
uniwersalizacji - perspektywa otwarta na szczęście
wszystkich
Utylitaryzm cd.
• Utylitaryzm można streścić następującą formułą:
„Moralnie słuszne jest takie działanie lub taka
reguła odnosząca się do działania, których
następstwa są optymalne ze względu na
powodzenie, pomyślność wszystkich
zainteresowanych”. „Działaj tak, aby następstwa
twojego działania były optymalne dla powodzenia,
pomyślności wszystkich zainteresowanych”.
• W etyce biznesu lepiej korzystać z utylitaryzmu
reguł niż z utylitaryzmu aktów!
Etyka odpowiedzialności
•
Nawiązuje do transcendentalnego testu kategoryczności (I. Kant):
moralnie wykluczone są działania, których powszechność zagraża
koniecznym warunkom własnej możliwości
•
H. Jonas w „Zasadzie odpowiedzialności” wychodzi od
apokaliptycznych wizji technologicznej samozagłady ludzkości i od
pytania o to, pod jakimi warunkami możliwa jest etyka techniki
•
Wymienia trzy konieczne warunki możliwości etyki techniki:
1) Ciągłość istnienia człowieka jako twórcy techniki
2) Ciągłość istnienia człowieka jako podmiotu moralności
3) Zapewnienie warunków do rozwoju pełni człowieczeństwa
Wniosek:
Etyka, która dopuszczałaby działania zagrażające ciągłości życia
ludzkiego na Ziemi, wydawałaby sądy sprzeczne z koniecznymi
warunkami swojej własnej możliwości
Etyka koherencyjna
•
•
•
Standard prawomocności to zasada równomierności: normy moralne i wartości
moralne są powszechnie uprawomocnione wówczas, gdy wszyscy w równej
mierze mają dobre racje by je zaaprobować. A dzieje się tak dokładnie wtedy,
gdy powszechne przestrzeganie tych norm i wartości podnosi w równej mierze
szanse wszystkich na spełnienie ich indywidualnych wyobrażeń o dobrym
życiu. Uniwersalnie ważne jest tylko kryterium akceptowalności, które żąda,
aby racje przytaczane na rzecz ważności jakiejś normy były równie dobrymi
racjami dla wszystkich.
Punktem wyjścia są sytuacje modelowane dylematem więźniów: każde
działanie na motywach czysto egoistycznych niesie ryzyko suboptymalnych
rezultatów w wymiarze kolektywnym. Ta kolektywna irracjonalność jest
argumentem przeciwko prewalencji motywów egoistycznych i za uznaniem
motywów społecznych.
Społecznymi motywami są takie motywy, które są dobrymi motywami w
równej mierze dla wszystkich, a takie mogą być tylko wtedy, gdy oparte na
nich działanie równomiernie uwzględnia realizację interesów wszystkich.
Etyka koherencyjna cd.
•
•
•
-
Tylko te normy i wartości moralne są powszechnie akceptowalne i rozumne,
których poszanowania członkowie jakiejś wspólnoty moralnej mogą się od
siebie wzajemnie domagać w oparciu o racje równie dobre dla wszystkich,
czyli takie, których poszanowanie przez wszystkich w równym stopniu
poprawia szanse każdego z osobna na urzeczywistnienie własnego
indywidualnego wyobrażenia o dobrym życiu.
W obiektywnym interesie każdej rozumnej osoby jest zaspokojenie pewnych
potrzeb zakwalifikowanych jako podstawowe, tzn. takie, jakie mają rozumne
osoby niezależnie od swojej kondycji bytowej.
Każdej rozumnej osobie przypisuje się:
interes realizacji własnego indywidualnego wyobrażenia o dobrym życiu,
interes realizacji specyficznych pragnień i potrzeb, które treściowo określają to
wyobrażenie
interes w społecznym zapewnieniu warunków realizacji tego wyobrażenia.
Etyka koherencyjna cd.
5 typów powszechnie ważnych interesów:
1) interes w fizycznym przetrwaniu, w zdrowiu, w zachowaniu integralności cielesnej i w
unikaniu bólu i cierpienia, pośrednimi interesami obiektywnymi są: interes w dostępie do
wystarczającego pełnowartościowego pokarmu, czystej wody, wystarczająco chronionej
przestrzeni mieszkalnej, znośnych dla zdrowia warunków środowiska i warunków pracy,
wystarczającej profilaktyce zdrowotnej, ochronie przed aktami przemocy
2) interes w zagwarantowaniu podstawowego bezpieczeństwa, pośrednimi interesami
obiektywnymi są te same interesy co w (1) ale uzupełnione o aspekt zagwarantowania
ich w przyszłości relewantnej dla ludzkiego planowania: istnieje interes we włączeniu do
wspólnot solidarności, które najlepiej gwarantują to właśnie bezpieczeństwo
3) interes w rozwijaniu osobowości (obejmującej kompetencje kognitywne, wolitywne i
emocjonalne), pośrednie interesy obiektywne to m.in.: adekwatne wychowanie,
kształcenie i socjalizacja, rozwój uzdolnień i dyspozycji do określania i realizowania
celów działania; kształtowanie rozumienia empirycznych i specyficznie kulturowych
ograniczeń działania, ochrona przed manipulacją i przemocą psychiczną
4) interes w możliwościach realizacji celów indywidualnych, pośrednie interesy obiektywne
to: dostępność wystarczających zasobów materialnych jak również zapewnienie
możliwie rozległych obszarów dla indywidualnych swobód
5) interes w możliwościach partycypacji we własnej kulturze i w spełnionych relacjach
społecznych, pośrednie interesy obiektywne to: niezbędne minimum czasu wolnego i
sposobności do kontaktów społecznych, możliwość uczestnictwa w kulturze, możliwość
równomiernego awansu społecznego i dostępność wszystkich ról społecznych, swobody
polityczne.
Etyka koherencyjna cd.
•
Poszanowanie wymienionych interesów obiektywnych jest tym, czego
każdemu członkowi każdej wspólnoty moralnej wolno się prawomocnie
domagać od każdego innego członka tej wspólnoty, mając zarazem obowiązek
uznawać takie samo roszczenie każdego innego wobec samego siebie.
Uprawnienia moralne:
• Osoba X ma uprawnienie moralne wtedy i tylko wtedy, gdy interesy, które ma
chronić to uprawnienie, są racją wystarczającą do tego, aby na inne osoby
nałożyć odpowiedni obowiązek nie działania przeciwko tym interesom.
• Procedura ewaluacyjna: 1) zestaw deontologicznych kryteriów
przesądzających o bezwzględnie negatywnej ocenie moralnej: oceniane
działanie nie może naruszać niczyich obiektywnych uprawnień moralnych
(również osób jeszcze nie istniejących), nie może zagrażać koniecznym
warunkom moralnej podmiotowości, nie może grozić globalnymi i
nieodwracalnymi katastrofami ludzkości ani nie może stwarzać poważnego
zagrożenia dla trwałości i adekwatnego funkcjonowania instytucji prawowitej
władzy. Jeśli test da wynik negatywny (działanie nie spełni żadnego z
wymienionych kryteriów), wówczas następuje 2) wartościowanie w obrębie
poszczególnych wymiarów szkód i korzyści w stylu utylitarystycznym, z tym
że poza bilansem pozostają uprawnienia moralne jednostek.
Ocena działania
5 etapów:
1) Test deontologiczny (kryteria wykluczenia)
2) Ocena w poszczególnych wymiarach szkódkorzyści z perspektywy indywidualnych lub
pogrupowanych zainteresowanych
3) Analiza dystrybucji skutków
4) Ocena całościowa
5) Porównanie z alternatywnymi opcjami
(ewentualna warunkowa dopuszczalność na
zasadzie „mniejszego zła”)
1) Kryteria wykluczenia (kryteria
negatywne)
Jeśli oceniana praktyka:
1.1) narusza uprawnienia moralne ludzi
1.2) zagraża realnie i hipotetycznie koniecznym warunkom
możliwości kształtowania się podmiotowości moralnej
(podminowuje możliwość odpowiedzialności moralnej)
1.3) zagraża realnie i hipotetycznie koniecznym warunkom
możliwości dalszego istnienia człowieczeństwa (globalne i
nieodwracalne katastrofy ludzkości)
1.4) zagraża realnie i hipotetycznie trwałości i właściwemu
funkcjonowaniu instytucji prawowitej władzy
Wówczas bez względu na saldo skutków praktyka ta jest
moralnie nieprawomocna
2) Ocena w poszczególnych
wymiarach szkód-korzyści
Relewantne wymiary szkód-korzyści
2.1) fizyczne: życie, zdrowie, integralność cielesna,
niedoznawanie bólu
2.2) psychiczne: rozwój osobowości (intelektualnopoznawczy, wolitywny, emocjonalny)
2.3) prawno-polityczne: bezpieczeństwo, pokój, indywidualne
swobody, nienaruszalność, trwałość ładu społecznego
(instytucje prawowitej władzy)
2.4) ekonomiczno-środowiskowe: możliwości realizacji
indywidualnych celów (własność i dostępność zasobów)
2.5) społeczno-kulturowe: możliwość adekwatnej socjalizacji
i partycypacji w kulturze
Analiza dystrybucji
• Kiedy dystrybucja szkód i korzyści jest akceptowalna
moralnie?
- jest równomierna
- jest nierówna, ale bardziej podnosi szanse wszystkich na
realizację obiektywnych interesów w porównaniu z
równomierną dystrybucją.
• Dystrybucja, która niektórych uprzywilejowuje, ale
nikomu nie szkodzi, jest moralnie akceptowalna
• Sprawiedliwość rozdzielcza w wymiarze przestrzennym
ma pierwszeństwo przed sprawiedliwością rozdzielczą w
wymiarze czasowym (pokoleniowym).
Egzemplaryczna analiza i ocena etyczna
Ocena projektu badawczo-rozwojowego:
sektor: inżynieria materiałowa
Projekt: technologia wytwarzania tworzywa
potencjalnie substytutu stali (karoserie itp.)
Zalety tworzywa:
- lekkość
- odporność na korozję
- łatwość formowania
- możliwość recyklingu przy niskiej
energochłonności
Przewidywane zastosowania: na wielką skalę
w karoseriach
Ocena:
1) Żadne z czterech kryteriów wykluczenia
nie jest spełnione.
2) Spodziewane skutki przewidywanych
zastosowań w następujących wymiarach:
I) Fizycznym
II) Psychicznym
IV) Ekonomiczno-środowiskowym
3) Analiza dystrybucji
I) Wymiar fizyczny
• Bilans szkód-korzyści u interesariuszy sąsiadujących z
zakładami wyraźnie ujemny
• Bilans szkód-korzyści u użytkowników samochodów
wyraźnie dodatni
• Bilans szkód-korzyści innych interesariuszy dodatni
Wynik: saldo wyraźnie dodatnie
• Kwestie sprawiedliwej dystrybucji:
- w wymiarze czasowym bez zastrzeżeń
- w wymiarze przestrzennym zastrzeżenia
Wynik: technologia moralnie nieprawomocna
II) Wymiar psychiczny
Rozwój intelektualno-kognitywny:
Innowacyjność (+++)
Nowe stanowiska dla praktykantów i uczniów (+++)
Technologia moralnie prawomocna przy zachowaniu
równości szans w dostępie do tych dóbr.
IV) Wymiar środowiskowoekonomiczny
Technologia moralnie prawomocna pod
warunkiem, że:
- jest zysk netto w stanowiskach pracy
- zachowana sprawiedliwa dystrybucja
stanowisk pracy
W rzeczywistości warunki te nie są spełnione
Ocena całościowa
Pozytywna ocena w wymiarze II) nie może zrównoważyć
negatywnej oceny w wymiarze I) ani negatywnej oceny w
wymiarze IV), bo uprzywilejowani w jednym wymiarze
nie są tożsami z pokrzywdzonymi w dwóch innych
wymiarach
Zatem: rozwijanie tej technologii jest moralnie
nieakceptowalne
Ale: pozostaje porównanie z innymi opcjami, włącznie z
aktualnie realizowaną, a te są jeszcze gorsze.
Wynik ostateczny: ocenianą technologię należy warunkowo
zaakceptować i próbować kompensować poszkodowania,
które czynią tę technologię moralnie nieprawomocną