Wprowadzenie do ekonomi i gospodarki
advertisement
Nie ma takiego okrucieństwa ani takiej niegodziwości, której nie popełniłby skądinąd łagodny i liberalny rząd, kiedy zabraknie mu pieniędzy. ALEXIS DE TOCQUEVILLE BUDŻET I POLITYKA FISKALNA SEKTOR FINANSÓW PUBLICZNYCH Budżet państw Sektor finansów publicznych dzieli się na podsektory: rządowy, obejmujący organy władzy publicznej, organy kontroli państwowej i ochrony prawa, sądy i trybunały, organy administracji rządowej, Polską Akademię Nauk i tworzone przez nią jednostki organizacyjne oraz jednostki organizacyjne, dla których organem założycielskim lub nadzorującym jest organ administracji rządowej albo inna jednostka zaliczana do podsektora rządowego; samorządowy, obejmujący jednostki samorządu terytorialnego, ich organy oraz związki i jednostki organizacyjne, dla których organem założycielskim lub nadzorującym jest jednostka samorządu terytorialnego; ubezpieczeń społecznych. Roczny plan finansowy zawierający wpływy i FUNKCJE BUDŻETU ZASADY POLITYKI BUDŻETOWEJ - fiskalna - umożliwia utrzymanie aparatu państwowego • zasada rocznego budżetowania (rok budżetowy), oraz realizację określonych zadań - redystrybucyjna - umożliwia dokonywanie zmian w podziale dochodu narodowego np. zmniejszenie dysproporcji w poziomie rozwoju gospodarczego różnych regionów, niwelowanie nadmiernego zróżnicowania dochodów różnych grup społecznych - stymulacyjna - oddziałuje poprzez wpływy i wydatki budżetowe na życie gospodarcze i społeczne np. na poziom dochodu narodowego i zmiany strukturalne w gospodarce, na przyrost naturalny, itp wydatki państwa związane z realizacją przyjętej polityki społeczno-gospodarczej • zasada zupełności (wszystkie dochody i wydatki państwa), • zasada jedności (jedno zestawienie), • zasada jawności (publikowany w Dzienniku Ustaw RP), • zasada równowagi budżetowej (dochody = wydatki, w uchwalonym budżecie może występować deficyt) 1 STRUKTURA WPŁYWÓW BUDŻETOWYCH DOCHODY BUDŻETU 2012 Opłaty, grzywny, Wpłaty jednostek Dywidendy i Cło odsetki i inne dochody samorządu wpłaty z zysku 0% niepodatkowe terytorialnego 3% 5% 1% Podatek dochodowy od osób fizycznych 14% Podatki Cła Opłaty sądowe, skarbowe Środki z Unii Europejskiej i z innych źródeł niepodlegające zwrotowi 1% Wpływy ze sprzedaży elementów majątku Skarbu Państwa Zyski podmiotów państwowych Podatek dochodowy od osób prawnych 9% DLACZEGO ISTNIEJĄ PODATKI? PODATEK Powszechne, obowiązkowe (przymusowe), bezzwrotne i nieodpłatne świadczenie na rzecz państwa, pobierane na podstawie określonych przepisów prawa RODZAJE PODATKÓW Podatki Bezpośrednie Dochodowe - od osób fizycznych, - od osób prawnych. Podatki pośrednie 67% Majątkowe - od spadków i darowizn, - od nieruchomości, - rolny, leśny, - od środków transportu. Pośrednie Konsumpcyjne Konieczność: 1. zdobycia środków na finansowanie wydatków sektora publicznego 2. dokonywania redystrybucji dochodów 3. ograniczania konsumpcji niektórych dóbr 4. prowadzenia polityki antycyklicznej i antyinflacyjnej RODZAJE PODATKÓW Ze względu na przedmiot opodatkowania dochodowe – od dochodu majątkowe - płacą osoby będące w posiadaniu majątku (np. dom itp.), przedmiotem opodatkowania jest zasób dóbr będących w posiadaniu podatnika lub zmiana stanu tych dóbr. konsumpcyjne – od konsumowania dóbr - od towarów i usług, - akcyzowy. 2 RODZAJE PODATKÓW 1. 2. Ze względu na podmiot ponoszący ciężar podatku bezpośrednie – podmiot odpowiedzialny za płacenie podatku ponosi jego ciężar pośrednie – podmiot odpowiedzialny za płacenie podatku przerzuca jego ciężar na nabywcę dobra PODATKI BEZPOŚREDNIE dochodowy od osób fizycznych - PIT – Personal Income Tax dochodowy od osób prawnych – CIT – Corporate Income Tax ciężar podatku ponosi podatnik (zmniejsza dochód podatnika) dochód to nadwyżka przychodów nad kosztami W 2008 roku CIT w Estonii wynosił 0% PODATKI BEZPOŚREDNIE PODATKI POŚREDNIE Zalety: VAT – podatek od towarów i usług (Value Added poczucie sprawiedliwości, elastyczność w kształtowaniu stóp, stała wydajność, relatywnie niskie koszty ściągalności. Wady: traktowane jako konfiskata, niesystematyczność wpływów, ściąganie wymaga wykwalifikowanej kadry. Tax), akcyza ciężar podatku ponosi finalny nabywca produktów i usług, czyli konsumenta są neutralne dla przedsiębiorstw są narzędziem oddziaływania państwa na strukturę popytu (funkcja ta zanikałaby w miarę ujednolicania stawek podatku VAT) PODATKI POŚREDNIE PODATEK VAT Zalety: brak świadomości poboru, wrażliwość na wahania koniunktury, stałe obciążenie konsumpcji - stały dochód. Wady: niesprawiedliwość dotyka najuboższych, mogą krępować działalność gospodarczą. dotyczy sprzedaży większości nowo wytworzonych towarów i usług w każdej fazie obrotu, poczynając od producenta a kończąc na handlu detalicznym. obowiązek podatkowy powstaje z chwilą wydania lub dostarczenia towaru lub wykonania usługi. VAT nie jest stosowany np. w USA, Kanadzie i Australii. Po raz pierwszy wprowadzony we Francji w 1954r. 3 AKCYZA WPŁYW PODATKÓW NA CENY podatek dodawany do ceny towaru, pobierany przy jego zakupie. Akcyzę stosuje się do towarów luksusowych, energii lub dóbr negatywnych (np. alkohol, papierosy itp.). Akcyza przekazywana jest do budżetu państwa przez producentów i importerów i jest wliczana w cenę towaru. WPŁYW PODATKÓW NA CENY PODATEK Podatki można podzielić na: progresywne - zakłada wzrost stopy oprocentowania wraz ze wzrostem dochodów podatnika Rodzaje podatków Ze względu na podmiot pobierający centralne (państwowe) lokalne (gminne): od nieruchomości Leśny Rolny od spadków i darowizn proporcjonalne - zakłada stałą stopę podatkową niezależnie od dochodów degresywne - opiera się na malejącej stopie podatkowej kwotowe - nie zależy od wysokości dochodów i jest określany stałą dla wszystkich podatników kwotą SYSTEM PODATKOWY System podatkowy powinien być neutralny wobec działalności gospodarczej. Optymalny system podatkowy – charakteryzuje się dominującą rolą podatków pośrednich i niskimi podatkami dochodowymi, które ponadto mają jedną stawkę, bez żadnych ulg i preferencji. Wysoki efektywny poziom opodatkowania istotnie obniża zdolność rozwoju gospodarczego 4 DOBRY SYSTEM PODATKOWY WG ADAMA SMITHA POLSKI SYSTEM PODATKOWY Podatki powinny być sprawiedliwe i nie Do 1989 r. – dochody budżetu w 80-90 % pochodziły z opodatkowania przedsiębiorstw państwowych i spółdzielczych 1989 r. – zasadnicza zmiana w podatku dochodowym od osób prawnych – wprowadzono opodatkowanie liniowe (40%) oraz zniesiono sektorowe zróżnicowanie podmiotów gospodarczych 1 stycznia 1992 r. – wprowadzono podatek dochodowy od osób fizycznych (20, 30 i 40 %) 5 lipca 1993 r. – wprowadzono podatek od towarów i usług (VAT) oraz podatek akcyzowy KRZYWA LAFFERA KRZYWA LAFFERA ilustruje zależność między stawką opodatkowania a przychodami budżetowymi państwa z tytułu podatków; opracowana w latach 70. XX w przez amerykańskiego ekonomistę Arthura Laffera; dylemat czy obniżyć stawkę podatku by szybciej rósł PKB i wpływy podatkowe (od niższej bazy) czy zwiększyć stawkę ale wtedy podatek będzie rósł wolniej ze względu na wolniejszy przyrost PKB? przy stawce opodatkowania równej t = 0% KRZYWA LAFFERA ZMNIEJSZENIE DOCHODU Wzrost stawki opodatkowania wyzwala dwa zmniejszeniem motywacji do podejmowania pracy przekraczać możliwości podatnika Wysokość podatków powinna być z góry określona Sposób i warunki płatności powinny być z góry określone Koszty poboru podatku powinny być niskie, a podatki nie powinny wpływać hamująco na aktywność i przedsiębiorczość podatników („czyli wówczas, gdy istnieje największe prawdopodobieństwo, że ma je czym zapłacić”) przeciwstawne efekty: zwiększenie udziału budżetu państwa w dochodach podmiotów gospodarczych, zmniejszenie deklarowanego do opodatkowania dochodu podmiotów gospodarczych. podatnicy nie płacą żadnych podatków, zatem budżet państwa nie odnotowuje żadnych przychodów z podatków. Przy poziomie opodatkowania t = 100% ustają wszelkie bodźce do pracy i prowadzenia działalności gospodarczej podlegającej opodatkowaniu i działalności gospodarczej – zwiększeniem skłonności do ukrywania swoich dochodów i wchodzenia w szarą strefę zwiększeniem skłonności do przeniesienia całości lub znacznej części czynników produkcji za granicę, do tzw. rajów podatkowych. 5 ZASTOSOWANIA KRZYWEJ LAFFERA KRZYWA LAFFERA Wpływy podatkowe do budżetu W 1925 r. USA obniżono najwyższą stawkę PIT z 73% do 0% Stopa maksymalizująca wpływy 100% Krańcowa stopa podatkowa WYDATKI BUDŻETOWE finalne – środki pieniężne skierowane do sektora publicznego, przeznaczone na zakup określonych dóbr i usług, transfery bezpośrednie – są to wydatki kierowane do sektora prywatnego gospodarki, składają się na takie elementy jak: świadczenia socjalne, różnego rodzaju subsydia oraz obsługa długu publicznego. 25%. Dochody budżetowe z tytułu tego podatku wzrosły, a udział ówczesnych ludzi bogatych (zarabiających ponad 50 tys. USD rocznie) w całości przychodów z podatku zwiększył się z 44% w roku 1921 do 78% w 1925. W Polsce podwyżki stawek akcyzy na wyroby spirytusowe w latach 1999-2002 przyczyniły się do obniżenia dochodów budżetu państwa z tego tytułu (tzw. mrówki). Obniżka stawki akcyzy w roku 2002 skutkowała zwiększeniem przychodów. WYDATKI SEKTORA FINANSÓW PUBLICZNYCH 2012 środki własne Unii Europejskiej 2% obsługa długu publicznego 7% wydatki kapitałowe 14% dotacje do zadań gospodarczych 1% wydatki socjalne bez transferów wewnątrz sektora publicznego 36% inne wydatki bieżące 40% WYDATKI BUDŻETU MOŻLIWE STANY BUDŻETU Ze względu na przeznaczenie: Wydatki związane z pełnieniem przez państwo takich funkcji, jak: obrona narodowa, administracja i wymiar sprawiedliwości Wydatki na cele społeczne „państwa dobrobytu” Wydatki wynikające z pełnienia funkcji interwencyjnych w gospodarce Równowaga budżetowa Nadwyżka budżetowa – dodatnia różnica miedzy dochodami a wydatkami budżetu państwa Deficyt budżetowy – ujemna różnica miedzy dochodami a wydatkami budżetu państwa 6 FINANSOWANIE DEFICYTU DEFICYT BUDŻETOWY wg % PKB 2010 Redukcja wydatków i zwiększenie przychodów: Podwyżka podatków prywatyzacji majątku Skarbu Państwa, Zaciągnięcie długu publicznego sprzedaż skarbowych papierów wartościowych na rynku krajowym i zagranicznym, kredyty zaciągane w bankach krajowych i zagranicznych, pożyczki, Dodruk „pustego” pieniądza (dodatkowa emisja pieniądza) - inflacja DŁUG PUBLICZNY DŁUG PUBLICZNY w relacji do PKB 2010 nominalne zadłużenie podmiotów sektora finansów publicznych z tytułu: wyemitowanych papierów wartościowych opiewających na wierzytelności pieniężne zaciągniętych kredytów i pożyczek przejętych depozytów wymagalnych zobowiązań jednostek budżetowy zobowiązań wynikających z ustaw, orzeczeń sądu udzielonych poręczeń i gwarancji oraz innych tytułów. RODZAJE DŁUGU PUBLICZNEGO 1. Krajowy 2. Zagraniczny PROGI OSTROŻNOŚCIOWE DŁUG SKUTKI PUBLICZNY >50% PKB >55% PKB >60% PKB Rada Ministrów musi zaproponować projekt budżetu, w którym stosunek deficytu do dochodów budżetowych nie może być większy niż w roku poprzednim Rada Ministrów musi zaproponować projekt budżetu, który pozwoli na obniżenie długu Począwszy od 7 dnia od ogłoszenia o przekroczeniu progu podmiotom sektora finansów publicznych nie wolno udzielać nowych poręczeń i gwarancji Rada Ministrów przedstawia Sejmowi w terminie 30 dni program uzdrowienia finansów publicznych W kolejnym roku budżetowym nie wolno udzielać nowych poręczeń i gwarancji Projekt budżetu na kolejny rok budżetowy nie może przewidywać deficytu 7 SKUTKI ZADŁUŻENIA SKUTKI ZADŁUŻENIA wewnętrznego - redystrybucja dochodu zewnętrznego – zależy od sposobu wykorzystania: narodowego w obrębie danego społeczeństwa – decyduje rozłożenie obligacji i pożyczek państwowych między różne grupy społeczne oraz struktura podatków, Efekt wypychania Nasilenie presji inflacyjnych w gospodarce; EFEKT WYPYCHANIA wydatki na inwestycje umożliwiające wzrost dochodu narodowego i efektywny eksport –unowocześnienie gospodarki i spłata kredytów Wydatki na nieefektywne programy inwestycyjne lub na cele konsumpcyjne – przerzucą ciężar długu publicznego na przyszłe pokolenia (redystrybucja między pokoleniami redystrybucja między krajami utrata wiarygodności kredytowej przez kraj, wyższe stopy procentowe dla tego kraju i wzrost kosztów obsługi długu DYLEMATY i PARADOKSY Deficyt powodują wzrost zapotrzebowania Co lepsze dług czy wzrost podatków? państwa na kredyty. Wzrost popytu na kredyt prowadzi do wzrostu stopy procentowej. Wysoka stopa procentowa zmniejsza zainteresowanie sektora prywatnego inwestycjami. Inwestycje prywatne maleją Przedsiębiorstwa, gdy zaciągają pożyczki na zakup nowych POLITYKA BUDŻETOWA zestaw celów realizowanych za pomocą narzędzi gromadzenia i wydatkowania środków budżetowych Cele gromadzenie środków w budżecie dostarczenie publicznych dóbr i usług oddziaływanie na wtórny podział dochodu narodowego rozwijanie przedsiębiorczości zmniejszanie inflacji obniżanie wahań koniunkturalnych stworzenie warunków do oszczędzania oddziaływanie na prywatyzację wspomaganie konsumpcji prywatnej maszyn, nie pogarszają swojej sytuacji bo z pożyczonych pieniędzy zwiększają swoje aktywa. Konsument zamienia kredyt na dom. Rząd gdy inwestuje np. w infrastrukturę może być zmuszony do zwiększenia swojego deficytu. Sytuacja budżetu poprawia się, gdy państwo się wyprzedaje (prywatyzacja) Ważne jest jednak nie o ile rośnie zadłużenie ale czy rośnie szybciej czy wolniej niż PKB PASYWNA POLITYKA BUDŻETOWA pewne elementy dochodów i wydatków państwa automatycznie reagują na zmiany sytuacji gospodarczej w celu wywołania impulsów stabilizujących (automatyczne stabilizatory koniunktury) 8 AUTOMATYCZNE STABILIZATORY KONIUNKTURY PASYWNA POLITYKA BUDŻETOWA - podatki od ludności Zalety: samoczynny charakter reakcji, skuteczna forma reagowania na zmiany koniunktury - podatki od przedsiębiorstw - podatki pośrednie - zasiłki dla bezrobotnych - programy pomocy dla rolnictwa PASYWNA POLITYKA - WADY automatyczne stabilizatory zmniejszają wahania koniunkturalne tylko w krótkim okresie nie stwarzają warunków do wzrostu – ich zadaniem jest utrzymanie dotychczasowego poziomu aktywności gospodarczej w długim okresie prowadzi do wzrostu udziału wydatków budżetowych w dochodzie narodowym zmiany legislacyjne prowadzą do opóźnień w działaniu instrumentów polityki fiskalnej tendencja do powstawania deficytu budżetowego w okresach recesji oraz nadwyżek budżetowych w okresach ożywienia gospodarczego AKTYWNA POLITYKA BUDŻETOWA rząd stosuje wybrane środki w celu przeciwdziałania wahaniom cyklicznym oraz w celu stabilizowania gospodarki np. przez zmiany stawek podatkowych, zmiany systemów pomocy społecznej, zmiany wydatków rządowych Zalety: można aktywnie przekształcać strukturę Wady opóźnienie czasu działania Inflacjogenność 9
