święte góry
advertisement
Krystyna Bastowska PROJEKT PARKU KULTUROWEGO „ŚWIĘTE GÓRY POMORZA” Jednym z najbardziej cennych i niezwykłych walorów krajobrazowo-kulturowych Pomorza są trzy Święte Góry. Dwie z nich - Góra Chełmska koło Koszalina i Święta Góra koło Polanowa położone są w granicach woj. zachodniopomorskiego; najbardziej na wschód wysunięta Góra Rowokół koło Smołdzina wchodzi obecnie w skład woj. pomorskiego. Pomorskie Góry zostały ukształtowane około 15-12 tys. lat przed Chr. w ostatniej fazie zlodowacenia skandynawskiego jako pozostałość moreny czołowej. Najwyższą z nich jest znajdująca się w głębi lądu Święta Góra koło Polanowa (155,6 m n.p.m.); położone w pasie przybrzeżnym Bałtyku Góry: Chełmska i Rowokół liczą kolejno 137 i 115 m n.p.m., przy czym Góra Chełmska jest uznawana za najwyższe nadmorskim wzniesienie aż po Holandię. Omawiane Góry tak w przeszłości, jak i obecnie porastają lasy mieszane. Dobrze widoczne od strony lądu i morza Góry były od najdawniejszych czasów ważnymi punktami orientacyjnymi i topograficznymi dla żeglarzy i wędrowców. Informacje o nich umieszczano w itinerariach, przewodnikach i księgach żeglarskich; najstarsze z nich pochodzą z 1380 r., 1500, 1550 i 1560 roku. Bez wątpienia najpiękniejszą ekspozycję posiada Rowokół, dominujący nad rozległą pradoliną Łupawy i morskim pobrzeżem, widoczny z brzegów jezior Gardno i Łebsko (fot. 1). Szczyt Chełmskiej Góry widoczny jest z okolic jeziora Jamno, a także z dróg dojazdowych do Koszalina od strony południowej, północnej i wschodniej. Pasmo morenowych wzniesień ze Świętą Górą można zobaczyć z tarasu wieży widokowej na Chełmskiej Górze, a także z dróg dojazdowych prowadzących do Polanowa od strony zachodniej i południowej (fot. 2). Przeprowadzone w latach 1959-62 badania archeologiczne wykazały, że najstarsze ślady działalności człowieka na Chełmskiej Górze pochodzą z młodszej epoki kamienia (ok. 2 tys. l. p.Chr.), a następnie z okresu kultury łużyckiej i pomorskiej (cmentarzysko ciałopalne w pobliżu szczytu Góry). W wiekach IX-XII Chełmską Górę zamieszkiwali Pomorscy Słowianie. Być może w owym czasie szczyt Góry był także miejscem kultu, jednakże przeprowadzone dotychczas badania archeologiczne nie przyniosły jednoznacznego 2 potwierdzenia tej tezy.1 Liczne źródła i zabytki archeologiczne potwierdziły ślady bytności człowieka na szczycie Rowokołu i w jego okolicy już w okresie neolitu; przypuszczenia o lokalizacji pogańskiej kąciny nie znalazły potwierdzenia na przebadanym dotąd obszarze wierzchołka góry.2 Natomiast wszelkie teorie o istnieniu ośrodka kultu pogańskiego na szczycie Świętej Góry w Polanowie do czasu przeprowadzenia profesjonalnych badań archeologicznych (dotąd nie prowadzono żadnych badań) można traktować jedynie jako wytwór wyobraźni. W świetle opisanego wyżej stanu badań, hipoteza o istnieniu na Górach ośrodków kultu przedchrześcijańskiego nadal pozostaje problemem otwartym. Do historii pomorskie Góry przeszły jednak przede wszystkim jako znane w całej średniowiecznej Europie pielgrzymkowe miejsca kultu Maryjnego. Przez około 400 lat – od XIII do XVI wieku, na ich szczytach znajdowały się kaplice poświęcone Najświętszej Maryi Pannie, do których przybywali liczni pątnicy. Kaplica na Chełmskiej Górze została przypuszczalnie wzniesiona w 1 połowie XIII wieku; kaplica na Rowokole na przełomie wieku XIV i XV, kaplica na Świętej Górze w wieku XIV. Brak materiałów źródłowych, zwłaszcza w odniesieniu do Góry Polanowskiej, nie pozwala na bliższe sprecyzowanie czasu powstania kaplicy. W okresie średniowiecza miejsca te odegrały ogromnie ważną rolę nie tylko w kontekście życia duchowego, pełniły bowiem również rolę czynnika miastotwórczego, sprzyjającego i stymulującego rozwój ośrodków miejskich i portowych. Dziś położenie Góry zwykliśmy określać względem miasta; w przeszłości było odwrotnie. W najstarszym znanym dokumencie z 1214 r. książę Bogusław II podarowuje klasztorowi premonstratersów z Białoboku „wieś” Koszalin położoną blisko „Góry Chełmskiej”, uznając tę ostatnią za miejsce bardziej znane (fot. 3).3 1 H. Janocha, Wyniki prac badawczych przeprowadzonych w latach 1959 i 1960 na Górze Chełmskiej (Krzyżance) koło Koszalina, cz. I, w: Materiały Zachodniopomorskie, t. XII, s. 383-469; cz. II, w: Materiały Zachodniopomorskie t. XX, Szczecin 1974, s. 31-167. 2 R. Kamiński, Kaplica NMP i cmentarz na Rowokole, w: „Tysiącletnie dziedzictwo chrześcijańskie Pomorza Środkowego”, Katalog Wystawy czerwiec-wrzesień 2000, Muzeum Okręgowe Koszalin, s. 60-64. 3 Podane w dalszej części artykułu informacje dotyczące historii Gór i pielgrzymowania podano m.in. na podstawie: K. Bastowska, Leksykon „Miejsca Święte Rzeczypospolitej” pod red. prof. A. Jackowskiego, Kraków 1999, s.51-53, 267-268, 312-313; N. Buske, Die Marienkapelle auf dem Gollen, dem Revekol und dem Heiligen Berg bei Polnow, w: Baltische Studien, 1970, R. XVI, s 17-40.; A Krüger, Der Wallfahrtsort St. Marien auf dem Gollen, eine itinerar und Kartenkundlichen Studie, w: Baltische Studien, 1960, R. XLVII, s. 65-70; B. Popielas Szultka, Z. Szultka, Sanktuarium Maryjne na Górze Chełmskiej, 1991 Słupsk; Wehrman M., Von einigen Wallfahrtsorten in Pommern, „Monatsblätter” nr 32, 1918; H. Heyden, Die letzten Wallfahrten in Pommern. w: Veröffentlichungen der historischen Kommission für Pommern, Reihe V, Helft 12, 1965; W. Łysiak, Średniowieczne pielgrzymki na Pomorzu Zachodnim. Mit i rzeczywistość. w: Chrześcijaństwo na Pomorzu w XXX wieku, Materiały pokonferencyjne pod red. J. Borzyszkowskiego, Gdańsk-Słupsk 2001, s. 145-165. 3 Największą sławą cieszyła się kaplica na Chełmskiej Górze, nad którą patronat sprawowały od 1278 r. do wieku XVI cysterki z Koszalina. Papież Bonifacy IX w bulli z 1399 r. potwierdził, że w kaplicy na Górze Chełmskiej znajduje się „wyróżniający się ogromną czcią”, słynący z „licznych cudów” i odwiedzany przez „wielką rzeszę” pątników wizerunek błogosławionej Dziewicy Maryi, natomiast w bulli z 29.XII.1400 r. ustanowił główne uroczystości odpustowe na dzień 15 sierpnia – święto Wniebowzięcia NMP. Liczne przywileje odpustowe wydawali także biskupi kamieńscy. W 1 połowie XV w. (1431-1458) przystąpiono do przebudowy niewielkiej kaplicy, lub też do budowy nowego kościoła. Wybudowana przez „nieznanych mnichów” kaplica na Świętej Górze koło Polanowa słynęła z cudownego obrazu Matki Bożej, bogatego wyposażenia oraz zawsze otwartych drzwi, które pomimo licznych prób zamykania i zakładania zamków zawsze otwierały się „same”. Na Górze znajdowało się posiadające „uzdrawiającą moc” cudowne źródełko, odnalezione i zagospodarowane ponownie w 2003 r. Kamieniom pochodzącym z kaplicy przypisywano cudowną moc. Z kolei sława kaplicy pw. Najświętszej Maryi Panny na Rowokole mogła mieć związek z cudownym ocalaniem żeglujących. Po wprowadzeniu reformacji, co na Pomorzu nastąpiło po 1534 r., wszystkie trzy świątynie zostały opuszczone, a z czasem rozebrane. Ich bogate niegdyś wyposażenie przepadło bez śladu. Na Górze Chełmskiej koło Koszalina w XIX w. wprowadzono funkcję rekreacyjną; pozostałe dwie Góry przez ponad 400 kolejnych lat pozostawały w zapomnieniu. Kiedy w 1945 r. Góry przeszły pod patronat państwa polskiego, po dawnych świątyniach pozostały tylko nieczytelne ruiny, niejasna historia, skąpe materiały źródłowe. Według teorii G. van der Leeuw, fenomen miejsc świętych polega jednakże na tym, że człowiek ich nie wybiera, lecz jedynie odkrywa, niekiedy po wielu długich latach przerwy. Tak właśnie stało się w przypadku Gór Chełmskiej i Świętej, które po 1989 r. zostały przekazane Kościołowi Rzymsko-Katolickiemu, stając się ponownie po 450 latach „uśpienia” miejscami żywego kultu Maryjnego. Na Górze Chełmskiej zamieszkały siostry z Szensztackiego Instytutu Sióstr Maryi, a wybudowana w 1991 r. Kaplica Matki Bożej Trzykroć Przedziwnej została podniesiona do rangi Sanktuarium diecezjalnego. Na Świętej Górze koło Polanowa powstała Pustelnia Franciszkańska z kaplicą Matki Bożej Bramy Niebios. Na Rowokole ustawiono krzyż. Jednym z najistotniejszych czynników sprzyjających w średniowieczu rozwojowi miejsc kultu i położonych obok nich ośrodków było pielgrzymowanie, początkowo o 4 charakterze błagalnym bądź dziękczynnym, od XIII wieku również o charakterze pokutnym. Podejmowali je także Pomorzanie, udający się zarówno do najważniejszych ośrodków pielgrzymkowych średniowiecznej Europy jakimi były Ziemia Święta, Rzym i Santiago de Kompostela, jak i do innych znanych ośrodków (szczególną popularnością cieszyły się Akwizgran i Wilsnack). Najstarszą wzmiankowaną wyprawą jest pielgrzymka rycerza Kazimierza z Parsęcka do Rzymu w 1281 r. oraz koszalinianina Henryka Eventhin do Komposteli (w 1333 r.) Pielgrzymowali przedstawiciele wszystkich stanów, także książęta zachodniopomorscy Barnim VI, Warcisław VII, Eryk II i Bogusław X. Do najsłynniejszych należy wyprawa księcia Bogusława X do Ziemi Świętej podjęta w latach 1496-1498 z licznym udziałem pomorskiego duchowieństwa, szlachty i bogatego mieszczaństwa, w czasie której został on przyjęty przez ówczesnego papieża Aleksandra VI. Z uwagi na grożące niebezpieczeństwa, pielgrzymi organizowali się w grupy (pierwsza znana pielgrzymka około 90 mieszkańców Pomorza Zachodniego do Rzymu odbyła się w 1372 r.) lub podejmowali pielgrzymki stanowe (np. w 1508 r. do Komposteli wyprawiła się grupa ponad 150 niewiast z Pomorza). Celem pielgrzymek były jednak nie tylko ośrodki bardzo odległe. Pomorzanie pielgrzymowali przede wszystkim do pobliskich miejsc świętych, a zwłaszcza do miejsc posiadających przywileje odpustowe. Pierwsza potwierdzona źródłowo informacja o pielgrzymce na Chełmską Górę pochodzi z 1352 r. Wiadomo, że w 1378 r. za pontyfikatu Grzegorza XI przybył tu pokutnik z Rzymu. Pielgrzymowanie na Chełmska Górę potwierdzają licznie testamenty mieszczan strzałowskich z lat 1388-1501. Niekiedy, z różnych powodów, pielgrzymowano „w zastępstwie”. W 1414 r. rycerz Hans von Schwerin za zabicie parobka Hansa Kamerera z klasztoru Pudagla na Uznamie został zobowiązany do wysłania czterech pielgrzymów do Akwizgranu, Wilsnack, Kenz oraz na Górę Chełmską. Niejaki Matthias Lippe, morderca Hermana Goise, musiał odbyć pielgrzymkę do Rzymu, Komposteli, Wilsnack, na Górę Chełmską i do Kenz koło Barth. Książę Bogusław X nakazał w 1485 r. mieszczanom sławieńskim, winnym omyłkowego pojmania i stracenia rycerza Borcharda von Winterfelde, odbycie pielgrzymki do Rzymu, Akwizgranu i Wilsnack, a nadto na Chełmska Górę, Rowokół i Świętą Górę w Polanowie. Podobna informacja, dotycząca pielgrzymowania na Święte Góry za popełniony grzech bratobójstwa, pochodzi z roku 1435. Ale historię o szczególnym wydźwięku, dotyczącą Paula Bulgerina ze wsi Osieki nad jeziorem Jamno, który w porywie gniewu miał zamordować swojego brata Bertesa, i wybrał się na pielgrzymkę do hiszpańskiej Komposteli, opisał w roku 1628 Daniel Cramer. W tłumaczeniu Renaty Śmiałek brzmi ona tak:4 4 D. Crame, „Das Grosse Pomrisce Kirchę Chronikom”, 1628, Stettin, B.3, s.5; ; I. Śmiałek, Czapką do ziemi, t. 5 „Tam ludzie szukali pocieszenia i spokoju dla swego sumienia. Ale nie znajdowali. Która historia jest jeszcze nadto znana. Ta, która zdarzyła się w roku 1415 szlachcicowi Paulowi Bulgerinowi, który zabił swego brata Bertesa i który mieszkał około jednej mili drogi od Chełmskiej Góry (Gollenberg). Ponieważ musiał on swój grzech odpokutować według papieskiego sposobu, martwiąc się głęboko swoim sumieniem i przyznając się do grzechu, przedsięwziął podróż do świętego Jakuba w Hiszpanii. Kiedy tam przybył, zdawało mu się jeszcze, że niewystarczająco odpokutował swój grzech. Zapytał miejscowego mnicha, czy nie ma świętszego miejsca na ziemi nad to? I dana mu była odpowiedź. Tak, jest jeszcze dużo bardziej święte na Chełmskiej Górze. Miał (Bulgerin) powiedzieć z wielkim gniewem: - Po jakiego czorta w takim razie przebyłem ponad 400 mil, skoro [święte] miejsce mam tuż za drzwiami [domu]? Patrz, to była pociecha dla biednego sumienia, którą znaleziono, jak zabłąkaną owieczkę. Patrz, tu jest Chrystus, tam jest Chrystus. Tu w izbie, tam na pustyni.” Dziś na tę hiszpańską „pustynię” przybywają rocznie cztery miliony turystów. Jest to więc jednocześnie historia o tym, jak trudno dostrzec i docenić skarb we własnej „izbie”. Kult św. Jakuba Starszego w Komposteli rozwijał się nieprzerwanie od IX w. do współczesności. Swe apogeum osiągnął w czasach średniowiecza, zwłaszcza w wieku XII. Szczyt popularności Chełmskiej Góry przypada z kolei na koniec XIV i pocz. XV wieku. Później sława kaplicy na Chełmskiej Górze wydaje się blednąć, a rośnie znaczenie św. Jakuba w Komposteli, zwłaszcza po rozporządzeniu papieża Sykstusa IV (1471-1484). Do ponownego odkrycia szlaku do Santiago przyczyniły się dwie wizyty Ojca Świętego Jana Pawła II – w 1982 i 1989 roku. Rada Europy, uznając doniosłe znaczenie El Camino dla rozwoju kultury i jednoczenia Europy w przeszłości i obecnie, ogłosiła go w 1987 r. „Pierwszym Szlakiem Europejskim” i wydała specjalną deklarację5. W ślad za tym, z okazji Roku Jubileuszowego 2000, pod patronatem Rady Europy opracowano program odkrywania, badania, renowacji i reaktywowania dróg do świętego Jakuba we wszystkich europejskich krajach. Realizacja programu, polegającego m. in. na odnawianiu zabytkowych obiektów, budowie sieci hoteli i domów pielgrzyma, a przede wszystkim popularyzacji szlaku, dobiegła końca w ostatnim roku minionego tysiąclecia, jako przygotowanie do obchodów Wielkiego Jubileuszu Roku 2000. Wielu Europejczyków przygotowywało się do tej szczególnej uroczystości przez ponad 10 lat, pokonując każdego roku jeden z etapów drogi do Santiago. Doświadczenia ostatnich 6 lat pokazują, że popularność europejskich dróg Jakubowych nie I., Koszalin 2003, s. 235-236. 5 Un avenir pour notre passé, Nr 32- 1988, Strasburg 6 słabnie, a wielki napływ pielgrzymów i turystów do Komposteli z początkiem trzeciego tysiąclecia nie maleje. Jak widać na załączonej mapce (ryc. 4), jedna z Jakubowych dróg miała swój początek w Gdańsku i wiodła przez Koszalin. Pielgrzymi wybierający się w dalszą drogę tak w średniowieczu, jak i dzisiaj, chętnie odwiedzają miejsca święte usytuowane na szlaku podróży. W 1387 r. po odbyciu pielgrzymki do Akwizgranu i Einsiedeln, a przed podróżą do Rzymu, w kaplicy na Chełmskiej Górze modliła się błogosławiona Dorota z Mątowów. W 1991 roku w nowej kaplicy na Górze Chełmskiej modlił się i dokonywał jej poświęcenia Ojciec Święty Jan Paweł II. Od 1989 roku w szybkim tempie zaczęła się odradzać idea pieszego pielgrzymowania najpierw na Góry Chełmską i Polanowską, później także na Rowokół. Liczbę pielgrzymów, przybywających z różnych zakątków świata na Chełmską Górę, szacuje się na około 300 tys. rocznie. W nawiązaniu do udokumentowanej źródłowo, wykształconej w średniowieczu tradycji pielgrzymowania do znajdujących się na obu pomorskich Świętych Górach Sanktuariów Maryjnych, a z nich także do Santiago de Kompostela i innych miejsc świętych Europy, zrodził się pomysł zagospodarowania nie tylko szczytów Świętych Gór, ale także łączącej je 33-kilometrowej trasy Koszalin - Polanów. Dodatkowym źródłem inspiracji przy opracowywaniu nie tyle programu, co jego formy, stały się odkryte na terenie Pomorza średniowieczne naśladownictwa budowli Grobu Chrystusa w Jerozolimie oraz kalwarie. Jedna z najwcześniejszych europejskich Kalwarii została bowiem zrealizowana w 1475 r. w Świdwinie za sprawą Krzysztofa Polenskiego, wójta na świdwińskim zamku, który trzykrotnie uczestniczył w organizowanych przez księcia Bogusława X wyprawach przeciw Turkom do Ziemi Świętej. Z wypraw tych przywiózł relikwię – fragment Krzyża Chrystusa, którą umieścił w kaplicy Kalwaryjskiej (Jerozolimskiej) nad jeziorem Bukowskim. Długość drogi łączącej zamek z kaplicą odpowiadała odległości od domu Piłata do wzgórza Golgota w Jerozolimie. Droga była obsadzona wysokopiennymi topolami, które miały przetrwać aż do XIX wieku (kaplicę jerozolimską zburzono po wprowadzeniu reformacji).6 6 Podróże do Świętego Miasta były dla przeciętnego europejczyka przedsięwzięciem zbyt kosztownym i niebezpiecznym zarówno w odległej przeszłości, jak i obecnie. Stąd zrodziła się idea odtwarzania miejsc męki Pańskiej poza Jerozolimą. Wierne kopie świątyń z Ziemi Świętej wznoszono już od V wieku. Ich szczególną formą stały się tzw. „Kalwarie” (wzgórza męki Pańskiej z zespołem kaplic i kościołów) i Drogi Krzyżowe (liczące od kilku do kilkudziesięciu stacji rekonstrukcje drogi Chrystusa od domu Piłata po Kalwarię), zwane także Nowymi Jerozolimami. Pierwsze tego typu fundacje powstały na pocz. XV w. w Hiszpanii. Słynna Nowa Jerozolima w Varallo w północnych Włoszech została założona w 1478 r. O tym, jak wczesna była realizacja świdwińska świadczy fakt, że do Polski idea kopiowania Jerozolimy dotarła dopiero na początku XVII w. Polskim pierwowzorem stała się ufundowana przez wojewodę krakowskiego Mikołaja Zebrzydowskiego w roku 1600 Kalwaria Zebrzydowska. Wśród kilkudziesięciu powstałych w latach 1600-1945 polskich Kalwarii najbliżej nas znajdują się Kalwaria w Pakości n/Notecią (z 1628 r.) oraz w Wejherowie k. Gdańska (z 1649 r.). 7 Podstawowe założenia programowe trasy pielgrzymkowej pomiędzy Świętymi Górami zostały opracowane w latach 1996-1998, z inicjatywy i pod patronatem Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków w Koszalinie. Bezpośrednim źródłem inspiracji stało się uczestnictwo w Europejskim Seminarium na temat „Atlasu Świętych Gór, Kalwarii i innych miejsc kultu religijnego w Europie”, które odbyło się w kwietniu 1996 roku w miejscowości Varallo (Włochy, Piemont).7 Umożliwiło ono autorce zapoznanie się ze sposobami zagospodarowania i wykorzystania podobnych Świętym Górom miejsc kultu w innych krajach Europy. Administracyjne władze malowniczego Regionu Piemonckiego we Włoszech postanowiły wykorzystać walory swojego unikalnego krajobrazu kulturowego, opracowując w 1980 r. i konsekwentnie wdrażając program ochrony majątku naturalnego, środowiskowego i historyczno - architektonicznego. Ścisłą ochrona administracyjną i prawną w formie parków i rezerwatów objęto aż 15% powierzchni całego regionu, w tym zajmujące szczególne miejsce parki i rezerwaty naturalne sześciu Świętych Gór (wpisanych w 2005 roku na listę Światowego Dziedzictwa Kulturowego UNESCO). Udział we włoskim seminarium przyniósł także świadomość, jak wielkim, bezcennym i niewykorzystanym kapitałem jest posiadanie dwóch Świętych Gór, z których jedna – Chełmska – była już wówczas zagospodarowana na cele sakralne, natomiast o drugą – Polanowską - od kilku lat czyniła starania Parafia Rzymskokatolicka w Polanowie. Pierwsza koncepcja ograniczała się do zagospodarowania trasy Koszalin – Polanów i została opracowana w 1996 roku na bazie znajdującego się w archiwum Wojewódzkiego Konserwatora Przyrody w Koszalinie, przygotowanego już w 1971 r., projektu obszaru chronionego krajobrazu dla trasy „Koszalin - Polanów” . Zdaniem autorów projektu (zespołu pod kierunkiem mgr inż. Jerzego Musiała ze Szczecinka): „Trasa Koszalin-Polanów szczególnie na swym początkowym i końcowym odcinku przebiega przez urocze okolice znane w kraju z pięknych krajobrazów. Wyjątkowo pięknie wśród pokrytych lasami wyniosłych wzniesień położony jest Polanów. Tereny projektowane do włączenia w skład obszarów chronionego krajobrazu odznaczają się wybitnymi walorami estetyczno-krajobrazowymi i reprezentują środowisko przyrodnicze nie zniekształcone przez uciążliwe formy gospodarki. Ta ostatnia została zrealizowana przez Jakuba Wejhera, brata Ludwika – starosty nowodworskiego rezydującego w Skrzatuszu. Za: St. Kobielus, Niebiańska Jerozolima, Pallotinum, Warszawa 1989, s. 67-78; A. Jackowski, Zarys geografii pielgrzymek Kraków 1991 i inne; Peregrinus Cracoviensis, E. Bilska-Wodecka, Kalwarie europejskie. Analiza struktury, typów i genezy, Kraków 2003; T. Katafiasz, Dzieje miasta do 1945 r., w: „Świdwin 1296-1996”, Studia z dziejów miasta pod red. B. Polaka, Koszalin-Świdwin 1996, s. 60; K. Bastowska, Nasza Jerozolima trzeciego tysiąclecia, w: „Gość Niedzielny” 1999. 8 Za ochroną krajobrazu omawianych obszarów przemawia dodatkowo zespół przyrodniczych składników środowiska, w tym unikalna w skali krajowej aleja bukowa.(…) Liczne punkty widokowe. W okolicach Koszalina i Polanowa istnieją możliwości poprowadzenia i oznakowania atrakcyjnych bardzo szlaków turystycznych o wyjątkowych walorach widokowych.(…)” Z niewiadomych przyczyn projekt ten nie został uchwalony. Po jego uzupełnieniu o rozpoznane zasoby kulturowe, w tym o obiekty zabytkowe (kościoły, kaplice, pałac, park, układy przestrzenne, inne budynki i miejsca historyczne) znajdujące się w miejscowościach położonych na trasie, zaproponowano utworzenie wokół Świętych Gór i łączącej je drogi strefy chronionego krajobrazu kulturowego, obejmującego obszar położny po północnej i południowej stronie drogi Koszalin-Polanów. (ryc. 5) W 1996 roku dokumentacja ta została przekazana przez Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków w Koszalinie władzom administracyjnym województwa koszalińskiego, Koszalina i Polanowa, oraz Kurii Biskupiej Koszalińsko-Kołobrzeskiej, uzyskując pozytywne opinie i akceptację. W latach 1997-98, po przeprowadzeniu wizji lokalnych, oraz w oparciu o analizy archiwalnych map z XIX w. i 1936 r., ustalono przebieg trasy dla turystyki pieszej i rowerowej, biegnącej drogami leśnymi, polnymi, oraz torowiskiem dawnej kolei wąskotorowej na odcinku Kościernica – Święta Góra. Obszar projektu powiększono włączając dodatkowo położoną na północ od drogi miejscowość Węgorzewo Koszalińskie.8 W 1999 r. na zlecenie Biura Dokumentacji Zabytków w Szczecinie architekci Rajmund Rink i Andrzej Krzyżaniak opracowali „Studium uwarunkowań i możliwości wykorzystania walorów krajobrazowych i kulturowych trasy pielgrzymkowo-turystycznej pomiędzy Chełmską Góra koło Koszalina a Świętą Górą koło Polanowa”. Ostateczny obszar i przebieg trasy został ustalony w roku 2004 po przeprowadzeniu licznych korekt i weryfikacji terenowych. Po rozszerzeniu programu i wprowadzeniu nowej ustawy o ochronie dóbr kultury i o muzeach z dnia 23.07.2003 r. (Dz. U. nr 162 z dn. 17.09.2003, poz. 1568, art. 16 i 17), początkowy projekt utworzenia strefy chronionego krajobrazu „Święte Góry Pomorza” został przekształcony w projekt Parku Kulturowego „Święte Góry Pomorza”, zakładający w pierwszym etapie opracowanie i realizację trasy łączącej Góry Chełmską i Polanowską (Koszalin-Polanów), w następnym etapie realizację szlaków prowadzących na Rowokół. 7 K. Bastowska, La tradizione dei Monti Sacri In Pomerania. Rowokół, Święta Góra, Chełmska Góra, w: All`Atlante dei Sacri Monti, Calvari e Complessi devozionali Europei, a cura di Amilcare Barbero e Elena De Filippis, Varallo 1990-Villanova Monferrato 2006, s.85-94. 9 Projekt przewiduje: I. Kontynuację badań historycznych oraz archeologiczno-architektonicznych, zagospodarowanie Chełmskiej Góry koło Koszalina z utworzeniem STREFY CISZY na jej szczycie, budowę zaplecza dla ruchu turystyczno-pielgrzymkowego u podnóża Góry oraz rewitalizację materialnego i niematerialnego dziedzictwa kulturowego miasta Koszalina i jego bezpośredniej okolicy; II. Przeprowadzenie kompleksowych badań archeologiczno-architektonicznych na Świętej Górze k. Polanowa oraz w zależności od wyników badań zagospodarowanie szczytu; budowę zaplecza dla ruchu pielgrzymkowoturystycznego u podnóża Góry, rewitalizację kulturowego dziedzictwa miasta Polanów i jego bezpośredniej okolicy oraz połączenie z istniejącymi i projektowanymi szlakami turystycznymi i rowerowymi; III. Przeprowadzenie kompleksowych badań archeologiczno-architektonicznych na Górze Rowokół oraz w zależności od wyników badań zagospodarowanie szczytu; przywrócenie sakralnego charakteru miejsca; IV. Zagospodarowanie i rewitalizację Trasy turystyczno-pielgrzymkowej m. in. poprzez: 1. Realizację ekologicznej ścieżki pieszej i rowerowej pomiędzy Górami Chełmską i Świętą, usytuowanej w naturalnym środowisku (lasy, pola, wzgórza, oznakowane trasy turystyczne), a od Kościernicy biegnącej torowiskiem po dawnej kolei wąskotorowej. Wytyczenie i realizację ekologicznej ścieżki pieszej i rowerowej na Górę Rowokół. 2. Renowację i restaurację znajdującego się w poszczególnych miejscowościach zabytkowego dziedzictwa kulturowego (zabytkowe układy przestrzenne, domy i budynki gospodarcze, kościoły, kaplice, pałace, parki, aleje, cmentarze, pomniki, zabytki ruchome; 3. Opracowanie projektów rewaloryzacji krajobrazu kulturowego dla każdej z miejscowości położonych w obrębie Parku; 4. Włączenie Świętych Gór i łączącej je trasy do „Europejskiej sieci dróg do Św. Jakuba w Komposteli” poprzez oznakowanie trasy oraz przeprowadzenie 8 W pracy tej uczestniczyli, oprócz autorki, panowie Eugeniusz Bodo, Feliks Kasprzak i Grzegorz Żak z Polanowa, arch. Roman Erdmann i arch. Jerzy Töke z Koszalina, ks. Dyrektor Krzysztof Zadarko z Kurii Biskupiej Koszalińsko-Kołobrzeskiej, oraz Nadleśnictwa w Polanowie i Karniszewicach. 10 badań historycznych związanych z pielgrzymowaniem do Komposteli i kultem św. Jakuba na terenie Pomorza, ich popularyzację i publikacje; 5. Opracowanie projektów i realizację cyklu 31 kaplic z przedstawieniami scen z życia Chrystusa od Wcielenia po Wniebowstąpienie wzdłuż trasy łączącej Góry Chełmską oraz Świętą, w formie współczesnej „Biblii Pauperum”; remont kapitalny kaplicy grobowej w Kościernicy i jej adaptacja na Kaplicę Grobu Pana Jezusa; 6. Realizację 14 stacji Drogi Krzyżowej o formie nawiązującej do kamiennych, średniowiecznych krzyży pokutnych, na odcinku Chełmska Góra – Kościernica, gm. Polanów; 7. Renowację zachowanych obiektów drewnianego budownictwa szkieletowego (chałup, budynków gospodarczych); 8. Przenoszenie i lokowanie w miejscach dawnych siedlisk nie użytkowanych obiektów o drewnianej konstrukcji szkieletowej z obszaru Pomorza (chałup, wiatraków, młynów, dworów, karczem); 9. Przenoszenie nie użytkowanych i opuszczonych świątyń o drewnianej konstrukcji szkieletowej (w pierwszej kolejności przeniesienie kościoła z Mysłowic, gm. Sławoborze do Maszkowa); 10. Tworzenie rezerwatów przyrody i ścieżek edukacyjnych, poprzedzone wykonaniem rozpoznania i badań zasobów przyrodniczych i ornitologicznych; 11. Realizację bazy noclegowej dla turystów i pielgrzymów we wszystkich miejscowościach na trasie Koszalin-Polanów, w formie gospodarstw agroturystycznych tworzonych w zabytkowych chałupach wytypowanych w każdej z miejscowości; 12. Rozwój lokalnego rzemiosła i sztuki i opracowanie projektu markowego produktu turystycznego w oparciu o: - miejscowe tradycje historyczne (np. w nawiązaniu do istniejącej w XIX wieku huty szkła, czy młynów); - złoża naturalne (np. wykorzystanie złóż borowiny, wód mineralnych); - tradycje rzemieślnicze i etnograficzne przywiezione przez obecnych mieszkańców z terenów rodzimych (poprzedzone wykonaniem badań etnologiczno-socjologicznych wśród miejscowej ludności); 11 - program projektowanych kaplic (np. w nawiązaniu do kaplicy „Emaus” – utworzenie „Domu Chleba” specjalizującego się w wypiekaniu chleba i innych wyrobów piekarniczych według tradycyjnych receptur; w nawiązaniu do kaplicy Kany Galilejskiej – Domu Weselnego; w nawiązaniu do kaplicy Narodzenia Pana Jezusa – utworzenie wielofunkcyjnego całorocznego ośrodka z myślą o dzieciach; w nawiązaniu do kaplicy Życia Ukrytego w Nazarecie – wytwarzanie przedmiotów sztuki użytkowej dla domu, itp.); 13. Konserwacja alei pomnikowych buków założonej w XVIII wieku wzdłuż drogi Kościernica – łacinki i Rosocha - Dadzewo (fot. 6), liczącej ponad 400 drzew wymagających pilnego leczenia oraz uzupełnienia ubytków nowymi nasadzeniami (pierwotnie aleja liczyła ponad 600 drzew); 14. Realizację tzw. „Zielonych Mostów”, nazwanych także „Alejami Trzeciego Tysiąclecia”, łączących Park Kulturowy z innymi inicjatywami, ośrodkami i społecznościami w regionie i Europie poprzez zakładanie alei drzew. Pierwowzorem stała się opisana w punkcie 13 aleja pomnikowych buków. Symboliczne „Zielone Mosty” przerzucone pomiędzy tysiącleciami, przeszłością i przyszłością, tradycją i przemianami, sacrum i profanum, mogą łączyć miejsca bardzo odległe (jak Kompostela), jak i bliskie (np. Kołobrzeg). Pierwsza aleja połączyła w roku 2000 Świętogórski Park Kulturowy z „Parkiem Dostępnym” i osiedlem domów „Bukowe” w Koszalinie. W pierwszym etapie pracy nad Projektem skoncentrowano się na zagospodarowaniu trasy pomiędzy Górami Chełmską i Polanowską. Wzdłuż liczącej 33 km drogi KoszalinPolanów usytuowanych jest 6 założonych w średniowieczu miejscowości: Maszkowo, Szczeglino, Mokre, Kościernica, Nacław, i Jacinki. W obszarze projektu znalazły się także położona na północ od drogi miejscowość Węgorzewo Koszalińskie (dołaczona w 1997 r.) oraz usytuowane na południe od drogi miejscowości Gilewo, Rosocha, Dadzewo i Gardno (w roku 2004). Przeprowadzenie trasy polnymi ścieżkami i leśnymi duktami oraz wprowadzenie dodatkowych miejscowości powiększyło jej długość do około 40 km. (ryc. 7) Objęty projektem teren leży w gestii administracji samorządowej Miasta Koszalina (Góra Chełmska), Miasta i Gminy Sianów (Maszkowo, Węgorzewo Koszalińskie, Szczeglino, Mokre) oraz Miasta i Gminy Polanów (Kościernica, Nacław, Jacinki, Gilewo, Rosocha, Dadzewo i Garbno). Pod względem administracji kościelnej należy do Parafii 12 Rzymskokatolickich w Koszalinie (pw. św. Wojciecha), w Sianowie, w Szczeglinie oraz w Polanowie. Lasy porastające większą część obszaru są administrowane przez Nadleśnictwa w Karniszewicach, Manowie i Polanowie. W „Studiach wartości kulturowych” gmin Sianów i Polanów historyczne układy przestrzenne poszczególnych miejscowości zostały objęte strefami ochrony konserwatorskiej (w większości strefą „A” pełnej ochrony konserwatorskiej). Wśród obiektów objętych ochroną poprzez wpis do rejestru zabytków znajdują się: - Neogotycki kościół parafialny pw. MB Szkaplerznej w Szczeglinie (1908 r.); - Gotycki kościół filialny pw. MB Królowej Polski w Kościernicy kościół XV/XVI w. z żeliwną wolnostojącą dzwonnicą; (fot. 8) - Szachulcowy kościół pw. św. Antoniego w Garbnie wzniesiony w XVI/XVII w., przebudowany w 1769 r.; - Neobarokowy Pałac w Nacławiu, XVII w., przebudowany na pocz. XX w. - Pałac w Garbnie z 4 ćwierci XVIII w. - Park naturalistyczny w Kościernicy, - Park krajobrazowy z II połowy XVIII w. w Nacławiu z zachowanymi fragmentami rokokowych rzeźb ogrodowych i cmentarza rodowego. Oprócz obiektów rejestrowych, w miejscowościach znajdują się także piękne przykłady drewnianego budownictwa szkieletowego (fot. 9), zakwalifikowane do wpisu do rejestru zabytków, cmentarze poewangelickie (zwłaszcza cmentarz w Maszkowie), eklektyczna kaplica grobowa w Kościernicy, dawna kaplica cmentarna w Węgorzewie, dawne zbudowania folwarczne w Kościernicy, Nacławiu, Garbnie i Dadzewie, zabytki techniki (np. „Czerwony most” w Polanowie), punkty widokowe (np. Warblewska Góra, nasyp kolei wąskotorowej Jacinki – Polanów), oraz liczne zabytki archeologiczne. Na obszarze projektowanego Parku znajdują się dwie unikalne pomnikowe aleje bukowe założone w końcu XVIII w. wzdłuż dróg Kościernica – Jacinki oraz Rosocha – Dadzewo (przeciętny obwód pnia wynosi 4,5 m), kilkadziesiąt drzew - pomników przyrody i użytków ekologicznych. W bezpośrednim sąsiedztwie i otoczeniu Parku znajdują się rezerwaty przyrody „Jodły Karnieszewickie”, florystyczny rezerwat „Wieleń”, faunistyczny „Rezerwat na rzece Grabowej”, obszary chronionego krajobrazu „Koszaliński Pas Nadmorski”, „Okolice Polanowa”, „Okolice Żydowo-Biały Bór”; szlaki turystyczne im. Józefa Chrząszczyńskiego”, „Porwanego Księcia” i „Pętla Tatrzańska” (na Chełmskiej Górze), szlak rowerowy Greenway „Naszyjnik Północy”, spływ kajakowy rzeką Uniestą przez „Uniesie Moczary” i „Głuche Bagno” do jeziora Jamno. 13 Oprócz programu ochrony rozpoznanego zasobu walorów przyrodniczych i kulturowych, opracowano także program trasy pielgrzymkowej zakładający realizację 31 kaplic i 14 stacji Drogi Krzyżowej. W nawiązaniu do Heraklitowej sentencji „Droga jest jedna, lecz kierunki dwa”, cały program ideowy został zlokalizowany wzdłuż jednej łączącej obie Święte Góry drogi, i podzielony na 2 biegnące równolegle, lecz w przeciwnych kierunkach, trasy: z Koszalina do Polanowa oraz z Polanowa do Koszalina. Trasę można zatem przebywać dwukierunkowo, wybierając przy tym odmienny program. Całość została tak pomyślana, aby program pielgrzymowania można ustalać i dobierać indywidualnie, w nieskończenie wielu wariantach i możliwościach. Wyboru przedstawień dokonano w ujęciu chronologicznym i tematycznym na podstawie Pisma Świętego Nowego Testamentu9. Zaproponowany program stanowi rodzaj współczesnej „Biblii pauperum”10, ograniczonej na początek do Nowego Testamentu. Ze średniowiecznym pierwowzorem łączy go obrazowy, opowieściowo-narracyjny charakter, oraz zasada kompozycji polegająca na wyborze przedstawienia centralnego oraz obrazów uzupełniających. Ze względów bezpieczeństwa lokalizację kaplic zaproponowano w miejscowościach, natomiast stacje Drogi Krzyżowej rozmieszczono wzdłuż drogi turystyczno-pielgrzymkowej prowadzącej z Chełmskiej Góry do Kościernicy. Kaplice i stacje zostały zaprojektowane po prawej stronie w stosunku do kierunku marszu. Inspiracją dla formy niezrealizowanych dotąd stacji Drogi Krzyżowej stały się pomorskie średniowieczne krzyże pokutne.11 Pierwsze, skromne, drewniane kapliczki ustawiono w latach 2000-2001 na działkach wskazanych i stanowiących własność gmin Sianów oraz Polanów. Docelowo 9 w tłumaczeniu ks. Prof. Seweryna Ziółkowskiego, IW PAX, Warszawa 1987, oraz ks. Mariana Wolniewicza, Księgarnia Św. Wojciecha, Poznań 1994 10 Rozumianej tu jako księga zawierające przedstawienia z życia Chrystusa i ze Starego Testamentu, ułożone typologicznie i objaśnione tekstami biblijnymi. Ich powstanie było skutkiem dyskusji religijnych, jakie rozgorzały w XI-XIII w. Jako dzieła teologiczne o przemyślanym układzie, miały na celu wykazać powiązania treściowe Starego Testamentu z Nowym Testamentem. Zaginiony obecnie pierwowzór Biblii ubogich pochodził z 1 połowy XIII wieku. Najstarsze zachowane rękopisy z pocz. XIV w., uważane za jego wierne kopie, powstały w środowisku benedyktyńskim południowych Niemiec. Składają się one z 34 grup obrazowych (kart), z których każda zawiera scenę centralną z Nowego Testamentu (antytyp), objaśnioną 2 scenami ze Starego Testamentu (typy) oraz 4-ma obrazami prorockimi. Za: Helena Wagner, Biblia ubogich, w: Encyklopedia Katolicka pod red. F. Gryglewicza, R. Łukaszyka i Z. Sułkowskiego, t. II, Lublin 1989, s.452-454. Z czasem, w literaturze popularnej terminu „Biblia ubogich” zaczęto używać dla określenia każdego cyklu obrazkowego zawierającego sceny ze Starego i Nowego Testamentu, zaś mianem „ubogich” określano nie umiejący czytać i pisać laikat. Taką definicję „Biblii pauperum”, jako „służącej w średniowieczu analfabetom namiastki lektury Pisma Św.” podaje m.in. Wł. Kopaliński, Słownik mitów i tradycji kultury, PIW 1985, s. 98. Stopniowo, mianem „Biblii pauperum” zaczęto nazywać nie tylko ilustrowane księgi, ale także komponowany według kanonów teologii, przebogaty wystrój średniowiecznych katedr i kościołów, a także samą katedrę (Aron Guriewicz, Kategorie kultury średniowiecznej, PIW, Warszawa 1976, s. 272) 11 W. Łysiak, Zaklinanie śmierci, Poznań 2000; A. Scherz, Krzyże pokutne województwa szczecińskiego, w: Przydrożne pomniki przeszłości, PTTK Świdnica, 01.1993, z. nr 16, s.32-35; G. Bałkowska, Krzyże pokutne Kamienne ślady przeszłości, w: Gość Niedzielny nr 7, 18.02.1996; J. Nitkowska-Węglarz, Osobliwy krzyż mordercy, w: Głos Pomorza 14-15.1998, s.7 14 miejsca lokalizacji kaplic powinny posiadać powierzchnię umożliwiającą postój dla około 200-300 osób. W ich pobliżu powinien znajdować się punkt czerpania wody oraz miejsca parkingowe i toalety. Same kapliczki powinny posiadać architekturę nawiązującą do tradycji miejsca, historycznych form i rozwiązań materiałowo-przestrzennych. Przy drodze z Polanowa do Koszalina zaprojektowano i ustawiono w 2000 roku kapliczki wykonane przez Pracownię Plastyczną Marka Buzanowskiego z Połczyna Zdroju, z przedstawieniem scen życia Chrystusa od Zwiastowania NMP (Święta Góra) po Wieczernik (Chełmska Góra). Kapliczki zostały zilustrowane kopiami ikon pisanych przez karmelitankę z Karmelu Miłości Miłosiernej w Szczecinie. Z kolei przy drodze z Koszalina do Polanowa zlokalizowano kaplice z przedstawieniami od Wieczernika (Chełmska Góra) po Zesłanie Ducha Świętego (podnóże Świętej Góry), ustawione i poświęcone w 2001 r. Następne kapliczki wykonywali sukcesywnie mieszkańcy poszczególnych miejscowości (w Mokrem, Szczeglinie, Kościernicy) oraz członkowie wspólnoty Cenacolo z Giezkowa. W roku 2005 większość kapliczek ilustrowanych kopiami ikon oraz arcydzieł malarstwa światowego, została wykonana przez firmę „Mentor” z Połczyna Zdroju, ze środków przeznaczonych na ten cel przez Urząd Marszałkowski w Szczecinie. (fot. 10) Pierwsza po 450 latach piesza pielgrzymka z Chełmskiej Góry na Świętą Górę w Polanowie, wyruszyła w dniu 16.08.2000 roku, w piątek, około godziny 17-tej. Towarzyszył jej silny, chłodny wiatr, który szczęśliwie rozpędził deszczowe chmury. Patronat nad pielgrzymką objęło Katolickie Stowarzyszenie Młodzieży Diecezji Koszalińsko Kołobrzeskiej, pod kierunkiem ks. Andrzeja Żołyniaka. Pielgrzymka pomiędzy Świętymi Górami została na stałe wpisana do Diecezjalnego Kalendarza. Jej termin ustalono na sobotę i niedzielę wypadającą w ostatnich dwóch tygodniach czerwca. W roku 2002 dla potrzeb pielgrzymów powstał pierwszy „Przewodnik Pielgrzyma Świętogórskiego”, Z roku na rok rośnie popularność i liczba pielgrzymów; w roku 2006 odbyła się kolejna, VII Diecezjalna Pielgrzymka „Świętych Gór”. (fot. 10) W dniu 16.XII.2002 r. honorowy patronat nad realizacją projektu objął Ksiądz Biskup Ignacy Jeż. Na obecnym etapie realizacji projektu, po 10 latach doświadczeń, można powiedzieć, że został on zaakceptowany nie tylko przez miejscowe władze samorządowe, ale przede wszystkim przez miejscową ludność, o czy świadczy fakt, że projekt utworzenia Parku Kulturowego został wpisany do „Strategii rozwoju” i „Planu rozwoju lokalnego” gminy Sianów na lata 2004-2015 na wniosek mieszkańców Maszkowa, Węgorzewa, Szczeglina i Mokrego. Wzrost integracji lokalnych społeczności wokół wspólnych przedsięwzięć związanych z realizacją projektu uwidocznił się na przykład w przeprowadzonym własnymi 15 siłami remoncie kościoła w Kościernicy, w realizacji kapliczek przydrożnych, w podjętej przez mieszkańców Węgorzowa walce o przeniesienie poza teren Parku projektowanego masztu telefonii komórkowej, a także w niezwykle gościnnym i serdecznym podejmowaniu pielgrzymów. Od 2003 rolę koordynatora całego przedsięwzięcia pełni Stowarzyszenie Miast i Gmin Pomorza Środkowego. W 2004 r. Urząd Marszałkowski w Szczecinie sfinansował opracowanie dokumentacji dotyczącej m. in. przygotowania nawierzchni i oznakowania trasy. W 2006 roku oficjalnie oznakowana żółto-białym znakiem trasa otrzymała imię Ojca Świętego Jana Pawła II. Projekt Parku Kulturowego został wpisany do opracowanych strategii i planów rozwoju Koszalina oraz gmin Polanów i Sianów na lata 2004-2015. Dotychczasowa przychylność i zainteresowanie władz państwowych i kościelnych przy społecznym poparciu pozwalają mieć nadzieję na stopniowe wdrażanie i realizację Projektu „Święte Góry Pomorza” pomimo wielu przeszkód i trudności.
