Opodatkowanie pochodnych instrumentów

Uniwersytet Warszawski
Wydział Prawa i Administracji
Instytut Nauk Prawno Administracyjnych
Katedra Prawa Finansowego
Opodatkowanie pochodnych instrumentów
finansowych podatkiem dochodowym od osób
prawnych
mgr Andrzej Piotr Dmowski
rozprawa doktorska
Kierownictwo naukowe
Prof. UW dr hab. Witold Modzelewski
Warszawa
2013
Spis treści
Wykaz skrótów ......................................................................................................................... 6 Wstęp ......................................................................................................................................... 8 Rozdział I. Wprowadzenie do rozprawy doktorskiej ................................................... 11 1. Uzasadnienie wyboru problematyki badawczej .......................................................... 11 2. Cele pracy........................................................................................................................ 15 3. Przedmiot pracy i jej zakres rzeczowy, czasowy i przestrzenny................................ 16 4. Założenia wstępne i hipotezy badawcze ....................................................................... 18 5. Tezy rozprawy doktorskiej ............................................................................................ 19 6. Materiały źródłowe ........................................................................................................ 24 7. Zastosowane metody badawcze..................................................................................... 25 7.1. Opracowanie materiału i analiza .................................................................................. 25 7.2. Konstrukcja pracy......................................................................................................... 29 Rozdział II. Pochodny instrument finansowy jako przedmiot opodatkowania podatku
dochodowego od osób prawnych na tle różnych dziedzin prawa ...................................... 30 1. Przedmiot i podstawa opodatkowania w podatku dochodowym od osób prawnych30 1.1. Przedmiot opodatkowania w polskiej doktrynie prawa podatkowego ......................... 30 1.2. Przedmiot opodatkowania w innych systemach prawa podatkowego ......................... 33 1.3. Przedmiot opodatkowania - teoretycznoprawne rozważania końcowe ........................ 37 1.4. Przedmiot opodatkowania w podatku dochodowym od osób prawnych ..................... 40 1.6. Podstawa opodatkowania w podatku dochodowym od osób prawnych ...................... 43 2. Różnice kursowe kształtujące przychody i koszty podatkowe w świetle art. 15a
ustawy z dnia 15 lutego 1992 r. ............................................................................................. 45 3. Bilansowa metoda rozliczania różnic kursowych zgodnie z art. 30 ustawy z dnia 29
września 1994 r. ...................................................................................................................... 54 4. Charakter prawny pochodnych instrumentów finansowych mający wpływ na
sposób opodatkowania w podatku dochodowym od osób prawnych ................................ 61 4.1. Pojęcie
instrumentu
finansowego
i
papieru
wartościowego
w
ujęciu
materialnoprawnym i historycznym ............................................................................. 61 4.2. Pochodny instrument finansowy a papier wartościowy ............................................... 65 2
2.4. Zasada numerus clausus papierów wartościowych na tle pochodnych instrumenty
finansowych - podsumowanie ...................................................................................... 68 2.6. Kontrakty terminowe - forward .................................................................................... 72 2.7. Kontrakty terminowe - futures ..................................................................................... 75 2.8. Opcje ............................................................................................................................ 77 2.9. Kontrakty swap............................................................................................................. 81 Rozdział III. Koncepcja opodatkowania pochodnych instrumentów finansowych na
tle ustawy o podatku dochodowym od osób prawnych ....................................................... 83 1. Teoretyczna koncepcja dochodu na transakcji na pochodnych instrumentach
finansowych............................................................................................................................. 83 2. Czynniki wpływające na model opodatkowania pochodnych instrumentów
finansowych............................................................................................................................. 95 3. Nierzeczywisty pochodny instrument finansowy na tle ustawy o podatku
dochodowym od osób prawnych ......................................................................................... 103 3.1. Definicja pochodnego instrumentu finansowego dla celów podatkowych ................ 103 3.2. Podstawowe zasady opodatkowania nierzeczywistych pochodnych instrumentów
finansowych w podatku dochodowym od osób prawnych ......................................... 112 3.2.1. Przychód podatkowy będący wynikiem transakcji na pochodnych instrumentach
finansowych (instrumenty nierzeczywiste) .................................................................... 112 3.2.2. Koszty podatkowe związane z transakcjami na pochodnych instrumentach
finansowych (instrumenty nierzeczywiste) .................................................................... 120 3.3. Podsumowanie – nierzeczywiste pochodne instrumenty finansowe rozliczane na
„zasadach ogólnych” .................................................................................................. 146 4. Rzeczywisty pochodny instrument finansowy na tle ustawy o podatku dochodowym
od osób prawnych ................................................................................................................. 146 4.1. Rzeczywiste pochodne instrumenty finansowe wystawione na instrument bazowy
będący „towarem” ...................................................................................................... 150 4.2. Rzeczywiste pochodne instrumenty finansowe wystawione na walutę ..................... 160 5. Cel zawarcia kontraktu determinujący skutki w podatku dochodowym od osób
prawnych ............................................................................................................................... 175 5.1. Derywaty rozliczane na zasadach ogólnych – zawarte w celach spekulacyjnych oraz
zabezpieczających „ogólną” działalność gospodarczą ............................................... 175 3
5.2. Derywaty zawarte w celu zabezpieczenia kosztów nabycia środków trwałych lub
wartości niematerialnych i prawnych ......................................................................... 178 5.2.1. Derywaty nierzeczywiste zawarte w celu zabezpieczenia kosztów nabycia
środków trwałych lub wartości niematerialnych i prawnych ......................................... 180 5.2.2. Derywaty rzeczywiste zawarte w celu zabezpieczenia kosztów nabycia środków
trwałych lub wartości niematerialnych i prawnych........................................................ 184 5.3. Derywaty zawarte w celu zabezpieczenia kosztów wytworzenia środków trwałych 186 5.3.1. Derywaty nierzeczywiste zawarte w celu zabezpieczenia kosztów wytworzenia
środków trwałych ........................................................................................................... 187 5.3.2. Derywaty rzeczywiste zawarte w celu zabezpieczenia kosztów wytworzenia
środków trwałych ........................................................................................................... 188 6. Derywaty zawarte w celu bezpośredniego nabycia papierów wartościowych ........ 191 7. Przepisy prawa bilansowego mające wpływ na konsekwencje podatkowe
walutowych pochodnych instrumentów finansowych ....................................................... 194 7.1. Instrument pochodny jako pozycja czy bilansowa pozabilansowa ............................ 194 7.2. Wycena walutowego instrumentu pochodnego a różnice kursowe – podstawowe
wątpliwości ................................................................................................................. 197 7.3. Charakterystyka różnic kursowych na tle pochodnych instrumentów finansowych.. 201 Rozdział IV. Koncepcja opodatkowania poszczególnych rodzajów pochodnych
instrumentów finansowych - wybrane aspekty ................................................................. 210 1. Opodatkowanie kontraktów Forward ........................................................................ 210 1.1. Opodatkowanie nierzeczywistych oraz rzeczywistych kontraktów walutowych
forward ....................................................................................................................... 210 1.2. Przychody i koszty podatkowe związane z kontraktami forward .............................. 216 1.3. Kontrakty forward zawarte w celach zabezpieczających ........................................... 221 1.4. Opodatkowanie procentowych kontraktów terminowych (Forward Rate Agreement FRA) ........................................................................................................................... 227 2. Opodatkowanie kontraktów Futures ......................................................................... 229 3. Opodatkowanie opcji ................................................................................................... 233 3.1. Konstrukcja opcji wpływająca na konsekwencje podatkowe .................................... 233 3.2. Przychody i koszty związane z premią opcyjną ......................................................... 234 3.3. Przychody i koszty związane z realizacją opcji ......................................................... 242 3.5. Opcje walutowe (rzeczywiste i nierzeczywiste)......................................................... 246 4
4. Opodatkowanie kontraktów swap .............................................................................. 252 4.1. Kontrakt swap jedno i dwu strumieniowy .................................................................. 252 4.2. Swapy towarowe ........................................................................................................ 255 4.3. FX Swap / IRS / CIRS ................................................................................................ 257 5. Opodatkowanie instrumentów strukturyzowanych i struktur złożonych (cap / floor
/ collar) ................................................................................................................................... 261 Rozdział V Aktualne regulacje międzynarodowe i krajowe dotyczące obrotu
pochodnymi instrumentami finansowymi .......................................................................... 265 1. Podatek od transakcji finansowych w ramach wzmocnionej współpracy w ramach UE265 2. Dyrektywa MiFID oraz Rozporządzenie EMIR (European Market Infrastructure
Regulation) ............................................................................................................................. 268 Rozdział VI Wnioski podsumowujące ........................................................................... 272 1. Cele, założenia oraz tezy pracy ...................................................................................... 272 2. Postulaty de lege lata oraz de lege ferenda .................................................................... 276 3. Wnioski końcowe ........................................................................................................... 285 Zwięzła charakterystyka pracy w języku angielskim ....................................................... 286 Bibliografia ........................................................................................................................... 288 Wykaz kluczowych wyroków sądowych ............................................................................ 300 Wykaz kluczowych aktów prawnych ................................................................................. 302 5
Wykaz skrótów
Akty prawne
KC
Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. – Kodeks cywilny (Dz.U. Nr
16, poz. 93 ze zm.).
KSH
Ustawa z dnia 15 września 2000 r. –
Kodeks spółek
handlowych (Dz.U. Nr 94, poz. 1037 ze zm.).
ustawa z dnia 29 lipca 2005 Ustawa z dnia 29 lipca 2005 r. o nadzorze nad rynkiem
r. o nadzorze nad rynkiem
kapitałowym (Dz.U. z dnia 23 września 2005 r.).
kapitałowym
ustawa z dnia 29 maja 2005 Ustawa z dnia 29 maja 2005 r. o obrocie instrumentami
r.
finansowymi (tekst jedn. Dz.U. z 2010 r. Nr 211, poz. 1384).
Ordynacja
Ustawa z 29 sierpnia 1997 r. Ordynacja podatkowa (Dz.U. Nr
137, poz. 926 ze zm.).
ustawa z dnia 21 sierpnia
Ustawa z dnia 21 sierpnia 1997 r. – Prawo o publicznym obrocie
1997 r.
papierami wartościowymi (tekst jedn. Dz.U. z 2002 r. Nr 49,
poz. 447 ze zm.).
ustawa z dnia 29 września
Ustawa z dnia 29 września 1994 r. o rachunkowości (tekst jedn.
1994 r.
Dz.U. z 2009 r. Nr 152, poz. 1223 ze zm.).
rozporządzenie z dnia 12
Rozporządzenia MF z dnia 12 grudnia 2001 r. w sprawie
grudnia 2001 r.
szczegółowych zasad uznawania, metod wyceny, zakresu
ujawniania i sposobu prezentacji instrumentów finansowych.
ustawa z dnia 11 marca
Ustawa z dnia 11 marca 2004 r. o podatku od towarów i usług
2004 r.
(Dz.U. Nr 54, poz. 535).
ustawa z dnia 15 lutego
Ustawa z dnia 15 lutego 1992 r. o podatku dochodowym od
1992 r.
osób prawnych (tekst jedn. Dz.U. z 2000 r. Nr 54, poz. 654 ze
zm.).
ustawa z dnia 26 lipca 1991 Ustawa z dnia 26 lipca 1991 r. o podatku dochodowym od osób
r.
fizycznych (tekst jedn. Dz.U. z 2000 r. Nr 14, poz. 176 ze zm.).
6
Czasopisma
MonPod
Monitor Podatkowy
PP
Przegląd Podatkowy
MoP
Monitor Prawniczy
OSP
Orzecznictwo Sądów Polskich
OSN
Orzecznictwo Sądu Najwyższego
ONSA
Orzecznictwo Naczelnego Sądu Administracyjnego
GL
Glosa
Organy orzekające
ETS
Europejski Trybunał Sprawiedliwości
NSA
Naczelny Sąd Administracyjny
SA
Sąd Apelacyjny
SN
Sąd Najwyższy
WSA
Wojewódzki Sąd Administracyjny
TSUE
Trybunał Sprawiedliwości Unii Europejskiej
IS
Izba Skarbowa
US
Urząd Skarbowy
MF
Minister Finansów
Inne skróty
KPWiG
Komisja Papierów Wartościowych i Giełd
M.P.
Monitor Polski
Min.Fin.
Ministerstwo Finansów
MF
Minister Finansów
MTC
Model Tax Convention on Income and on Capital, OECD
NBP
Narodowy Bank Polski
OECD
Organisation for Economic Cooperation and Development
RM
Rada Ministrów
TSUE
Trybunał Sprawiedliwości Unii Europejskiej
UE
Unia Europejska
WE
Wspólnota Europejska
7
Wstęp
Niektórzy w instrumentach finansowych, w szczególności tych dotyczących ryzyka
kredytowego, upatrują przyczynę kryzysu globalnego mającego swój początek w 2008 r. w
Stanach Zjednoczonych. Struktury swap'owe i opcyjne dały możliwość międzynarodowym
instytucjom finansowym zwielokrotnienie stopy zwrotu z zainwestowanych środków
finansowych
oraz
umożliwiły
przerzucenie
ryzyk
na
inne
jednostki
gospodarcze.
Wykorzystywanie dźwigni finansowej leży u podstaw gospodarki rynkowej XXI wieku.
Dodatkowo, przedmiotem walki politycznej na naszym „rodzimym podwórku” stały się
struktury opcyjne walutowe nazywane „toksycznymi”, które stały się synonimem "wyzysku
małych przedsiębiorców" przez wielkie banki. Przedstawiciele rządu 1 wypowiadali się w
zakresie podważenia prawnej skuteczności zawieranych pochodnych instrumentów finansowych
z instytucjami finansowymi, w obliczy dużej zmienności kursu polskiej waluty w stosunku do
euro i dolara na przełomie 2008 i 2009 r. Pojawiły się postulaty ograniczenia możliwości
zawierania transakcji na instrumentach finansowych przez przedsiębiorców niemających
odpowiednich kwalifikacji. Powstało pytanie - czy pochodne instrumenty finansowe to
„wcielone zło nowego oblicza kapitalizmu”?
Odpowiedź jest dla mnie oczywista - oczywiście że nie. Rozwój gospodarki światowej
oraz rynków finansowych nie byłby możliwy bez instrumentów finansowych, a w szczególności
pochodnych instrumentów finansowych. Instrumenty te dają możliwość czerpania ryzków przy
minimalnym zaangażowaniu kapitału. Jednakże, niektórzy zapominają, iż jeśli ktoś zarabia na
danej transakcji to druga strona musi stracić.
Niepokojącymi są jednak sytuacje, gdy wynik na transakcji nie zależy od zachowania
rynku (co do zasady - podaży i popytu, sytuacji makro i mikroekonomicznej na rynku, etc.) lecz
od możliwości finansowych graczy na tym rynku tj. ilości zaangażowanych środków
finansowych na danym rynku. Zastanawiającym są doniesienia prasowe w pierwszym kwartale
2009 r. „o odstąpieniu części instytucji finansowych” działających w londyńskim „CITY” od
„spekulacji polską walutą”.
Gwałtowny rozwój rynku instrumentów pochodnych wskazuje się od lat 70 XX w.
Pomimo, iż konstrukcje derywatów kształtowały się od początku rozwoju wymiany towarowej 2,
1
W. Pawlak, Wywiady prasowe na przełomie listopada - grudnia 2008 r.
Za pierwsze historycznie udokumentowane transakcje na derywatach uważa sie umowy pożyczki ziarna zawierana
na terytorium starożytnej Mezopotamii.
2
8
to do dnia dzisiejszego stanowią swoistą nowinkę. Pochodne instrumenty finansowe dają
możliwości osiągnięcia zysków również w przypadku spadku wartości towarów, waluty lub
innych zmiennych. Czy można wiec twierdzić, iż derywaty wyrządziły szkody czy to
przedsiębiorcom czy to gospodarce? Przecież jedna ze stron kontraktów osiągnęła zysk.
Mając na uwadze szanse jakie wiążą się z derywatami, należy pamiętać o ryzyku
immanentnie związanym z tymi kontraktami - przedmiotem tych umów jat tak naprawdę ryzyko.
Każda działalność gospodarcza obarczona jest dozą ryzyka, jednakże w przypadku portfeli
instrumentów pochodnych, dźwignia finansowa może być kilkudziesięciokrotna 3. Jako paradoks
można uznać, iż podstawową funkcją instrumentów pochodnych jest zabezpieczanie przed
różnego rodzajami ryzyk, podczas gdy w znaczącej części przypadków są one wykorzystywane
do przejmowania na siebie ryzyka 4. Znaczna część transakcji na derywatach ma charakter czysto
spekulacyjny, m.in. w zakresie zawierania struktur opcyjnych niesymetrycznych, przy różnym
poziomie ryzyka. Dzięki efektowi dźwigni można osiągnąć spektakularne zyski jak i ponieść
wielkie straty 5.
Przedmiotem niniejszej pracy nie będzie analiza podstaw, przyczyn, przebiegu i
konsekwencji kryzysu gospodarczego, i rola w tym zakresie pochodnych instrumentów
finansowych. Przedmiotem rozważań będą możliwe „manipulacje” w zakresie transakcji na
pochodnych instrumentach finansowych, formalnie dopuszczone przez aktualnie obowiązujące
przepisy prawa podatkowego, bilansowego, cywilnego oraz gospodarczego na kształtowanie się
przedmiotu i podstawy opodatkowania w podatku dochodowym od osób prawnych, m.in. w
zakresie
wyceny
instrumentów,
sposobie
rozliczenia
kontraktów
(rzeczywistym
lub
nierzeczywistym), celu zawarcia kontraktów (spekulacyjnym, zabezpieczającym lub innym),
kalkulacji różnic kursowych dla celów podatkowych, oraz określeniu zysków i strat z samych
transakcji.
Praca obejmuje swym zakresem analizę podatkową aktualnie obowiązujących przepisów
w zakresie obrotu pochodnymi instrumentami finansowymi. Zakres dysertacji pomija aspekty
cywilno-prawne, w szczególności dotyczące rynku kapitałowego, oraz bilansowe wpływające na
konsekwencje podatkowe derywatów. Dysertacja stanowi skrócone podsumowanie badań autora
3
Odpowiednio dobrany portfel instrumentów walutowych notowanych na Giełdzie Papierów Wartościowych w
Warszawie, daje dźwignię finansową ponad 40 krotną, tj. na każdej złotówce którą byśmy zarobili posiadając
bezpośrednio walutę, na portfelu instrumentów pochodnych można zyskać ponad 40.
4
T. Nieborak, Pochodne instrumenty finansowe. Aspekty prawnopodatkowe, Wydawnictwo Difin 2004 r., s. 272 za
S.Valdez, An introduction to Global Financial Markets, MacMillan Press Ltd., Hampsjire 1997 r., s. 275.
5
Straty wywołane operacjami związanymi z pochodny instrumentami finansowymi miały miejsce m.in. w
przypadku Metallgesellschaft AG/Codelco 1994 r. (1.3 mld dolarów), Orange County 1994 r. (4.2 mld dolarów),
Barings 1995 r. (800mln funtów szterlingów), Sumitomo 1996 r. (2.6 mld dolarów), W. Grabowski, Instrumenty
pochodne a współczesne kryzysy finansowe, Biblioteka Menedżera i Bankowca 1998 r., s. 43-48.
9
w zakresie czynników wpływających na kwalifikację podatkową transakcji na pochodnych
instrumentach finansowych oraz elementów podatko twórczych w tym zakresie. Celem pracy
było stworzenie spójnej koncepcji określenia dochodu z transakcji na instrumentach pochodnych
oraz sposobu opodatkowania podatkiem dochodowym od osób prawnych. Zakres pracy nie
obejmuje analizy szczególnych transakcji na instrumentach finansowych dotyczących
restrukturyzacji podmiotów, zawierania przedmiotowych transakcji pomiędzy pomiotami
powiązanymi (transfer pricing) oraz wyceny derywatów i transakcji walutowych dla celów
podatkowych.
Brak regulacji w zakresie prawa podatkowego dotyczących transakcji na instrumentach
pochodnych oraz swoboda granicząca z dowolnością interpretacyjną organów skarbowych
prowadzi do nadużyć. Z jednej strony brak pewności podatkowej podatników, a z drugiej
oczywista chęć minimalizacji obciążeń podatkowych, nie powinny prowadzić do wyłączenia
tych transakcji z opodatkowania lub nadmiernego fiskalizmu. Prawne aspekty instrumentów
finansowych oraz ich obrotu zostały w znaczącej mierze uregulowane na szczeblu UE, jak
również lokalnie w Polsce. Jednym z podstawowych postulatów podnoszonych w literaturze
przedmiotu są apele skierowane pod adresem prawodawców o wprowadzenie regulacji dla
instrumentów pochodnych w sferach styku imperium państwa a życiem gospodarczym (m.in. w
zakresie obowiązków fiskalnych) oraz ujednolicenia restrykcji / obciążeń w tym zakresie. Brak
spójnych regulacji w zakresie obciążeń podatkowych transakcji na instrumentach finansowych
powoduje, iż część państw wprowadza bardzo liberalną politykę by przyciągnąć do siebie
inwestorów i stojący za nimi kapitał.
Jednym z celów regulacji rynku obrotu instrumentami pochodnymi jest zapewnienie
pewności realizacji transakcji, co w konsekwencji ma prowadzić do przeciwdziałania
spektakularnych upadłości podmiotów gospodarczych. Przedstawiciele doktryny wskazują, iż
zalecanym
byłoby
wprowadzenie
kontroli
na
rynku
pozagiełdowym m.in.
poprzez
wprowadzenie systemu gwarancyjnego, jaki już funkcjonuje na rynku regulowanym. Osobiście
nie jestem zwolennikiem takich rozwiązań, gdyż obciążałyby one w moim przekonaniu,
nadmiernie zasadę swobody umów w życiu gospodarczym. Kwestią odmienną oraz
zdecydowanie przeze mnie popieraną jest wprowadzenie nowych wymogów informacyjnych,
precyzyjnej sprawozdawczości finansowej, w celu uzyskania rzetelnych informacji na temat czy
określony podmiot dokonuje transakcji na instrumentach pochodnych oraz jakie ryzyko na siebie
przejął.
10
Jednakże, ustalenie globalnego systemu wymiany informacji czy ujednolicenie
standardów dotyczących samych transakcji na instrumentach pochodnych 6, wydaje się być
niemożliwe z uwagi na brak instytucji rozliczeniowych poza rynkiem regulowanym.
Zasygnalizowane problemy związane z derywatami, nie mogą stanowić podstawy do dowolności
w traktowaniu takich transakcji z punktu widzenia prawa podatkowego.
Mając na uwadze przyjęte ramy tematyczne i zakres pracy doktorskiej, autor podjął
decyzję o pominięciu w dysertacji w znaczącej części podstawowego zarysu aspektów prawa
cywilnego, prawa rynku kapitałowego, prawa bilansowego oraz prawa międzynarodowego w
zakresie pochodnych instrumentów finansowych, które to regulacje mają bezpośredni lub
pośredni wpływ na konsekwencje w podatku dochodowym od osób prawnych transakcji na
derywatach. Przedmiotowa decyzja została uwarunkowana faktem dość znikomego dorobku
piśmienniczego w przedmiocie opodatkowania pochodnych instrumentów finansowych.
Niezależnie od powyższego, Autor stoi na stanowisku, iż analiza odnosząca się do różnych
dziedzin prawa, może w pełniejszy sposób zobrazować występujące zależności pomiędzy samą
konstrukcją derywatów a ich konsekwencjami podatkowymi.
Rozdział I.
1.
Wprowadzenie do rozprawy doktorskiej
Uzasadnienie wyboru problematyki badawczej
W dobie procesu globalizacji gospodarki oraz dynamicznego rozwoju rynku
kapitałowego na świecie, a w szczególności w Polsce, coraz powszechniej podmioty sektora
prywatnego wykorzystują w bieżącej działalności gospodarczej pochodne instrumenty
finansowe. Analizując wykorzystanie derywatów przez podmioty instytucjonalne oraz przez
indywidualnych przedsiębiorców, można wskazać, iż służą m.in. do spekulacji w obrocie tymi
instrumentami oraz zabezpieczenia ryzyka tzw. hedgingu.
Dążenie do ponadprzeciętnych zysków osiąganych na różnicy cen instrumentów
bazowych oraz wykorzystanie dźwigni finansowej, spowodowało wyodrębnienie się nowego
sektora gospodarki zajmującego się handlem derywatami jako podstawowego przedmiotu
działalności. Jako drugą równoległą funkcję pochodnych instrumentów finansowych
wykorzystywaną w strategii gospodarczej przez przedsiębiorców jest funkcja zabezpieczająca.
Podmioty chętnie używają derywatów do ograniczenia ryzyka związanego w wahaniami kursów
6
Przeciwnie T. Nieborak, Pochodne instrumenty finansowe. op.cit., s. 348.
11
walutowych, które są nieodłączną częścią handlu światowego oraz do zabezpieczenia wartości
wydatków inwestycyjnych. Stosując hedging oraz tzw. rachunkowość zabezpieczeń, jednostki
gospodarcze mogą z większą precyzją określić przyszły, całkowity koszt planowanej inwestycji
oraz swój wynik finansowy, pomimo nieustannych zmian i niejednokrotnie spektakularnych
wahań w gospodarce. Badając obecną sytuację obrotu derywatami należy pominąć zanikającą
funkcję tzw. „arbitrażu finansowego” jako dążenie do osiągania zysków w wyniku zajęcia
dwóch przeciwstawnych pozycji na różnych rynkach, bez ponoszenia ryzyka na tych
transakcjach.
Podsumowując, wskazać należy, iż rola pochodnych instrumentów finansowych
systematycznie wzrasta oraz podatnicy coraz częściej wykorzystują ogromne możliwości
wiążące się z derywatami aby osiągnąć maksymalną stopę zwrotu z inwestycji lub też w celu
ograniczenia ryzyka gospodarczego. Jednakże, niezaprzeczalnym jest fakt, iż przepisy regulujące
obrót pochodnymi instrumentami finansowymi nie „nadążają” za zmieniającymi się realiami
gospodarki a przepisy ustaw podatkowych w znikomy stopniu wskazują w jaki sposób
prawidłowo rozliczyć zyski lub straty osiągnięte w obrocie derywatami.
Podstawowymi kwestiami podatkowymi związanymi z obrotem pochodnymi
instrumentami finansowymi są:
a)
opracowanie koncepcji podziału pochodnych instrumentów finansowych ze względu na
ich sposób rozliczenia i ich wykorzystanie,
b)
sposób określenia wartości stanowiącej dochód lub też stratę związaną z inwestycją w
pochodne instrumenty finansowe,
c)
opodatkowanie walutowych instrumentów finansowych a regulacje dotyczące różnic
kursowych,
d)
moment rozpoznania przychodu i kosztu w transakcjach z udziałem derywatów,
e)
wielkość i moment rozpoznania kosztu podatkowego z tytułu nabycia pochodnych
instrumentów finansowych.
Te fundamentalne pytania budzą niejednokrotnie znaczne wątpliwości natury
teoretycznej oraz praktycznej. Dotyczą one m.in.
[Kwestie ogólne]
a)
określenie wartości przychodów i kosztów podatkowych dotyczących rzeczywistych oraz
nierzeczywistych pochodnych instrumentów finansowych (rozliczanych poprzez fizyczną
dostawę instrumentu bazowego lub poprzez rozliczenie netto),
12
b)
zaliczenia pochodnego instrumentu finansowego dla celów podatkowych do kategorii
praw majątkowych lub kategorii papierów wartościowych,
c)
rozgraniczenia pochodnych instrumentów finansowych na prawa majątkowe niebędące
papierami wartościowymi oraz derywaty będące papierami wartościowymi na tle ustawy
o podatku dochodowym od osób fizycznych,
d)
opodatkowania wyniku finansowego związanego z rozliczeniem derywatu np. swap’u
walutowego jednostrumieniowego i dwustrumieniowego,
[Różnice kursowe]
e)
wskazania neutralnego podatkowo momentu realizacji prawa z pochodnego instrumentu
finansowego rozliczanego przez fizyczną dostawę waluty lub innego instrumentu
bazowego,
f)
określenia podatkowych różnic kursowych z tytułu posiadanych wartości dewizowych
wykorzystanych na zakup lub też emisję pochodnego instrumentu finansowego,
g)
konsekwencji przyjęcia przez podatnika rozliczania różnic kursowych zgodnie z ustawą o
rachunkowości
(lub
Międzynarodowymi
Standardami
Rachunkowości
/
Międzynarodowymi Standardami Sprawozdawczości Finansowej) na ewentualne
rozliczenie podatkowych różnic kursowych związanych z pochodnymi instrumentami
finansowymi,
[Inwestycje]
h)
rozliczenia pożyczonych środków finansowych wykorzystanych na zakup lub emisję
derywatów,
i)
ewentualnego doliczenia ujemnego wyniku finansowego związanego z derywatem do
wartości początkowej oddanych do używania środków trwałych oraz wartości
niematerialnych i prawnych,
j)
rozliczenia podatkowego inwestycji giełdowych na pochodnych instrumentach
finansowych,
k)
określenia skutków podatkowych transakcji zawieranych na rynkach regulowanych oraz
na rynku wtórnym z nierezydentami, których przedmiotem są pochodne instrumenty
finansowe,
l)
rozliczenia podatkowego odsetek / kuponów odsetkowych / dyskonta od pochodnych
instrumentów finansowych na odrębnych zasadach,
[Restrukturyzacja / finansowanie spółek kapitałowych]
m)
możliwości wyceny derywatu przed realizacją praw wynikających z instrumentu,
13
n)
możliwości doliczenia dochodu (przychodu) z instrumentu pierwotnego do dochodu
(przychodu) z instrumentu pochodnego – np. doliczenie dochodu z dywidend do dochodu
z tytułu realizacji opcji na akcje,
o)
rozliczenia kosztów uzyskania przychodu dla podatnika, który dokonuje emisji opcji na
akcje dającej prawo nabywcy do zakupu akcji spółki poniżej wartości nominalnej akcji,
p)
rozliczenia podatkowego związanego z wniesieniem dopłat do spółki kapitałowej w
przypadku zawarcia kontraktu opcyjnego na odkup akcji (kontrowersje dotyczące
pozornego
podwyższenia
kapitałowego
aby
ukryć
umowę
pożyczki
środków
finansowych),
q)
opodatkowania wniesienia aportem derywatu na kapitał zakładowy / rezerwowy spółki
kapitałowej (wycena derywatu dla celów podatkowych),
r)
opodatkowanie wniesienia aportem derywatu do spółki osobowej – rozpoznanie
przychodów i kosztów podatkowych związanych z tą transakcją dla wszystkich stron
uczestniczących,
s)
wyceny przedsiębiorstwa lub zorganizowanej części przedsiębiorstwa zawierającego
derywaty, w przypadku gdy majątek ten jest zbywany lub wnoszony aportem,
t)
aspektów podatkowych związanych z konwersją wierzytelności z tytułu pochodnych
instrumentów finansowych na kapitał zakładowy / rezerwowy,
[Transakcje z podmiotami powiązanymi]
u)
określenia wartości rynkowej transakcji, której przedmiotem jest pochodny instrument
finansowy,
v)
sposobu oszacowania wartości rynkowej derywatu przez organy podatkowe w przypadku
kwestionowania wartości transakcji,
[Polskie
prawo
bilansowe
/
Międzynarodowe
Standardy
Rachunkowości
/
Międzynarodowe Standardy Sprawozdawczości Finansowej]
w)
zróżnicowania rozliczenia podatkowego derywatu, w przypadku gdy stanowił on
zabezpieczenie inwestycji (hedging) lub gdy był on wykorzystywany do spekulacji
finansowej,
x)
relacji pomiędzy zasadami prezentacji pochodnych instrumentów finansowych w
sprawozdaniu finansowym zgodnie z ustawą o rachunkowości a rozliczeniem
podatkowym derywatu i wartością wyceny podmiotu dla celów podatkowych –
rachunkowość zabezpieczeń,
y)
pośredniego
wpływu
Międzynarodowych
Standardów
Rachunkowych
oraz
Międzynarodowych Standardów Sprawozdawczości Finansowej, w szczególności MSR
14
39 (oraz nowego MSSF 9), na wycenę pochodnych instrumentów finansowych i
ewentualne podatkowe rozliczenie derywatu.
Analizując podatkowe zagadnienia związane z pochodnymi instrumentami finansowymi
nie można pominąć ustawodawstwa Unii Europejskiej w zakresie regulacji rynku kapitałowego
odnośnie derywatów. W konsekwencji, z uwagi na bardzo ograniczone i niewystarczające
regulacje prawa podatkowego dotyczące obrotu pochodnymi instrumentami finansowymi,
zamierzam przedstawić szczegółową analizę tego zagadnienia w niniejszej dysertacji.
Pragnę zauważyć, iż niespójność regulacji prawa podatkowego oraz rozbieżności
interpretacyjne organów podatkowych, w tym stanowisk MF, w zakresie pochodnych
instrumentów finansowych, mogą prowadzić niekiedy do „dowolności” w zakresie rozliczenia
przychodów i kosztów podatkowych związanych z obrotem derywatami oraz może stanowić
pokusę do znacznych nadużyć finansowych.
2.
Cele pracy
Analiza bieżących regulacji prawnych w zakresie obrotu instrumentami finansowymi
oraz opodatkowania zysków kapitałowych, wskazuje iż szereg kwestii nie zostało
rozstrzygniętych z punktu widzenia jednoznaczności rozliczeń podatkowych transakcji
dotyczących derywatów. Wskazana sytuacja jest nie do przyjęcia z punktu widzenia podatników
starających się ograniczyć ryzyko podatkowe oraz jednoznacznie przewidzieć stanowisko
organów podatkowych.
Pozostające wątpliwości na tle regulacji podatkowych w zakresie rozliczenia derywatów,
skutkują powstaniem sytuacji możliwych nadużyć ze strony organów podatkowych dbających o
fiskalne interesy państwa oraz stworzeniem przestrzeni do ewentualnych niedozwolonych
praktyk podatników mających na celu uniknięcie opodatkowania. W konsekwencji, podstawową
tezą badawczą jest, czy derywaty jako instrumenty rynku kapitałowego wymagają szczególnej
regulacji w zakresie prawa podatkowego, mając na uwadze sposób rozliczenia pochodnego
instrumentu finansowego, cel jego zawarcia oraz rodzaj instrumentu bazowego. Jednakże,
pomimo braku szczegółowych regulacji podatkowych w tym zakresie, przedmiotem niniejszej
dysertacji będzie opracowanie koncepcji podziału pochodnych instrumentów finansowych dla
celów podatkowych na podstawie aktualnie obowiązujących przepisów prawnych.
Tezą do udowodnienia będzie, iż sposób rozliczenia pochodnego instrumentu
finansowego – rzeczywisty lub nierzeczywisty, cel w jakim został zawarty kontrakt pochodnego
instrumentu finansowego – spekulacyjny czy zabezpieczający, oraz rodzaj instrumentu
15
bazowego – mają decydujący wspływ na sposób rozliczenia podatkowego, a kwestią
drugorzędną staje się dla celów podatkowych rodzaj derywatu – m.in. opcja, forward, futures,
swap.
Rozstrzygnięcia wymagają między innymi następujące kwestie merytoryczne:
a)
Określenie prawidłowego momentu rozpoznania przychodów i kosztów podatkowych
związanych z nabyciem, sprzedażą, realizacją oraz rezygnacją z praw wynikających z
pochodnego instrumentu finansowego,
b)
Określenie wartości przychodu / dochodu w wyniku realizacji transakcji, której
przedmiotem były derywaty,
c)
Określenie wartości różnic kursowych w przypadku rozliczenia rzeczywistych,
walutowych instrumentów finansowych,
d)
Opracowanie koncepcji wyceny pochodnych instrumentów finansowych dla celów
podatkowych,
e)
Określenie
konsekwencji
podatkowych
związanych
z
restrukturyzacją
spółek
kapitałowych oraz ich finansowaniem przy użyciu pochodnych instrumentów
finansowych,
f)
Rozgraniczenie rozliczenia różnic kursowych związanych z działalnością gospodarcza
podatnika a podatkowym rozliczeniem transakcji na pochodnych instrumentach
finansowych,
g)
Wskazanie wpływu polskich regulacji prawa bilansowego praz Międzynarodowych
Standardów Rachunkowości / Międzynarodowych Standardów Sprawozdawczości
Finansowej na kształtowanie i interpretację przepisów prawa podatkowego w zakresie
rozliczenia pochodnych instrumentów finansowych.
Podstawowym celem pracy jest wskazanie, na podstawie przeprowadzonych badań,
modelu opodatkowania szeroko rozumianego obrotu pochodnymi instrumentami finansowymi
na tle m.in. regulacji ustawy o podatku dochodowym od osób prawnych - w granicach
możliwości obrotu derywatami na regulowanym rynku kapitałowym oraz na rynku
pozagiełdowym.
3.
Przedmiot pracy i jej zakres rzeczowy, czasowy i przestrzenny
Przedmiotem
pracy
jest
opracowanie
koncepcji
opodatkowania
pochodnych
instrumentów finansowych podatkiem dochodowym od osób prawnych. Praca ma za zadanie
stworzyć model teoretyczno prawnych oraz praktyczny opodatkowania transakcji z udziałem
16
derywatów zawieranych na rynku regulowanym, oraz poza rynkiem regulowanym, m.in. na
rynku międzybankowym oraz pomiędzy podmiotami nie prowadzącymi działalności
gospodarczej w zakresie usług finansowych. Niniejsza praca przedstawia koncepcję
opodatkowania pochodnych instrumentów finansowych rozliczanych poprzez fizyczną dostawę
instrumentu bazowego (tzw. rzeczywistych pochodnych instrumentów finansowych) oraz
pochodnych instrumentów rozliczanych na zasadzie netto (tzw. nierzeczywistych pochodnych
instrumentów finansowych). Dysertacja wskazuje koncepcję opodatkowania transakcji
walutowych opartych na konstrukcji instrumentów pochodnych oraz pozostałych derywatów,
których instrumentem bazowym jest szeroko rozumiany „towar” lub inna dowolna wielkość
policzalna.
Dysertacja wskazuje, iż konsekwencje prawno-podatkowe w podatku dochodowym od
osób prawnych dotyczące pochodnych instrumentów finansowych uzależnione są od celu
zawarcia derywatu, od sposobu rozliczenia kontraktu oraz rodzaju instrumentu bazowego, a
rodzaj zawartego pochodnego instrumentu finansowego ma jedynie drugorzędne znaczenie dla
celów podatkowych. Praca poświęcona jest również opracowaniu modelu opodatkowania różnic
kursowych w zakresie transakcji na walutowych pochodnych instrumentach finansowych.
Została przedstawiona skrócona analiza zagadnienia różnic kursowych powstających na tle
regulacji podatku dochodowego od osób prawnych oraz na tle prawa bilansowego, które
skutkuje konsekwencjami w podatku dochodowym od osób prawnych. Mając na uwadze
ograniczony zakres pracy, dysertacja nie obejmuje modelu wyceny pochodnych instrumentów
finansowych dla celów podatkowych oraz wpływu wyceny derywatów walutowych w przypadku
wyboru tzw. bilansowej metody rozliczania równic kursowych. Zakres pracy nie obejmuje
również analizy prawno-podatkowej szczególnych rodzajów transakcji z udziałem derywatów,
m.in.:
transakcji
restrukturyzacyjnych
z
wykorzystaniem
pochodnych
instrumentów
finansowych, transakcji pomiędzy podmiotami powiązanymi przy zastosowaniu derywatów.
Niniejsza praca dotyczy opracowania modelu opodatkowania derywatów na tle aktualnie
obowiązujących przepisów prawa podatkowego w zakresie podatku dochodowego od osób
prawnych oraz przepisów prawa bilansowego, mających wpływ na podatek dochodowy.
Dodatkowo, zostaną przedstawione rozważania w zakresie formalnie dopuszczalnych
"manipulacji" prezentacji walutowych pochodnych instrumentów finansowych tj. zgodnie z
literalnym brzmieniem przepisów, które może mieć wpływ na przedmiot i podstawę
opodatkowania w podatku dochodowym od osób prawnych.
17
Praca zawiera analizę konsekwencji prawno-podatkowych dotyczących regulacji podatku
dochodowego od osób prawnych w zakresie pochodnych instrumentów finansowych w okresie
od 1992 r. do dnia 1 września 2013 r.
4.
Założenia wstępne i hipotezy badawcze
Koncepcja pracy oparta jest na założeniu, iż podstawowym czynnikiem determinującym
konsekwencje w podatku dochodowym od osób prawnych transakcji z udziałem pochodnych
instrumentów finansowych nie jest rodzaj derywatu (tj. opcja, forward, futures, swap) tylko cel
zawarcia kontraktu (tj. cel spekulacyjny, cel zabezpieczający, cel bezpośredniego nabycia
instrumentu bazowego), sposób rozliczenia derywatu (tj. rozliczenie rzeczywiste lub
nierzeczywiste) oraz rodzaj instrumentu bazowego (waluta obca, papier wartościowy, inny
instrument bazowy).
Założeniem metodologicznym pracy jest opracowanie koncepcji opodatkowania
pochodnych instrumentów finansowych w oparciu o aktualnie obowiązujące przepisy prawa
podatkowego i bilansowego oraz stworzenie modelu de lege ferenda opodatkowania transakcji z
udziałem derywatów, w tym m.in. derywatów walutowych.
Kwestiami teoretyczno-prawnymi związanymi z opodatkowaniem transakcji z udziałem
pochodnych instrumentów finansowych podlegającymi analizie w pracy są:
a)
wskazanie wydatków związanych z inwestycjami w pochodne instrumenty finansowe
stanowiących koszty uzyskania przychodu,
b)
określenie konsekwencji podatkowych związanych z różnicą pomiędzy wydatkami na
nabycie derywatu a wydatkami związanymi z realizacją praw z derywatu,
c)
wskazanie wartości będącej przychodem z pochodnego instrumentu finansowego,
d)
określenie wartości stanowiącej dochód lub też stratę związaną z inwestycją w pochodne
instrumenty finansowe,
e)
przedstawianie sposobu opodatkowania walutowych rzeczywistych i nierzeczywistych
pochodnych instrumentów finansowych mając na uwadze regulacje dotyczące rozliczenia
podatkowych różnic kursowych,
f)
wskazanie momentu rozpoznania przychodu i kosztu podatkowego na transakcjach
pochodnymi instrumentami finansowymi,
g)
wskazanie czy przychody i koszty związane z rozliczeniem instrumentu pochodnego dla
celów podatkowych powinny być obliczane zgodnie z zasadą memoriałową (wartość
18
należna niezależnie czy została zapłacona) czy zasadą kasową (faktyczne zwiększenie
aktywów lub zmniejszenie zobowiązań),
h)
określenie przypadków, w których podatnik nie rozpoznaje przychodu podatkowego z
transakcji pochodnym instrumentem finansowym pomimo, iż transakcja przyniosła zysk
pod względem ekonomicznym,
i)
określenie przypadków, w których podatnik nie rozpoznaje kosztów uzyskania
przychodów z transakcji pochodnym instrumentem finansowym pomimo, iż transakcja
przyniosła stratę pod względem ekonomicznym,
j)
opracowanie koncepcji opodatkowania pochodnych instrumentów finansowych ze
względu na sposób rozliczenia derywatu – rozliczenie poprzez fizyczną dostawę
instrumentu bazowego (rozliczenie rzeczywiste) oraz rozliczenie pieniężne na zasadzie
netto (rozliczenie nierzeczywiste),
k)
opracowanie koncepcji opodatkowania pochodnych instrumentów finansowych ze
względu na cel zawarcia kontraktu: kontrakty rozliczane na zasadach ogólnych (m.in.
kontrakty zawarte w celach spekulacyjnych), kontrakty rozliczane na zasadzie wyjątku
(m.in. kontrakty zawarte w celach zabezpieczających, kontrakty zawarte w celu
bezpośredniego nabycia instrumentu bazowego – waluty, papieru wartościowego),
l)
opracowanie
koncepcji
opodatkowania
pochodnych
instrumentów
finansowych
walutowych w okresie pomiędzy dniem zawarcia a dniem realizacji, rezygnacji lub
zbycia - tj. czy bieżąca wycena walutowych derywatów powinna mieć wpływ na
podstawę opodatkowania, w przypadku gdy podatnik wybrał bilansową metodę
rozliczania różnic kursowych oraz nie stosuje rachunkowości zabezpieczeń.
5.
Tezy rozprawy doktorskiej
Analiza bieżących regulacji podatku dochodowego od osób prawnych w zakresie
transakcji pochodnymi instrumentami finansowymi oraz transakcji walutowych wskazuje, iż
szereg kwestii nie zostało uregulowanych. Wskazana sytuacja jest niepożądana z punktu
widzenia podatników starających się ograniczyć ryzyko podatkowe oraz jednoznacznie
przewidzieć stanowisko organów skarbowych.
Pozostające wątpliwości na tle regulacji podatkowych w zakresie rozliczenia derywatów
skutkują powstaniem sytuacji możliwych nadużyć ze strony organów podatkowych dbających o
fiskalne interesy państwa oraz stworzeniem przestrzeni do ewentualnych niedozwolonych
praktyk podatników mających na celu uniknięcie / uchylanie się od opodatkowania.
19
Tezą badawczą jest, iż derywaty jako instrumenty rynku kapitałowego wymagają
szczególnej regulacji w zakresie prawa podatkowego, mając na uwadze cel zawarcia, sposób
rozliczenia pochodnego instrumentu finansowego, oraz rodzaj instrumentu bazowego. Jednakże,
pomimo braku szczegółowych regulacji podatkowych w tym zakresie, przedmiotem niniejszej
dysertacji jest opracowanie na podstawie aktualnie obowiązujących regulacji ustawy o podatku
dochodowym od osób prawnych koncepcji podziału pochodnych instrumentów finansowych ze
względu na sposób opodatkowania podatkiem dochodowym od osób prawnych.
Tezą do udowodnienia jest twierdzenie, iż sposób rozliczenia pochodnego instrumentu
finansowego – rzeczywisty lub nierzeczywisty – oraz cel w jakim został zawarty kontrakt
pochodnego instrumentu finansowego m.in.: spekulacyjny, w celu bezpośredniego nabycia
instrumentu bazowego, zabezpieczający, oraz rodzaj instrumentu bazowego – ma decydujący
wpływ na konsekwencje podatkowe kontraktu, a kwestią drugorzędną staje się dla celów
podatkowych rodzaj derywatu – m.in. opcja, forward, futures, swap. Dodatkowo, przedmiotem
analizy będzie fakt, czy rodzaj instrumentu bazowego (zdefiniowany jako waluta lub wartość /
towar niebędący walutą) ma wpływ na określenie podstawy opodatkowania w podatku
dochodowym od osób prawnych w okresie pomiędzy dniem zawarcia kontraktu a dniem
realizacji / rezygnacji lub zbycia kontraktu (tzw. bieżąca wycena).
Wkładem twórczym przegotowanej rozprawy doktorskiej do nauki prawa finansowego
będzie:
a)
opracowanie teoretyczno-prawnej koncepcji opodatkowania transakcji z udziałem
pochodnych instrumentów finansowych,
b)
opracowanie koncepcji wyceny pochodnych instrumentów finansowych dla celów
podatkowych,
c)
wskazanie wpływu polskich regulacji prawa bilansowego oraz Międzynarodowych
Standardów Rachunkowości / Międzynarodowych Standardów Sprawozdawczości
Finansowej na kształtowanie i interpretację przepisów prawa podatkowego w zakresie
rozliczenia transakcji pochodnymi instrumentami finansowymi.
Dysertacja przedstawia szczegółową analizę z zakresu prawa finansowego transakcji z
udziałem pochodnych instrumentów finansowych, mając na uwadze dorobek doktryny prawa
podatkowego, cywilnego, gospodarczego i bilansowego. Celem pracy jest wskazanie na
podstawie przeprowadzonych badań, modelu opodatkowania transakcji z udziałem pochodnych
instrumentów finansowych na runku regulowanym oraz na rynku pozagiełdowym na tle m.in.
regulacji ustawy o podatku dochodowym od osób prawnych.
20
Dla zrealizowania tego celu, w niniejszej dysertacji poszukuje się odpowiedzi m.in. na
następujące pytania:
a)
Czy istnieje ratio legis ustawowego rozróżnienia pochodnych instrumentów finansowych
na będące papierami wartościowymi i niebędące papierami wartościowymi prawa
majątkowe zgodnie z ustawą o podatku dochodowym od osób fizycznych oraz
niewskazanie tego podziału w ustawie o podatku dochodowym od osób prawnych?
b)
Czy dla celów podatkowych istnieje rozróżnienie wydatków na nabycie pochodnych
instrumentów finansowych oraz wydatków związanych z realizacją praw z derywatu?
c)
Czy dla celów podatkowych należy doliczyć koszt pozyskania przez podatnika środków
finansowych na zakup lub emisję derywatów do wyniku finansowego na transakcji z
udziałem pochodnego instrumentu finansowego?
d)
W jakiej relacji są do siebie przepisy podatkowe w zakresie rozliczenia kosztów oraz
przychodów podatkowych związanych z walutowymi derywatami a regulacje dotyczące
podatkowych różnic kursowych?
e)
Czy niezbędna jest wycena dla celów podatkowych pochodnych instrumentów
finansowych w innych momentach niż w chwili realizacji, rezygnacji lub odpłatnego
zbycia praw wynikających z derywatu – w świetle ustawy o podatku dochodowym od
osób prawnych?
f)
Czy
należy
posiłkować
się
regulacjami
polskiego
prawa
bilansowego
oraz
Międzynarodowymi Standardami Rachunkowości / Międzynarodowymi Standardami
Sprawozdawczości
Finansowej
w
zakresie
ewentualnej
wyceny
pochodnych
instrumentów finansowych?
g)
Czy wycena walutowych pochodnych instrumentów finansowych może wpływać na
podstawę opodatkowania w przypadku wyboru przez podatnika tzw. bilansowej metody
rozliczania różnic kursowych?
W pracy został przedstawiony proces kształtowania się regulacji prawa podatkowego w
zakresie opodatkowania transakcji z udziałem derywatów. Została zobrazowana ewolucja
kierunków interpretacyjnych organów skarbowych w zakresie opodatkowania zysków z
pochodnych instrumentów finansowych, postulatów doktryny w tym zakresie oraz stanowisk
judykatury. Zostały również przedstawione regulacje dotyczące rynku kapitałowego w Polsce
oraz na szczeblu Unii Europejskiej.
Sformułowane cele ogólne i szczegółowe pracy zostały osiągnięte w wyniku realizacji
następujących zadań badawczych:
21
a)
Określenie szczególnej roli pochodnych instrumentów finansowych w gospodarce
wolnorynkowej, która powinna mieć wpływ na regulacje prawa podatkowego w tym
zakresie.
b)
Wskazanie przypadków braku regulacji ustawy o podatku dochodowym od osób
prawnych w zakresie transakcji pochodnymi instrumentami finansowymi.
c)
Opracowanie koncepcji podziału pochodnych instrumentów finansowych dla celów
podatkowych opierając się na sposobie rozliczenia oraz celu zawarcia kontraktu.
d)
Identyfikacja
przesłanek
wskazujących
na
określenie
szczególnego
momentu
rozpoznania przychodu i kosztu podatkowego związanego z derywatami.
e)
Określenie zakresu zastosowania regulacji dotyczących rozliczania podatkowych różnic
kursowych w odniesieniu do transakcji na walutowych pochodnych instrumentach
finansowych.
f)
Analiza bieżących regulacji prawa podatkowego w zakresie wyceny pochodnych
instrumentów finansowych.
g)
Wskazanie
relacji
pomiędzy
regulacjami
polskiego
prawa
bilansowego
oraz
Międzynarodowymi Standardami Rachunkowości / Międzynarodowymi Standardami
Sprawozdawczości Finansowej a przepisami ustaw podatkowych w zakresie rozliczenia
transakcji derywatami.
h)
Identyfikacja kierunków legislacyjnych Unii Europejskiej w zakresie rynku kapitałowego
i obrotu pochodnymi instrumentami finansowymi.
Podstawową tezą niniejszej rozprawy jest twierdzenie, iż kluczowym elementem
determinującym skutki podatkowe transakcji pochodnym instrumentem finansowym jest cel
zawarcia oraz sposób rozliczenia derywatu, a rodzaj pochodnego instrumentu finansowego np.:
forward, futures, option, swap ma jedynie znaczenie wtórne. Dodatkowym wyróżnikiem
mającym wpływ na konsekwencje podatkowe jest rodzaj instrumentu bazowego definiowany
jako waluta obca, papier wartościowy lub inna wielkość lub „towar”.
Wskazuję, iż sposób opodatkowania transakcji z udziałem pochodnego instrumentu
finansowego zależy od celu w jakim został zawarty derywat m.in.: w celu osiągnięcia przychodu
z „samego” kontraktu (spekulacja), w celu bezpośredniego nabycia instrumentu bazowego (np.
waluty obcej, papierów wartościowych, innych towarów), w celu zabezpieczenia inwestycji (np.
zakupu lub wytworzenie środka trwałego) lub w innych celach zabezpieczających.
Drugą determinantą mającą fundamentalne znaczenie przy określeniu konsekwencji
podatkowych transakcji derywatami jest sposób rozliczenia kontraktu, a więc rozliczenie
poprzez fizyczną dostawę instrumentu bazowego lub poprzez rozliczenie pieniężne na zasadzie
22
netto. Trzecim czynnikiem jest w konsekwencji rodzaj instrumentu bazowego - waluta obca,
papier wartościowy lub inna wielkość (towar).
W dysertacji przedstawiam koncepcję podziału pochodnych instrumentów finansowych
dla celów podatkowych obrazującą możliwe modele opodatkowania transakcji z udziałem
derywatów. Stoję na stanowisku, iż w przypadku realizacji praw wynikających z pochodnego
instrumentu finansowego rozliczanego poprzez fizyczną dostawę instrumentu bazowego,
podatnik nie będzie zobligowany do wykazania przychodu podatkowego z tej transakcji, nawet
gdy osiągnie „ekonomiczny zysk” z transakcji. W takiej sytuacji, podatnik dokona nabycia
instrumentu bazowego po określonej w kontrakcie cenie (kursie), która może być niższa lub
wyższa od ceny rynkowej w momencie rozliczenia kontraktu.
Konsekwencją takiej tezy jest fakt, iż w przypadku, gdy podatnik osiągnie „ekonomiczny
zysk” na kontrakcie rzeczywistym (nabędzie instrument bazowy poniżej ceny rynkowej) będzie
miał mniejsze koszty uzyskania przychodu w przypadku zbycia instrumentu bazowego, a nie
będzie wykazywał przychodu podatkowego w wysokości różnicy pomiędzy ceną rynkową
instrumentu bazowego, a kwotą wydatkowanych środków na moment realizacji derywatu.
Analogicznie w przypadku, gdy podatnik będzie zmuszony do nabycia instrumentu bazowego za
cenę wyższą od obowiązującej ceny rynkowej na moment realizacji kontraktu, podatnik będzie
mógł wykazać większe koszty uzyskania przychodu na moment zbycia instrumentu bazowego.
Jako wyjątkową sytuację należy uznać rzeczywiste rozliczenie walutowych derywatów, a
więc poprzez dostawę waluty obcej, ponieważ w tych przypadkach podatnicy powinni rozliczać
podatkowe różnice kursowe w momencie wydatkowania lub przewalutowania nabytej waluty, a
nie przychód lub koszt podatkowy z tytułu rozliczenia pochodnego instrumentu finansowego.
Tezą kontrowersyjną jest, iż bieżąca wycena walutowych derywatów przez podatników, którzy
wybrali tzw. bilansową metodę rozliczania różnic kursowych oraz niestosują rachunkowości
zabezpieczeń, daje podstawy (w określonych przypadkach) do rozpoznania dodatnich różnic
kursowych będącą przychodem podatkowym lub ujemnych różnic kursowych będącą kosztem
uzyskania przychodu.
W rozprawie doktorskiej wykazuję, że pomimo znikomej regulacji w zakresie
opodatkowania pochodnych instrumentów finansowych na tle ustawy o podatku dochodowym
od osób prawnych (tj. art. 16 ust. 1b w zw z art. 16 ust. 1 pkt 8b ustawy z dnia 15 lutego 1992 r.),
będą miały zastosowanie inne normy ustawy m.in. dot. rozliczenia podatkowych różnic
kursowych, rozliczenia wydatków na nabycie papierów wartościowych, rozliczenia wydatków
na nabycie bądź wytworzenie środków trwałych, oraz rozliczenia środków przeznaczonych na
23
utworzenie / powiększenia kapitału zakładowego w spółkach kapitałowych, oraz oczywiście
ogólnych regulacji dot. przychodów i kosztów podatkowych.
Przedmiotowa praca obrazuje odrębne konsekwencje podatkowe dla rzeczywistych oraz
nierzeczywistych derywatów, które zostały zawarte w celu zabezpieczenia nabycia środków
trwałych (wartości niematerialnych i prawnych) oraz w celu zabezpieczenia wytworzenia
środków trwałych. Odrębne konsekwencje podatkowe zostały przedstawione dla derywatów
zawartych w celach spekulacyjnych jednakże rozliczanych poprzez fizyczną dostawę
instrumentu bazowego (np. towaru / waluty) lub rozliczanych poprzez wynik netto. Dodatkowo
została przedstawiona analiza transakcji zabezpieczających w oparciu o derywaty, w przypadku
gdy transakcję zabezpieczaną będzie zakup / sprzedaż papierów wartościowych. Dysertacja
pomija koncepcję wyceny pochodnych instrumentów finansowych opracowaną dla celów
podatkowych, która mogłaby stanowić podstawę do określenia podstawy opodatkowania, w
przypadku zbycia derywatu oraz określenia wartości przedmiotu transakcji zawartej pomiędzy
pomiotami
powiązanymi.
Praca
nie
obrazuje
konsekwencji
podatkowych
działań
restrukturyzacyjnych w spółkach kapitałowych oraz spółkach osobowych przeprowadzonych z
wykorzystaniem pochodnych instrumentów finansowych, w zakresie m.in. ryzyka obejścia
zakazu finansowania przez spółkę kapitałową nabycia / objęcia jej udziałów lub akcji oraz tzw.
pozornego podwyższenia kapitału. Odrębnym zagadnieniem, w znaczącej części pominiętym,
jest wskazanie bezpośredniego wpływu prawa bilansowego, m.in. Międzynarodowych
Standardów Rachunkowości / Międzynarodowych Standardów Sprawozdawczości Finansowej,
na wysokość podstawy opodatkowania w przypadku wyceny walutowych pochodnych
instrumentów finansowych.
Wykazuję, iż wycena walutowych pochodnych instrumentów finansowych na dzień
bilansowy (lub innych określony w przepisach) będzie korygowała podstawę opodatkowania w
podatku dochodowym od osób prawnych w przypadku, gdy podatnik wybrał bilansową metodę
rozliczania równic kursowych dla celów podatkowych.
6.
Materiały źródłowe
Mając na uwadze szerokie spectrum metod badawczych są one, podobnie jak możliwości
badawcze, dość ograniczone w odniesieniu do postawionych tez rozprawy. Spowodowane jest to
skomplikowaną materią zagadnienia. Dodatkowo, zagadnienie w zakresie opodatkowania
pochodnych instrumentów finansowych jest stosunkowo „nowym” problemem podatkowym.
Praca zawiera analizę wskazanych poniżej podstawowych materiałów źródłowych:
24
a)
Aktów prawnych (ustaw podatkowych, regulacji polskiego i międzynarodowego prawa
podatkowego i bilansowego, innych aktów normatywnych),
b)
Interpretacji przepisów prawa podatkowego wydawanych przez organy skarbowe w
zakresie opodatkowania derywatów (w okresie od 1992 r. do dnia 1 września 2013 r.),
c)
Orzecznictwo sądowe w zakresie opodatkowania obrotu pochodnymi instrumentami
finansowymi,
d)
Literatury prawniczej polskiej i zagranicznej w zakresie pochodnych instrumentów
finansowych,
e)
Źródła historyczne.
Do napisania niniejszej rozprawy zostaną wykorzystane również następujące dodatkowe
rodzaje źródeł pierwotnych oraz wtórnych:
a)
Przepisy regulujące zasady opodatkowania i obrotu pochodnymi instrumentami
finansowymi, w tym na rynku regulowanym oraz poza rynkiem regulowanym,
b)
Regulacje wewnętrzne organów nadzorujących rynki regulowane,
c)
Dokumenty instytucji prywatnych,
d)
Dokumenty instytucji międzynarodowych,
e)
Kontrakty na pochodne instrumenty finansowe zawierane przez instytucje finansowe oraz
przez podmioty, które nie świadczą usług finansowych,
f)
Prospekty emisyjne spółek dokonujących emisji akcji na Giełdzie Papierów
Wartościowych w Warszawie,
g)
Opinie biegłych rewidentów oraz biegłych sądowych w zakresie poprawności i
rzetelności prospektu emisyjnego oraz wyceny spółek, posiadających w majątku
pochodne instrumenty finansowe,
h)
Wyniki przeprowadzonych badań w oparciu o wywiad kierowany,
i)
Literatura przedmiotu w zakresie regulacji obrotu i zasad opodatkowania pochodnych
instrumentów finansowych.
7.
Zastosowane metody badawcze
7.1.
Opracowanie materiału i analiza
W przedmiotowej pracy zostały zastosowane wskazane poniżej metody badawcze:
a)
analiza aktów prawnych dotyczących obrotu pochodnymi instrumentami finansowymi:
Konstytucji RP, ustaw krajowych, aktów prawa wspólnotowego oraz umów
25
międzynarodowych, przy czym podstawowe znaczenie należy przypisać aktom polskiego
prawa podatkowego,
-
orzecznictwo sądów i trybunałów,
-
Interpretacje, postanowienia oraz decyzje organów podatkowych,
-
dokumenty organizacji międzynarodowych i pozarządowych, a także instytucji
prywatnych,
-
literatura prawnicza polska, anglosaska i niemiecka oraz źródła o charakterze
historycznym.
b)
doktrynalne metody wykładni: językowa, systemowa, funkcjonalna, porównawcza,
historyczna,
c)
wnioskowania prawnicze; indukcyjne, dedukcyjne, z celu na środki, a maiori od minus, a
minori ad maius, a contrario, per analogiam,
d)
analiza prawnoporównawcza,
e)
metody empiryczne (metoda statystyczna),
f)
analiza regulacji wewnętrznych w zakresie obrotu regulowanego,
g)
analiza stanowisk organów skarbowych, judykatury oraz doktryny w zakresie opodatkowania
pochodnych instrumentów finansowych,
h)
analiza prac Komitetu ds. Międzynarodowych Standardów Rachunkowości w zakresie
konsekwencji bilansowych transakcji z udziałem pochodnych instrumentów finansowych.
i)
badania analityczne dokumentacji prawnej i ekonomiczno-finansowej związanej z
obrotem pochodnymi instrumentami finansowymi. Ponadto stosowana będzie metoda
studiów literaturowych.
j)
Metoda analizy SWOT (Strengths, Weaknesses, Opportunities nad Threats),
k)
Metoda analizy struktury bilansu, rachunku zysków i strat oraz metoda wskaźnikowa,
l)
Metoda statystyki tabelarycznej oraz metody graficzne,
m)
Zbieranie materiałów w formie wywiadu kierowanego.
W badaniu zostanie zastosowany dobór celowy obiektów badawczych. Kryterium
wyboru stanowić będą w znaczącej części kontrakty na pochodne instrumenty finansowe zawarte
po dacie 1 stycznia 2001 r. (data wejścia w życie art. 16 ust. 1 pkt 8b ustawy o podatku
dochodowym od osób prawnych 7.
7
Art. 16 ust. 1 pkt 8b ustawy o podatku dochodowym od osób prawnych dodany przez art. 1 pkt 10 lit. a) tiret
szóste ustawy z dnia 9 czerwca 2000 r. (Dz.U. z 2000, Nr 60, poz. 700) zmieniającej nin. ustawę z dniem 1 stycznia
2001 r.
26
Data 1 stycznia 2001 r. jest momentem od którego uregulowana została częściowo
kwestia rozliczenia skutków realizacji kontraktów z udziałem pochodnych instrumentów
finansowych na tle ustawy o podatku dochodowym od osób prawnych.
Badaniami zostaną objęte przede wszystkim kontrakty zawarte przez podmioty
instytucjonalne oraz spółki kapitałowe reprezentujące różne branże i stosunki właścicielskie,
spółki o zróżnicowanej strukturze posiadanych składników majątkowych.
Źródła naukowe
W obrębie źródeł naukowych wyodrębnione zostały publikacje polskojęzyczne oraz
obcojęzyczne, a także publikacje prasowe oraz publikacje w sieci Internet. Wykorzystane zostały
przede wszystkim publikacje książkowe oraz artykuły prasowe z zamiarem pełnego
przeanalizowania dostępnej polskojęzycznej literatury w przedmiotowym zakresie. W
odniesieniu do wyboru publikacji obcojęzycznych (co do zasady anglojęzycznej), zastosowane
zostało kryterium ich istotności z perspektywy celów i założeń pracy. Przytoczone zostały
publikacje, które dotyczą prawno-podatkowych aspektów obrotu pochodnymi instrumentami
finansowymi oraz aspektów bilansowych tych transakcji. Dobór publikacji miał na celu
potwierdzenie słuszności formułowanych osądów autora lub też przedstawić zdanie odrębne w
przedmiotowej tematyce.
Mając na względzie znaczącą liczbę publikacji w zakresie ekonomicznej wyceny
instrumentów pochodnych oraz matematycznych modeli wyceny, wątek ten został w znaczącej
mierze pominięty w niniejszej pracy. Dodatkowo, z uwagi na ilość wątków pobocznych 8,
wykraczających poza zakres dysertacji, lecz których zwięzła charakterystyka była niezbędna w
toku analizy konsekwencji prawno-podatkowych obrotu derywatami, zostały wskazane
publikacje uznane za reprezentatywne. Określenie szerokiego zakresu metod badawczych ma na
celu przezwyciężenie ograniczeń dotyczących samej natury pochodnych instrumentów
finansowych oraz postawionych celów i tez pracy.
Ograniczenia te wynikają ze specyfiki regulacji krajowych przepisów podatkowych oraz
praktyki organów skarbowych, jak również specyfiki transgranicznego rynku finansowego.
Autor ma pełną świadomość realnych ograniczeń zakresu badań z uwagi na obowiązującą
tajemnicę bankową, brak jednolitości stanowisk oraz interdyscyplinarność zagadnienia.
8
Np. wymogi dot. wprowadzania do obrotu pochodnych instrumentów finansowych.
27
W konsekwencji, nie jest możliwe bezpośrednie udowodnienie wszystkich stawianych
tez. Dotoczy to między innymi prawidłowości opracowanej koncepcji opodatkowania
rzeczywistych pochodnych instrumentów finansowych oraz bieżącej wyceny walutowych
derywatów dla celów podatkowych. Braki legislacyjne oraz interpretacyjne są w tej materii tak
duże, iż w znacznej mierze przytoczone wnioski stanowią przemyślenia autora, które nie zostaną
poparte twierdzeniami osób trzecich.
W sytuacji braku współpracy międzynarodowej dotyczącej wspólnej podstawy
opodatkowania w podatkach dochodowych, w szczególności w zakresie podatkowej kwalifikacji
pochodnych instrumentów finansowych, nie ma możliwości sformułowania koncepcji
"międzynarodowej" formuły opodatkowanie transakcji walutowych oraz transakcji na
pochodnych instrumentach finansowych. Ze względu na częściowo poufny charakter
prezentowanej problematyki pochodnych instrumentów finansowych, tj. objęcie tajemnicą
bankową realizowanych derywatów przez instytucje finansowe, oraz tajemnicę skarbową w
zakresie sposobu prezentacji konsekwencji podatkowych z przedmiotowych transakcji, nie jest
możliwe odwołanie się w pracy badawczej do rzeczywistych doświadczeń podmiotów
wykorzystujących pochodne instrumenty finansowe w celach spekulacyjnych czy to
zabezpieczających (wyjątkiem są publiczne informacje spółek notowanych na rynkach
regulowanych).
Omawiana problematyka dotyczy w znacznej mierze dużych instytucji finansowych
działających globalnie na różnych rynkach oraz istotnych interesów fiskalnych państwa.
Transakcje na instrumentach finansowych, w tym pochodnych instrumentach walutowych,
stanowią główny przedmiot działalności banków i instytucji parabankowych, które jak każdy
podmiot działający w sektorze prywatnym opartym na zysku, dąży do minimalizacji obciążeń
fiskalnych powadzonej działalności. Nie ma więc możliwości ani poszerzenia ilości metod
badawczych ani zwiększenia ich precyzyjności, co jest konsekwencją omawianej problematyki i
stanowi główną przeszkodę w pracy naukowej i legislacyjnej. Jednakże wskazane zostały
możliwe przesłanki, które pośrednio świadczą o prawidłowości i słuszności formułowanych tez.
Zróżnicowanie, złożoność oraz niejednoznaczność nawet najbardziej przejrzystych systemów
prawnopodatkowych krajów UE czy USA, nie daje możliwości jednoznacznego porównania
konsekwencji podatkowych transakcji na pochodnych instrumentach finansowych mając na
uwadze determinanty wpływające na przedmiot i podstawę opodatkowania w podatkach
dochodowych. Wymiar samego podatku i sposób jego poboru jest bowiem uzależniony od wielu
czynników, takich jak stawka podatku, rodzaj prowadzonej przez niego działalności, miejsce
28
inwestycji, wielkość dochodu, a także jego kwalifikacje na gruncie prawa podatkowego i
wynikające stąd ewentualne ulgi i zwolnienia podatkowe.
7.2.
Konstrukcja pracy
Przedmiotowa praca została podzielona na siedem rozdziałów, łącznie przedstawiających
problematyką prawno-podatkową transakcji na pochodnych instrumentach finansowych.
Zagadnienia pośrednio dotyczące zakresu pracy, zostaną szczegółowo omówione, w przypadku
gdy mają bezpośredni lub pośredni wpływ na konsekwencje podatkowe derywatów lub gdy
stanowią podstawę do określenia zarysu problematyki pochodnych instrumentów finansowych.
Rozdział pierwszy pracy poświęcony jest m.in. sprecyzowaniu przedmiotu pracy, zakresu
badań, stawianych tez oraz użytych metod badawczych. Rozdział przedstawia przedmiot
późniejszych analiz oraz pojawiające się wątpliwości i problemy dotyczące derywatów. Drugi
rozdział przedstawia zarys stanowisk doktryny i judykatury w różnych dziadzinach prawa,
mających wpływ na późniejszą kwantyfikację konsekwencji podatkowych derywatów.
Przedmiotem rozdziału jest zobrazowanie problematyki przedmiotu i podstawy opodatkowania
w podatku dochodowym od osób prawnych. Rozdział trzeci przedstawia autorską koncepcję
opodatkowania transakcji na pochodnych instrumentach finansowych, mając na uwadze cel
zawarcia kontraktów, sposób ich rozliczenia oraz rodzaj instrumentu bazowego. Kompleksowe
ujęcie prezentacji derywatów obrazuje dopuszczalny model sposobu ich opodatkowania na tle
aktualnie obowiązujących przepisów ustawy o podatku dochodowym od osób prawnych oraz
ustawy o rachunkowości. Czwarty rozdział stanowi analizę sposobu opodatkowani
poszczególnych rodzajów pochodnych instrumentów finansowych. Rozdział przedstawia sposób
zastosowania opracowanego modelu opodatkowania derywatów do poszczególnych rodzajów
derywatów (na tle stanowisk doktryny). Mając na uwadze, fakt iż zdaniem autora rodzaj
instrumentu pochodnego nie stanowi głównego czynnika wpływającego na sposób
opodatkowania, to jednak poszczególne odrębności konstrukcyjne derywatów mają pewne
odzwierciedlenie w kalkulacji podatkowej. Rozdział piąty zawiera prezentacje aktualnego
kierunku legislacyjnego Unii Europejskiej w zakresie regulacji rynku finansowego, ze
szczególnym uwzględnieniem obrotu pochodnymi instrumentami finansowymi. Prezentacja
dorobku legislacyjnego EU zostanie przedstawiona na tle krajowych regulacji i wymogów w
zakresie obrotu derywatami. Ostatni, szósty rozdział zawiera podsumowanie dysertacji,
obejmujące wyniki prac, konfrontację postawionych tez badawczych, oraz postulaty de lega
29
ferenda oraz de lege lata w zakresie regulacji prawno-podatkowej transakcji na pochodnych
instrumentach finansowych.
Rozdział II. Pochodny instrument finansowy jako przedmiot opodatkowania podatku
dochodowego od osób prawnych na tle różnych dziedzin prawa
1.
Przedmiot i podstawa opodatkowania w podatku dochodowym od osób prawnych
1.1.
Przedmiot opodatkowania w polskiej doktrynie prawa podatkowego
Definicja przedmiotu opodatkowania jest różnoraka zarówno w literaturze odnoszącej się
do finansów publicznych, jak również prawa podatkowego. Dodatkowo, tezy przedstawicieli
doktryny prawa podatkowego w zakresie przedmiotu podatku sugerują, iż różnice definicyjne
wynikają w znaczącej mierze ze zmieniającego się stanu pozytywnego prawa podatkowego.
Można określić trzy kierunki definicyjne przedmiotu podatku, w oparciu o ich elementy
konstrukcyjne 9:
1.
Przedmiot podatku definiowany jest jako określony obiekt, w szeroki znaczeniu,
2.
Przedmiot podatku jako określone zdarzenie, którego zaistnienie powoduje powstanie
skutków w podatku,
3.
Przedmiot podatku traktowany jest jako złożony wewnętrznie element konstrukcji
samego podatku, obejmujący: zachowanie podmiotu podatkowego oraz przedmiot
(obiekt), którego dotyczy to zachowanie.
Pierwsza z tez odnoszących się do definicyjnej konstrukcji przedmiotu wskazuje na jej
„urzeczowiony” charakter. E. Strasburger wskazuje, iż przedmiotem podatku jest „rzecz lub
czynność, która wywołuje powstanie podatku”, czy też „każda rzecz, do której przytwierdzony
jest podatek” 10. Dodatkowo, przedstawicielem tego nurtu jest Z. Fedorowicz, który określa, iż
przedmiotem podatku są „rzeczy fizyczne lub zdarzenia (akty i czynności prawne), z którymi
wiąże się powstanie obowiązku podatkowego” 11. Analizując to podejście, Z. Fedorowicz,
sugeruje, iż za przedmiot podatku / przedmiot opodatkowania należy również uznać same
zdarzenia - zarówno akty jak i czynności.
9
M. Kalinowski, Pojęcie przedmiotu podatku, Toruński Rocznik Podatkowy 2011. s. 1-2.
E. Strasburger, Nauka skarbowości, Warszawa 1924, s. 191.
11
Z. Fedorowicz, Finanse w gospodarce socjalistycznej, Warszawa 1966, s. 396.
10
30
Za odrębny kierunek definicyjny należy uznać, kierunek uznający za przedmiot podatku
zjawiska lub istniejące zdarzenia. Przedstawiciele tego kierunku uznają za przedmiot podatku
zdarzenia określone w hipotezie normy prawnopodatkowej, jako zjawiska z których zaistnieniem
norma wiąże powstanie obowiązku podatkowego, określenie zobowiązania podatkowego lub
powstanie obowiązku zapłaty podatku. Przedstawicielem tego kierunku jest K. Ostrowski
definiujący przedmiot opodatkowania jako "określona sytuacja faktyczna lub prawna, z której
zaistnieniem u podmiotu podatkowego norma prawna wiąże powstanie obowiązku świadczenia
podatkowego” 12. Definicję tą rozwinął N. Gajl twierdząc, iż przedmiotem opodatkowania jest
"określona sytuacja faktyczna lub prawna, z zaistnieniem której norma prawna łączy powstanie
obowiązku podatkowego u określonych podmiotów” 13.
W. Nykiel określa przedmiot podatku / przedmiot opodatkowania jako sytuację faktyczną
lub prawną ustaloną w hipotezie normy prawnopodatkowej, z "której zaistnieniem norma ta
wiąże powstanie obowiązku świadczenia podatkowego". Jednakże, W Nykiel podkreśla, iż
przedmiotu podatku nie można utożsamiać z przedmiotem w sensie fizycznym 14. Kolejnym
przykładem definicji przedmiotu podatku jest określenie go jako tzw. podatkowego stanu
faktycznego, którym jest „stan faktyczny (zachowanie lub zdarzenie), z którym ustawa łączy
powstanie, zmianę lub ustanie obowiązku podatkowego” 15. Ten stan faktyczny, wg. C.
Kosikowskiego, musi być stanem istniejącym. B. Brzeziński definiuje przedmiot podatku jako
sytuację faktyczną lub prawną, która w momencie powstania skutkuje powstaniem obowiązku
zapłaty podatku. Uproszczeniem tego twierdzenia, jest wg. tego autora określenie „przedmiotem podatku jest to, od czego płacony jest podatek” 16.
Trzeci kierunek definicyjny przedmiotu opodatkowania można scharakteryzować, iż
koncentruje się on na zdarzeniu, którego zaistnienie powoduje wystąpienie skutków w zakresie
prawa podatkowego. Jako skutek ten można uznać określenie obowiązku podatkowego,
wystąpienie obowiązku zapłaty podatku lub powstanie obowiązku świadczenia podatkowego.
Przedstawicielami trzeciego kierunku są A. Gomułowicza i J. Małeckiego 17, zgodnie z którymi
jest to stan faktyczny, lub jego część, określona w hipotezie normy prawnopodatkowej, który
określa nie tylko zachowanie podmiotu podatku, również przedmiot / obiekt tego zachowania w
postaci dobra materialnego lub niematerialnego. Przedstawicielem tego kierunku jest również A.
12
K. Ostrowski, Prawo finansowe. Zarys ogólny, Warszawa 1970, s. 146.
N. Gajl, Finanse i prawo finansowe, Warszawa 1980, s. 206-207.
14
W. Nykiel, Pojęcie i konstrukcja podatku (w) System prawa finansowego, t. III, Prawo daniowe, L. Etel (red.),
Warszawa 2010, s. 31.
15
C. Kosikowski, Ustawa podatkowa, Warszawa 2006, s. 86.
16
B. Brzeziński, Wstęp do nauki prawa podatkowego, Toruń 2003, s. 52-53.
17
A. Gomułowicz, J. Małecki, Podatki i prawo podatkowe, Warszawa 2002, s. 118.
13
31
Kostecki wskazujący, iż za przedmiot opodatkowania należy uznać część stanu faktycznego,
objętego hipotezą normy prawnopodatkowej, która odnosi się m.in. do zachowania podmiotu
podatkowego, lecz również do przedmiotu tego zachowania, mającego postać dobra
materialnego lub niematerialnego 18. A. Kostecki dodaje, że wynikiem powstania stanu
faktycznego określanego mianem przedmiotu opodatkowania, jest zaistnienie stosunku prawnopodatkowego pierwszego stopnia, który konstytuuje obowiązek podatkowy 19. A. Kostecki
uznaje przedmiot podatku jako element konstrukcji samego podatku. Wskazuje, iż na przedmiot
podatku składa się zarówno określone zachowanie podmiotu podatku, jak również obiekt
(przedmiot) którego to zachowanie dotyczy. 20.
Podsumowując przytoczone stanowiska doktryny w zakresie kształtowania przedmiotu
podatku / przedmiotu opodatkowania, należy podkreślić pierwszą kategorię definicji, uznającą za
E. Strasburgerem, że przedmiot podatku to „rzecz lub czynność, która wywołuje powstanie
podatku”, czy też „każda rzecz, do której przytwierdzony jest podatek”. Wypowiedzi te 21
nawiązują bardzo ściśle do zapisów występujących literalnie w przepisach podatkowych
materialnoprawnych. Ustawy często posługują się pojęciem dochodu lub majątku, gdy przedmiot
opodatkowania rozumie się w sensie „szeroko rozumianego obiektu" lub też sprzedaży / nabycia
/ posiadania, gdy przedmiot podatku definiowany jest przez określone zdarzenie.
Przedstawiciele doktryny uznający za przedmiot podatku zdarzenia, czy też zjawiska, z
zaistnieniem których norma prawna wiąże powstanie obowiązku podatkowego / zobowiązania
podatkowego. Autorzy również odwołują się do przedmiotu podatku / przedmiotu
opodatkowania rozumianego w sposób "urzeczowiony" 22. Dodatkowo, zwolennicy teorii
traktowania przedmiotu podatku jako wartości od której płacony jest podatek wskazują, że w
procesie określania kwoty zobowiązania podatkowego to właśnie przedmiot tego zachowania
zostaje poddany kwantyfikacji, zaś jego wartość / wielkość decydują o wartości świadczenia
podatkowego. W konsekwencji, zarówno o tym czy zmaterializuje się zobowiązanie podatkowe,
oraz jaka będzie wartość świadczenia podatkowego, decyduje przedmiot podatku oraz jego
rozmiar. Pomimo zasygnalizowanych różnic konstrukcji definicji przedmiotu podatku, w moim
przekonaniu dominującym stanowiskiem jest uznanie przedmiotu podatku jako konstrukcji o
charakterze złożonym, składającą się ze zdarzenia prawnie istotnego, oraz obiektów, do których
18
A. Kostecki, Elementy konstrukcji instytucji podatku, op. cit., s. 190.
A. Kostecki, Elementy konstrukcji instytucji podatku, op. cit., s. 191.
20
A. Kostecki, Elementy konstrukcji instytucji podatku, op. cit., s. 177; A. Gomułowicz, J. Małecki, Podatki i prawo
podatkowe, op. cit., s. 118.
21
Także dla Z. Fedorowicza, przedmiotem podatku są rzeczy fizyczne lub zdarzenia, z którymi także związany jest
skutek w postaci powstania obowiązku podatkowego.
22
B. Brzeziński wskazuje, że przedmiot podatku stanowi to, od czego płacony jest podatek.
19
32
odnosi się owo zdarzenie. Dopiero taka definicja w najpełniejszy sposób będzie odpowiadała
zmieniającym się realiom gospodarczym w XXI w.
1.2.
Przedmiot opodatkowania w innych systemach prawa podatkowego
Przedmiot opodatkowania na tle doktryny prawa niemieckiego
Doktryna prawa niemieckiego operuje wieloma terminami dotyczącymi przedmiotu
podatku / przedmiotu opodatkowania, w tym m.in. „Verpflichtungsgrund” 23, „Steuerobjekt"” 24,
„Gegenstand
der
Besteuerung” 25,
„Entstehungstatbestand” 28.
Niestety
„Steuergegenstand” 26,
prawo
niemieckie
nie
„Steuerbare
dokonuje
Handlung” 27,
szczegółowego
rozróżnienia definicyjnego wskazanych pojęć.
Znaczenie przedmiotu podatku / przedmiotu opodatkowania ulegało istotnej ewolucji w
doktrynie prawa niemieckiego. Kluczowe badania zostały przeprowadzone w tym zakresie przez
H. Hahna 29. Do XIX w., w niemieckiej nauce finansów, jako przedmiot podatku uznawano
określone rzeczy mające określoną wartość ekonomiczną. Od 1816 r. H.F. Krehl wyróżnił
przedmiot podatku („Besteuerungsgegenstand”) i źródło podatku („Besteuerungsquelle”)
określając, że przedmiot podatku podlega obciążeniu określonemu w ustawie. Z drugiej strony,
podatek płacony jest z „masy bogactwa”, jaką stanowi dochód lub majątek jednostki. Dorobek
H.F. Krehl stanowił podwaliny kształtującego się prawa podatkowego jako odrębnej gałęzi
prawa po pierwszej wojnie światowej. Od tego momentu przestano definiować przedmiot
podatku jako "masę bogactwa" - urzeczowione dobro.
A. Hensel, który jako pierwszy przedstawiciel niemieckiej doktryny prawa przestał
traktować przedmiotu podatku jako majątku, lecz uznał, iż jest to element normy podatkowej. W
konsekwencji, został określony przedmiotu podatku – „Steuerobjekt” jako stan faktyczny –
„Steuergegenstand” będący elementem podatkowego stanu faktycznego, określonego przez
23
F. Von Myrbach-Rheinfeld, Grundriss des Finanzrechts, Berlin 1909, 69.
O. Bühler, G. Stickrodt , Steuerrecht, Berlin 1958, s. t. I, s. 70; K. Tipke, J. Lang, Steuerrecht, Kolonia, 2002, s.
166; F. Fleiner, Institutionen des deutschen verwaltungsrechts, Berlin 1963, s. 391.
25
O. Bühler, G. Stickrodt , Steuerrecht, Berlin 1958, s. t. I, s. 70; Hensel A., Steuerrecht, Berlin 1927, s. 57; G.
Strutz, Grundlehren des Steuerrechts, Berlin 1922, s. 9.
26
K. Tipke, J. Lang, Steuerrecht, op cit., s. 166; V. Kreft, Steuerrecht, Berlin 2002, s. 284.
27
H.-W. Bayer. H. Grundbegriffe des Steuerrechts, Berlin 1990, s. 10; tegoż autora, Steuerlehre. Steuerverfassung,
Steuergesetz, Steuergericht, Berlin 1997, s. 192.
28
W. Merk, Steuerschuldrecht, Tübingen, 1926, s. 35.
29
H. Hahn, Die Grundsätze der Gesetzmäßigkeit der Besteuerung und Tatbestandsmäßigkeit der Besteuerung in
rechtsvergleichender Sicht, op. cit. s. 151.
24
33
normę prawnopodatkową. H. Hahn wskazywał, że niezależnie od ewolucji pojęcia przedmiotu
podatku, również w dobie nowożytnej, odnosi się ono do „urzeczowionej postaci”.
Starając się zdefiniować przedmiot opodatkowania, A. Hensel 30 posłużył się pojęciami
„Steuertatbestand” - stan faktyczny w sensie szerszym oraz „Steuergegenstand” - w sensie
węższym. Kluczowym zagadnieniem dla określenia przedmiotu podatku jest „faktyczna strona”
podatkowego stanu faktycznego – „Tatbestand”, która determinuje jego powstanie. Autor
twierdzi, iż przedmiot podatku stanowi zdarzenie wskazane w normie prawnej (element
pierwszy), które odwołuje się do szeroko rozumianego obiektu, czy też dobra (element drugi).
Łącznie wskazane elementy tworzą podatkowy stan faktyczny – „Tatbestand”. Sam podatkowy
stan faktyczny oznacza zdarzenie określone w hipotezie normy podatkowoprawnej, którego
zaistnienie warunkuje skutki w sferze prawa podatkowego. Inni przedstawiciele doktryny prawa
niemieckiego, jak K. Tipke i J. Lang 31 wskazują, że przedmiotem podatku / przedmiotem
opodatkowania jest szczególne „dobro”, które ustawodawca wskazał w normie podatkowej.
Stypizowane dobro w normie podatkowej staje się przedmiotem podatku. W konsekwencji,
przedmiotem podatku mogą być określone zdarzenia np. nabycie nieruchomości w drodze
spadkobrania, sprzedaż rzeczy. K. Tipke i J. Lang wskazują, iż przedmiotem podatku mogą być
obiekty fizyczne np.: nieruchomości, towary, ale również określone działania / stany np.
posiadanie pojazdu, używanie z automatów do gier. Wymaga podkreślenia fakt, iż normatywne
określenie obiektów, zdarzeń, lub stanów nie może przesłaniać faktu, że obciążenie podatkiem
zawsze będzie odnosiło się do elementów świadczących o zdolności do świadczenia
podatkowego - tj. dochodu, majątku lub konsumpcji 32. Analizując to zagadnienie, wciąż
przedmiotem podatku jest określone „dobro”, łącznie z występującym stanem faktycznym.
Przedmiotowe tezy dotyczące przedmiotu opodatkowania potwierdzają również S. Braun, B.
Dennerlein, M. Wunsche, „Steuerrecht” 33.
Wskazanie przedmiotu podatku jako określonego dobra, lub masy bogactwa, było
charakterystyczne dla ekonomicznej nauki finansów. Dopiero rozwijająca się nauka prawa
podatkowego, określała przedmiot podatku w sposób jurydyczny uznając, iż jest on zdarzeniem
wraz z obiektem do którego się odwołuje, a którego zaistnienie powoduje skutki w sferze prawa
podatkowego.
30
H. Hahn, Die Grundsätze der Gesetzmäßigkeit der Besteuerung und Tatbestandsmäßigkeit der Besteuerung in
rechtsvergleichender Sicht, Berlin 1984, s. 151-152.
31
K. Tipke, J. Lang, Steuerrecht, Wyd. OUS, Kolonia 2010, s. 183.
32
K. Tipke, J. Lang, Steuerrecht, Wyd. OUS, Kolonia 2010, s. 183.
33
S. Braun, B. Dennerlein, M. Wunsche, Steuerrecht und betriebliche Steuerlehre: mit Übungsklausuren für die
IHK, Wiesbaden 2011, s. 29; D. Birk, Steuerrecht, Heidelberg 2010, s. 30.
34
Przedmiot opodatkowania na tle doktryny prawa francuskiego
Współczesna polska doktryna prawa określa przedmiot podatku, co do zasady, jako
określone zdarzenie podlegające opodatkowaniu. Wskazane ujęcie przedmiotu podatku nie
zawsze jest tak samo postrzegane w innych krajach. Znacząco odmienne podejście definiujące
przedmiot podatku obowiązuje we francuskiej doktrynie prawa. G. Gest i G. Tixier wskazują, że
przedmiotem podatku jest np. nieruchomość, towar, dochód, czy też majątek 34.
Dodatkowo, samo określenie wystąpienia przedmiotu opodatkowania nie wywołuje
konsekwencji
podatkowych.
W
świetle
tego
podejścia,
tak
definiowany
przedmiot
opodatkowania stanowić może "przyczynę materialną opodatkowania". Czynnikiem niezbędnym
wystąpienia opodatkowania podatnika, jest wystąpienie zdarzenia lub sytuacji, która powoduje
powstanie zobowiązania na rzecz danego państwa. Zdarzenia te określane są mianem faktu
generującego podatek - „fait générateur de l’impôt” 35. Sam „fakt generujący podatek” jest
przesłanką prawną tego podatku 36.
Odmiennie, L. Mehl i P. Beltrame definicją przedmiot podatku jako element / zbiór
elementów posiadających wartość ekonomiczną, przez które ustala się podstawę opodatkowania.
Owa wartość ekonomiczna stanowi podstawę kalkulacji w procesie nakładania podatku 37.
Autorzy ci wskazują przykładowo, że przedmiotem opodatkowania w podatku dochodowym jest
dochód, zaś podstawę opodatkowania określa się jako wielkość dochodu zrealizowanego w roku
podatkowym 38. Zdaniem L. Mehl i P. Beltrame przedmiot podatku i podstawa opodatkowania
mają taką samą podstawę. Należy pojęcia te uznać za ogólne i abstrakcyjne, odnoszą się do
wielkości określanych liczbowo. Przedmiot podatku i podstawa opodatkowania mają
analogiczną naturę i odnoszą się zwykle do dochodu zrealizowanego, wielkości obrotu, dochodu
wydatkowanego czy majątku 39.
W konsekwencji, francuska doktryna prawa definiuje przedmiot podatku jako szeroko
rozumiany obiekt w ujęciu urzeczowionym, mający wartość ekonomiczną i w konsekwencji
podlegający opodatkowaniu. Rola przedmiotu podatku w tej koncepcji ogranicza się do ustalenia
podstawy opodatkowania w procedurze wymiaru podatku, z uwagi na jego wartościowy /
liczbowy charakter. W polskiej doktrynie prawa - zdarzenie - określane jest jako drugi element
34
G. Gest, G. Tixier, Manuel de dront fiscal, LGDJ, Paryż 1986, s. 155.
Pojęcie to jest również tłumaczone na język polski jako zdarzenie powodujące powstanie zobowiązania
podatkowego.
36
G. Gest, G. Tixier, Manuel de dront fiscal, LGDJ, Paryż 1986, s. 155.
37
L. Mehl, P. Beltrame, Science et technique fiscales, PUF, Paryż 1984, s. 79.
38
L. Mehl, P. Beltrame, Science et technique fiscales, PUF, Paryż 1984, s. 84.
39
L. Mehl, P. Beltrame, Science et technique fiscales, PUF, Paryż 1984, s. 84.
35
35
tworzący przedmiot podatku (pierwszym elementem jest obiekt). Owe „zdarzenie” jest zupełnie
inaczej traktowane we francuskiej doktrynie. Zdarzenie stanowi odrębny element konstrukcji
podatku, który - obok podmiotu podatku oraz przedmiotu podatku - określa zakres zastosowania
normy prawnopodatkowej 40. Podsumowując, w świetle doktryny francuskiej, podatek
definiowany jest poprzez m.in. niezależne elementy w postaci określonego zdarzenia, podmiotu
podatku, przedmiotu podatku oraz podstawy opodatkowania 41.
Przedmiot opodatkowania na tle doktryny prawa szwajcarskiego
E. Blumenstein określa, że za cechę specyficzną przedmiotu podatku należy uznać relację
pomiędzy podmiotem podatku a przedmiotem podatku, która konstytuuje stosunek
prawnopodatkowy 42. Dodatkowo określa, że zadaniem porządku prawnego jest unormowanie
przedmiotu podatku definiowanych jako faktów, koniecznych w procedurze wymiaru i poboru
podatków 43. Blumenstein podkreśla, że przedmiot podatku jest zdarzeniem, którego wystąpienie
powoduje powstanie konsekwencji prawnopodatkowych.
Przedmiot opodatkowania na tle doktryny prawa włoskiego
Przedstawiciele włoskiej doktryny prawa, w tym J. Falsitta, są w znaczącej mierze
zbieżni z podejściem niemieckim w zakresie przedmiotu i podstawy opodatkowania. Używają
wielu pojęć w celu określenia zdarzenia, z którym przepisy prawa wiążą skutek w postaci
powstania zobowiązania do świadczenia podatku. Przedstawiciele włoskiej doktryny używają
takich terminów jak: sytuacja faktyczna - „situazione di fatto”, hipoteza podatku - „presupposto
dell’imposta”; fakty podlegające opodatkowaniu - „fattispecie imponibile” lub sytuacja
podatkowa - „Situazione-base” 44. F. Tezauro wskazał na wielość terminów używanych do
określenia zdarzenia, wywołującego pośrednio lub bezpośredni skutek w postaci powstania
zobowiązania podatkowego. Autor wskazał, iż spory w zakresie prawidłowości wyboru
właściwego pojęcia jest kwestią czysto językową. Dodatkowo podkreślił, iż w dyrektywach
wspólnotowych używane jest określenie „fakt generujący” 45. Preferowany termin przez autora
40
L. Mehl, P. Beltrame, Science et technique fiscales, op. cit. s. 85.
L. Mehl, P. Beltrame, Science et technique fiscales, op. cit. s. 78-79.
42
E. Blumenstein, Handbuch der Finanzwissenschaft, op. cit., s. 117.
43
E. Blumenstein, Rechtsordnung der öffenlichen Finanzwirschaft (w) Handbuch der Finanzwissenschaft, t. 1,
Tübingen, s. 117.
44
G. Falsitta, Manuele di diritto tributario, Wyd. Edam, Mediolan 2008, s. 220.
45
F. Tezauro, Istituzioni di diritto tributary, t. I, Wyd. Wolters Kluwer Italia, Rzym 2008, s. 101.
41
36
„hipoteza podatkowa” oraz pojęcie „przedmiotu opodatkowania” są dla niego zamienne. Z
drugiej jednak strony, F. Tezauro twierdzi, iż oba terminy mogą mieć również różne znaczenia.
Wynika to z faktu, iż termin przedmiot podatku jest preferowany w języku ekonomicznym,
natomiast termin przedmiot podatku używany jest na oznaczenie dobra, które ma być obciążone
podatkiem i które wskazuje na posiadanie zdolności do świadczenia podatkowego. Odmiennie
natomiast twierdzi Vanoni, który wskazuje, że przedmiot podatku stanowi stan faktyczny
podatku, oraz może być on przedmiotem badań nauk politycznych i ekonomicznych 46.
Podsumowując rozważania w zakresie włoskiej doktryny prawa, przedmiot podatku rozumiany
jest jako część hipotezy normy prawnopodatkowej, którego powstanie powoduje zaistnienie
konsekwencji określonych w dyspozycji. W konsekwencji, termin przedmiot podatku /
przedmiot opodatkowania nie jest wprost używany we włoskim języku prawniczym.
Przedmiot opodatkowania na tle doktryny prawa hiszpańskiego
Przedstawiciele doktryny prawa hiszpańskiego, w tym E. G. de Enterrior, wskazują, że
powstanie zobowiązania podatkowego uzależnione jest od elementów materialnych, które
nazywane są zdarzeniami albo sytuacjami podlegającymi opodatkowaniu 47. Dodatkowo, Sainz
de Bujanda określa przedmiot podatku jako zdarzenie podlegające opodatkowaniu, określone w
normie prawnopodatkowej 48.
1.3.
Przedmiot opodatkowania - teoretycznoprawne rozważania końcowe
Analiza dorobku doktryny prawa podatkowego prowadzi do wniosku, iż przedmiot
podatku / przedmiot opodatkowania jest definiowany, co do zasady, w oparciu o jedną z dwóch
koncepcji:
1.
Przedmiotem podatku jest wskazane dobro / szeroko rozumiana „rzecz”, która ma
określoną wartość ekonomiczną i z którym jest związane obciążenie podatkowe.
2.
Przedmiotem podatku jest zdarzenie, z którego powstaniem przepisy prawa wiążą
określone konsekwencje i które, co do zasady, odnosi się do szeroko rozumianych dóbr.
We współczesnym ustawodawstwie podatkowym, termin przedmiot podatku / przedmiot
opodatkowania używany jest w obu przedstawionych znaczeniach. Jednakże, starsze tezy
46
E. Vanoni, Opere giuridiche, vol. II, Milano 1961, s. 321.
E. G. de Enterrior, Codigo de Leyes Administrativas, Madryt 1969, nb. 5.
48
B. Sainz de Bujanda, Análisis Juridico del Hecho Imponibile, RDF 1965, s. 779.
47
37
doktryny prawa podatkowego odnosiły się do rzeczowego ujęcia przedmiotu podatku. Takie
ujęcie zostało historycznie zaczerpnięte z ekonomicznej nauki w zakresie obciążeń
publicznoprawnych. Współczesne podejście przedstawicieli nauki prawa podatkowego odwołuje
się do przedmiotu podatku, jako do zdarzenia, z którym przepisy wiążą powstanie obowiązku
podatkowego. Ekonomiczne podejście do przedmiotu podatku było historycznie wcześniejsze
niż koncepcja prawna 49. W wyniku tego mamy na przestrzeni lat ewolucję podejścia do samej
konstrukcji podatku 50. Prawne podejście do określenia konstrukcji podatku obserwujemy na
przełomie XIX i XX w 51.
W zakresie kształtowania się zasady legalizmu prawa podatkowego nastąpiło zerwanie ze
ściśle ekonomicznym podejściem do przedmiotu podatku / przedmiotu opodatkowania. Starają
się określić zakres pojęcia przedmiotu opodatkowania, doktryna starała się ustalić treść
jurydyczną normy prawnopodatkowej oraz stosunku prawnopodatkowego.
Wykształciła się w większości państw europejskich definicja przedmiotu podatku
wskazująca na zdarzenie prawne wraz z „obiektem”, do którego się odnosi. Jednakże tylko
przedstawiciele doktryny francuskiej pozostali przy definicji przedmiotu opodatkowania zgodnej
z ekonomicznym podejściem 52, co potwierdza A. Kostecki. Francuska koncepcja przedmiotu
podatku – „matèrie imposable” - do tej pory wskazuje na urzeczowiony charakter oraz używa
tego pojęcia do wskazania rzeczy / dobra (zarówno o charakterze materialnym i
niematerialnym), ale również dochodu (jako pojęcia ekonomicznego). W konsekwencji, we
francuskiej nauce prawa wykształciło się pojęcie „fait générateur de l’impôt” 53 - rozumiane jako
zdarzenie, którego zaistnienie u podatnika powoduje powstanie zobowiązania podatkowego.
Samo to zdarzenie, traktowane jest oddzielnie od rzeczy, której dotyczy.
L. Mehl oraz P. Beltrame wskazują, iż konstrukcyjnymi elementami podatku są między
innymi podmiot podatku, przedmiot podatku oraz „fait générateur de l’impôt” jako zdarzenie
łączące 54.
Podsumowując, historyczne ujęcie przedmiotu podatku ma dwa wymiary: prawny i
ekonomiczny. Prawne podejście do przedmiotu podatku wskazuje na zdarzeniem, którego
49
H. Hahn, Die Grundsätze der Gesetzmäßigkeit der Besteuerung …, op. cit., s. 151-152.
H. Hahn, Die Grundsätze der Gesetzmäßigkeit der Besteuerung …, op. cit., s. 152.
51
A. Kostecki, Teoria podatkowego stanu faktycznego (w) Sysyem podatkowy. Zagadnienia teoretycznoprawne, C.
Kosikowskiego (red.) i T. Dębowskiej-Romanowskiej, Łódź 1992, s. 31-32.
52
A. Kostecki, Teoria podatkowego stanu faktycznego (w) Sysyem podatkowy. Zagadnienia teoretycznoprawne, C.
Kosikowskiego (red.) i T. Dębowskiej-Romanowskiej, Łódź 1992, s. 41-42.
53
G. Jèze, Le fait générateur de l’impôt, Revue de science financière 1936, s. 607 i n.; pojęcie to zostało
zaakceptowane przez orzecznictwo podatkowe, a następnie zostało również przejęte przez ustawodawcę
podatkowego.
54
L. Mehl, P. Beltrame, Science et technique fiscales, op. cit., s. 79.
50
38
zajście powoduje określone skutki w zakresie prawa podatkowego 55. Ekonomiczne podejście
wskazuje na fakt, iż ustanowienie podatku ma na celu doprowadzenie do zapłaty określonej
sumy pieniędzy na rzecz państwa lub jednostki samorządu terytorialnego. Cel ekonomiczny
nałożonych podatków zostanie osiągnięty tylko wtedy, gdy nałożony obowiązek będzie możliwy
do świadczenia - tj. podatnik będzie mógł uiścić podatek. W celu uiszczenia podatku, podatnik
musi posiadać określone zasoby określane mianem źródła podatku lub źródła zapłaty podatku. W
konsekwencji, przedmiot podatku należy zdefiniować w taki sposób, aby zdarzenie, z którego
powstaniem przepisy ustawy wiążą powstanie zobowiązania podatkowego, świadczyły o
majątku podatnika (bezpośrednio lub pośrednio), który wystarczy na spełnienie świadczenia
podatkowego. Zgodnie
z
celem podatku,
przedmiot
opodatkowania
powinien
zostać
zdefiniowany w taki sposób by posiadać treść ekonomiczną. Ten przedmiot podatku powinien
świadczyć o majątku, z którego zostanie zaspokojony podatek - tj. o posiadaniu przez podatnika
zdolności do świadczenia podatkowego. Przedmiotowe założenie powinno zostać uwzględnione
w procesie legislacyjnym.
Ekonomiczna
koncepcja
określenia
przedmiotu
opodatkowania
jako
zdarzenia
określonego na moment, w którym podatnik może dogodnie uiścić podatek, powinna być wzięta
pod uwagę na etapie legislacyjnych. Jednakże, w przypadku gdy ustawodawca wskaże określone
„dobro” w hipotezie normy prawnopodatkowej pod postacią elementu współtworzącego
przedmiot podatku, wystąpienie przedmiotu podatku u podatnika będzie zawsze prowadziło do
powstania konsekwencji w sferze obciążeń podatkowych.
Mając na uwadze powyższą analizę koncepcji przedmiotu opodatkowania, powstaje
wątpliwość w zakresie polskich regulacji ustawy o podatku dochodowym od osób prawnych.
Aktualne obowiązujące przepisy ustawy z dnia 15 lutego 1992 r., w zakresie kształtowania się
przedmiotu opodatkowania jako dochodu, na który mają wpływ naliczone różnice kursowe
niezrealizowane z wyceny transakcji walutowych, w tym z wyceny pochodnych instrumentów
walutowych 56, powinny dawać podstawę do nałożenia obciążeń fiskalnych na podatników. W
konsekwencji, czy moment wyceny - tj. moment szacunku wartość określonego kontraktu, który
jest niezrealizowany - tj. który nie przyniósł jeszcze zysku ani straty - powinien być momentem
determinującym wartość przedmiotu i podstawy opodatkowania w podatku dochodowym od
osób prawnych? W moim przekonaniu zdecydowanie nie.
55
M. Kalinowski wskazuje, że przedmiotem opodatkowania jest to określony fakt życiowy, który uzyskuje
znaczenie prawne poprzez stypizowanie go w hipotezie normy podatkowoprawnej.
56
Art. 9b ustawy o podatku dochodowym od osób prawnych w związku z art. 30 ustawy o rachunkowości.
39
1.4.
Przedmiot opodatkowania w podatku dochodowym od osób prawnych
W świetle przepisów ustawy o podatku dochodowym od osób prawnych, przedmiotem
opodatkowania jest dochód bez względu na rodzaj źródeł przychodów, z jakich dochód ten
został osiągnięty, zgodnie z art. 7 ust. 1 ustawy z dnia 15 lutego 1992 r. Dochód jednakże
stanowi nadwyżkę sumy przychodów nad kosztami uzyskania tych przychodów, osiągnięty w
roku podatkowym 57. Definicja przedmiotu opodatkowania odwołuje się w konsekwencji do
pojęć tj. przychodu oraz kosztów uzyskania przychodów.
Przychód, zgodnie z art. 12 ust. 1 ustawy z dnia 15 lutego 1992 r., został zdefiniowany
poprzez otwarty katalog kategorii, które są "w szczególności" przychodem. Wydatki uznane za
koszty uzyskania przychodów zostały określone w art. 15 ust. 1 ustawy z dnia 15 lutego 1992 r.
w sposób generalny, poprzez wskazanie kryteriów, które muszą zostać spełnione aby zaliczyć je
do rachunku podatkowego. W konsekwencji, za koszt podatkowy można uznać:
-
wydatek poniesiony w celu uzyskania przychodu, lub
-
wydatek poniesiony w celu zachowania,
-
wydatek poniesiony w celu zabezpieczenia źródła przychodów.
Dodatkowo, przedmiotowe wydatki nie mogą znajdować się w zamkniętym katalogu wydatków
niestanowiących kosztów zyskania przychodu określonych w art. 16 ust. 1 ustawy z dnia 15
lutego 1992 r.
Od zasady, iż przedmiotem opodatkowania jest dochód stanowiący nadwyżkę
przychodów nad kosztami uzyskania, istnieją wyjątki m.in. uregulowane w art. 10 oraz art. 11
ustawy z dnia 15 lutego 1992 r. Za wyjątek należy uznać przypadek, w którym w podatku
dochodowy, przedmiotem opodatkowania jest przychód, bez pomniejszania go o koszty
uzyskania przychodu. Tak jest w przypadku przychodów z tytułu udziału w zyskach osób
prawnych 58. Przychód jest opodatkowany w formie ryczałtowej, zgodnie z art. 22 ustawy z dnia
15 lutego 1992 r. Drugim wyjątkiem jest określenie przedmiotu opodatkowania w drodze
oszacowania, w przypadku zaniżenia dochodu na transakcji z podmiotami uznanymi w świetle
przepisów podatkowych za podmioty powiązane, w świetle art. 11 i 9a ustawy z dnia 15 lutego
1992 r. Generalna zasada ustalania dochodu jako nadwyżki przychodów nad kosztami uzyskania
nie będzie miała zastosowania, tylko organ skarbowy zastosuje jedną z metod kalkulacyjnych w
celu oszacowania przedmiotu opodatkowania. Nierynkowe zawyżenie kosztów lub zaniżenie
57
58
Art. 7 ust. 2 ustawy z dnia 15 lutego 1992 r.
Art. 10 ustawy z dnia 15 lutego 1992 r.
40
przychodów na transakcji z podmiotami powiązanymi spowoduje wyłączenie tych dodatkowych,
narzuconych warunków przy kalkulacji przedmiotu opodatkowania.
W przypadku, gdy przedmiotem opodatkowania jest przychód, nie ustala się wtedy
kosztów uzyskania tego przychodu, a podatek pobiera się w formie ryczałtowej. Przepisy ustawy
przewidują dwa takie przypadki tj. art. 21 i 22 ustawy z dnia 15 lutego 1992 r. W przypadku
wypłaty środków z określonych tytułów przez polskich rezydentów podatkowych, np. z tytułu
odsetek, należności licencyjnych 59, przychody te uzyskiwane są przez podatników niemających
miejsca siedziby lub zarządu w Polsce podlegają opodatkowaniu tzw. podatkiem u źródła.
Spółka wypłacając środki powinna, co do zasady, pobrać podatek i odprowadzić go do
właściwego US. Pobór podatku następuje od wypłacanych środków - tj. od przychodu podmiotu
będącego nierezydentem. Dodatkowo, przedmiotem opodatkowania jest przychód, zgodnie z art.
art. 22 ustawy z dnia 15 lutego 1992 r., gdy opodatkowanie ryczałtowe miałoby zastosowanie do
przychodów z tytułu udziału w zyskach osób prawnych - dywidend.
Przedmiotem opodatkowania są wszelkie dochody uzyskiwane przez osoby prawne oraz
wskazane jednostki organizacyjne nieposiadające osobowości prawnej, bez względu na źródło
pochodzenia tych dochodów. Zgodnie z wyrokiem 60 NSA z dnia 9 stycznia 2007 r. "o ile w
prawie cywilnym nie ma świadczenia bez świadczącego, o tyle w ustawie o podatku dochodowym
od osób prawnych nie jest istotne kto świadczył, ani czy w ogóle działanie innego podmiotu było
źródłem przysporzenia majątkowego. Zgodnie z art. 7 ust. 1 ustawy z dnia 15 lutego 1992 r. o
podatku dochodowym od osób prawnych, przedmiotem opodatkowania podatkiem dochodowym
od osób prawnych jest dochód bez względu na rodzaj źródeł przychodów, z jakich dochód ten
został osiągnięty. Skoro więc nie jest ważne źródło przychodów, lecz sam fakt osiągnięcia
dochodu, to tym bardziej nie jest ważne, czy osiągnięty dochód był następstwem działania
(zaniechania) innej osoby, czy też nie."
Sposób określenia przychodów w podatku dochodowym budzi wiele wątpliwości,
ponieważ tak naprawdę brak jest ścisłej definicji „przychodów” 61. Przepisy ustawy zawierają
jedynie wykaz zdarzeń prawnych uznanych przez ustawodawcę za przychody w rozumieniu
ustawy. W konsekwencji, za przychód należy uznać każde przysporzenie majątkowe, niezależnie
od źródeł jego powstania, chyba że konkretny przepis ustawy określoną kategorię wprost
wyłącza z przychodów.
59
Art. 21 ustawy z dnia 15 lutego 1992 r.
Wyrok NSA z 9 stycznia 2007 r., II FSK 1554/05.
61
P. Kostrzewski, Przedmiot opodatkowania podatkiem dochodowym od osób prawnych, s. 1-2.
60
41
W świetle stanowiska 62 Dyrektora IS w Gdańsku z dnia 13 maja 2004 "W doktrynie
prawa podatkowego oraz orzecznictwa NSA panuje zgodny pogląd, że przez użyty w powyższym
przepisie zwrot „bez względu na rodzaj źródeł przychodów" należy rozumieć wszelkie te
przychody, w wyniku których następuje przyrost majątku podatnika. A zatem bezsprzecznie
otrzymanie w tym przypadku (w omawianym stanie faktycznym spółka z o.o. w 2003 r. z tytułu
udziału w konkursie i w wyniku losowania wygrała fabrycznie nowy samochód osobowy. W
protokole przekazania pojazdu wartość wygranego samochodu została określona w wartości
netto i wartości brutto – z podatkiem VAT w stawce 22%) samochodu osobowego powiększa
wartość aktywów spółki i tym samym podlega opodatkowaniu podatkiem dochodowym.”
Zgodnie z art. 12 ust. 5 ustawy z dnia 15 lutego 1992 r., wartość przychodu - jako
przychodu w naturze w przypadku nieodpłatnych świadczeń - określa się na podstawie cen
rynkowych stosowanych w obrocie rzeczami lub prawami tego samego rodzaju i gatunku, z
uwzględnieniem w szczególności ich stanu i stopnia zużycia oraz czasu i miejsca odpłatnego
zbycia. W przypadku, gdy koszty uzyskania przychodów przekroczą sumę przychodów w
okresie, różnica jest stratą. Strata podatkowa poniesiona przez podatnika może być odliczona od
dochodu uzyskanego w kolejnych latach podatkowych 63. Dochód może być obniżony o stratę
podatkową w najbliższych kolejno po sobie następujących pięciu latach podatkowych, z
zastrzeżeniem, iż jednorazowa wysokość obniżenia w którymkolwiek z tych lat nie może
przekroczyć pięćdziesięciu procent tej straty.
Prawidłowe określenie wartości przychodów i kosztów podatkowych oraz momentu ich
rozpoznania, bezpośrednio wpływa na wartość przedmiotu opodatkowania. Pojęcie kosztów
uzyskania przychodów stanowi przedmiot niejednolitych interpretacji organów skarbowych oraz
zakres największych sporów toczonych przed Sądami Administracyjnymi. Zgodnie z
wyrokiem 64 NSA z dnia 18 marca 2003 r. „koszty uzyskania przychodu są drugim obok
przychodów elementem konstrukcyjnym dochodu, który stanowi podstawę opodatkowania w
bilansie roku podatkowego (art. 7 ust. 1 i 2 ustawy z dnia 15 lutego 1992 r. o podatku
dochodowym od osób prawnych). Oba te elementy są częściami tego samego stosunku
prawnopodatkowego składającego się na zobowiązanie podatkowe.”
Typowymi przychodami, zgodnie z brzmieniem art. 12 ustawy z dnia 15 lutego 1992 r.,
są m.in.:
-
otrzymane pieniądze, wartości pieniężne, w tym także różnice kursowe;
62
Decyzja Dyrektora IS w Gdańsku z dnia 13 maja 2004 r., BI/005-0728/03.
Zgodnie z art. w art. 7 ust. 5 ustawy z dnia 15 lutego 1992 r.
64
Wyrok NSA z dnia 18 marca 2003 r., III SA 2073/01.
63
42
-
wartość otrzymanych nieodpłatnie lub częściowo odpłatnie rzeczy lub praw oraz wartość
innych nieodpłatnych lub częściowo odpłatnych świadczeń;
-
wartość umorzonych lub przedawnionych zobowiązań, w tym z tytułu zaciągniętych
pożyczek i kredytów (z wyjątkiem umorzonych pożyczek z Funduszu Pracy);
-
wartość zwróconych wierzytelności, które uprzednio zostały odpisane jako nieściągalne i
zaliczone do kosztów uzyskania przychodów;
-
równowartość rozwiązanych lub zmniejszonych rezerw (innych niż na pokrycie
wierzytelności), zaliczonych uprzednio do kosztów uzyskania przychodów.
Pomimo szerokiego ujęcia przychodów dla celów podatkowych, nie każde przysporzenie
majątkowe podatnika podlega opodatkowaniu podatkiem dochodowym od osób prawnych.
Niezależną kategorię przychodów, których nie uwzględnia się przy ustalaniu dochodu
(straty) podatnika, są przychody osiągane w kraju bądź za granicą, jeżeli dochody wynikające z
tych przychodów są zwolnione z opodatkowania w Polsce. Zwolnienia w podatku dochodowym
od osób prawnych wynikają z art. 17 ustawy z dnia 15 lutego 1992 r.
Podsumowując ten fragment analizy, kluczowym pytaniem będzie co jest przedmiotem
opodatkowania w przypadku transakcji na pochodnych instrumentach finansowych - a więc jakie
są przychody i koszty z derywatów? Nasuwa się dodatkowe pytanie - czy w ogóle można mówić
o przychodach i kosztach (dochodzie / stracie) w przypadków derywatów rzeczywistych - tj.
rozliczanych przez dostawę instrumentu bazowego? Dodatkowo, czy nabycie waluty po
umówionym kursie, np. korzystniejszym niż aktualnie obowiązujący kurs na rynku (kurs SPOT),
można uznać za dochód na transakcji, który podlega opodatkowaniu? Niestety żaden przepis
ustawy o podatku dochodowym od osób prawnych nie odpowiada wprost na te wątpliwości.
1.6.
Podstawa opodatkowania w podatku dochodowym od osób prawnych
Rozpatrując zagadnienie kształtowania się wielkości podstawy opodatkowania w zakresie
transakcji na pochodnych instrumentach finansowych, niezbędne jest zdefiniowanie czym jest
podstawa opodatkowania w podatku dochodowym od osób prawnych. Co do zasady, pod tym
pojęciem uznajemy wielkość, która jest podstawą do obliczania wymiaru podatku zgodnie z
określoną formułą / metodą obliczenia podatku. Podstawa opodatkowania może być określona w
pieniądzu bądź w innej jednostce „wymierzalnej” np. w jednostkach miary tj. m², cm³, litrach,
43
sztukach. Zgodnie z tezą 65 E. Gwóźdź, podstawę opodatkowania stanowi to, od czego płacimy
podatek.
Zgodnie z przepisami podatku dochodowego od osób prawnych podatnikami są: osoby
prawne, jednostki organizacyjne niemające osobowości prawnej, z wyjątkiem spółek
niemających osobowości prawnej, z tym, że podatnikami są spółki kapitałowe w organizacji,
podatkowe grupy kapitałowe 66, spółki niemające osobowości prawnej mające siedzibę lub
zarząd w innym państwie, jeżeli zgodnie z przepisami prawa podatkowego tego państwa są
uznawane za osoby prawne i podlegają w tym państwie opodatkowaniu od całości swoich
dochodów bez względu na miejsce ich osiągania. Podmioty, które są polskimi rezydentami
podatkowymi - tj. podmioty które mają w Polsce siedzibę lub zarząd, podlegają obowiązkowi
podatkowemu od całości swoich dochodów, bez względu na miejsce ich osiągania. W
konsekwencji, podatnicy którzy mają rezydencję podatkową w Polsce, a dochody osiągają w
kraju i w obcym państwie, łączą dochody uzyskane w Polsce z dochodami uzyskanymi za
granicą. Dochody te opodatkowuje się, co do zasady, w kraju. Podatnicy, jeżeli nie mają na
terytorium
Rzeczypospolitej
Polskiej
siedziby
lub
zarządu,
podlegają
obowiązkowi
podatkowemu tylko od dochodów, które osiągają na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej.
Podsumowują dość skromny dorobek doktryny w zakresie bieżącej analizy podstawy
opodatkowania w podatku dochodowym od osób prawnych (pomijając kwestię dotyczące
możliwych odliczeń), podstawę opodatkowania stanowi ilościowo lub wartościowo ujęty
przedmiot podatku - osiągnięty przez podatnika dochód (przychód pomniejszony o koszty jego
uzyskania) w danym roku podatkowym, z możliwością dokonania pewnych odliczeń (m.in. z
tytułu: darowizn na cele kultu religijnego łącznie do wysokości nieprzekraczającej 10% dochodu
podatnika, darowizn na rzecz organizacji pożytku publicznego łącznie do wysokości
nieprzekraczającej 10% dochodu podatnika; w bankach - w wysokości 20% kwoty umorzonych
kredytów (pożyczek) w związku z realizacją programu restrukturyzacji) 67.
Jednakże wciąż pozostaje pytanie bez odpowiedzi - co jest przedmiotem i podstawą
opodatkowania w podatku dochodowym od osób prawnych w przypadku transakcji na
pochodnych instrumentach finansowych. Aby zdefiniować dochód / stratę, która może powstać
w tego rodzaju transakcjach należy w pierwszej kolejności zdefiniować co można uznać za
przychód podatkowy związany z derywatami, oraz jakie są wydatki które można uznać za koszty
65
Gwóźdź E., Podstawa opodatkowania, s. 1-3.
Grupy składające się z co najmniej dwóch spółek prawa handlowego mających osobowość prawną, które
funkcjonują w związkach kapitałowych i spełniają określone w ustawie warunki - podatnikiem podatku
dochodowego od osób prawnych jest podatkowa grupa kapitałowa a nie każda ze spółek tworzących grupę.
67
K. Koperkiewicz-Mordel, W Chróścielewski, W. Nykiel, Polskie prawo podatkowe – podręcznik akademicki.
Wyd. Difin, Warszawa 2006.
66
44
uzyskania przychodu w tym zakresie. W konsekwencji, nie istnieje możliwość odpowiedzi na
pytanie w zakresie sposobu opodatkowania transakcji na pochodnych instrumentach
podatkowych bez precyzyjnego zdefiniowania przychodów i kosztów dotyczących tych
transakcji. Postawiony problem sprowadza się do twierdzenia, iż ekonomiczne, prawne,
bilansowe oraz podatkowe podejścia do derywatów są znacząco różne.
Wyniki niniejszej pracy przedstawią dowody, iż istnieją transakcje na pochodnych
instrumentach finansowych generujące ekonomiczny zysk w momencie realizacji transakcji,
które jednakże nie powodują powstania przychodu podatkowego - np. nabycie instrumentu
bazowego będącego towarem w wyniku realizacji rzeczywistego pochodnego instrumentu
finansowego, po cenie niższej niż cena rynkowa obowiązująca na dzień realizacji. Z drugiej
strony, sprzedaż instrumentu bezowego w wyniku realizacji rzeczywistych derywatów, po cenie
niższej niż rynkowa na moment rozliczenia, nie będzie generowała kosztów podatkowych z
tytułu realizacji derywatu.
2.
Różnice kursowe kształtujące przychody i koszty podatkowe w świetle art. 15a
ustawy z dnia 15 lutego 1992 r.
W wyniku zmiany kursu walutowego następuje zmiana wyceny aktywów i zobowiązań w
walucie obcej, pomimo że kwota, na którą one opiewają w walucie obcej pozostaje bez zmian.
Różnice
pomiędzy
ustaloną
według kursu poprzednio obowiązującego (tzw. kursu
historycznego) wartością aktywów oraz zobowiązań, a nową wartością określoną w oparciu o
zmieniony kurs walutowy nazywane są różnicami kursowymi (tzw. różnice kursowe z wyceny).
Różnice kursowe konstrukcyjnie również powstają w przypadku rozróżnienia momentu
powstania należności / zobowiązania a momentem zapłaty (tzw. różnice kursowe związane ze
spłatą należności / zobowiązań). Prawo bilansowe i podatkowe odrębnie reguluje kwestie
kalkulacji różnic kursowych. Art. 30 ustawy z dnia 29 września 1994 r., reguluje szczegółowo
zasady przeliczania na złote polskie wyrażonych w walutach obcych przychodów i kosztów oraz
powstających w konsekwencji w wyniku transakcji aktywów i zobowiązań. Przepis wskazuje również
zasady stosowania do przeliczeń na złote odpowiednich kursów walut oraz kryteria rozliczania
różnic kursowych, powstałych w wyniku zapłaty lub aktualizacji wyrażonych w walutach obcych
aktywów i zobowiązań.
Celem nowelizacji przepisów bilansowych w 2009 r. było wprowadzenie spójnych
regulacji z podatkiem dochodowym od osób prawnych. Od dnia 1 stycznia 2007 r. przepisy
ustawy o podatku dochodowym od osób prawnych oraz ustawy o podatku dochodowym od osób
45
fizycznych dają podatnikom możliwość wyboru metody ustalania różnic kursowych i wyceny dla
celów podatkowych operacji gospodarczych wyrażanych w walutach obcych. W konsekwencji,
podatnicy mogą wybrać tzw.:
1)
metodę podatkową kalkulacji różnic kursowych - tj. zgodnie z art. 15a w związku z art.
12 ust. 2, art. 15 ust. 1 ustawy z dnia 15 lutego 1992 r.,
2)
metodę bilansową kalkulacji różnic kursowych - tj. zgodnie z art. 9b ustawy z dnia 15
lutego 1992 r. w związku z art. 30 ustawy z dnia 29 września 1994 r.
Podsumowując, za różnice kursowe należy uznać zwiększenie lub zmniejszenie
równowartości w polskich złotych kwoty wyrażonej w innej walucie, wynikające z zastosowania
do jej przeliczenia na złote innych kursów walut w różnych momentach. Różnice kursowe mogą
również powstawać w przypadku wyceny aktywów lub zobowiązań w określonych momentach.
Zgodnie z art. 9b ust. 1 ustawy z dnia 15 lutego 1992 r. obowiązującym od dnia 1
stycznia 2007 r., podatnicy podatku dochodowego od osób prawnych mają możliwość wyboru
metody ustalania różnic kursowych. Różnice kursowe dla celów kalkulacji podstawy
opodatkowania mogą być określane zgodnie z zasadami przyjętymi w art. 15a ustawy z dnia 15
lutego 1992 r. albo zgodnie z zasadami wynikającymi z przepisów o rachunkowości.
Należy podkreślić, iż przepisy o rachunkowości, o których mowa w art. 9b ustawy z dnia
15 lutego 1992 r., to nie tylko przepisy polskiej ustawy z dnia 29 września 1994 r., ale również
regulacje MSR 68 oraz MSSF 69 opublikowanych w formie rozporządzeń Komisji Europejskiej.
Ustawa o rachunkowości dopuszcza w określonych przypadkach lub narzuca obowiązek
sporządzania sprawozdań finansowych zgodnie z regulacjami międzynarodowymi - zgodnie z
art. 2 ust. 3 ustawy z dnia 29 września 1994 r. oraz art. 55 ustawy z dnia 29 września 1994 r.
Prawo podatkowe w chwili obecnej wprost rozróżnia różnice kursowe zrealizowane lub jedynie
naliczone. Zgodnie z zasadami dotyczącymi wyboru sposobu rozliczania różnic kursowych,
podatnik przyjmując zasadę, że jeśli rozlicza różnice kursowe zgodnie z metodą bilansową
(zgodnie z art. 30 ustawy z dnia 29 września 1994 r.) będzie zaliczał w rachunek podatkowych
zarówno naliczone, jak również zrealizowane różnice kursowe. W przypadku pozostawania
podatnika przy tzw. metodzie podatkowej (zgodnie z art. 15a ustawy z dnia 15 lutego 1992 r.),
podatnik zaliczy jako przychody lub koszty podatkowe tylko różnice kursowe zrealizowane 70.
Od dnia 1 stycznia 2007 r. nastąpiła istotna konstrukcyjnie zmiana sposobu wykazywania
68
Międzynarodowe Standardy Rachunkowości
Międzynarodowe Standardy Sprawozdawczości Finansowej
70
Kontrowersje oraz wyjątki od tej zasady mogą dotyczyć korekty wartości początkowej nabytych lub
wytworzonych środków trwałych oraz wartości niematerialnych i prawnych o naliczone różnice kursowe do dnia
oddania do użytkowania tego środka trwałego lub WNiP - zgodnie z art. 16g ust. 5 ustawy z dnia 15 lutego 1992 r.
w związku z art. 16g ust. 2 i ust. 3 ustawy z dnia 15 lutego 1992 r.
69
46
różnic kursowych dla celów podatkowych. W chwili obecnej korekta przychodów oraz kosztów
uzyskania przychodów o wartość powstałych różnic kursowych nie jest już uzależniona od tego,
jaki charakter miała transakcja, w wyniku której powstała różnica kursowa tj. charakter
przychodowy czy kosztowy. W konsekwencji, powstające różnice kursowe dodatnie, niezależnie
jakiej transakcji dotyczą, powinny zwiększać przychody podlegające opodatkowaniu, podczas
gdy wszystkie ujemne różnice kursowe mogą być zaliczone w koszty uzyskania przychodów 71.
Zgodnie z art. 12 ust. 1 ustawy z dnia 15 lutego 1992 r., przychodami są w szczególności
otrzymane pieniądze, wartości pieniężne, w tym również różnice kursowe. Zgodnie z art. 15a
ust. 1 tej ustawy różnice kursowe zwiększają odpowiednio przychody jako dodatnie różnice
kursowe albo koszty uzyskania przychodów - jako ujemne różnice kursowe w kwocie
wynikającej z różnicy między wartościami określonymi w ust. 2 i 3 tj. wartościami obliczonych
dodatnich różnic kursowych oraz ujemnych różnic kursowych. Celem ustawodawcy było
ustanowienia zasady, zgodnie z którą przychodów i kosztów uzyskania przychodów nie
powiększa się o każdą zrealizowaną różnicę kursową oddzielnie. Podatnik powinien ustalić
łączną wartość różnicy kursowej, stanowiącą różnicę pomiędzy sumą dodatnich różnic
kursowych, a sumą ujemnych różnić kursowych. W konsekwencji, dopiero w ten sposób
ustalona wartość - gdy jest dodatnia to zwiększa przychody podatkowe, a gdy jest ujemna to zwiększa koszty uzyskania przychodów.
W przeciwieństwie do regulacji obowiązujących do 2006 r., przepisy wskazują pięć
sytuacji, w których podatnicy powinni rozliczać różnice kursowe. Przypadki te determinują pięć
rodzajów (przedmiotowych rodzajów) różnic kursowych:
1)
różnice kursowe związane z przychodami - powstają, gdy wartość przychodu należnego
wyrażonego w walucie obcej po przeliczeniu na złote według kursu średniego
ogłaszanego przez NBP jest niższa / wyższa od wartości tego przychodu w dniu jego
otrzymania, przeliczonej według faktycznie zastosowanego kursu waluty z tego dnia;
2)
różnice kursowe związane z kosztami - powstają, gdy wartość poniesionego kosztu
wyrażonego w walucie obcej po przeliczeniu na złote według kursu średniego
ogłaszanego przez NBP jest wyższa / niższa od wartości tego kosztu w dniu zapłaty,
przeliczonej według faktycznie zastosowanego kursu waluty z tego dnia;
3)
różnice kursowe związane z wpływem i wypływem środków w walucie obcej (kiedyś
określane mianem różnic kursowych od posiadanych środków dewizowych) - powstają,
71
Została uchylona zasada zgodnie z którą istniały różnice korygujące przychody (in plus oraz in minus) oraz
różnice kursowe korygujące koszy uzyskania przychodów (in plus oraz in minus). W chwili obecnej, wszystkie
dodatnie różnice kursowe powinny być zaliczone w przychody podatkowe, a ujemne w koszty podatkowe.
47
gdy wartość otrzymanych lub nabytych środków lub wartości pieniężnych w walucie
obcej w dniu ich wpływu jest niższa / wyższa od wartości tych środków lub wartości
pieniężnych w dniu zapłaty lub innej formy wypływu tych środków lub wartości
pieniężnych, według faktycznie zastosowanego kursu waluty z tych dni,
4)
różnice kursowe związane z udzieleniem kredytu lub pożyczki - powstają, gdy wartość
kredytu (pożyczki) w walucie obcej w dniu jego udzielenia jest niższa / wyższa od
wartości tego kredytu (pożyczki) w dniu jego zwrotu, przeliczonej według faktycznie
zastosowanego kursu waluty z tych dni;
5)
różnice kursowe związane z otrzymaniem kredytu lub pożyczki - powstają, gdy wartość
kredytu (pożyczki) w walucie obcej w dniu jego otrzymania jest wyższa / niższa od
wartości tego kredytu (pożyczki) w dniu jego spłaty, przeliczonej według faktycznie
zastosowanego kursu waluty z tych dni.
Przychód należny i koszt poniesiony
Przychodem należnym jest przychód zarachowany, zgodnie z zasadą memoriałowego
rozpoznawania przychodów tj. przychodem jest kwota należna niezależnie od tego czy została
faktycznie otrzymana przez podatnika. W konsekwencji, podatnik jest zobowiązany do
rozpoznania przychodu pomimo, iż nie otrzymał płatności. Z drugiej strony, kosztem uzyskania
przychodów jest wydatek poniesiony w celu uzyskania przychodów, lub w celu zachowania albo
zabezpieczenia źródła przychodu. Za koszt poniesiony w rozumieniu przepisów dotyczących
kalkulacji różnic kursowych, uważa się koszt wynikający z otrzymanej faktury (rachunku), albo
innego dowodu w przypadku braku faktury (rachunku). Przepisy art. 15a ust. 7 ustawy z dnia 15
lutego 1992 r. nakazują również uznać za dzień zapłaty - dzień uregulowania zobowiązań w
jakiejkolwiek formie, w tym w wyniku potrącenia wierzytelności. W konsekwencji należy
podkreślić, iż formą uregulowania zobowiązania dla celu określenia różnic kursowych jest nie
tylko poniesienie wydatku z tytułu uprzednio zarachowanego kosztu (tj. jego zapłata), lecz także
dowolna inna forma wygaśnięcia tego zobowiązania (wygaśnięcie długu rozumiane pod
względem cywilistycznym). Przepisy wskazują w szczególności potrącenie wierzytelności, które
może powodować powstanie zrealizowanych różnic kursowych 72. Podatnicy mają obowiązek
72
Organy skarbowe twierdziły, iż na tle regulacji ustawy z dnia 15 lutego 1992 r. obowiązujących do 31 grudnia
2006 r. nie powstawały różnice kursowe w przypadku kompensaty. Argumentem organów skarbowych był rzekomy
fakt, jakoby kompensata nie była formą pieniężnego uregulowania zobowiązania. Ten błąd był korygowany przez
orzecznictwo WSA i NSA potwierdzające, iż kompensata oczywiście jest formą pieniężnego uregulowania
zobowiązania. Z drugiej strony, sądy wskazały, iż kompensata nie powoduje faktycznego przepływu środków
48
wyznaczyć kolejność wyceny środków lub wartości pieniężnych w walucie obcej według
przyjętej metody stosowanej w rachunkowości, której nie mogą zmieniać w trakcie roku
podatkowego. W konsekwencji, w zakresie rozchodu waluty, podatnicy są zobowiązani
stosować jedną z metod ustalania wartości rozchodu, stosowaną w rachunkowości tj.: FIFO,
LIFO, metodę średnio-ważną.
Pojęcie kursu faktycznie zastosowanego a kursy stosowane do obliczenia różnic kursowych
Pojęcie „kursu faktycznie zastosowanego” budzi poważne kontrowersje już od momentu
wprowadzenia zapisów do ustawy. Kurs, po którym należy przeliczać transakcje wyrażone w
walucie obcej to, co do zasady, kurs średni NBP z ostatniego dnia roboczego poprzedzającego
dzień ujęcia transakcji w księgach rachunkowych, (dzień ich przeprowadzenia). Jednakże w
przypadku kupna lub sprzedaży waluty, zastosowanie znajduje kurs faktycznie zastosowany.
Powstaje pytanie czym jest kurs faktycznie zastosowany – tj. czy jest to tylko kurs po którym
instytucja finansowa (bank) dokonał kupna lub sprzedaży waluty, czy również kurs zastosowany
do wyceny waluty w przypadku, gdy nie nastąpiła faktyczna wymiana waluty (np. w przypadku
wpływu waluty obcej na rachunek dewizowy z tytułu płatności kontrahenta, lub w przypadku
wypłaty środków z rachunku dewizowego, nie mówiąc już o kursach negocjowanych). Zgodnie
z początkowym stanowiskiem organów skarbowych 73, w tym m.in. interpretacją Naczelnika
Łódzkiego US 74 „pojęcia "faktycznie zastosowany kursu waluty" użytego w art. 15a ww. ustawy,
zdaniem tut. organu podatkowego nie należy wiązać tylko z sytuacjami związanymi z nabyciem i
zbyciem (wymianą) walut. Faktycznie zastosowany kurs walut to kurs użyty do ustalenia
określonej wartości, taki po którym dokonuje się faktycznej wyceny, niezależnie od kasowego
wymiaru operacji walutowych.” Organy skarbowe nakazywały podatnikom przyjmowanie fikcji,
iż w przypadku braku faktycznego przewalutowania waluty obcej na złotówki przy transakcji
związanej z wpływem lub wypływem waluty obcej na rachunku dewizowy, podatnik powinien
zastosować kursy z wyceny. Wskazany Naczelnika Łódzkiego US potwierdził, iż: „przy
obliczaniu wartości różnic kursowych, powstających w wyniku zapłaty na rachunek dewizowy
pieniężnych (finansowych), a rzekomo przepisy obowiązujące do 2006 r. wskazywały na możliwość powstania
różnic kursowych tylko w przypadku faktycznego przepływu pieniędzy lub wartości pieniężnych. W konsekwencji,
sądy usankcjonowały praktykę, iż różnice kursowe nie mogły być rozpoznawana w przypadku rozliczenia transakcji
w formie kompensaty. Osobiście zdecydowanie nie zgadzam się z przedmiotową tezą.
73
Interpretacja indywidualna Naczelnika Urzędu Skarbowego w Zamościu z dnia 21 maja 2007 r., PO I-415/14/07;
Interpretacja Naczelnika I Mazowieckiego Urzędu Skarbowego w Warszawie z 24 kwietnia .2007 r.,
1471/DPR2/423-18/07/JB.
74
Interpretacja indywidualna Naczelnika Łódzkiego Urzędu Skarbowego z 9 maja.2007 r., ŁUS-II-2-423/37/07/JB.
49
Spółki należności za sprzedane towary wyrażone w walucie obcej, Spółka winna zastosować kurs
kupna banku, z którego usług korzysta, pomimo że nie miała miejsca operacja odprzedaży walut
do banku”.
Stanowiska organów skarbowych w tym zakresie ulegały zmianie. Przykładem tego jest
indywidualna interpretacja wydana przez Dyrektora IS75 w Warszawie: „faktycznie zastosowany
kurs walutowy” to wszelkie kursy walutowe zastosowane przez podatnika, w tym bankowe,
również przy transakcjach walutowych związanych z indywidualną umową z bankiem. Nie jest
tylko kursem zrealizowanym, dlatego nie należy go wiązać wyłącznie z sytuacjami związanymi z
nabyciem i zbyciem (wymianą) walut. Kurs faktycznie zastosowany to taki, po jakim dokonuje się
wyceny w danym dniu transakcji walutowej (przeliczenia waluty obcej). O faktycznie
zastosowanym kursie walut można mówić wyłącznie w sytuacji dokonania transakcji wymiany
walut (kupna/sprzedaży), tj. gdy podatnik dokonuje rzeczywistego przeliczenia jednej waluty na
drugą (nabywa/zbywa walutę), stosując konkretny (faktyczny) kurs wymiany walut. Faktycznie
zastosowany kurs walutowy nie jest kursem faktycznie zrealizowanym, dlatego nie należy go
wiązać wyłącznie z sytuacjami związanymi z zakupem lub sprzedażą walut. Jest to kurs
faktycznie użyty m.in. do ustalenia określonej wartości różnicy kursowej. Faktycznie
zastosowany kurs to również taki, po którym dokonuje się faktycznej wyceny w danym dniu,
koniecznej do ustalenia różnic kursowych, m.in. w dacie wpływu lub wypływu waluty obcej na
bankowym rachunku walutowym. Mając powyższe na względzie, należy przyjąć, że podatkowe
rozliczenie różnic kursowych powinno być dokonywane według faktycznie zastosowanego kursu
walutowego, a dopiero, jeżeli przy obliczeniu wartości różnic kursowych nie jest możliwe
uwzględnienie faktycznie zastosowanego kursu waluty, np. przy korzystaniu z rachunków
walutowych w bankach zagranicznych, wówczas w takich przypadkach jest uzasadnione
przyjęcie kursu średniego ogłaszanego przez NBP z ostatniego dnia roboczego poprzedzającego
operacje walutowe”.
Kolejnym problemem praktycznym, z którym borykali się podatnicy było rozliczenie
różnic kursowych dotyczących wydatków w walucie obcej uznanych za koszty uzyskania
przychodów. Zgodnie z art. 15a ust. 2 pkt 2 oraz ust. 3 pkt 2 ustawy z dnia 15 lutego 1992 r.,
różnice kursowe ustala się poprzez porównanie poniesionego kosztu wyrażonego w walucie
obcej po przeliczeniu na złote według kursu średniego ogłaszanego przez NBP, do wartości tego
kosztu w dniu zapłaty, przeliczonej według faktycznie zastosowanego kursu waluty z tego dnia.
75
Interpretacja indywidualna Dyrektora IS w Warszawie z dnia 14 kwietnia 2009 r., IPPB5/423-34/09-3/AS.
50
Jedną z interpretacji tego zapisu przedstawił Naczelnik II Mazowieckiego US 76 - „Przeliczanie
kwot kosztów wyrażonych w walutach obcych, wynikających z faktur, według kursu średniego
NBP z dnia poprzedzającego dzień wystawienia faktury może być uznane za prawidłowe tylko w
sytuacji, gdy koszt wynikający z tej faktury zostanie przez Spółkę ujęty w jej księgach na dzień
wystawienia faktury. W przypadku gdy ten koszt zostanie ujęty w księgach w dacie późniejszej,
należy zastosować kurs średni NBP z dnia poprzedzającego dzień ujęcia tego kosztu w
księgach". Należy jednak wskazać, na znaczącą ilość przeciwnych stanowisk organów
skarbowych 77 twierdzących, iż do przeliczenia kosztu poniesionego (otrzymanie faktury, przed
dokonaniem zapłaty) należy stosować kurs średni Narodowego Banku Polskiego z dnia
poprzedzającego dzień wystawienia faktury bez względu na pozostałe okoliczności 78.
Zgodnie ze stanowiskiem Naczelnika I Mazowieckiego US 79 „nie zdefiniowano pojęcia
"dnia poniesienia kosztu", lecz "kosztu poniesionego" i "daty zapłaty" (…) za dzień poniesienia
kosztu uzyskania przychodów uważa się dzień, na który ujęto koszt w księgach rachunkowych
(zaksięgowano) na podstawie otrzymanej faktury (rachunku), albo dzień, na który ujęto koszt na
podstawie innego dowodu w przypadku braku faktury (rachunku), z wyjątkiem sytuacji gdy
dotyczyłoby to ujętych jako koszty rezerw albo biernych rozliczeń międzyokresowych kosztów.
Jednakże, przepis ten stanowi o podatkowym potrąceniu kosztów, tj. o dacie powstania kosztu
uzyskania przychodu, a nie o dacie rozliczenia różnic kursowych z tytułu poniesionego kosztu. W
przepisie tym koszt uważa się za poniesiony, jeżeli został zaewidencjonowany w księgach
rachunkowych. Natomiast w art. 15a ust. 7 ustawy decydujące znaczenie ma nie ewidencja
księgowa, lecz dokument zewnętrzny, z którego koszt ten wynika. Z tych też względów nie można
oprzeć się na definicji znajdującej się w art. 15 ust. 4e ustawy i utożsamiać poniesienia kosztu
dla celów ustalenia różnic kursowych z jego zaksięgowaniem. Biorąc więc powyższe pod uwagę,
do przeliczenia waluty obcej najbardziej adekwatnym wydaje się przyjęcie daty wynikającej z
faktury lub z innego dowodu, a nie np. daty faktycznego otrzymania dokumentu zewnętrznego.”
Z długiej jednak strony, wiele wątpliwości budzi uzasadnienie stanowiska Naczelnika, jakoby:
„przyjęcie dnia wystawienia faktury, uwarunkowane obiektywnymi okolicznościami związanymi
z powstaniem zobowiązania, jest o wiele bardziej uzasadnione niż data fizycznego otrzymania
76
Interpretacja indywidualna Naczelnika II Mazowieckiego Urzędu Skarbowego w Warszawie z dnia 3 kwietnia
2007 r., 1472/ROP1/423-132/07/RM.
77
Interpretacja Indywidualna Naczelnika Pomorskiego Urzędu Skarbowego z dnia 10 września 2007 r., DP/4230149/07/AK.
78
R. Pasternak, Jak rozliczać różnice kursowe przy zagranicznych zakupach, Gazeta Prawna z dnia 26 lipca 2007 r.,
Nr 144.
79
Interpretacja indywidualna Naczelnika I Mazowieckiego Urzędu Skarbowego z dnia 14 maja 2007 r.,
1471/DPR1/423-23/07/KK.
51
faktury, uzależniona od subiektywnych okoliczności zastosowanych środków przekazu, tym
bardziej gdy data wystawienia faktury będzie pokrywała się z dniem wydania towaru lub
wykonania usługi, tj. powstania zobowiązania”.
Należy wskazać na zmianę art. 15a ust. 4 ustawy z dnia 15 lutego 1992 r., która weszła w
życie z dniem 1 stycznia 2012 r. Zmiana przepisu ma charakter doprecyzowujący 80, oraz
powodujący zgodność z zapisami ustawy o rachunkowości – art. 30 ust. 2 ustawy z dnia 29
września 1994 r. Uzasadnienie do ustawy wskazuje, iż o kursie faktycznym możemy mówić
jedynie wówczas, gdy dochodzi do faktycznej wymiany waluty obcej na złote lub odwrotnie. W
konsekwencji, w przypadku operacji na rachunku dewizowym, gdy na rachunek wpływa, a
następnie z niego wypływa waluta, właściwe jest zastosowanie kursu średniego NBP z dnia
poprzedzającego zdarzenie gospodarcze 81. Takie stanowisko potwierdzają również sądy
administracyjne – m.in. NSA w wyroku 82 z dnia 3 lutego 2011 r. – „Użyte w art. 15a ust. 4
ustawy o CIT określenie "faktycznie zastosowany kurs waluty" oznacza taki kurs po jakim
podatnik rzeczywiście sprzedał lub nabył walutę. W przypadku operacji dokonywanych za
pośrednictwem rachunku walutowego nie można zatem przyjąć, że faktycznie zastosowanym
kursem waluty jest kurs ogłaszany przez bank, w którym podatnik ma swój rachunek. Nie
dochodzi bowiem wówczas w rzeczywistości do zastosowania jakiegokolwiek kursu wymiany. W
efekcie powinien być stosowany średni kurs NBP (zgodnie z art. 15a ust. 4 ustawy o CIT)".
Analogiczne stanowisko zajął również NSA w wyroku 83 z dnia 27 września 2011 r. Niepokojący
jest fakt, iż organy skarbowe ponownie zaczęły interpretować ten przepis w sposób wskazujący,
iż w przypadku transakcji na rachunku dewizowym podatnicy powinni stosować kursu wymiany
waluty banku, w którym istnieje konto walutowe 84. Jednakże, sądy administracyjne podtrzymują
swoją dotychczasową linię orzeczniczą – m.in. wyrok 85 NSA z dnia 5 lipca 2012 r. wskazuje:
„Faktycznie zastosowany kurs waluty" to taki kurs, który był w istocie, rzeczywiście, naprawdę
zastosowany. Mógł on być rzeczywiście i naprawdę zastosowany tylko wtedy, gdy na jego
podstawie, w oparciu o wyrażoną w nim cenę waluty, doszło do przeprowadzenia operacji
80
Zgodnie z uzasadnieniem projektu ustawy nowelizującej (druk sejmowy nr 3869), zmiana powyższego przepisu –
art. 15a ust. 4 ustawy o podatku dochodowym od osób prawnych, miała na celu ujednolicenie przepisów
podatkowych z przepisami ustawy z dnia 29 września 1994 r.
81
Przedmiotowe stanowisko jest zgodne z wyjaśnieniami Departamentu Rachunkowości Ministerstwa Finansów do
art. 30 ust. 2 ustawy z dnia 29 września 1994 r.
82
Wyrok NSA z dnia 3 lutego 2011 r., II FSK 1682/09, LEX nr 784846.
83
Wyrok NSA z dnia 27 września 2011 r., II FSK 524/10, LEX nr 941965.
84
Interpretacja indywidualna Dyrektora IS w Warszawie z dnia 30 marca 2012 r., IPB5/423-16/11-2/IŚ,
Interpretacja indywidualna Dyrektora IS w Warszawie z dnia 16 kwietnia 2012 r., IPB5/423-42/12-2/IŚ;
Interpretacja indywidualna Dyrektora IS w Bydgoszczy z dnia 15 maja 2012 r., ITPB1/415-190/12/WM;
Interpretacja indywidualna Dyrektora IS w Łodzi z dnia 4 czerwca 2012 r., ITPB3/423-81/12-3/KJ.
85
Wyrok NSA z dnia 5 lipca 2012 r., II FSK 2580/10, LEX nr 1215172.
52
finansowej przewalutowania, czyli do wyrażenia w danej walucie wartości pieniężnej określonej
pierwotnie w innej walucie.” NSA jednoznacznie podkreślił, iż: „Cechy "faktycznego
zastosowania" kursu nie można odnieść do sytuacji, gdy w rzeczywistości nie dochodzi do
operacji przewalutowania w następstwie sprzedaży lub zakupu określonej waluty, ponieważ w
takiej sytuacji nie następuje rzeczywiste oddanie w określonej walucie wartości pieniężnej
wyrażonej pierwotnie w innej walucie; można tu jedynie mówić o zastosowaniu kursu do
potencjalnej oceny wartości zawartej w określonej jednostce pieniężnej, a więc o potencjalnym
zastosowaniu danego kursu, ale nie o jego zastosowaniu rzeczywistym, które musi odnosić się do
rzeczywistej, naprawdę przeprowadzonej transakcji”. Koniec roku 2012 przyniósł kolejną
zmianę podejścia MF 86. Minister wskazał, jakoby jego podejście było zgodne z orzecznictwem
sądów administracyjnych, a więc w przypadku różnic kursowych występujących na koncie
walutowym, podatnicy powinni zastosować kurs średni kurs NBP, a nie kurs banku.
Zastosowanie kursu średniego NBP
Przepisy ustawy wskazują, iż kurs średni NBP, ogłoszony z ostatniego dnia roboczego
poprzedzającego dzień, na który dokonujemy przeliczenia waluty, stosujemy w przypadku:
-
uzyskania przychodu należnego, jeśli dzień jego uzyskania poprzedzał dzień otrzymania
płatności z tego tytułu,
-
poniesienie kosztu uzyskania przychodu, jeśli dzień zarachowania kosztu na podstawie
otrzymanej faktury lub rachunku albo innego dowodu 87 poprzedzał dzień uregulowania
zobowiązania bez względu na formę 88,
-
gdy nie jest możliwe uwzględnienie faktycznie zastosowanego kursu waluty w danym
dniu 89.
Odwołanie się ustawodawcy do kursu średniego NBP ogłoszonego w dniu
poprzedzającym był krokiem w celu zmniejszenia komplikacji podatnikom, oraz ewentualnych
nadużyć. Przyjęcie jednolicie przez ustawodawcę, iż dla celów podatkowych brany jest pod
uwagę kurs średni NBP ogłoszony w dniu poprzednim dane zdarzenie gospodarczej było
rozwiązaniem słusznym.
Dodatkowo, zgodnie z art. 15a ust. 5 ustawy z dnia 15 lutego 1992 r. przyjęto
86
Biuletyn Skarbowy Ministerstwa Finansów 2012, Nr 6, s. 20.
Zgodnie z art. 15a ust. 7 ustawy z dnia 15 lutego 1992 r.
88
Dotyczy to np. wydatku czy kompensaty.
89
Zgodnie z art. 15a ust. 4 ustawy z dnia 15 lutego 1992 r.
87
53
ograniczenie, iż jeżeli faktycznie zastosowane kursy przeliczeniowe waluty różnią się 90 od
średniego kursu NBP z dnia poprzedzającego dzień faktycznie zastosowanego kursu waluty o
wartość większą niż 5%, to organy skarbowe mogą wezwać podatnika do zmiany wartości
zastosowanego kursu. Alternatywą dla podatnika pozostaje wskazanie przyczyn uzasadniających
zastosowanie kursów walut posiadających odchylenie o wartości większej niż 5% od średniego
kursu NBP. W przypadku niedokonania zmiany wartości lub niewskazania przyczyn przez
podatnika, które uzasadniają zastosowanie faktycznego kursu waluty, organy skarbowe określą
ten kurs, opierając się na kursach walut ogłaszanych przez NBP.
Powstaje wątpliwość, czy w przypadku wymiany waluty przez podatników za
pośrednictwem instytucji finansowych po kursach negocjowanych lub w wyniku wymiany walut
będącej efektem realizacji pochodnych instrumentów finansowych walutowych, gdy w znaczącej
części przypadków kurs zastosowany (kurs umówiony) znacząco odbiega od kursu średniego
NBP, podatnicy mogą rozliczyć różnice kursowe przy uwzględnieniu umówionego kursu. W
moim przekonaniu, odpowiedź powinna być zdecydowanie twierdząca. Właśnie zastosowanie
kursów umówionych (rzeczywiście zastosowanych) stanowi najlepszy przykład pojęcia użytego
w ustawie tj. „kurs faktycznie zastosowany”. W tych przypadkach, umowy kontraktów (np.
forward, swap) stanowią podstawę uzasadniającą odbiegnięcie kursów poza granicę 5% 91.
W pozostałych aspektach dotyczących kalkulacji różnic kursowych odsyłam do literatury
przedmiotu.
3.
Bilansowa metoda rozliczania różnic kursowych zgodnie z art. 30 ustawy z dnia 29
września 1994 r.
Począwszy od dnia 1 stycznia 2007 r., w oparciu o art. 9b ustawy z dnia 15 lutego 1992
r., podatnicy mogą wybrać metodę, według której, dla celów podatku dochodowego od osób
prawnych, będą obliczać różnice kursowe 92. W oparciu o znowelizowane przepisy, podatnicy
mogą kalkulować różnice kursowe zgodnie z art. 15a ustawy z dnia 15 lutego 1992 r., lub mogą
wybrać rozliczenie różnic kursowych zgodnie z „przepisami o rachunkowości”.
Ustawa o podatku dochodowym od osób prawnych nie precyzuje pojęcia "przepisy o
rachunkowości". W szczególności pojęcie obejmuje ustawę o rachunkowości – tj. art. 30 ustawy
z dnia 29 września 1994 r., jednakże nie tylko. Pojęcie „przepisy o rachunkowości” odnosi się
90
Różnica może być zarówno in plus albo in minus.
Szerzej patrz rozdział dot. opodatkowania rzeczywistych pochodnych instrumentów walutowych.
92
J. Marciniuk, Podatek dochodowy od osób prawnych. Komentarz, C.H. Beck, Warszawa 2011, Wydanie 11.
91
54
również
do
aktów
wykonawczych
do
ustawy
o
rachunkowości,
oraz
regulacji
międzynarodowych, w szczególności Międzynarodowych Standardów Rachunkowości (MSR)
oraz Międzynarodowych Standardów Sprawozdawczości Finansowej (MSSF) - opublikowane w
formie rozporządzeń Komisji Europejskiej, które zgodnie z art. 55 ustawy z dnia 29 września
1994 r. są w określonych przypadkach dopuszczalną lub wymaganą podstawą sporządzania
sprawozdań finansowych 93. Tezę tą potwierdzają również organy skarbowe 94.
Sposób wyliczania różnic kursowych
Podatnicy, którzy wybrali na tle art. 9b ustawy z dnia 15 lutego 1992 r., metodę
bilansową obliczania różnic kursowych dla celów podatkowych, będą zaliczali odpowiednio do
przychodów albo kosztów podatkowych ujęte w księgach rachunkowych różnice kursowe:
1)
z tytułu transakcji walutowych;
2)
wynikające z dokonanej wyceny składników aktywów i pasywów wyrażonych w walucie
obcej;
3)
z wyceny pozabilansowych pozycji w walutach obcych.
Zgodnie z wyrokiem 95 Sądu, „wyceny pozabilansowych pozycji w walutach obcych”
należy odnosić do wcześniejszego sformułowania "różnice kursowe wynikające z dokonanej
wyceny". Zwrot "a także", umieszczony przed sporną w sprawie frazą oznacza, iż w miejsce
poprzedzającego go zwrotu "wyceny składników aktywów i pasywów wyrażonych w walucie
obcej" wchodzi właśnie zwrot wyceny pozabilansowych pozycji w walutach obcych. Z tej
przyczyny, z językowego punktu widzenia aby odnieść zwrot "wyceny pozabilansowych pozycji w
walutach obcych" do różnic kursowych nie było potrzeby użycia przez ustawodawcę przedimka
"z" przed frazą "wyceny pozabilansowych". Ten przedimek ulokowany został w innym miejscu, a
mianowicie w zwrocie "wynikające z dokonanej". Dodatkowo, Sąd wskazał, „iż omawiany
przepis, (…), traktuje o instytucji różnic kursowych. Zatem nieuzasadnione jest stanowisko (...),
iż ustawodawca w jednostce redakcyjnej przepisu wskazującego na różnice kursowe, które są
zaliczane do przychodów lub kosztów, zawarłby regulację dotyczącą zaliczania do kosztów bądź
przychodów wprost wycenę pozabilansowych pozycji w walutach obcych, a nie wynikające z niej
różnice kursowe”.
Przepisy wskazują wprost, iż wyceny dla celów podatkowych podatnicy powinni
93
W. Dmoch, Podatek dochodowy od osób prawnych. Komentarz, C.H. Beck, Warszawa 2012, Wydanie 3.
Interpretacja indywidualna Dyrektor IS w Warszawie z dnia 29 stycznia 2008 r., 1401/PP-II/4210-7/07/EP.
95
Wyrok WSA w Warszawie z dnia 30 września 2008 r., III SA/Wa 638/08, opubl. Legalis.
94
55
dokonywać na ostatni dzień każdego miesiąca (kwartału) i na ostatni dzień roku podatkowego
albo tylko na ostatni dzień roku podatkowego. W konsekwencji, podatnicy mają możliwość
wyboru terminu dokonania wyceny, jednakże raz wybrany termin dokonywanej wyceny musi
być stosowany cały rok podatkowy oraz nie może być zmieniony w trakcie roku.
Powstaje wątpliwość, czy dla celów określenia podstawy opodatkowania należy
uwzględniać różnice kursowe naliczone zgodnie z przepisami o rachunkowości dotyczące
jedynie tych operacji bądź aktywów, które kreują odpowiednio przychody i koszty podatkowe,
czy też wszystkie różnice kursowe, jeśli naliczone zostały zgodnie z przepisami o
rachunkowości. Zgodnie ze stanowiskiem 96 Dyrektora IS w Warszawie – „unormowanie
zawarte w art. 9b ustawy z dnia 15 lutego 1992 r. jest unormowaniem samodzielnie
wprowadzającym pewne kategorie kosztowe czy przychodowe, niezależne od kategorii
wymienionych w art. 12 czy 15 ustawy z dnia 15 lutego 1992 r.” W konsekwencji należy
stwierdzić, iż ze wszystkich rodzajów różnic kursowych kalkulowanych zgodnie z prawem
bilansowym, dla celów kalkulacji podatku dochodowego od osób prawnych należy wybrać trzy
wskazane rodzaje (tj. powyższe punkty 1) – 3)), oraz odpowiednio zaliczyć je do przychodów
lub kosztów podatkowych.
W konsekwencji, kalkulacja różnic kursowych w oparciu o przepisy bilansowe nie jest
modyfikowana przez regulacje wynikające z art. 12 czy art. 15 ustawy z dnia 15 lutego 1992 r.
Podatnik przyjmując do rozliczenia różnice kursowe wyliczone zgodnie z przepisami prawa
bilansowego, nie dokonuje ich weryfikacji w zakresie zgodności z warunkami art. 12 czy 15
ustawy z dnia 15 lutego 1992 r. Zgodnie ze stanowiskiem97 Dyrektora IS w Poznaniu „różnice
kursowe z wyceny przykładowo składnika aktywów dotyczą aktywa nieuznawanego za koszt
uzyskania przychodu w świetle art. 15 ust. 1 w związku z brzmieniem art. 16 tej ustawy, to
różnice kursowe dotyczące tegoż aktywa wyliczone zgodnie z przepisami o rachunkowości będą
stanowiły koszt bądź przychód podatkowy, zgodnie z art. 9b ust. 2 ustawy z dnia 15 lutego 1992
r.” 98
Zupełnie
odrębnym
zagadnieniem
pozostaje
kwestia
definicji
oraz
zakresów
poszczególnych rodzajów bilansowych różnic kursowych, które należy uwzględnić w kalkulacji
podatkowej np. czy wycena pochodnych instrumentów finansowych walutowych na dzień
96
Interpretacja indywidualna Dyrektora IS w Warszawie z dnia 29 stycznia 2008 r., 1401/PP-II/4210-7/07/EP.
Interpretacja Indywidualna Dyrektora IS w Poznaniu z dnia 30 września 2008 r., ILPB3/423-410/08-2/EK.
98
„podatkowe uregulowania różnic kursowych sprowadzają się do zasady, iż podatnicy, którzy wybrali rachunkową
metodę ustalania różnic kursowych, w sposób konsekwentny zaliczają odpowiednio do przychodów lub kosztów ich
uzyskania ujęte w księgach rachunkowych różnice kursowe, tj. różnice kursowe, które w świetle przepisów ustawy
o rachunkowości wpływają na przychody i koszty finansowe. Zatem rozwiązania wynikające z rachunkowości
określają skutek w podatku dochodowym związany z różnicami kursowymi. Zasada ta nie jest modyfikowana
innymi przepisami ustawy o podatku dochodowym od osób prawnych”.
97
56
bilansowy stanowi wycenę aktywów wyrażonych w walucie obcej, czy też wycenę
pozabilansowych pozycji w walucie obcej; czy w przypadku stosowania przez podatnika
rachunkowości zabezpieczeń – wycena pochodnych instrumentów finansowych w ogóle nie jest
uznawana za różnicę kursową 99.
W sytuacji wyboru ustalania różnic kursowych zgodnie z przepisami o rachunkowości,
podatnicy mają obowiązek na pierwszy dzień roku podatkowego, w którym została wybrana ta
metoda, zaliczyć do przychodów podatkowych lub kosztów podatkowych naliczone różnice
kursowe wynikające z ksiąg rachunkowych na ostatni dzień poprzedniego roku podatkowego. W
rezultacie do przychodów i kosztów podatkowych należy zaliczyć odpowiednio dodatnie oraz
ujemne różnice kursowe wynikające z ksiąg, a nie jedynie saldo dodatnich oraz ujemnych różnic
kursowych odpowiednio do przychodów bądź kosztów uzyskania przychodów. Przeciwne
stanowisko 100 wyraził Naczelnik Małopolskiego US, iż zasada łącznego ("stornowego") ujęcia
różnic kursowych po wybraniu bilansowej metody ustalania różnic kursowych jest możliwa w
przypadku, gdy wynika ona z dokumentacji opisującej stosowane zasady (politykę)
rachunkowości. Należy potwierdzić, iż różnice kursowe ustalone na podstawie przepisów o
rachunkowości stanowiące koszt lub przychód dla potrzeb bilansowych stanowią równocześnie
przychód lub koszt podatkowy, bez konieczności ich „weryfikacji” na podstawie przepisów art.
12 lub 15 ustawy z dnia 15 lutego 1992 r. W konsekwencji, występują wyłącznie dwa sposoby
ustalania różnic kursowych dla potrzeb podatku dochodowego od osób prawnych i nie ma, poza
tymi dwoma sposobami innego sposobu, który polegałby na ustaleniu w pierwszym etapie różnic
kursowych na podstawie przepisów o rachunkowości, a następnie weryfikacji tych różnic na
podstawie przepisów art. 12 lub art. 15 ustawy z dnia 15 lutego 1992 r. Tezą tą potwierdzają
również organy skarbowe 101. Zgodnie z interpretacją 102 Dyrektora IS w Poznaniu – „Powyższe
podatkowe uregulowania różnic kursowych sprowadzają się do zasady, iż podatnicy, którzy
wybrali rachunkową metodę ustalania różnic kursowych, w sposób konsekwentny zaliczają
odpowiednio do przychodów lub kosztów ich uzyskania ujęte w księgach rachunkowych różnice
kursowe. Zatem rozwiązania wynikające z rachunkowości określają skutek w podatku
dochodowym związany z różnicami kursowymi. Zasada ta nie jest modyfikowana innymi
przepisami ustawy z dnia 15 lutego 1992 r.”. Jednakże, jedno ze stanowisk 103 doktryny
99
Przedmiotowe kwestie zostaną szczegółowo omówione w rozdziale dot. opodatkowania pochodnych
instrumentów finansowych.
100
Interpretacja indywidualna Naczelnika Małopolskiego Urzędu Skarbowego z 25 października 2007 r., PO2/423158/07/85595.
101
Interpretacja indywidualna Dyrektora IS w Warszawie z 29 stycznia 2008 r., 1401/PP-II/4210-7/07/EP.
102
Interpretacja indywidualna Dyrektora IS w Poznaniu z dnia 18 września 2008 r., ILPB3/423-380/08-2/HS.
103
W. Dmoch, Podatek dochodowy od osób prawnych. Komentarz, C.H. Beck, Wydanie 3, 2012.
57
wskazuje, że jeśli pewne różnice kursowe określone na podstawie przepisów o rachunkowości
nie wpływają na ustalenie wyniku finansowego (bilansowego) podatnika, to w konsekwencji nie
mogą one również stanowić przychodu podatkowego lub kosztu uzyskania przychodu.
Należy przyjąć, iż wartości wyceny wynikające ze zmiany kursów walut, które powstają
przy wycenie do wartości godziwej aktywów finansowych zaliczonych do kategorii dostępnych
do sprzedaży (tj. niestanowiących pozycji pieniężnych), nie mogą być zaliczane do przychodów
lub kosztów w podatku dochodowym od osób prawnych. Stosując Międzynarodowe Standardy
Rachunkowości, w momencie wyceny tych aktywów, konsekwencje tej wyceny (w tym skutki
wyceny wynikające z tytułu zmiany kursów walut):
-
nie są rozpoznawane jako różnice kursowe,
-
nie są rozpoznawane poprzez rachunek zysków i strat – są wykazywane przez kapitały
własne.
Należy zgodzić się z tezą 104, iż wybierając bilansową metodę różnic kursowych dla celów
podatkowych, podatnik zobowiązany jest zaliczyć w rachunek podatkowy tylko te różnice
kursowe, które wpływają na koszty lub przychody bilansowe. W konsekwencji, różnice kursowe
wynikające z wyceny bilansowej odnoszone na kapitały własne nie wpłyną na podstawę
opodatkowania podatkiem dochodowym. Potwierdza to również jedna z interpretacji
indywidualnych 105: „(…) na dzień wyceny aktywów finansowych dostępnych do sprzedaży skutki
wyceny nie są ujmowane w księgach rachunkowych jako koszt/przychód, skutki tej wyceny nie
powinny być również uznawane na ten dzień za koszt/przychód podatkowy. (...)”
Wycena na dzień bilansowy transakcji w walucie obcej
Zagadnienia związane z wyceną i prezentacją w sprawozdaniu finansowym operacji w
walucie obcej są zaprezentowane w art. 30 oraz 51 ust. 2 ustawy z dnia 29 września 1994 r.
Należy wskazać, iż skutki finansowe transakcji w walucie obcej, w tym m.in. występujące
różnice kursowe mają wpływ na sytuację finansową jednostki sprawozdawczej w zależności od
charakteru danej transakcji i przyjętych zasad rachunkowości. Należy podkreślić, iż zagadnienia
dot. kalkulacji oraz sposobów prezentacji różnic kursowych nie mają zastosowania do transakcji
związanych z zabezpieczeniem pozycji w walucie obcej – tj. rachunkowością zabezpieczeń, jak
również do rachunkowości instytucji finansowych (banków, zakładów ubezpieczeniowych,
104
105
W. Dmoch, Podatek dochodowy od osób prawnych. Komentarz, C.H. Beck, Wydanie 3, 2012.
Interpretacja indywidualna Dyrektora IS w Poznaniu z dnia 19 września 2008 r., ILPB3/423-388/08-3/HS.
58
funduszy inwestycyjnych) – zgodnie z art. 35a ust. 4 106 ustawy z dnia 29 września 1994 r.
Międzynarodowe Standardy Rachunkowości poruszają również zagadnienia prezentacji i
wyceny transakcji walutowych tj. MSR 21 – Skutki zmian kursów walut obcych oraz MSR 39 Instrumenty finansowe: ujmowanie i wycena. Od dnia 1 stycznia 2015 roku wejdzie w życie
MSSF 9, który zastąpi MSR 39 w zakresie ujmowania i wyceny instrumentów. Kluczowe
zmiany będą dotyczyły klasyfikacji aktywów i zobowiązań finansowych.
Najważniejszym elementem rozróżniającym różnice kursowe na tle prawa bilansowego i
podatkowego jest uznanie, iż dla celów podatkowy podatnicy powinni rozpoznawać tylko
różnice kursowe zrealizowane, podczas gdy zgodnie z postanowieniami ustawy o
rachunkowości, jednostka powinna prezentować w sprawozdaniu finansowym zarówno różnice
kursowe zrealizowane, jak również naliczone. W konsekwencji, różnice kursowe z wyceny będę
wpływały na pozycje bilansowe, a dodatkowo w przypadku wyboru przez podatników tzw.
bilansowej metody kalkulacji różnic kursowych dla celów podatkowych, określone rodzaje
naliczonych różnic kursowych z wyceny będę korygowały odpowiednio przychody lub koszty
podatkowe.
Wycena transakcji w walucie obcej
Nie rzadziej niż na dzień bilansowy wycenie podlegają wyrażone w walutach obcych:
-
składniki aktywów 107 i pasywów - po obowiązującym na ten dzień średnim kursie
ogłoszonym dla danej waluty przez NBP,
-
gotówkę znajdującą się w jednostkach prowadzących kupno i sprzedaż walut obcych - po
kursie, po którym nastąpił jej zakup, jednak w wysokości nie wyższej od średniego kursu
ogłoszonego na dzień wyceny dla danej waluty przez NBP.
Zgodnie z art. 30 ust. 2 ustawy z dnia 29 września 1994 r., operacje gospodarcze
wyrażone w walutach obcych ujmuje się w księgach rachunkowych na dzień ich
przeprowadzenia w przypadku sprzedaży lub kupna walut oraz zapłaty należności lub
zobowiązań odpowiednio po kursie faktycznie zastosowanym w tym dniu, wynikającym z
charakteru operacji. Jednakże, w przypadku zapłaty należności lub zobowiązań, jeżeli nie jest
zasadne zastosowanie kursu sprzedaży lub kupna walut, powinien być stosowany kurs średni
106
Art. 35a ustawy z dnia 29 września 1994 r.
4. Jeżeli warunki, o których mowa w ust. 3, zostały spełnione, to przy wycenie zabezpieczanych aktywów lub
pasywów uwzględnia się wartość nabytych dla ich zabezpieczenia instrumentów finansowych oraz zmiany ich
wartości.
107
Z wyłączeniem udziałów w jednostkach podporządkowanych wycenianych metodą praw własności.
59
ogłoszonym dla danej waluty przez NBP z dnia poprzedzającego ten dzień transakcji.
Ostatecznie, w przypadku pozostałych operacji, jednostka powinna stosować do wyceny kurs
średni ogłoszonym dla danej waluty przez NBP z dnia poprzedzającego ten dzień transakcji.
Jeżeli aktywa i pasywa są wyrażone w walutach, dla których NBP nie ogłasza kursu, to kurs tych
walut określa się w relacji do wskazanej przez jednostkę waluty odniesienia, której kurs jest
ogłaszany przez NBP. W konsekwencji, średni kurs NBP z dnia poprzedniego należy zastosować
m.in. do operacji wyceny bilansowej, w wyniku której zarachowaniu podlega należność lub
zobowiązanie (przychód lub koszt). Ostateczne rozliczenie należności oraz zobowiązań nastąpi
według faktycznego kursu realizacji transakcji – tj. co do zasady - kursu sprzedaży albo kupna
waluty transakcyjnej stosowanej przez instytucję finansową. Natomiast, kurs średni NBP z dnia
poprzedniego należy także stosować do wyceny wpływu waluty na rachunek dewizowy
jednostki oraz do wyceny rozchodu waluty z takiegoż rachunku.
Prezentacja różnic kursowych w sprawozdaniu finansowym
Prawo bilansowe nakazuje, aby jednostka prezentowała zarówno różnice kursowe
zrealizowane oraz naliczone na dzień bilansowy, jako odpowiednio przychody lub koszty okresu
sprawozdawczego, w jakich te różnice kursowe powstały. Wyjątki od tej zasady dotyczą różnic
kursowych w zakresie inwestycji długoterminowych wyrażonych w walutach obcych, powstałe
na dzień ich wyceny. Natomiast różnice kursowe dotyczące pozostałych aktywów i pasywów
wyrażonych w walutach obcych, powstałe na dzień ich wyceny oraz przy zapłacie należności i
zobowiązań w walutach obcych, jak również sprzedaży walut, zalicza się odpowiednio do
przychodów lub kosztów finansowych. Na zasadzie wyjątku, w uzasadnionych przypadkach
powstające różnice kursowe mogą być zaliczone do kosztu wytworzenia produktów lub ceny
nabycia towarów, a także ceny nabycia lub kosztu wytworzenia środków trwałych, środków
trwałych w budowie lub wartości niematerialnych i prawnych. Mając na uwadze regulacje
ustawy o podatku dochodowym od osób prawnych, prezentacja w rachunku zysków i strat
niezrealizowanych ujemnych różnic kursowych może spowodować potrzebę ujawniania
aktywów z tytułu odroczonego podatku dochodowego. Kluczowym zagadnieniem dla określenia
konsekwencji podatkowych z tytułu zawartych pochodnych instrumentów finansowych, w
przypadku wyboru bilansowej metody kalkulacji różnic kursowych, jest rozstrzygnięcie czy
powstają różnice kursowe z wyceny walutowych instrumentów finansowych 108.
108
Przedmiotowa kwestia została omówiona w części dotyczącej wyceny oraz opodatkowania instrumentów
finansowych.
60
4.
Charakter prawny pochodnych instrumentów finansowych mający wpływ na
sposób opodatkowania w podatku dochodowym od osób prawnych
4.1.
Pojęcie
instrumentu
finansowego
i
papieru
wartościowego
w
ujęciu
materialnoprawnym i historycznym
Jednym z podstawowych pojęć funkcjonujących na rynku kapitałowym w sferze
materialnoprawnej jest pojęcie papieru wartościowego 109. Pojęcie to istnieje równolegle w chwili
obecnej z pojęciem instrumentu finansowego. Kluczowe znaczenie w zakresie zmiany
terminologicznej na rynku kapitałowym miała nowelizacja ustawy z dnia 21 sierpnia 1997 r.
dokonana w dniu 12 marca 2004 r. Celem nowelizacji było implementowanie zmian
zapewniających zgodność przepisów ustawy z dnia 21 sierpnia 1997 r. z prawem
wspólnotowym. Wprowadzone zmiany, które na pierwszy rzut oka wydawały się rewolucyjne,
wprowadzały trzy krzyżujące się zakresowo definicje – papieru wartościowego, instrumentu
finansowego i instrumentu rynku pieniężnego 110. Można również wskazać na kształtowanie się
nowego pojęcia maklerskich instrumentów finansowych, wprowadzone faktycznie w nowelizacji
ustawy z dnia 21 sierpnia 1997 r., a w sensie formalnym dopiero w zapisach ustawy z dnia 29
maja 2005 r.
Można
wyodrębnić
następujące
etapy
kształtowania
się
koncepcji
papierów
wartościowych 111:
1)
etap definicji klasycznej zawierający założenie zobowiązująco-rozporządzającego
charakteru umowy przenoszącej prawa z papiery wartościowego;
2)
etap otwartej definicji papieru wartościowego - etap ten charakteryzował się założeniem
związania
skutku
rozporządzającego
umowy
przenoszącej
prawa
z
papieru
wartościowego z odpowiednim zapisem na rachunku papierów wartościowych;
3)
etap wprowadzenia do siatki pojęciowej prawa rynku kapitałowego instytucji
instrumentów finansowych;
4)
etap określenia nowej definicji zagadnienia instrumentów finansowych w ustawie o
obrocie instrumentami finansowymi.
Klasyczne ujęcie definicyjne papieru wartościowego to okres, w którym w systemie
109
A. Chłopecki, Prawo papierów wartościowych, prof. dr hab. A. Szumański (red.), C.H. Beck, Warszawa 2006, s.
818.
110
Dz.U. UE L 2003.345.64.
111
A. Szumański, Prawo papierów wartościowych, C.H. Beck, 2006, s. 829.
61
prawnym brak było ścisłej definicji samego papieru wartościowego, podczas gdy istniała
ramowa definicja dokumentowych papierów wartościowych oraz definicja papierów
wartościowych emitowanych w serii 112. Etap ten miał miejsce w latach od 1991 do 1994 r., w
których to powstały ramy funkcjonowania rynku kapitałowego. Zgodnie z art. 5 § 5 ustawy z
dnia 21 sierpnia 1997 r. obowiązującym od 1991 r., powstał system zdematerializowanego
obrotu papierami wartościowymi wyłączając wymogi, co do zasady, wydawania samego
dokumentu. System ten zaczął funkcjonować pomimo braku formalnych podstaw do uznania, że
papier wartościowy może nie mieć postaci materialnej. Konsekwencją takiej konstrukcji było
wadliwe funkcjonowanie instytucji odcinka zbiorczego 113 oraz innych „zastępczych” papierów
wartościowych. Zbycie prawa z papieru wartościowego opierało się na konstrukcji rachunku
papierów wartościowych - analogicznie jak w świetle art. 7 ustawy z dnia 21 sierpnia 1997 r.
Zgodnie z ówczesnymi przepisami skutek rozporządzający w zakresie zbycia praw następował
formalnie z mocy samej umowy określonej na rynku regulowanym, przeciwnie do bieżącej
koncepcji wystąpienia skutku rozporządzającego w momencie zapisu na rachunku papierów
wartościowych.
Drugi etap odnoszący się do otwartej definicji papieru wartościowego wprowadzał
klasyczny system ewidencyjny tych papierów - system ang. book-entry. System charakteryzował
się infrastrukturą rozrachunkową oraz dawał możliwość rozliczania wszystkich instrumentów
rynku kapitałowego. Jednakże, ówczesna koncepcja ustawodawcy była w znaczącej części
niekonsekwentna m.in. w zakresie instrumentów pochodnych - praw pochodnych (opcji i
transakcji terminowych). Zgodnie z art. 97 ustawy z dnia 21 sierpnia 1997 r., prawa pochodne
odnosiły się do instrumentów bazowych niebędących papierami wartościowymi. Wada
konstrukcji ustawodawcy sprowadzała się do faktu, iż prawa pochodne wystawione na „niepapiery wartościowe” nie mogły być uznane za papiery wartościowe np. transakcje terminowe
typu futures na waluty lub stopy procentowe nie były uznawane za papiery wartościowe. W
konsekwencji, status prawny derywatów był niejasny. Z jednej strony prawa pochodne były
częścią rynku kapitałowego jak papiery wartościowe (od strony technicznej) - tj. podlegały
zapisaniu na rachunkach, były przedmiotem obrotu, podlegały pod analogiczny system
zabezpieczeń i rozliczeń, podczas gdy z drugiej strony nie było podstaw prawnych uznania ich
za papiery wartościowe. Praktyka obrotu regulowanego sugerowała jednak, iż zapisy na
rachunkach były konstytutywnym elementem do przenoszenia tych praw. Rozbieżności w tym
112
Art. 2 pkt 1 i 3 ustawy z dnia 22 marca 1991 r. – Prawo o publicznym obrocie papierami wartościowymi i
funduszach powierniczych, tekst jedn.: Dz.U. z 1994 r. Nr 58, poz. 239 ze zm.
113
Uchylone rozporządzenie RM z dnia 18 kwietnia 1995 r. w sprawie zasad działania Krajowego Depozytu
Papierów Wartościowych, Dz.U. Nr 56, poz. 293.
62
zakresie zostały wyeliminowane w roku 2004 na skutek wejścia w życie nowelizacji ustawy z
dnia 21 sierpnia 1997 r.
Trzeci etap kształtowania się koncepcji papierów wartościowych wprowadził do
polskiego systemu prawnego nowe pojęcie instrumentu finansowego. Definicja papieru
wartościowego w ustawie z dnia 21 sierpnia 1997 r. otrzymała charakter autonomiczny. W
konsekwencji, instytucja spełniająca definicję papieru wartościowego na podstawie ustawy z
dnia 21 sierpnia 1997 r. mogła nie być uznana za takowy papier wartościowy poza systemem
publicznego obrotu papierami wartościowymi.
F. Zoll uznał, iż w przypadku gdy dany przedmiot obrotu prawnego jest papierem
wartościowym w rozumieniu ustawy z dnia 21 sierpnia 1997 r., to nie musi być on papierem
wartościowym w rozumieniu prawa prywatnego.
Teza o autonomiczności definicji papieru wartościowego w ustawie z dnia 21 sierpnia
1997 r. nie miała swych podstaw wprost w art. 3 ust. 3 i 4 - wynikała ona z wykładni systemowej
oraz funkcjonalnej norm ustawy z dnia 21 sierpnia 1997 r., jak również innych norm
odnoszących się do papierów wartościowych. W konsekwencji, ustalenie prawa o treści zbieżnej
zakresowi art. 3 ust. 2 ustawy z dnia 21 sierpnia 1997 r. w ramach obroty prywatnego, nie
dawało podstaw do uznania go za papier wartościowy. Zgodnie z tezą A. Szumańskiego 114,
pogląd ten jest aktualny w stanie prawnym na tle ustawy o obrocie instrumentami finansowymi.
Zgodnie z przepisami ustawy z dnia 21 sierpnia 1997 r., istniejąca definicja papierów
wartościowych nie wskazywała wprost, iż ma jedynie zastosowanie do niniejszej ustawy.
Powstała wątpliwość, czy ma charakter uniwersalny. Przyjęcie takiej koncepcji pozostawałoby w
sprzeczności z innymi przepisami szczególnymi, to m.in. z KSH. Zgodnie z przepisami prawa
handlowego, akcja będąca dokumentem uznanym za papierem wartościowym stanowi zespół
praw i obowiązków jego posiadacza. W tym kontekście - papierem wartościowym był pełen
zakres praw oraz obowiązków, a nie wyszczególnione jedno prawo. Argumentem przeciwnym
był zapis art. 333 KSH w zakresie niepodzielności samej akcji.
Pomijając wątpliwość w zakresie ewentualnej możliwości niezależnego obrotu
poszczególnym prawem wydzielonym z wiązki praw (papieru wartościowego), to przepisy KSH
wskazywały wprost, iż papierem wartościowym jest wiązka praw, a nie wydzielona z niej część.
Przeciwnie w tym zakresie wskazywały przepisy ustawy z dnia 21 sierpnia 1997 r.
Doktryna 115 wskazuje, iż treść art. 3 ustawy z dnia 21 sierpnia 1997 r. definiująca papier
wartościowy miała charakter czterosegmentowy:
114
115
A. Szumański, Prawo papierów wartościowych, C.H. Beck, 2006.
A. Szumański, Prawo papierów wartościowych, C.H. Beck, 2006.
63
1)
normatywnie definiowane papiery wartościowe,
2)
prawa wydzielone z uprzednio zdefiniowanych papierów wartościowych, uznane w
świetle ustawy z dnia 21 sierpnia 1997 r. za odrębne papiery wartościowe,
3)
prawa pochodne – derywaty, oraz
4)
papiery wartościowe z otwartym instrumentem bazowym.
Zgodnie z art. art. 3 ust. 3 ustawy z dnia 21 sierpnia 1997 r., prawo pochodne było
definiowane jak prawo majątkowe, którego cena zależy bezpośrednio lub pośrednio od ceny
papierów wartościowych, a w szczególności kontrakt terminowy i opcja 116. Zgodnie z aktualnie
obowiązującą ustawą o obrocie instrumentami finansowymi, prawa pochodne 117 definiowane są
jako zbywalne prawa majątkowe, które powstają w wyniku emisji, inkorporujące uprawnienie do
nabycia lub objęcia papierów wartościowych lub które są wykonywane poprzez dokonanie
rozliczenia pieniężnego. Prawa pochodne 118 w obu regulacjach były kwalifikowane jako papiery
wartościowe. W przypadku, gdy prawo pochodne, jako papier wartościowy, było wystawione na
wierzytelność, nazywane było dłużnym papierem wartościowym. Dodatkowo, praw pochodne
(będące papierami wartościowymi) mogły być wystawione na inne prawa niż wierzytelności.
Przedstawiony podział papierów wartościowych ma swoją podstawę w art. 92116 KC, zgodnie z
którym przepisy działu II – Papiery Wartościowe (przepisy dotyczące dłużnych papierów
wartościowych) stosuje się odpowiednio do papierów wartościowych opiewających na prawa
inne niż wierzytelności. Jako przykład papierów wartościowych, nie wystawionych na
wierzytelności, można wskazać m.in. papiery wartościowe opiewające na prawa rzeczowe
(konosament) oraz papiery wartościowe korporacyjne (akcje). Należy podkreślić, iż prawo
pochodne, w przeciwieństwie do konosamentu, nie zależy od faktu, czy zobowiązany posiada
czy też nie instrument bazowy. W przypadku konosamentu wystawionego na rzecz ładunku,
który nie istnieje, uznaje się go za nieważny. Prawa pochodne są papierami wartościowymi,
które w sposób konstytutywny inkorporują wierzytelności. 119
Na tle art. 3 ust. 4 ustawy z dnia 21 sierpnia 1997 r., został stworzony nowy papier
wartościowy, którym było prawa majątkowe, jednakże inne niż klasyczny papier wartościowy
czy papier wartościowy w postaci prawa pochodnego. Warunkiem uznania tego prawa za papier
wartościowy było zarejestrowanie jego w depozycie papierów wartościowych. W konsekwencji,
116
Pojęcie „a w szczególności kontrakty terminowe i opcje” w założeniu miało posiadać charakter edukacyjny i
stanowić formę zabezpieczenia w zakresie zgodności prawa polskiego z dorobkiem UE. Nie ma wątpliwości, iż
kontrakty terminowe oraz opcje stanowiły główne prawa pochodne- A. Chłopecki, Instrumenty finansowe na rynku
kapitałowym, Przegląd Prawa Handlowego, Nr 7/2004 r., s. 15.
117
Art. 3 pkt. 1 lit. B ustawa z dnia 29 maja 2005 r.
118
Prawa pochodne należy odróżnić od pochodnych instrumentów finansowych.
119
A. Chłopecki, Opcje i transakcje terminowe.op.cit., s. 260.
64
ustawodawca dopuścił kreację nowych praw pochodnych, dla których instrumentem bazowym
nie były papiery wartościowe, a które zgodnie z przepisami ustawy z dnia 21 sierpnia 1997 r.
były zaliczane do kategorii papierów wartościowych 120. Jedynym ograniczeniem takiej
swobodnej kreacji była rejestracja takich praw w depozycie papierów wartościowych. Aktualne
zapisy ustawy o obrocie instrumentami finansowymi nie dają możliwości tworzenie takich
papierów wartościowych. Przedstawiciele doktryny wskazują, iż zgodnie z przepisami ustawy z
dnia 21 sierpnia 1997 r. oraz ustawy z dnia 29 maja 2005 r., wszystkie prawa pochodne były i są
kwalifikowane jako papiery wartościowe, to na gruncie prawa bilansowego (ustawy o
rachunkowości) prawa pochodne nie są uznawane za papiery wartościowe. Odrębna prezentacja
praw pochodnych w świetle ustawy z dnia 29 września 1994 r. wynika z faktu, iż instrument
pochodny cechuje „zawieszenie” statusu dłużnika (wierzyciela kontraktu) do momentu realizacji
kontraktu. Uznanie wszystkich instrumentów pochodnych za papiery wartościowe rodziłoby
wątpliwości w zakresie uznania prawa pochodnego jako składnika aktywów 121. Należy wskazać,
iż pojawiały się również tezy w zakresie uznania wszystkich praw pochodnych, w obrocie
publicznym oraz poza takim obrotem, za papiery wartościowe 122.
4.2.
Pochodny instrument finansowy a papier wartościowy
Definicja instrumentów finansowych z ustawy z dnia 29 maja 2005 r. obejmuje w
szczególności instrumenty pochodne 123: opcje, kontrakty terminowe, swapy, umowy forward
oraz inne instrumenty pochodne, które spełniają warunki określone w art. 2 ust. 1 pkt 2 lit. c-f
oraz i ustawy o obrocie instrumentami finansowymi. Definiuje instrumentów pochodnych jest
definicją legalną, wprowadzona na potrzeby tej konkretnej ustawy oraz nie ma uniwersalnego
charakteru. Ustawa o funduszach inwestycyjnych wskazuje własną definicję instrumentów
pochodnych. Zgodnie z art. 2 pkt 18 Ustawy z dnia 27 maja 2004 r., za instrumenty pochodne
należy uznać „prawa majątkowe, których cena rynkowa zależy bezpośrednio lub pośrednio od
ceny lub wartości papierów wartościowych, o których mowa w art. 3 pkt 1 lit. a ustawy z dnia 29
maja 2005 r., oraz inne prawa majątkowe, których cena rynkowa bezpośrednio lub pośrednio
zależy od kształtowania się ceny rynkowej walut obcych lub od zmiany wysokości stóp
procentowych”. Dodatkowo, ustawa z dnia 27 maja 2004 r. w art. 2 pkt 19 posługuje się
120
T. Nieborak, Pochodne instrumenty pochodne., op.cit., s. 213.
T. Nieborak, Pochodne instrumenty finansowe w ustawodawstwie polskim, Państwo i Prawo, Nr 1/2003 r., s. 60.
122
Sz. Ciarkowski, Prawa pochodne jako papiery wartościowe, Prawo Papierów Wartościowych, Nr 4/2001 r., s. 1213.
123
M. Wierzbowski, L. Sobolewski, P. Wajda, Ustawa o obrocie instrumentami finansowymi. Komentarz , 2012.
121
65
pojęciem niewystandaryzowanych instrumentów pochodnych definiowanym jako „instrumenty
pochodne, które są przedmiotem obrotu poza rynkiem zorganizowanym, a ich treść jest lub może
być przedmiotem negocjacji między stronami”.
Zgodnie z art. 3 pkt 28a 124 ustawy z dnia 29 maja 2005 r. przez instrumenty pochodne
„rozumie się (…) opcje, kontrakty terminowe, swapy, umowy forward oraz inne prawa
majątkowe, których cena zależy bezpośrednio lub pośrednio od ceny lub wartości instrumentów
finansowych, walut, stóp procentowych, rentowności, indeksów finansowych, wskaźników
finansowych, towarów, zmian klimatycznych, stawek frachtowych, poziomów emisji, stawek
inflacji lub innych oficjalnych danych statystycznych, a także innych aktywów, praw,
zobowiązań, indeksów lub wskaźników (instrumentów bazowych) oraz instrumenty pochodne
dotyczące przenoszenia ryzyka kredytowego”.
Dla celów podatkowych, zgodnie z przepisami ustawy o podatku dochodowym od osób
fizycznych - art. 5a pkt 13 - pojęcie pochodnych instrumentów finansowych dotyczy
instrumentów finansowych, o których mowa w art. 2 ust. 1 pkt 2 ustawy z dnia 29 lipca 2005 r. o
obrocie instrumentami finansowymi. W konsekwencji, w świetle tej ustawy, instrumentami
pochodnymi są instrumenty finansowe niebędące papierami wartościowymi. Dodatkowo,
zgodnie art. 5a pkt 11 ustawy z dnia 26 lipca 1991 r., jako papiery wartościowe w rozumieniu tej
ustawy należy uznać papiery wartościowe, o których mowa w art. 3 pkt 1 ustawy z dnia 29 maja
2005 r. Odmienną definicję pochodnych instrumentów finansowych wskazuje ustawa o podatku
dochodowym od osób prawnych. Zgodnie z art. 16 ust. 1b ustawy z dnia 15 lutego 1992 r., za
pochodny instrument finansowy uznaje się „prawa majątkowe, których cena zależy bezpośrednio
lub pośrednio od ceny towarów, walut obcych, waluty polskiej, złota dewizowego, platyny
dewizowej lub papierów wartościowych, albo od wysokości stóp procentowych lub indeksów, a
w szczególności opcje i kontrakty terminowe”.
Ustawa o obrocie instrumentami finansowymi nie definiuje pojęć cząstkowych użytych w
definicji instrumentów pochodnych z art. 3 pkt 28a ustawy z dnia 29 maja 2005 r. oraz w
definicji instrumentów finansowych z art. 2 ust. 1 ustawy z dnia 29 maja 2005 r. W
konsekwencji brak jest ustawowych określeń opcji, kontraktów terminowych, kontraktów swap
czy forward. Uprzednio, definicje tych derywatów znajdowały się w nieobowiązującym już
zarządzeniu 125 Przewodniczącego Komisji Papierów Wartościowych z dnia 10 lutego 1997 r. W
124
Dodanym przez art. 1 pkt 2 lit. f ustawy z dnia 4 września 2008 r., Dz.U. z 2009 r. Nr 165, poz. 1316
zmieniającej ustawę o obrocie instrumentami finansowymi z dnia 21 października 2009 r.
125
Zarządzenie Przewodniczącego Komisji Papierów Wartościowych z dnia 10 lutego 1997 r. w sprawie trybu i
warunków wprowadzania do publicznego obrotu szczególnych praw z papierów wartościowych (opcji i transakcji
terminowych) wydanym na podstawie art. 49 § 3 Prawa o publicznym obrocie instrumentami finansowymi z 1991 r.
66
konsekwencji, z uwagi na brak definicji legalnych tych kontraktów, przyjmuje się, że terminom
tym należy przypisywać takie znaczenie, jakie jest im nadawane na rynkach finansowych.
Na tle aktualnie obowiązujących przepisów, pojęcie „instrumentów pochodnych” oraz
„praw pochodnych” nie są tożsame oraz nie mogą być używane zamiennie. Pojęcie
instrumentów pochodnych 126 ma szerszy zakres przedmiotowy i obejmuje prawa pochodne 127 w
rozumieniu ustawy z dnia 29 maja 2005 r. Definicja praw pochodnych na gruncie ustawy z dnia
29 maja 2005 r. obejmuje tylko instrumenty emisyjne o charakterze „wystandaryzowanym”. W
konsekwencji, poza pojęciem praw pochodnych jest szereg instrumentów, które były uprzednio
zaliczane do praw pochodnych na gruncie ustawy z dnia 21 sierpnia 1997 r. Zgodnie z tezą 128 L.
Sobolewskiego „definicja ta odbiega od konwencji przyjmowanej w języku finansowym i
prawniczym”. W literaturze wskazano postulat de lege ferenda, zgodnie z którym, zakresem
praw pochodnych należy nie obejmować ustawowo wyodrębnionej kategorii papierów
wartościowych, ale zarezerwować je dla pewnej grupy instrumentów finansowych, w której
zakresie powinny mieścić się wszelkie: opcje, transakcje terminowe. Pojęcie praw pochodnych
powinno odnosić się do instrumentów, niezależnie od rodzaju instrumentu bazowego na jaki
zostały wystawione 129. Zgodnie z tezą S. Soroczyńskiego, J. Stachowicza 130, instrumenty
pochodne mają charakter praw majątkowych, podczas gdy w literaturze ekonomicznej jako
prawa pochodne uznawane są derywaty finansowe.
Kategoria instrumentów pochodnych na tle ustawy z dnia 29 maja 2005 r. obejmuje
swym
zakresem
przedmiotowym
cztery
podstawowe
rodzaje
derywatów 131:
umowy
przedterminowe (forward), umowy na czas przyszły (futures), umowy zamiany (swap), umowy
opcji (options) 132.
Pod względem cywilnoprawnym, derywaty uzależniają wartość świadczenia od wartości
instrumentu bazowego. W literaturze przedmiotu 133, zobowiązania z instrumentów pochodnych
126
Art. 3 pkt 28a ustawy z dnia 29 maja 2005 r.
Art. 3 pkt 1 lit. b ustawy z dnia 29 maja 2005 r.
128
M. Wierzbowski, L. Sobolewski, P. Wajda, Ustawa o obrocie instrumentami finansowymi. Komentarz , 2012.
129
A. Chłopecki, A. Szumański (red.), Prawo papierów wartościowych, 2006, s. 842.
130
S. Soroczyński, J. Stachowicz, Kontrakty futures i opcje. Zabezpieczenie ryzyka stopy procentowej i ryzyka
walutowego za pomocą transakcji nierzeczywistych futures i options wraz z aktami prawnymi, Kraków 1994; K.
Biernacki, Kontrakt forward czy opcja - podatkowe konsekwencje zabezpieczania zobowiązań walutowych, Prawo i
Podatki 2009, Nr 1, s. 8-11.
131
A. Świderski, Pochodne oraz strukturyzowane instrumenty finansowe – „sprawcy” czy „ofiary” ostatniego
kryzysu finansowego?, E. Fojcik-Mastalska, E. Rutkowska-Tomaszewska (red.), Bezpieczeństwo rynku
finansowego, Wrocław 2010, s. 107.
132
Szerzej: A. Sopoćko, Rynkowe instrumenty finansowe, Warszawa 2005; J. C. Hull, Options, Futures, and Other
Derivatives, New Jersey 2009 oraz R. L. McDonald, Derivatives Markets, Boston 2005.
133
J. T. Miller, Opcje walutowe jako gra i zakład wzajemny, PPH 1998, Nr 7, s. 38; S. Ciarkowski, Prawa pochodne
jako papiery wartościowe, s. 13.
127
67
bywają uznawane za zobowiązania z gry lub zakładu. Nie dotyczy to instrumentów w ramach
obrotu regulowanego zgodnie z art. 19 ustawy z dnia 29 maja 2005 r. W świetle aktualnych
przepisów ustawy z dnia 29 maja 2005 r., instrumentami bazowymi mogą być zarówno papiery
wartościowe (prawa pochodne), jak również inne zmienne – wtedy zaliczane są do kategorii
instrumentów finansowych – opcje i transakcje terminowe niebędące papierami wartościowymi).
W literaturze finansowej 134, za instrumenty pochodne uważa się „produkty finansowe”, których
wartość jest określana na podstawie wartości innych aktywów, takich jak papiery wartościowe,
waluty, towary lub na podstawie wysokości indeksów ekonomicznych. Istnieją również
konstrukcje (zbiory) instrumentów pochodnych takie jak: calls, puts, floors, loof-backs, spreads,
swaps, swaptions i tym podobne, które są zbudowane z dwóch podstawowych elementów:
kontraktów forward oraz opcji 135. Instrumenty pochodne można podzielić ze względu na ich
charakter tj. na instrumenty warunkowe: opcje i warranty oraz bezwarunkowe: kontrakty
forward oraz futures 136. Występowała już teza w literaturze wskazująca podział instrumentów
pochodnych w oparciu o kryterium instrumentu bazowego na „abstrakcyjne instrumenty
pochodne”, w przypadku których instrumentem bazowym jest instrument nieistniejący w sensie
„realnym” na rynku (np. transakcje terminowe na indeks giełdowy) oraz rzeczywiste instrumenty
pochodne, których wartość zależy od cen lub wartości rzeczy, praw majątkowych lub energii.
Stoję na stanowisku, i mianem abstrakcyjnych / nierzeczywistych instrumentów pochodnych
powinny być określane kontrakty, które nie są rozliczane poprzez dostawę instrumentu
bazowego (niezależnie od rodzaju instrumentu bazowego – indeks giełdowy czy papier
wartościowy). Oczywiście istnieją instrumenty pochodne, które mają charakter tylko
nierzeczywisty – podlegają tylko rozliczeniu pieniężnemu np. instrumenty oparte na stopie
procentowej lub indeksie giełdowym. Instrumenty rzeczywiste, to te które podlegają rozliczeniu
poprzez fizyczną dostawę instrumentu bazowego np. waluty.
2.4.
Zasada numerus clausus papierów wartościowych na tle pochodnych instrumenty
finansowych - podsumowanie
Starając się określić konsekwencje podatkowe transakcji z udziałem pochodnych
instrumentów pochodnych, mając na uwadze ich znaczącą różnorodność, powstaje wątpliwość w
zakresie kwalifikacji prawnej poszczególnych derywatów. Należy wskazać, iż między innymi w
134
C. Brown, How to recognize a derivative, International Financial Law Review 1995, Nr 5, s. 28-29.
G. Ferrarini, Prudential Regulation of Banks and Securities Firm, London 1995, s. 158.
136
M. Łyszczak, Prawne otoczenie rynku kapitałowego, Warszawa 1997, s. 88.
135
68
zakresie podatku dochodowego od osób fizycznych, prawna kwalifikacja derywatu jako papieru
wartościowego będzie determinowała odrębne konsekwencje podatkowe, inne niż w przypadku
zaliczenia pochodnego instrumentu finansowego do kategorii praw majątkowych niebędących
papierami wartościowymi.
Przytaczając jedną z definicji prawnych pochodnego instrumentu finansowego
wypracowaną przez L. Sobolewskiego 137, na tle już nieobowiązującej już ustawy o publicznym
obrocie papierami wartościowymi 138 „instrument pochodny jest konstrukcją opartą na
uzależnieniu treści pewnego prawa podmiotowego od wartości określonych dóbr będących
przedmiotem obrotu cywilnoprawnego albo określonych wskaźników ekonomicznych opisujących
wartość dóbr będących w obrocie. Dobra te lub wskaźniki w kontekście instrumentów
pochodnych zwane są instrumentami bazowymi.”
Pochodny instrument finansowy przedstawiany jest jako rodzaj „umowy finansowej”
między dwiema stronami, zakładającej rozliczenie w formie płatności zależnych od wartości
(sposobu zachowania się) przyjętego czynnika bazowego 139. Czynnik ten nazywany jest
instrumentem bazowym lub instrumentem podstawowym 140 – ang. underlying instrument.
Instrumentem bazowym, a więc czynnikiem od którego zależy wartość instrumentu pochodnego,
mogą być: akcje, obligacje, metale szlachetne, cena płodów rolnych, wartość (wysokość)
wskaźników ekonomicznych tj. indeksy giełdowe lub stopy procentowe. W konsekwencji,
warunkiem niezbędnym do określenia pochodnego instrumentu jest wskazanie instrumentu
bazowego, którego zmiany wartości będą bezpośrednio wpływały (ang. derive) na wartość
derywatu 141.
Derywat jest z prawnego punktu widzenia prawem majątkowym (bytem abstrakcyjnym),
będący elementem czynności cywilnoprawnej – umowy pochodnego instrumentu finansowego.
Wartość derywatu jest „pochodną” oceny wartości instrumentu bazowego, na który jest
wystawiony. Pochodny instrument finansowy „sam w sobie” nie posiada wartości ekonomicznej.
Pochodne instrumenty finansowe stanowią więc modyfikację pierwotnych instrumentów
finansowych, jak również innych instrumentów. Z teoretycznego punku widzenia, mogą więc
przyjmować różna formę prawną np. papieru wartościowego – gdy instrumentem bazowym jest
137
Sobolewski L., Prawo o publicznym obrocie papierami wartościowymi. Komentarz, Wydawnictwo C.H. Beck,
Warszawa 1999, s. 142.
138
Ustawa z dnia 21 sierpnia 1997 r. prawo o publicznym obrocie papierami wartościowymi, Dz. U. z 2005 r., Nr
111, poz. 937.
139
Jajuga K., Kuziak K., Markowski P., Inwestycje finansowe, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej im. Oskara
Langego we Wrocławiu, Wrocław 1997, s. 32.
140
Taylor F. Rynki i opcje walutowe, Oficyna Ekonomiczna, Kraków 2000, s. 188.
141
Drab M., Sowińska-Kobelak D., Papiery wartościowe i prawa pochodne, Fundacja Rozwoju Rachunkowości w
Polsce, Warszawa 2001, s. 113.
69
papier wartościowy, lub postać prawa majątkowego gdy wartością bazową jest np. indeks
giełdowy. Jako rodzaje pochodnych instrumentów finansowych (niebędących papierami
wartościowymi) można wyodrębnić
-
towarowe pochodne instrumenty finansowe – gdy instrumentem bazowym jest towar np.
ropa naftowa,
-
finansowe pochodne instrumenty finansowe – gdy instrumentem bazowym jest
instrument finansowy – np. waluta lub akcja.
Kwestią wątpliwą jest, czy przedmiotowe rozróżnienie jest dopuszczalne na tle bieżących
regulacji prawnych oraz czy jest ono relewantne z uwagi na przepisy podatkowe. Analizując
zagadnienie dotyczące kwalifikacji pochodnych instrumentów finansowych jako papierów
wartościowych czy też praw majątkowych, niebędących papierami wartościowymi, należy
wskazać na zasadę numerus clausus papierów wartościowych. Zasada ta sprowadza się do
twierdzenia, iż papierem wartościowym jest tylko i wyłącznie ten dokument, który został
wyraźnie uznany za papier wartościowy przez przepisy prawa. Odpowiednie postanowienia
ustawowe powinny wskazywać rodzaj papieru wartościowego, jego cech, funkcje oraz formę 142.
Należy jednak wskazać, iż część autorów podważało pogląd 143 w zakresie wyłączności
ustawowej do „tworzenia nowych” papierów wartościowych.
Badając zagadnienie klasyfikacji pochodnych instrumentów finansowych, należy
przytoczyć art. 3 ust. 3 ustawy z dnia 21 sierpnia 1997 r., zgodnie z którym papierami
wartościowymi były również inne prawa majątkowe, których cena zależała bezpośrednio lub
pośrednio od ceny papierów wartościowych - prawa pochodne.
W konsekwencji należało stwierdzić, iż prawa pochodne zostały podzielone na dwa
rodzaje, m.in.:
1)
prawa pochodne, których cena zależy bezpośrednio lub pośrednio od ceny papierów
wartościowych – np. opcje na akcje,
2)
prawa pochodne, których cena zależy bezpośrednio lub pośrednio od ceny innych
instrumentów bazowych („mierników”) nie będących papierami wartościowymi – np.
opcje na indeks giełdowy.
Rezultatem wskazanego podziału było określenie pochodnych instrumentów finansowych
będących papierami wartościowymi oraz pochodnych instrumentów finansowych będących
prawami majątkowymi nie dającymi się zakwalifikować jako papiery wartościowe.
142
R. Jaruga, M. Michalski, Papiery wartościowe w obrocie masowym, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne,
Warszawa 1997, s. 23.
143
A. Chłopecki, Czy w prawie polskim obowiązuje zasada numeruc clausus ., op.cit., s.31-41.
70
Zgodnie z aktualną definicją instrumentów finansowych obowiązująca na mocy art. 2
ustawy 144 z dnia 29 lipca 2005 o obrocie instrumentami finansowymi, należy stwierdzić, iż
instrumenty finansowe dzielą się na dwa rodzaje:
1)
instrumenty finansowe będące papierami wartościowymi, oraz
2)
instrumenty finansowe niebędące papierami wartościowymi.
Za niebędące papierami wartościowymi instrumenty finansowe uznaje się m.in.:
-
finansowe kontrakty terminowe oraz inne równoważne instrumenty finansowe rozliczane
pieniężnie, umowy forward dotyczące stóp procentowych, swapy akcyjne, swapy na
stopy procentowe, swapy walutowe,
-
opcje kupna lub sprzedaży instrumentów finansowych, opcje na stopy procentowe, opcje
walutowe, opcje na takie opcje, oraz inne równoważne instrumenty finansowe rozliczane
pieniężnie,
-
prawa majątkowe, których cena zależy bezpośrednio lub pośrednio od wartości
oznaczonych co do gatunku rzeczy, określonych rodzajów energii, mierników i limitów
wielkości produkcji lub emisji zanieczyszczeń (pochodne instrumenty towarowe),
-
inne instrumenty, jeżeli zostały dopuszczone do obrotu na rynku regulowanym na
terytorium państwa członkowskiego lub są przedmiotem ubiegania się o takie
dopuszczenie.
Dokonując analizy art. 2 ust. 1 w związku z art. 3 pkt 1 ustawy z dnia 29 maja 2005 r.
należy stwierdzić, iż pochodne instrumenty finansowe dzielą się na:
1)
prawa pochodne będące papierami wartościowymi – w przypadku gdy instrumentem
bazowym jest papier wartościowy (np. opcje na akcje), oraz
2)
prawa pochodne niebędące papierami wartościowymi – w przypadku gdy instrument
bazowy nie jest papier wartościowy (np. opcja na stopę procentową, forward walutowy).
Mając na uwadze konsekwencje podatkowe zawartych transakcji pochodnych
instrumentów finansowych, należy przeanalizować czy przepisy Kodeksu Cywilnego dotyczące
umowy przedwstępnej będą miały pośrednie zastosowanie do derywatów – w szczególności
rzeczywistych, rozliczanych poprzez fizyczną dostawę instrumentu bazowego. Problem
sprowadza się do stwierdzenia, czy w momencie zawarcia np. forwardu towarowego na stal
dojdzie do zawarcia umowy przedwstępnej na zakup instrumentu bazowego – tj. stali po
umówionej cenie w umówionym terminie, a w momencie realizacji forwardu dojdzie do
zawarcia umowy ostatecznej sprzedaży instrumentu bazowego? Ryzyko podatkowe dotyczy
144
Ustawa z dnia 29 lipca 2009 o obrocie instrumentami finansowymi (Dz.U. Nr 183, poz. 1538).
71
momentu realizacji derywatu w zakresie różnicy pomiędzy wartością rynkową instrumentu
bazowego na moment rozliczenia derywatu a ceną po jakiej jest rozliczany derywat? Pytanie
dotyczy czy nabywca derywatu nie dokonuje nabycia instrumentu bazowego po cenie
nierynkowej – np. ryzyko częściowo nieodpłatnego nabycia rzeczy – art. 14 ustawy z dnia 15
lutego 1992 r.?
Zgodnie z art. 389 KC, przez umowę przedwstępną rozumie się umowę, przez którą
jedna ze stron lub obie zobowiązują się do zawarcia oznaczonej umowy. Umowa przedwstępna
powinna określać istotne postanowienia umowy przyrzeczonej. W przypadku, gdy umowa
przedwstępna czyni zadość wymaganiom, od których zależy ważność umowy przyrzeczonej, w
szczególności wymaganiom co do formy, strona uprawniona może dochodzić zawarcia umowy
przyrzeczonej. Według przedstawicieli doktryny, umowa opcji może być rozpatrywana jako 145:
umowa przedwstępna, umowa sprzedaży zawarta pod warunkiem zawieszającym, umowa
sprzedaży zawarta pod warunkiem rozwiązującym, umowa sprzedaży z prawem odstąpienia,
jako prawo do przyjęcia oferty o charakterze ciągłym, jako umowę wyposażającą posiadacza
opcji w uprawnienie prawno-kształtujące, którego realizacja wystarczy do nabycia albo zbycia
instrumentu bazowego, umowa ofertowa. Analizując problematykę prawno-podatkową związaną
z pochodnymi instrumentami finansowymi, wskazany podział pochodnych instrumentów
finansowych będzie miał fundamentalne znaczenia w zakresie konsekwencji podatkowych na tle
regulacji podatku dochodowego od osób fizycznych. To rozróżnienie będzie konstytuowało
odrębną podstawę prawną dotycząca transakcji na papierach wartościowych oraz transakcji,
przedmiotem których były prawa majątkowe niebędące papierami wartościowymi. Przytoczona
analiza w zakresie kwalifikacji pochodnych instrumentów finansowych jako papierów
wartościowych, ma na celu zobrazowanie podstawowych aspektów natury prawnej, które będą
wpływały na późniejsze konsekwencje podatkowe transakcji z udziałem tych derywatów 146.
2.6.
Kontrakty terminowe - forward
Kontrakt forward jest umową, której konstrukcja prawna jest analogiczna jak kontraktu
futures (transakcji terminowych) 147. Forward może być to umową z dostawą rzeczywistą
(faktyczną dostawą instrumentu bazowego) jak również z warunkiem rozliczenia pieniężnego.
Podstawową oraz praktycznie jedyną różnicą pomiędzy kontraktami forward i furutes jest to, że
145
A. Chłopecki, Opcje i transakcje terminowe. op.cit., s. 136.
Szerzej: A. Chłopeckiego – Opcje i transakcje terminowe. Zagadnienia prawne. Dom Wydawniczy ABC.
147
A. Chłopecki, Prawo papierów wartościowych, prof. dr hab. A. Szumański (red.), C.H. Beck, Warszawa 2006, s.
869.
146
72
warunki umowy forward są indywidualnie negocjowane, a w konsekwencji kontrakty forward
nie są przedmiotem obrotu na rynku regulowanym.
Analizując charakter prawny kontraktów terminowych, niezależnie od ich rodzaju tj.
kontraktu forward jako umowy przedterminowej lub kontraktu future – umowy na czas przyszły,
stanowią umowy dwustronnie zobowiązujące o charakterze konsensualnym, odpłatnym i
wzajemnym. Elementem wspólnym kontraktów terminowych jest fakt, iż na każdej ze stron
kontraktu ciąży zobowiązanie bezwarunkowe. W przypadku kontraktów rzeczywistych, podmiot
wystawiający kontrakt jest zobligowany do dostarczenia instrumentu bazowego, a druga strona
jest zobowiązana do odbioru instrumentu bazowego. W zakresie kontraktów nierzeczywistych,
każda ze stron jest zobowiązania do dokonania rozliczenia pieniężnego kontraktu.
Realizacja kontraktów rzeczywistych jest uznana w świetle przepisów KC za sprzedaż
określonej rzeczy, do której ma zastosowanie art. 535 KC. Sprzedaż ta odbywa się po określonej
cenie, w określonym terminie i miejscu wskazanym w kontrakcie. Odpowiednio, gdy
instrumentem bazowym kontraktu jest prawo majątkowe, to zgodnie z art. 555 KC w przypadku
sprzedaży praw należy stosować odpowiednio regulacje dotyczące sprzedaży rzeczy 148. Kontrakt
terminowy należy uznać za umowę o charakterze wzajemnym, gdzie świadczenie jednej ze stron
odpowiada świadczeniu wzajemnemu drugiej strony. Zgodnie z art. 488 KC, świadczenia będące
przedmiotem zobowiązań z umów wzajemnych powinny być, co do zasady, spełnione
jednocześnie. Powstaje pytanie – czy odroczenie terminu spełnienia świadczenia jednej ze stron
kontraktu terminowego pozbawia tej umowy charakteru umowy wzajemnej. Zgodnie z tezą A.
Chłopeckiego 149, określenie różnych terminów spełnienia świadczeń przy rozliczeniu
kontraktów rzeczywistych jest dopuszczalne, oraz nie pozbawia kontraktu cech umowy
sprzedaży w świetle KC. Należy wskazać, iż w przypadku kontraktów zawieranych na rynku
regulowanym, rozliczanych za pośrednictwem izby rozliczeniowej (np. kontrakty futures) nie
pozostawia wątpliwości fakt, iż kontrakt powiada cechy umowy sprzedaży. W świetle
dominującej tezy, iż izba rozrachunkowa nie jest stroną kontraktu, umowa sprzedaż instrumentu
bazowego zostaje zawarta bezpośrednio pomiędzy stronami. Zgodnie z drugą przeciwstawną
teza, izba rozrachunkowa jest stroną kontraktu, jednakże w konsekwencji są zawierana dwie
umowy sprzedaży, w których raz izba jest nabywcą instrumentu bazowego, a raz sprzedawcą
tego samego instrumentu bazowego na rzecz stron kontraktu 150.
148
A. Chłopecki, Opcje i transakcje terminowe. op.cit., s. 188 oraz A. Chłopecki, Opcje i transakcje terminowe w
prawie polskim, Glosa, Nr 6/1996 r. s. 3-4.
149
A. Chłopecki, Opcje i transakcje terminowe. op.cit., s. 188.
150
A. Chłopecki, Opcje i transakcje terminowe. op.cit., s. 189.
73
Odmiennie przedstawia się charakterystyka kontraktów nierzeczywistych, które nie
można uznać za umowy sprzedaży rzeczy czy praw. W przypadku kontraktów rozliczanych
pieniężnie, znaczenia nabiera podstawowa ekonomiczna cecha instrumentów pochodnych tj.
uzależnienie spełnienia świadczenia od zdarzenia przyszłego, niepewnego. Tym zdarzeniem
przyszłym jest wartości instrumentu bazowego na moment rozliczenia kontraktu, która to
wartość określi stronę kontraktu będącą zobowiązaną do dokonania płatności. Należy więc
uznać, iż nierzeczywiste kontrakty terminowe posiadają cechy umowy losowej, w której treść,
rozmiar świadczenia, a nawet samo jego istnienie są zależne od zaistnienia określonego
zdarzenia 151. Przedstawiciele doktryny wskazują na występowanie cech umowy gry oraz zakładu
w konstrukcji kontraktów nierzeczywistych 152.
Analizując dorobek doktryny dotyczący określenia charaktery prawnego kontraktów
terminowych, można przedstawić dwa sprzeczne ze sobą kierunki interpretacyjne. Zgodnie z
kierunkiem dominującym, przedmiotem kontraktów terminowych jest albo fizyczna dostawa
instrumentu bazowego albo rozliczenie w formie pieniężnej. Drugi kierunek interpretacyjny
wskazuje, iż przedmiotem kontraktów terminowych jest przejęcie przez jedną ze stron kontraktu
ryzyka zmiany wartości instrumentu bazowego w określonym terminie w przeszłości.
Przedstawiciele tego kierunku twierdzą, iż dostawa instrumentu bazowego lub świadczenie
pieniężne jest tylko skutkiem świadczenia podstawowego jakim jest przejęcie ryzyka 153. W
moim przekonaniu, przedmiotem kontraktów terminowych jest zakup instrumentu bazowego, a
faktyczna dostawa lub rozliczenie pieniężne stanowi tylko formę rozliczenia zawartego
kontraktu.
Kontrowersyjnym
zagadnieniem
pozostaje
charakter
(status)
stron
kontraktu
terminowego – która strona jest uprawnionym a która zobowiązanym. W momencie zawierania
kontraktów nierzeczywistych nie jest określone, która strona będzie wierzycielem a która
dłużnikiem. Konkretyzacja obowiązków stron następuje w momencie rozliczenia kontraktu, a
nie w momencie zawarcia. Istnienie i zakres obowiązków stron kontraktu zależy od
kształtowania się różnicy pomiędzy wartością umówioną a wartością rynkową instrumentu
bazowego na moment rozliczenia kontraktu. W doktrynie przyjmuje się, iż obie strony kontraktu
posiadają podwójny charakter: wierzyciela i dłużnika 154. Swoistego rodzaju „niepewność” co do
151
Cechy umowy losowej występują w umowach gry lub zakładu, w umowach ubezpieczenia.
A. Chłopecki, Opcje i transakcje terminowe. op.cit., s.189, A. Janiak, Charakter prawny kontraktów terminowych
i opcyjnych nierzeczywistych, Przegląd Prawa Handlowego, Wrzesień 2002 r., s. 33.
153
A. Powierża, Transakcja terminowa-charakter prawny, Glosa, Nr 6/1999 r., s. 10.
154
T. Nieborak, Pochodne instrumenty finansowe, op.cit., s. 196.
152
74
zakresu istnienia praw i obowiązków stron kontraktu w doktrynie łączy się z pojęciem
wierzytelności na okaziciela 155.
2.7.
Kontrakty terminowe - futures
Obok opcji, kontrakty terminowe są drugim typem pochodnym instrumentów
finansowych. Określane są łącznie mianem transakcji terminowych (financial futures).
Kontrakty terminowe mogą być zarówno rozliczane w sposób tzw. nierzeczywisty, tj. poprzez
rozliczenie pieniężne jak również w sposób rzeczywisty, tj. poprzez dostawę instrumentu
bazowego. Wszystkie kontrakty terminowe mają charakter umów zobowiązujących, pod
względem cywilnoprawnym 156. Należy jednak odróżnić, iż w przypadku kontraktów
rozliczanych pieniężnie w umowie występują określone cechy zakładów wzajemnych, podczas
gdy kontrakty rozliczane przez fizyczną dostawę zbliżają się do umów sprzedaży, w których
został odroczony w czasie moment spełnienia świadczenia. A. Powierża wskazuje, że
świadczeniem strony kontraktu terminowego jest przyjęcie ryzyka związanego ze zmianą ceny
instrumentu bazowego w określonym momencie w przyszłości. Autor ten wskazuje, iż
zobowiązanie z kontraktu terminowego nie jest zobowiązaniem pieniężnym, w konsekwencji nie
będziemy mieli w tego rodzaju umowach do czynienia ze świadczeniami pieniężnymi sensu
stricte. W tej koncepcji, świadczenie pieniężne jest / może być wynikiem wykonania
świadczenia podstawowego, którym jest zapewnienie ochrony przed fluktuacją wartości
instrumentu bazowego. A. Powierża uznaje kontrakt terminowy za umowę wzajemną, w której
dwie strony świadczą sobie nawzajem. Świadczenia stron polegałyby na przyjęciu ryzyka
zmiany wartości instrumentu bazowego oraz gotowości do wypłacenia określonej sumy
pieniężnej, będącej różnicą między ceną ustaloną w kontrakcie a ceną rynkową na moment
rozliczenia. Zmiana wartości instrumentu bazowego będzie wpływała na zmianę świadczenia
jednej ze stron na obowiązek zapłaty pieniędzy. Charakterystyka cywilnoprawna kontraktu
terminowego na gruncie KC, zależy wprost od sposobu rozliczenia umowy tj. rozliczenia
rzeczywistego czy finansowego.
W polskiej doktrynie prawa, kontrakty terminowe z rozliczeniem rzeczywistym (z
fizyczną dostawa instrumenty bazowego) uznawane są za umowy sprzedaży. Przez umowę
sprzedaży, zgodnie z art. 535 § 1 KC, sprzedawca zobowiązuje się przenieść na rzecz
155
Ibidem, s. 197.
A. Chłopecki, Prawo papierów wartościowych, prof. dr hab. A. Szumański (red.), C.H. Beck, Warszawa 2006, s.
848.
156
75
kupującego własność rzeczy i wydać mu rzecz, podczas gdy kupujący zobowiązuje się rzecz
odebrać i zapłacić sprzedawcy umówioną cenę. Regulacje dotyczące sprzedaży rzeczy stosuje
się odpowiednio do sprzedaży energii oraz do sprzedaży praw zgodnie z art. 555 KC. W
konsekwencji, dopuszczalnym jest pod względem cywilnoprawnym skonstruowanie umowy
terminowej, w której instrumentem bazowym będą papiery wartościowe lub inne określone
instrumenty finansowe. Kontrakt terminowy rozliczany poprzez fizyczną dostawę jest umową o
skutku zobowiązującym, ponieważ odnosi się do praw, a nie rzeczy oznaczonych co do
tożsamości. Zgodnie z art. 155 § 2 KC, jeżeli przedmiotem umowy zobowiązującej do
przeniesienia własności są rzeczy oznaczone tylko co do gatunku, do przeniesienia własności
potrzebne jest przeniesienie posiadania rzeczy. W przypadku, gdy instrumentem bazowym
byłyby papiery wartościowe, przeniesienie „posiadania” na uprawnionego instrumentu
bazowego miałby miejsce jako zapis na rachunku papierów wartościowych. Rola izby
rozliczeniowej (Krajowego Depozytu Papierów Wartościowych) w rozliczeniach kontraktów
terminowych wpływa na uznanie, lub jego brak, kontraktu terminowego za umowę sprzedaży.
Znacząco odmienne konsekwencję występują w przypadku kontraktów terminowych
rozliczanych na tzw. zasadzie netto, tj. poprzez rozliczenie pieniężne. Nie można takiego
kontraktu uznać za umowę sprzedaży. Kodeks zobowiązań z 1933 r. nazywał tego typu umowy
umowami dyferencjacyjnymi 157. W przypadku tego rodzaju kontraktów terminowych, dwie
strony są potencjalnie zobowiązane, niezależnie od faktu, iż świadczenie pieniężne będzie
spoczywało tylko na jednej stronie. Dodatkowo, żadna strona kontraktu nie jest zobowiązana do
przeniesienia rzeczy lub prawa na drugą w zamian za zapłatę określonej kwoty. W
konsekwencji, warunki definicyjne umowy sprzedaży nie są spełnione. Czynnikiem
determinującym powstanie zobowiązania do wypłaty środków finansowych jest tylko
zmieniająca się wartość / cena przyjętego instrumentu bazowego. Zgodnie zatem z twierdzeniem
A. Chłopeckiego 158, kontrakty terminowe warunkujące rozliczenie pieniężne należy uznać za
umową losową, nienazwaną w świetle KC. A. Janiak potwierdza, iż prawa pochodne mają
charakter gry, bądź zakładu, ale ich powstanie jest nadzorowane przez uprawnione organy
(niegdyś KPWiG). W konsekwencji, zobowiązania wynikające z tych kontraktów nie można
uznać za zobowiązania naturalne 159. Pojawiały się głosy (w tym A. Powierża), iż kontrakty
terminowe są umowami ubezpieczenia160. Większość doktryny, w moim przekonaniu słusznie,
157
Definicję takiej umowy zawierał Kodeks zobowiązań z 1933 r. (art. 611–612).
A. Chłopecki, Obrót instrumentami finansowymi na rynku kapitałowym, Prawo papierów wartościowych. prof.
dr hab. A. Szumański, C.H. Beck, 2006.
159
A. Janiak, Charakter prawny kontraktów terminowych i opcyjnych nierzeczywistych, PPH 2002, Nr 9.
160
Odmiennie – A. Powierża, Transakcja terminowa – charakter prawny, Glosa 1999, Nr 6.
158
76
odrzuca taką tezę, niezależnie od faktu, iż pod względem ekonomicznym strony kontraktu
terminowego mogą go zawierać w celach zabezpieczających. Umowa ubezpieczenia jest umową
odpłatną oraz dwustronnie zobowiązującą, co do zasady, o charakterze ciągłym, oraz z
pewnością o charakterze kauzalnym. Mając to na uwadze, kontrakty terminowe nie są umowami
ubezpieczenia. Wykształciło się pojęcie abstrakcyjnych derywatów, w których instrumentem
bazowym jest instrument nieistniejący w sensie realnym na rynku, będący tylko konstrukcją
abstrakcyjną. Do takich derywatów można zaliczyć kontrakty futures np. na indeks giełdowy. W
odróżnieniu można wskazać tzw. derywaty rzeczywiste, których instrumentem bazowym jest
istniejąca rzecz lub dobro.
2.8.
Opcje
Jednym z podstawowych instrumentów pochodnych jest opcja. Można wskazać, iż sam
kontrakt opcyjny jest umową konsensualną, odpłatną i dwustronnie zobowiązującą. Dodatkowo,
umowa opcji jest umowę wzajemną, ponieważ strony uznają, że ich świadczenia na moment
zawarci umowy tj. płacona premia pieniężna oraz nabywane prawo mają wartość ekwiwalentną.
A. Chłopecki 161 wskazuje, iż kontrakt opcyjny jest umową losową zbliżoną do umowy zakładu.
W prawie kontynentalnym, opcja była, co do zasady, uznawana za umowę / kontrakt, a nie za
stricte papier wartościowy. L. Sobolewski wskazywał, że kontrakt opcyjny jest papierem
wartościowym fundamentalnie innym, o znacząco innej konstrukcji niż tradycyjne papiery
wartościowe. Autor ten podnosił, iż uprawnień opcyjnych jest tyle, ile zawarto transakcji
opcyjnych, z których wynikają wskazane, jeszcze niewygasłe, uprawnienia.
Umowa opcji miała historycznie formę papieru wartościowego 162. Jako przykład może
posłużyć w prawie niemieckim Optionsschein (część tzw. Optionsanleihe). Z drugiej strony,
kontrakty opcjne w prawie amerykańskim mają formę klasycznych instrumentów kapitałowych
(securities 163). Umowa opcji przewiduje, iż kupujący / właściciel nabywa prawo, a nie
obowiązek, do kupna albo sprzedaży w określonym czasie lub w konkretnej dacie wskazanej
liczby określonych towarów lub wartości (nazywanych instrumentem bazowym lub
instrumentem pierwotnym) po cenie określonej w momencie zawarcia kontraktu tj. po z góry
określonej cenie nazywanej ceną bazową. Na tle przedmiotowej definicji można wyszczególnić
161
A. Chłopecki, Opcje i transakcje terminowe. Zagadnienia prawne, Warszawa 2001. M. Romanowski, Charakter
prawny kontraktu opcyjnego, PPH 1999, Nr 5.
162
A. Chłopecki, Prawo papierów wartościowych, prof. dr hab. A. Szumański (red.), C.H. Beck, Warszawa 2006, s.
842-843.
163
Securities Exchange Act of 1934 (Title 15 Sec 78a i n. United States Code).
77
opcje tzw. typu amerykańskiego oraz typu europejskiego. Różnica pomiędzy tymi typami
sprowadza się do tego, iż nabywca opcji amerykańskiej może wykonać swoje uprawnienie do
dnia określonego w kontrakcie (tj. w dowolnym dniu w okresie), podczas gdy nabywca opcji
europejskiej może zrealizować swoje prawo w ściśle określonym dniu. Praktyka gospodarcza
zawiera również wiele odmian i modyfikacji opcji europejskich oraz amerykańskich.
Podstawowy podział opcji jest dokonywany jednak w oparciu o kryterium rodzaju prawa
nabytego przez nabywcę opcji:
1)
opcja kupna 164 – opcja dająca prawo jej nabywcy do żądania sprzedaży mu przez
zobowiązanego z kontraktu opcjnego określonych towarów lub wartości, po określonej
cenie;
2)
opcja sprzedaży 165 – opcja uprawniająca nabywcę do sprzedaży na rzecz wystawcy opcji
określonych towarów lub wartości, po określonej cenie.
Konstrukcja opcji wskazuje, iż jej nabywca może żądać wykonania praw z umowy (tj.
żądać odkupienia lub sprzedaży), jak również odstąpić / zrezygnować z realizacji umowy.
Decyzja w tym zakresie podyktowana jest względami ekonomicznymi, i w praktyce zapada
automatycznie tj. w przypadku, gdy nabywca opcji osiągnąłby zysk z umowy, dochodzi do
realizacji kontraktu. W konsekwencji jedynym czynnikiem determinującym wykonanie opcji jest
zależność pomiędzy wartością / ceną umówioną a kształtującą się wartością / ceną instrumentu
bazowego. W uproszczeniu można wskazać, iż nabywca opcji zrealizuje swoje prawo jeśli
będzie mógł kupić „towar” taniej niż po cenie obowiązującej na rynku lub będzie mógł sprzedać
go drożej niż po cenie obowiązującej na rynku.
Uzyskanie prawa do kupna lub sprzedaży instrumentu bazowego wiąże się dla posiadacza
opcji z ustalonym wydatkiem na rzecz wystawcy opcji - tj. premią opcyjną (tzw. premia,
premium, Premium). Stanowi ona swoistego rodzaju rekompensatę wobec osoby zobowiązanej,
która na żądanie nabywcy musi kupić bądź sprzedać instrument bazowy po ustalonej cenie.
Dysproporcja / asymetria praw i obowiązków związanych z umową opcji ma fundamentalne
znaczenia dla klasyfikacji prawnej oraz ekonomicznej tej umowy. Z umową opcji ściśle
związane jest ryzyko, a w szczególności dysproporcja ryzyk stron umowy. Nabywca opcji ma
ograniczone ryzyko ekonomiczne do wartości zapłaconej premii opcyjnej oraz potencjalnie
nieograniczony zysk, podczas gdy wystawca opcji ma ograniczony zysk do wartości otrzymanej
premii opcyjnej oraz może ponieść potencjalnie nieograniczoną stratę.
Wykonanie / realizacji opcji może następować poprzez:
164
165
Ang. call option, Niem. Kaufoption.
Ang. put option, Niem. Verkaufsoption.
78
-
dostawę instrumentu bazowego (tzw. fizyczna dostawa 166), albo
-
rozliczenie pieniężne zwane finansowym 167.
Prawna definicja umowy opcji budziła wiele kontrowersji zarówno w doktrynie polskiej,
jak i obcej. Można wskazać wiele rozbieżnych koncepcji definicyjnych opcji. Część
przedstawicieli doktryny uznaje umowę opcji za umowę losową, czyli taką umowę, w której
rozmiar świadczeń strony zobowiązanej jest nieprzewidywalny i zależny od zdarzeń
losowych 168. Inne głosy uznają umowę opcji za 169:
-
umowę przedwstępną,
-
umowę sprzedaży zawartą pod warunkiem zawieszającym,
-
umowę sprzedaży zawartą pod warunkiem rozwiązującym,
-
umowę sprzedaży z prawem odstąpienia,
-
prawo do przyjęcia oferty o charakterze ciągłym, tj. oferta wystawcy opcji do zawarcia
umowy,
-
opcja jako umowa, z której wynika długoterminowa oferta zawarcia w przyszłości
umowy stanowczej skierowana do uprawnionego (posiadacza opcji) oraz dająca mu
prawo do przyjęcia tej oferty,
-
umowę wyposażającą posiadacza opcji w uprawnienie prawno-kształtujące, którego
realizacja wystarczy do nabycia albo zbycia instrumentu bazowego,
-
umowa ofertowa.
Dwie ostatnie koncepcje są koncepcjami najczęściej komentowanymi w doktrynie 170.
Zgodnie z pierwszą koncepcją przedmiotem umowy opcji jest uprawnienie prawno kształtujące
będące prawem majątkowym przysługującym kupującemu opcję. Nabywca opcji ma
uprawnienie do przyjęcia oferty złożonej przez wystawcę opcji. W wyniku zawarcia umowy
opcji, nabywca opcji nabywa to prawo. Jednakże oferta polega na dokonaniu rozliczenia
finansowego. Zgodnie z przedmiotową tezą, normy dotyczące sprzedaży rzeczy i praw miałyby
zastosowanie do rozliczenia opcji 171. Druga koncepcja odwołuje się do umowy opcji jako
166
Ang. physical settlement.
Ang. cash settlement.
168
L. Koziorowski, Umowa opcji kupna lub sprzedaży jako gra i zakład. Przegląd Prawa Handlowego, nr 5/1996 r.,
s. 30-32, T. Miller, Opcje walutowe jako gra i zakład wzajemny, Przegląd Prawa Handlowego, nr 7/1998 r., s. 3841, G. Wiaderek, Umowa opcyjna- konstrukcyjna prawna, Glosa 1999 r. Nr 3 s. 11- opinia ta odnosi się tylko do
umowy opcji nierzeczywistej A. Janiak, Opcje czy loteria, Rzeczpospolita z dnia 11 października 1995 r. s. 17.
169
A. Chłopecki, Opcje i transakcje terminowe. op.cit., s. 136.
170
M. Romanowski, Charakter prawny kontraktu opcyjnego, PPH 1999, Nr 5. Na temat praw pochodnych w
ogólności zob. A. Chłopecki, Opcje i transakcje terminowe. Zagadnienia prawne, Warszawa 2001 i cyt. tam
literatura oraz Romanowski, Prawo o publicznym obrocie, 2003, art. 3, s. 96–121, Nb 55–116.
171
L. Sobolewski, Umowa opcji zbycia lub nabycia instrumentów finansowych, Przegląd Ustawodawstwa
Gospodarczego, Nr 1/1998 r., s. 7.
167
79
umowy nienazwanej o cechach umowy ofertowej. Sprzedający / wystawca opcji składa nabywcy
ofertę o charakterze ciągłym, podczas gdy druga strona umowy jest zobowiązana do zapłaty na
rzecz wystawcy premii opcyjnej. Nabywca opcji posiada prawo do złożenia oświadczenia o
przyjęciu oferty. Różnicą pomiędzy tymi dwoma koncepcjami jest fakt, iż w przypadku
koncepcji opcji jako umowy ofertowej nabywca opcji ma prawo do przyjęcia oferty, podczas
gdy w drugiej koncepcji nabywca opcji to prawo nabywa 172. Koncepcja umowy ofertowej nie
wyjaśnia jednak charakteru prawnego drugiej umowy, która jest efektem umowy opcji. Istnieje
teza, zgodnie z którą umowa opcji jest tylko jedną z dwóch umów, które razem konstytuują
„terminową opcyjną transakcję uwarunkowaną” 173. Umowa opcji (umowa ofertowa) byłaby
pierwszym stosunkiem cywilnoprawnym łączącym strony. Drugi stosunek prawny powstawałby
w wyniku przyjęcia oferty w drodze złożenia stosownego oświadczenia woli. W konsekwencji
między nabywcą a wystawcą doszłoby do powstania nowego stosunku cywilnoprawnego,
określanego jako umowa stanowcza 174. A Chłopecki wskazuje, iż w przypadku umowy opcji
rzeczywistej, umowa stanowcza stanie się umową sprzedaży. Jednakże taka klasyfikacja prawna
umowy stanowczej, w przypadku opcji rozliczanej pieniężnie, jest niemożliwa. W tym
przypadku umowa ostateczna sprowadzać się będzie do czystego rozliczenia finansowego.
Prawna forma tego rozliczenia pozostawia wiele wątpliwości. W doktrynie wskazano, iż umowa
ostateczna w kontrakcie nierzeczywistym miałaby formę zakładu, w której ekonomiczną funkcją
jest zabezpieczenie nabywcy opcji przed ryzykiem towarzyszącym działalności - wahań wartości
instrumentu bazowego 175. Takie podejście do umowy opcji może skutkować wątpliwościami w
zakresie zaskarżalności świadczeń wzajemnych oraz błędnym stosowaniem przepisów
nieodpowiadających
ubezpieczeń
176
ekonomicznym
. W doktrynie
177
warunkom
opcji,
np.
przepisów
dotyczących
zgłoszono postulat, aby odróżniać umowę - kontrakt od
wynikającego z niej roszczenia. M. Romanowski wskazuje, jakoby tylko owe roszczenia
określać mianem opcji. W chwili obecnej najpowszechniejsza wydaje się definicja opcji
zaproponowana przez A. Chłopeckiego 178 jako umowy nienazwanej, której treścią jest
zobowiązanie posiadacza opcji do zapłaty premii opcyjnej, oraz zobowiązanie wystawcy opcji
do złożenia długoterminowej oferty. W konsekwencji, umowa opcji posiadałaby charakter
172
Tak A. Chłopecki, Opcje i transakcje terminowe. op.cit.,s. 148.
T. Nieborak, Pochodne instrumenty finansowe., op.cit., s. 181.
174
A. Chłopecki, Opcje i transakcje terminowe., op.cit., s. 151.
175
A. Chłopecki, Opcje i transakcje terminowe., op.cit., s. 149.
176
T. Nieborak, Pochodne instrumenty finansowe., op.cit., s. 182.
177
M. Romanowski, Charakter prawny, s. 27.
178
A. Chłopecki, Obrót instrumentami finansowymi na rynku kapitałowym, Prawo papierów wartościowych, prof.
dr hab. A. Szumański, C.H. Beck, 2006.
173
80
umowy ofertowej. Autor ten wskazuje również, iż jeśli umowa opcji realizowana by była w
sposób rzeczywisty - tj. poprzez fizyczną dostawę instrumentu bazowego, na charakter prawny
realizacji praw z opcji skłania się przyjęcie oferty, podczas gdy sama zawarta umowa byłaby
umową bliską umowy sprzedaży. Z drugiej strony, umowy opcji mające charakter
nierzeczywisty, tj. rozliczane poprzez rozliczenie pieniężne, są zbliżone do umowy zakładu 179.
M. Romanowski wskazuje na umowę opcji jako umowę wzajemną, konsensualną, odpłatną i
dwustronnie zobowiązującą. Podnosi tezę, że opcja jest sui generis zakładem, który został
wykreowany na podstawie zezwolenia. Dotyczy to przede wszystkim sytuacji opcji
nierzeczywistych. M. Romanowski 180 wskazał na konstrukcję umowy opcji jako umowy
nienazwanej, odróżniając samą umowę od roszczenia, które z niej wynika. M. Romanowski,
określa tylko to roszczenia jako opcję. Teza ta nie jest w pełni akceptowane przez mnie. A.
Chłopecki wskazuje na metodologiczną poprawność takiej tezy, jednakże potwierdza, iż w
praktyce takowe rozróżnienie jest irrelewantne.
2.9.
Kontrakty swap
Swap jest kolejnym rodzajem instrumentów pochodnych. Wartość kontraktu swap oraz
przede wszystkim wartość świadczeń stron tej umowy jest uzależniona od zmiany wartości
określonego instrumentu bazowego. Konstrukcja prawna swap jest pod tym względem
analogiczna jak wszystkich derywatów 181. Ekonomicznym celem kontraktu swap jest zamiana
pomiędzy stronami umowy ustalonych świadczeń, które są efektem różnych ryzyk. Strony
umowy swap przenoszą pomiędzy sobą ryzyka (np. ryzyko kursowe, ryzyko stopy procentowej).
Instrumentami pierwotnymi (bazowymi) kontraktów swap mogą być dowolne zmienne / towary
np. akcje, ceny towaru czy kurs waluty. Strony kontraktu swap zawierają umowę, co do zasady,
w celach zabezpieczających, tj. strona przejmuje ryzyko które jest dla niej akceptowalne oraz
oddaje inne ryzyko.
Pod względem prawnym, kontrakt swap można uznać za umowę nienazwaną,
zobowiązującą oraz zawiązywaną na czas oznaczony. Przedmiotem umowy jest wymiana
okresowych płatności. Wysokość wzajemnych świadczeń pieniężnych nie jest znana w
momencie zawarcia umowy. Znaczne różnice w rodzajach instrumentów bazowych oraz
179
M. Romanowski, Charakter prawny kontraktu opcyjnego, PPH 1999, Nr 5, opcja to umowa wzajemna,
konsensualna, odpłatna i dwustronnie zobowiązująca. M. Romanowski twierdzi również, że opcja jest sui generis
zakładem, ale wykreowanym na podstawie zezwolenia – zwłaszcza przy rozliczeniach finansowych.
180
M. Romanowski, Prawo o publicznym obrocie, 2003, s. 113.
181
A. Chłopecki, Prawo papierów wartościowych, prof. dr hab. A. Szumański (red.), C.H. Beck, Warszawa 2006, s.
867.
81
konstrukcjach prawnych w praktyce uniemożliwiają stworzenie jednolitej konstrukcji kontraktu
swap. Konstrukcja prawna kontraktu swap bywa uznawana za zbliżoną do umowy zamiany 182.
Jednakże, nie można nazwać tego kontraktu wprost za rodzaj / formę umowy zamiany w świetle
KC. Realizacja praw z kontraktu swap - tj. wymiana płatności dokonywana jest, z reguły,
poprzez potrącenie w drodze nowacji. Definicja umowy zamiany na gruncie KC znajduje się w
art. 603 KC. Uznanie kontraktu swap za umowę zamiany powodowałoby określenie należności
między stronami jako płatności. Przez umowę zamiany należy uznać umowę, w której każda ze
stron zobowiązuje się przenieść na drugą stronę własność określonej rzeczy w zamian za
zobowiązanie drugiej strony do przeniesienia własności innej wskazanej rzeczy. Ugruntowanym
w doktrynie stanowiskiem jest, iż „płatność” nie jest rzeczą. W konsekwencji, w zakresie analizy
prawnej kontraktu swap należy odwołać się do art. 604 KC, w związku z art. 555 KC. Przepisy o
sprzedaży mają odpowiednie zastosowanie do umowy zamiany, jak również przepisy w zakresie
sprzedaży mają odpowiednie zastosowanie do sprzedaży energii i sprzedaży praw. W kontrakcie
swap, każdej ze stron przysługują wierzytelności względem siebie. Należy wskazać, iż pojęcie
wierzytelności mieści się w pojęciu prawa 183. Powstaje wiec pytanie, czy przepisy w zakresie
sprzedaży praw będą miały odpowiednie zastosowanie do zamiany wierzytelności, które
przysługują względem siebie stronom umowy swap w formie roszczenia o zapłatę
należności 184.Na to pytanie należy udzielić odpowiedzi twierdzącej.
Mając na uwadze wielość różnych rodzajów kontraktów swap, nie istnieje możliwość
wypracowania jednej wspólnej definicji tych kontraktów. W pozostałym zakresie aspektów
prawnych 185, ekonomicznych 186 oraz bilansowych 187 transakcji na pochodnych instrumentach
finansowych do literatury przedmiotu.
182
Swap jako umowę zamiany określa np. M. Michalski, Sobolewski, Papiery wartościowe, s. 702.
R. Zdzieborski, Wybrane bankowe instrumenty pochodne, Biuletyn Bankowy, dodatek do Monitora
Prawniczego, NR 9/1999, s. 11-12.
184
Ibidem.
185
M.in.: A. Chłopecki, Opcje i transakcje terminowe. Zagadnienia prawne, Dom Wydawniczy ABC, 2001; A.
Chłopecki, Prawo papierów wartościowych, pod red. prof. dr hab. Andrzej Szumański, C.H. Beck, Warszawa 2006;
A. Chłopecki, Sobolewski L., Prawo o publicznym obrocie papierami wartościowymi. Komentarz (pod red. L.
Sobolewskiego), Warszawa 1999; A. Chłopecki, Obrót instrumentami finansowymi na rynku kapitałowym, Prawo
papierów wartościowych, prof. dr hab. Andrzej Szumański, C.H. Beck, 2006; A. Chłopecki, System Prawa
Prywatnego, C.H. Beck. t. 19.
186
M.in.: D. Gątarek, R. Maksymiuk, Wycena i zabezpieczenie pochodnych instrumentów finansowych, K.E. Liber;
D. Gątarek, R. Masymiuk, Wycena i zabezpieczenie pochodnych instrumentów finansowych, Przewodnik inwestora
1998; I. Pruchnicka-Grabias, Egzotyczne opcje finansowe - systematyka, wycena, strategia, Wyd. III zmienione,
CeDeWu 2010; A. Weron, R. Weron, Inżynieria finansowa: wycena instrumentów pochodnych, symulacje
komputerowe, statystyka rynku.
187
M.in.: A. Helin, K. Drabikowska, H. Sztuczyńska, Rachunkowość instrumentów finansowych, ODDK, Gdańsk
2005; A. Helin, K.G. Szymański, Rachunkowość i opodatkowanie spółek kapitałowych, C.H.Beck 2005; A. Helin,
Ustawa o rachunkowości Komentarz, C.H. Beck, Wydanie V, 2013; A. Helin, Ustawa o rachunkowości. Komentarz,
C.H. Beck, Warszawa 2005.
183
82
Rozdział III. Koncepcja opodatkowania pochodnych instrumentów finansowych na tle
ustawy o podatku dochodowym od osób prawnych
1.
Teoretyczna koncepcja dochodu na transakcji na pochodnych instrumentach
finansowych
Definicja dochodu oraz zakres tego pojęcia budzi wiele sporów w doktrynie. Pomimo
powszechnej akceptacji tezy, iż wielkość dochodu stanowi przychód zmniejszony o koszty, to
określenie co jest przychodem i kosztem (relewantne zdarzenia z punktu widzenia podatków) nie
jest już jednolite. Należy wskazać, iż pojęcia te funkcjonują w różnych dyscyplinach
naukowych, w szczególności: w ekonomii, prawie bilansowych, czy w prawie podatkowym 188.
Każda z tych dyscyplin w innych sposób definiuje immanentne „elementy składowe dochodu. W
prawie podatkowym, dochód stanowi termin języka prawnego, każdorazowo zdefiniowany w
ustawie 189 - w chwili obecnej w podatku dochodowym od osób prawnych definicja dochodu
została ujęta w art. 7 ust. 2 ustawy z dnia 15 lutego 1992 r. 190. Dochód dla celów podatkowych
jest pojęciem każdorazowo definiowanym ustawowo, konstytuuje kategorię umowną wyrażoną
przez dodatnią różnicę pomiędzy przychodami (uznanymi z przychody podatkowe) a wydatkami
uznawanymi za koszty uzyskania przychodów. W teorii ekonomii przyjmuje się za dochód
nadwyżkę rzeczywiście osiągniętych przychodów (tzw. przychodów ekonomicznych) nad
wszelkimi wydatkami poniesionymi przez daną jednostkę. Oznacza to, iż pojęcia dochodu
podatkowego w żadnym aspekcie nie można utożsamiać z pojęciem dochodu w sensie
ekonomicznym. Dodatkowo, ekonomiczny dochód nie ma normatywnego ani praktycznego
znaczenia dla celów podatkowych. Taką tezę potwierdza również R. Zieliński 191. (Odrębnym
zagadnieniem z zakresu celowości podatków jest to, czy właśnie dochód podatkowy nie powinien
dążyć do zbieżności z dochodem ekonomiczny – przysporzeniem majątkowym, a wyjątki w tym
zakresie powinny być podyktowane ważnymi względami). W konsekwencji, istnieją przypadki w
których, dany podatnik osiągnie dochód w sensie ekonomiczny, jednakże nie będzie
zobowiązany do wykazania dochodu podlegającego opodatkowaniu.
Wskazane rozróżnienie ma fundamentalne znaczenie dla zdefiniowania dochodu z tytułu
transakcji na pochodnych instrumentach finansowych, w szczególności opartych na walucie.
188
R. Zieliński, Pojęcie dochodu podatkowego, Państwo i Prawo 10/2009.
A Bartosiewicz, R. Kubacki, PIT Komentarz. Warszawa 2009, s. 17.
190
Art. 7 ustawy z dnia 15 lutego 1992 r.
2. Dochodem jest, z zastrzeżeniem art. 10 i 11, nadwyżka sumy przychodów nad kosztami ich uzyskania, osiągnięta
w roku podatkowym; jeżeli koszty uzyskania przychodów przekraczają sumę przychodów, różnica jest stratą.
191
R. Zieliński, Pojęcie dochodu podatkowego, Państwo i Prawo 10/2009.
189
83
Dzisiejsza definicja dochodu na tle ustawy o podatku dochodowym od osób prawnych odwołuje
się w sposób ścisły do normatywnych koncepcji przychodu i kosztu podatkowego, praktycznie
pomijając w pełni co stanowi ekonomiczny zysk lub stratę z takich transakcjach. Mankamenty w
zakresie legalnych definicji przychodu, w tym m.in. otwarte wyliczenie, iż przychodami (z
prowadzonej działalności) są w szczególności otrzymane pieniądze, wartości pieniężne, w tym
również różnice kursowe 192, oraz kosztu który uznaje koszty poniesione w celu osiągnięcia
przychodów lub zachowania albo zabezpieczenia źródła przychodów 193, dają możliwość
manipulacji podstawą opodatkowania w przypadku transakcji na derywatach. Często dochodem
(ekonomicznym) na transakcji jest zmniejszenie ponoszonych wydatków (np. w przypadku
nabycia instrumentu bazowego w sposób rzeczywisty po cenie niższej niż obowiązująca w
danym momencie na rynku) lub „przekazanie” ryzyka np. stopy procentowej / zmiany kursu
walutowego. W konsekwencji, ustawodawca przyjmując normatywną koncepcję dochodu dla
celów podatku dochodowego od osób prawnych powinien ją uzupełnić / zmodyfikować dla
celów transakcji na pochodnych instrumentach finansowych, w stronę zbieżności z
ekonomicznym dochodem na tych transakcjach. Brak takiej modyfikacji powoduje
opodatkowanie „fikcyjnych” wartości, oderwanych od przysporzenia majątkowego u
podatników.
Z historycznego punktu widzenia, pojęcie dochodu 194 zostało zaprezentowane w Europie
kontynentalnej w szesnastym i siedemnastym wieku 195. W pierwszej fazie kształtowania się tego
pojęcia, używano je w odniesieniu do środków pieniężnych uzyskiwanych z wymiany towarowej.
Pojęcie ewoluowało z uwagi na zwiększone natężenie relacji handlowych oraz powstanie
kategorii gospodarstwa pieniężnego. Przemiany te dały możliwość ustalenia „ogólnego dochodu”.
Przemiany społeczne w zakresie ukształtowania się nowych klas oraz wykrystalizowania się
administracji państwowej oraz samej nowożytnej organizacji państwa, skutkowały przesunięciem
pojęcia dochodu do zakresu prawa finansowego 196. Przyjmuje się, iż wyodrębnienie pojęcia
dochodu na gruncie prawa finansowego miało miejsce w drugiej połowie dziewiętnastego wieku,
niezależnie do faktu, iż udokumentowane w literaturze przedmiotu przypadki opodatkowania
dochodu występowały już w antycznej Grecji 197 oraz Rzymie. W konsekwencji, rozwój
gospodarczy pierwszej połowy dziewiętnastego wieku skutkował wyodrębnieniem ogólnego
192
Art. 12 ust. 1 pkt 1 ustawy z dnia 15 lutego 1992 r.
Art. 15 ust. 1 ustawy z dnia 15 lutego 1992 r.
194
Ang. income, Niem. Einkommen.
195
S. Kruszczyński, Z rozwoju pojęcia dochodu. Poznań 1958, s. 5.
196
W. Lotz, Finanzwissenschaft.,T. Obingen, 1917, s. 472.
197
H. Radziszewski, Nauka skarbowości. Wykład skarbowości państwowej i Winnej, Warszawa 1917, s. 289-291.
193
84
pojęcia „dochodu podatkowego”. Zgodnie z tezą J. Zdzitowieckiego 198 - „Umysł ludzki dopiero
zbiegiem czasu doszedł do uogólnień, tkwiących w pojęciu dochodu i majątku” 199.
W przeciwieństwie do koncepcji prawnej dochodu, pojęcie to w ekonomii było odnoszone
do pozytywnego – dodatniego zastosowania czynników wytwórczych w procesie gospodarowania
tj. czynników takich jak praca, ziemia, kapitał finansowy, kapitał rzeczowy 200. W konsekwencji,
ekonomiczny dochód stanowił wszelkie wpływy uzyskane przez podmiot działający w określonym
czasie, po potrąceniu wszelkich kosztów ich uzyskania. Dochód ten był więc ekonomiczną
nadwyżką osiągniętą przez określoną jednostkę, stanowiącą wynik jej działalności w określonym
okresie. Jednakże każdorazowo, dochód ekonomiczny był utożsamiany z pewnego rodzaju
„wartością”, która mogła być przeznaczona na inne cele np. inwestycyjne lub konsumpcyjne
(dochód był rzeczywistą wartości, którą mogła być zadysponowana). Kluczowa różnica pomiędzy
tymi pojęciami sprowadza się do stwierdzenia, iż wartość dochodu ekonomicznego była określana
w oparciu o rzeczywiste kwoty przychodów i kosztów.
Z prawnego punktu widzenia, kluczowym pojęciem w podatkach bezpośrednich
(dochodowych) jest definicja dochodu. Jednakże, do chwili obecnej pojęcie to budzi poważne
wątpliwości. Najwięcej problemów wiąże się z faktem, iż jest to pojęcie abstrakcyjne 201. Zakres
tego pojęcia jest każdorazowo definiowany przez ustawodawcę w definicji legalnej.
Należy zwrócić uwagę, iż w przypadku polskiego podatku dochodowego od osób
fizycznych, w którym to wybrano koncepcję katalogu źródeł przychodu, niezbędnym jest
precyzyjne zdefiniowanie zakresu pojęcia dochodu z określonego źródła przychodu. Spełnienie
tego kryterium daje możliwość opodatkowania tylko tych stanów faktycznych, które
ustawodawca chce opodatkować, podczas gdy inne z tego zakresu wyłączyć 202. Patrząc na
podatek przez pryzmat celu jakim ma przyświecać, nieprecyzyjne ustalenie przedmiotu
opodatkowania może rodzić olbrzymie nadużycia, sprzeczne z samym celem opodatkowania 203.
Spory co do definicji dochodu, jako kluczowego pojęcia w podatkach dochodowych,
doprowadziły do wykształcenia się wielu koncepcji w doktrynie prawno-finansowej. Teoretycy
198
J. Zdzitowiecki. Pojecie dochodu w polskim prawie podatkowym, Poznań 1939, s. 7-8.
„Łatwiej było zrozumieć bogactwo jako równoznaczne z ogółem dóbr i praw, posiadanych w pewnej chwili, czyli
majątkiem, niż jako dochód, jako wynik wielorakich zmian gospodarczych dodatnich i ujemnych w pewnym czasokresie i
ich stosunku do majątku. Także w zakresie dochodu jesteśmy świadkami poczynania od pojęć bardziej konkretnych, a
dojścia do uogólnień z biegiem czasu”.
200
J. Głuchowski, Leksykon finansów, J Głuchowski (red.), Warszawa 2001, s. 65.
201
A. Krzyżanowski, Nauka skarbowości, Poznań 1923, s. 120.
202
J. Zdzitowiecki, Pojecie dochodu w polskim prawie podatkowym, Poznań 1939, s. 11.
203
S Gląhiński, Austriacki podatek osobisto dochodowy w praktyce, Lwów 1901, podaję za: R. Zieliński, Pojęcie
dochodu podatkowego, Państwo i Prawo 10/2009; oraz za J. Zdzitowiecki, jw., s. 12.
199
85
prawa nie działali w tym zakresie spójnie, jednakże można zaprezentowane tezy zgrupować w
oparciu o dominujące cechy 204.
Istniejące w doktrynie prawnofinansowej spory co do zakresu ogólnego pojęcia dochodu
przyczyniły się do powstania teorii, których celem było wskazanie głównych cech przesądzających
o istocie rozważanego pojęcia. W literaturze przedmiotu poglądy te łączy się w grupy, odpowiednio
do ich cech charakterystycznych. Według T. Nodzyńskiego 205 istnieją dwie główne grupy teorii
dochodu tj.
1)
teorie dochodu sensu stricte (wąskie znaczenie), obejmujące:
-
teorię periodyczności dochodu 206 – przedstawicielem był A. Wagner 207,
-
teorię funduszu konsumpcyjnego (zwaną: konsumpcyjną lub celościową) 208 –
przedstawicielem był G. von Schmoller 209,
-
teorię źródeł 210 - przedstawicielami byli B. Fuisting 211 oraz F. Guth 212;
-
teorię rodzajów przychodów 213 (zwaną zwaną teorią produkcyjną) 214 –
przedstawicielem był W. Roscher 215.
2)
teorie dochodu sensu largo (w szerokim ujęciu), obejmujące m.in.:
-
teorię przyrostu majątku netto 216 - przedstawicielem był G. von Schanz 217.
Starając się scharakteryzować cechy wspólne teorii dochodu w wąskim ujęciu, należy
wskazać, iż prezentowały one dochód w powiązaniu z jego pochodzeniem oraz uzależniały
powstanie dochodu od spełnienia a priori z góry powziętego warunku lub kilku warunków 218.
Przedstawiciele tezy periodyczności wskazywali, iż za dochód należy uznać
powtarzający się cyklicznie (stale) czysty przychód z określonego źródła zarobkowego. Źródło
to musiało przynależeć prawnie oraz faktycznie do wskazanej osoby, razem z możliwością
204
A Bauckner, Der privatwirtschaflliche Emkommensbegriff., Munchen 1921, oraz J. Zdzitowiecki, Pojęcie… s.
12-13.
205
T. Nodzyński, Pojecie dochodu w teorii ekonomii i skarbowości, Czasopismo Skarbowe Nr 4/1935, s. 205-206.
206
Niem. Periodizitatstheorie.
207
A. Wagner, Grundlegung der politlsthen Okonomie, cz. 1, Leipzig 1892. s. 407 (podaję za: T. Nodzyński. jw. s.
206 oraz za: R. Zieliński, Pojęcie …).
208
Niem. Konsumptionsfondtheorie).
209
G. von Schmoller, Grimdriss der allgemeinen Volkswirtschaftslehre, Leipzig 1904, s. 421.
210
Niem. Quellentheorie.
211
B. Fuisting, Die PreuBischen direkten Steuern, Berlin 1902, S. 110 i 150.
212
F. Guth, Die Lehre vom Einkommen in dessen Gesammtzweigen. Prag 1869, s. 62.
213
Niem. Ertragskategorientheorie.
214
Niem. Produktionsfondstheorie.
215
W. Roscher. Die Grundlagen der Nationalokonomie, Stuttgart 1868. s. 300. Zgodnie z A. Schaffle, Die
Nationalokonomie oder Allgemeine Wirtschaftslehre, Leipzig 1861, s. 30.
216
Niem. Reinvermogenszugangstheorie.
217
G. von Schanz, Der Einkommensteuersatze Finanzarchiv, t. I, Stuttgart 1896, s. 1-87.
218
T. Nodzyński., jw. s. 204.
86
wykorzystywania majątku użytkowego danej osoby 219. Zgodnie z tezą A. Wagnera, na dochód
składałyby się regularne, stałe wpływy o osobistym charakterze, pochodzące z stałego, legalnego
źródła. A. Wagner wskazuje, iż przy ustalaniu dochodu nie byłyby brane pod uwagę wszystkie
przyrosty majątku (wartości jego części składowych oraz majątku jako całości), w tym również
darowizny oraz spadki, stanowiące przyrosty rzeczowe majątku 220.
Częściowo zbieżną koncepcją była teoria funduszu konsumpcyjnego. G. von. Schmoller
twierdził 221, iż za dochód należy uznać ogół dóbr, korzyści oraz świadczeń, będących wynikiem
pracy bądź majątku wskazanych osób. Dochód ten mógłby zostać przeznaczony na konsumpcję
lub zwiększenie majątku. W konsekwencji, dochód cechowały:
-
określone wpływy, które mogły zostać wydatkowane w oznaczonym okresie.
Wydatkowanie wpływów stanowiących dochód, nie powinno zmniejszać posiadanego
uprzednio majątku;
-
osiągnięty dochód danej osoby mógł być przeznaczony na zaspokojenie fundamentalnych
jej potrzeb, aby w dalszej kolejności (w pozostałej części) zostać skierowany na
działalność inwestycyjną;
-
stałe źródło powstawania dochodu – np. majątek lub praca;
-
regularny sposób kreowania wartości dochodu,
-
zgodny z prawem (legalny) sposób uzyskiwania dochodu.
Zgodnie z tezą G. von Schmollera, nie stanowiły dochodu wszelkie wartości jakie osoba
uzyskała w wyniku przestępstwa, bądź które pochodziły z innego źródła niż posiadany uprzednio
przez nią majątek lub praca, czy też wpływy o braku cechy regularności. T. Nodzyński
wskazuje, że te wartości (które nie mogą być uznane za dochód) należy uznać za majątek.
Najbardziej rozpowszechnioną w literaturze przedmiotu teorią dochodu jest teoria oparta
na źródłach dochodu. W świetle tej doktryny, dochód stanowiły tylko takie wpływy, które
zostały osiągnięte przez jednostkę ze stałego, wskazanego źródła. W przeciwieństwie do
powyższego, wszelkie wpływy z innych źródeł jak ze sprzedaży majątku, wpływy
okolicznościowe jak spadki czy darowizny, nie mogły być uznane za dochód. Modyfikacją
wskazanej koncepcji była teoria produkcyjna, która zakładała w uproszczeniu „zawężenie”
pojęcia dochodu opracowanego w teorii źródeł. Dochód w teorii produkcyjnej odwoływał się
tylko do wpływów z czynności gospodarczych. Teoria ta przyjmowała, iż źródłem dochodu jest
działalność gospodarcza, a w szczególności działalność produkcyjna (W. Roscher podzielił prace
219
A. Wagner, jw, s. 407, podaj za: T. Nodzyński, jw., s. 206 oraz R. Zieliński, jw.
Zgodnie z H. Litwińczuk, Prawo podatkowe przedsiębiorców, t.I, Warszawa 2008, s. 75.
221
G. von Schmoller, jw. s. 421.
220
87
na odkrywcze oraz wynalazcze, zagarnięcie darów przyrody, działalność produkcyjną pierwotną
obejmującą wydobywanie i przerób surowców, podział dóbr obejmujący handel, dzierżawę oraz
pożyczki. W końcu wyszczególnił usługi w węższym znaczeniu tj. pracę lekarzy, nauczycieli,
artystów, sędziów, duchownych, mężów stanu) 222. Teoria produkcyjna wymusiła precyzyjne
ustalenie rodzajów działalności podlegających opodatkowaniu – tj. działalności produkcyjnej,
oraz oczywiście rezultatów tej działalności – tj. dochodów podlegających opodatkowaniu.
Analizując drugą grupę teorii dochodu tj. koncepcji dochodu sensu largo, a w
szczególności teorii przyrostu majątku netto, należy wskazać, że przedstawicieli tej teorii
zakwestionowali kluczowe cech / warunki rozpoznania dochodu przyjęte w teoria sensu stricte.
G. von Schanz wskazał, że powstania dochodu nie należy uzależniać od spełniania
jakiegokolwiek warunku zewnętrznego, czy od jakiegoś źródła lub sposobu powstania. Uznano,
iż dochodem jest „przyrost majątku netto” w ramach określonej gospodarki przez określony
okres czasu – z reguły rok kalendarzowy. Irrelewantnymi czynnikami były regularność lub brak
regularności powstania dochodu lub jego odniesienie do sfery osobistej czy gospodarczej danej
osoby (podatnika). Koncepcja dochodu sensu largo przyjmowała, iż błędnym jest uznanie, że
wszelkie przyrosty alcatoniczne (nadzwyczajne), mające charakter przypadkowy / spontaniczny
(dochody, które nie pochodziły z trwałych źródeł) przynależą do „sfery majątkowej podatnika”.
Zgodnie z T. Nodzyński, wszelkie przyrosty nadzwyczajne są również dochodami,
analogicznymi do przyrostów z trwałych źródeł. W konsekwencji, koncepcja ta sprowadzała się
do uznania za dochód wszelkich przyrostów netto uzyskanych przez określoną osobę w
ustalonym okresie, po odjęciu kosztów uzyskania tych przyrostów oraz poniesionych strat
majątkowych. Porównując zobrazowane koncepcje dochodu, teorie dochodu sensu largo
zwiększyły zakres teorii źródeł uznając za dochody przyrosty nadzwyczajne np. odszkodowania,
darowizny, spadki czy wygrane w loterii, a co ważniejsze o wszelkie inne rodzaje przyrostu
wartości majątku 223.
Koncepcja przyrostu majątku netto została rozwinięta w latach dwudziestych i
trzydziestych XX wieku przez R.M. Haig oraz H.C. Simon. Przyjęto się ją określać jako teorią
dochodu Haiga-Simonsa 224. Zgodnie z poglądem 225 R.M. Haiga, dochodem jest wszelki przyrost
222
W. Roscher, Die Grundlagen der Nationalokonomie. Stuttgart-Berlin 1906, s. 6-7, s. 105-106.
Wg. G. von Shanza - przez przyrost majątku netto należało rozumieć wszystko co w trakcie określonego danego
okresu miał do dyspozycji podatnik (czym mógł dysponować), nie powodując przy tym zmniejszenia istniejącego
majątku na początku.
224
Ang. Haig-Simons income conception. Całościowo koncepcja bywa nazywaną teorią dochodu Schanza-HaigaSimonsa – ang. Schanz-Haig-Simons income conception.
225
M.R. Haig, The Concept of Income – Econimic and Legal Aspects; M.R. Haig, The Federal Income Tax, New
York 1921, s. 7.
223
88
zdolności podmiotu do zaspokajania jego potrzeb, przy założeniu iż przyrost ten jest możliwy do
ujęcia w sposób wartościowy tj. możliwy do wyrażenia w pieniądzu lub wartościach
pieniężnych. Dodatkowo, przyrost powinien być badany w danym okresie czasu.
Zgodnie z twierdzeniem 226 H.C. Simons, dochód był sumą wydatków na konsumpcję
dóbr oraz usług. Suma ta podlegała korekcie (tj. była podwyższana lub pomniejszana) o wartość
salda podatnika dotyczącego jego majątku netto w danym okresie. Można dostrzec zbieżność
poglądów H.C. Simonsa oraz I. Fischera 227, który wskazywał, że dochodem były środki
wydatkowane wyłącznie na konsumpcję, a w konsekwencji tylko te środki mogły podlegać
opodatkowaniu. Podsumowując, do określenia czy dochód podlegający opodatkowaniu powstał
bez znaczenie było źródło pochodzenia dochodu, sposób jego powstania oraz jego przeznaczenie
(tj. do czego może posłużyć w przyszłości). Jedynie czynniki zewnętrzne dotyczące sytuacji
ekonomicznej podatnika mogą decydować o fakcie powstanie dochodu tj. konsumpcja,
uznawana za nabywanie dóbr oraz usług, jak również oszczędności podatnika.
Oprócz niemieckich przedstawicieli doktryny prawa finansowego, wkład w kształtowanie
się koncepcji dochodu w pierwszej połowie XX w, mieli również polscy teoretycy i praktycy
nauki skarbowości. Zgodnie z tezą 228 S. Głąbińskiego, dochodem była suma pieniężna,
przeznaczona do rozporządzania podatnikowi który ją uzyskał. Dochód był uznawany za
bezpośrednie oraz stałe źródło utrzymania podatnika. Głąbiński twierdził, iż dochód powinien
być w pierwszej kolejności spożytkowany na zaspokojenie aktualnych (bieżących /
podstawowych) potrzeb podatnika podczas, gdy pozostała nadwyżka mogłaby być
zainwestowana. Zgodnie z przedstawioną koncepcją, na dochód składałyby się tylko regularne
wpływy trafiające jako środki pieniężne do gospodarstwa domowego. Z drugiej strony, wpływy
nadzwyczajne powinny być uznawane za przyrost majątkowy (nie uznawane za dochód). W
ramach przedstawicieli polskiej nauki skarbowości warto przytoczyć również koncepcję
dochodu H. Radziszewskiego. Uznawał on, iż dochodem jest „przysporzenie majątku
gospodarza, mogące być wyrażone w pieniądzu i mogące być od tego majątku odłączone bez
uszczuplenia pierwotnego zasobu, a pochodzące z czynników produkcji ekonomicznej: przyrody,
pracy i kapitału” 229. Radziszewski wskazywał, że dochód powinna cechować się powtarzalność
w przeciwieństwie do wpływów jednorazowych / nadzwyczajnych takich jak: darowizny czy
wygrane w loteriach, które to powinny być rozpoznane jako przychód ale nie dochód.
226
H.C. Simons, Personal Income Taxation: the Definition of Income as a Problem of Fiscal Policy, Chicago 1938,
s. 49-50.
227
I Fischer, The Natura of Capital and Income, New York 1919, s. 103-106.
228
S Gląbinski, Nauka skarbowości z dodatkiem o skarbowości Austryi i Galicyi, Lwów 1911. s. 377-378.
229
H. Radziszewski, jw. s. 285.
89
Odrębną koncepcję 230 prezentował R. Rybarski wskazując, iż dochód jest „pochodną”
źródła dochodu – w pierwszej kolejności musi być źródło dochodu, aby dochód mógł
powstać 231. Twierdził, iż dochód powinien cechować się stałością. Nie można mówić o
dochodzie, gdy dany podatnik osiągnął jednorazowo „nadwyżkę wartości gospodarczej” z
jakiegoś źródła – jest to wtedy jednorazowy zysk, a nie dochód. R. Rybarski podnosił, iż
dochodem podatkowym może być tylko tzw. czysty dochód”. Ów czysty dochód to nadwyżka
osiągnięta przez podatnika w oznaczonym okresie czasu, po pokryciu kosztów jego uzyskania,
zachowania oraz zabezpieczenia 232. Przedstawiciele doktryny wskazywali, iż zaprezentowana
definicja dochodu wynika z osobistego charakteru podatku dochodowego. Definicja ma również
źródło w postulacie zdolności płatniczej podatnika oraz sprawiedliwości opodatkowania.
Odnosząc się do współczesnych teorii dochodu należy w szczególności przytoczyć teorię
F. Neumarka, teorię Hallera oraz teorię dochodu rynkowego. F. Neumark twierdził, iż dochód
stanowi przyrost wartości będący wynikiem działania podmiotu, który go uzyskał. Dochód jest
wynikiem w procesie tworzenia produktu społecznego. Wzrost wartości uznawany jest tylko
wtedy za dochód podatnika, gdy wpływa on na wzrost jego zdolności gospodarczej 233.
Z drugiej strony H. Haller nawiązywał 234 do pojęcia „zdolności podatkowej jednostki”.
Ów zdolność definiował poprzez wielkość zaspokojenia osobistych potrzeb jednostki. H. Haller
uznawał za dochód wszelkie dobra, które miały na celu zaspokojenie osobistych potrzeb
podatnika. Zaliczał do nich wartość dóbr oraz usług wytworzonych na potrzeby jednostki,
wartość użytkową dóbr konsumpcyjnych oraz wartość prac domowych 235. Charakteryzując
teorię H. Hallera można wskazać, iż definiował on dochód jako całkowity wzrost bogactwa
określonego podatnika – tj. w sposób bardzo szeroki. Analogiczne podejście prezentowali R.A.
Musgrave oraz P.B. Musgrave twierdząc 236, iż dochodem jest „każdy wzrost bogactwa
jednostki”. Amerykańscy ekonomiści odnosili dochód zarówno do wzrostu bogactwa
oczekiwanego
jak
również
nieoczekiwanego,
regularnego
czy
nieregularnego
oraz
zrealizowanego – skonsumowanego czy również niezrealizowanego – zaoszczędzonego.
Teoria rynkowego dochodu 237 propagowana przez K. Tipke oraz J. Langm stanowiła
modyfikację koncepcji przyrosty majątku netto i wykształciła się w doktrynie prawa
230
R. Rybarski, Wartość, kapitał i dochód. Warszawa 1922, s. 183.
„Pojęcie dochodu jest ściśle związane z pojęciem czynnika, z którego dochód płynie”.
232
R. Rybarski, Nauka skarbowości. Warszawa 1935, s. 270.
233
R. Rybarski, Nauka Skarbowości, Warszawa 1935, s. 270.
234
H. Haller, Die Steuern, Tubingen 1981, s. 42.
235
H. Litwińczuk, Prawo podatkowe przedsiębiorców, t. I, Warszawa 2008, s. 75.
236
RA. Musgrave, RB. Musgrave, Public finance in theory and practice, New York 1980, s. 336-347.
237
K. Tipke, J. Lang, Steuerrecht, Koln 1991, s. 202.
231
90
niemieckiego. Teoria zakładała, że dochód może zostać wytworzony tylko w sferze
gospodarczej. Dochód ten jest wynikiem pracy własnej podatnika albo lokaty kapitału. Dochód
w tym ujęciu nie obejmował przysporzeń ze zdarzeń nadzwyczajnych – darowizn, spadków, etc.
Teorie dochodu podatkowego opracowane na przełomie dziewiętnastego i dwudziestego
wieku dały podstawę dla późniejszego sformułowania przedmiotu opodatkowania w podatku
dochodowym w krajach europejskich, Ameryce Północnej oraz Kanadzie 238.
Przedstawiciele doktryny prawa finansowego wielokrotnie próbowali stworzyć
precyzyjną definicję legalną dochodu – w moim przekonaniu bez powodzenia. Zgadzam się z
tezą M. Kalinowskiego 239, że prawdopodobnie ustawodawca w żadnym kraju nie przedstawił
ogólnej definicji dochodu podatkowego. Przyczyną trudności definicyjnych jest, w moim
przekonaniu, brak konsekwencji w tworzeniu samego podatku dochodowego. Kategoria dochodu
podatkowego jest pojęciem abstrakcyjnym, umownym oraz uznaniowym – niestety podatnym na
wpływy polityczne. Regułą jest, iż współczesne akty normatywne definiują dochód jako
nadwyżkę
sumy
przychodów
(sumy
źródeł
przychodów)
uznanych
za
podlegające
opodatkowaniu nad możliwymi do uwzględnienia kosztami uzyskania przychodów. W
większości przypadków, technika legislacyjna sprowadza się do wyliczenia źródeł przychodów
oraz kosztów uzyskania przychodów. Przyjęcie takiej koncepcji skutkuje, tym iż za przychody i
koszty podatkowe rozpoznawane są tylko te zdarzenia, które bezpośrednio zostały wymienione
przez ustawodawcę. Zgodnie z tezą 240 P. Pietrasza, ustawodawca, kierując się znanymi sobie
kryteriami, indywidualnie ustala od jakich zdarzeń gospodarczych generujących zysk
ekonomiczny, podatnik zapłaci podatek tj. co jest branym pod uwagę przychodem i kosztem
podatkowym. W konsekwencji, z uwagi na brak odniesienia do rzeczywistej wielkości dochodu,
pojęciem dochodu podatkowego można niejednokrotnie manipulować 241. Rozbieżność
zakresowa pojęć dochodu w sensie ekonomicznym 242 oraz prawnym jest faktem, a każdorazowa
odrębność definicji legalnej dochodu dla celów podatkowych budzi istotne wątpliwości
238
Przykłady zastosowanie opracowanych w XIX w. teorii dochodu:
1) teoria czystego przyrostu majątku - zastosowana w ustawodawstwie podatkowym II połowy XIX części wolnych
miast Rzeszy oraz części kantonów Szwajcarii Zurych, Bazylea, oraz w niemieckiej ustawie o podatku
dochodowym z 1921 r.
2) koncepcję R.M. Haiga - północnoamerykańskie prawodawstwo - Tax Reform Act z 1986 r.
3) teoria H.C. Simon - stanowiła inspirację dla określenia podstawy opodatkowania przez Królewską Komisję do
Spraw Podatkowych - Royal Commission on Tawnon - tzw. Carter Commision w Kanadzie.
4) teorię dochodu autorstwa R.M. Haiga i H.C. Simonsa uważa się w Ameryce Północnej oraz Kanadzie za pewien
normatywny standard wyznaczający zakres podstawy opodatkowania w podatku dochodowym.
239
M. Kalinowski, Współczesne systemy podatkowe, Zarys wykładu, Toruń 1996, s. 51.
240
P. Pietrasz, Opodatkowanie dochodów nieujawnionych, Warszawa 2007, s. 24.
241
E. Smoktunowicz (red.), Wielka Encyklopedia Prawa, Białystok-Warszawa 2000, s. 168.
242
Szerzej S. Kruszczyński, Z rozwoju pojęcia dochodu, Poznań 1958, s. 5.
91
interpretacyjne. Współczesny model definicyjny dochodu przyjęty w ustawodawstwach
europejskich, uznający za dochód wszelkie strumienie wpływające z różnych źródeł dóbr oraz
usług (tj. dochód w naturze) oraz dochód pieniężny 243, jest znacząco różny od teorii źródeł, teorii
czystego przyrostu majątku, czy innych XIX wiecznych teorii. Oczywiście współczesne pojęcie
dochodu posiada elementy wspólne czy też uzupełniające z zaprezentowanymi koncepcjami,
m.in. w odniesieniu do teorii źródeł – współcześnie pojęcie dochodu rozszerzone jest o wpływy
ze sprzedaży składników majątku. Dodatkowo, współczesna koncepcja dochodu posiada
zawężony zakres w odniesieniu do teorii czystego przyrostu majątku poprzez wyłączenie z
opodatkowania niezrealizowanych przyrostów wartości majątku, przyrostów rzeczowych
majątku, wartości użytkowej dóbr konsumpcyjnych oraz części świadczeń socjalnych. W
najszerszym zakresie teoria dochodu rynkowego zyskała odzwierciedlenie w niemieckim prawie
podatkowym 244.
W zakresie współczesnych przepisów regulujących podatek dochodowy, za przychody i
koszty podatkowe, brane pod uwagę przy kalkulacji dochodu podatkowego, uznawane są tylko
takie przychody oraz koszty, które zostały bezpośrednio zaliczone do tych kategorii przez
ustawodawcę. W konsekwencji, istnieje wyraźna tendencja w większości ustawodawstw
europejskich do bardzo szerokiego ujmowania katalogu źródeł przychodów, w szczególności
poprzez dodanie niedookreślonej kategorii „innych dochodów”. Dodatkowo, ustawodawstwa
poszczególnych krajów wskazują listę przychodów zwolnionych z opodatkowania. Mając na
uwadze jedynie aspekty fiskalne państw, przepisy rozróżniają listę kosztów kwalifikowanych
jako koszty podatkowe oraz koszty niezaliczane do rachunku podatkowego. Na samym końcu
można wskazać na wprowadzanie szczególnych zasad ustalania dochodu. W konsekwencji,
kategoria dochodu podatkowego ma niewiele wspólnego z ekonomicznym ujęciem dochodu, a w
szczególności z rzeczywistym przysporzeniem majątkowym 245. Pogląd ten podzielił również
NSA w wyroku 246 z dnia 8 września 1994 r. „skoro na gruncie wykładni językowej oraz języka
prawnego pojęcie dochodu jest określane swoiście, stosowanie przez organy podatkowe wykładni
ścieśniającej, odwołującej się do kategorii ekonomicznych - jest niedopuszczalne”.
W polskich realiach należy wskazać na rozbieżności pomiędzy dochodem w podatku
dochodowym od osób prawnych oraz w podatku dochodowym od osób fizycznych a dochodem
kalkulowanym zgodnie z regułami prawa bilansowego tj. m.in. zgodnie z przepisami ustawy o
243
A. Komar, Systemy podatkowe krajów Unii Europejskiej, Warszawa 1996, s. 34-35.
H. Litwińczuk, Prawo podatkowe przedsiębiorców, t. I, Warszawa 2008, s. 77.
245
P. Pietrasz, Opodatkowanie dochodów nieujawnionych, Warszawa 2007, s. 23-29.
246
Wyrok NSA z dnia 8 września 1994 r., SA/Po 884/94, Przegląd Ustawodawstwa Podatkowego Nr 2/1999, poz.
44.
244
92
rachunkowości. Dochodem w świetle prawa bilansowego jest dodatni wynik finansowy danego
okresu (jest to wynik księgowy), który stanowi dodatni rezultat prowadzonej przez dany podmiot
działalności. Wynik ten powstaje, co do zasady, gdy osiągnięte z tej działalności przychody
przewyższają koszty danego okresu. Ogólne założenie kalkulacji wyniku bilansowego
pokrywają się z ogólnym podejściem do dochodu podatkowego. Jednakże mając na uwadze
znaczące różnice między prawem podatkowym a prawem bilansowym, m.in. w zakresie
kwalifikowania przychodów oraz kosztów, w tym rozbieżności dotyczących momentu
uznawania osiągnięcia przychodu oraz poniesienia kosztu, pojęcia dochodu podatkowego oraz
dochodu bilansowego mają niewiele wspólnego.
Podsumowując teoretyczne rozważania na temat dochodu, kategoria dochodu
podatkowego jest pojęciem języka prawnego, sformułowanym wyłącznie na potrzeby kalkulacji
podatku dochodowego. Ustawodawca za każdym razem definiuje w ustawie o podatku
dochodowym od osób fizycznych 247 oraz ustawie o podatku dochodowym od osób prawnych 248,
jako nadwyżkę przychodów (podatkowych a nie ekonomicznych / rzeczywistych) nad kosztami
uznanymi za koszty podatkowe (nie dotyczy do rzeczywistych wydatków / kosztów podatnika).
Przedmiotowy kierunek legislacyjny daje możliwość, w dość prosty sposób, wpływania na
wartość wpływów budżetowych poprzez np. wyłączenie z katalogu kosztów podatkowych
określonych typów wydatków.
Początkowo, przyjmując za słuszne aktualne założenie ustawodawcy, iż pojęcie dochodu
podatkowego nie można utożsamiać z ekonomicznym dochodem oraz wynikiem bilansowym,
można dostrzec niekonsekwencje w tym zakresie. Dopuszczenie ustawodawcy możliwości
kalkulacji różnic kursowych dla celów podatkowych zgodnie z przepisami prawa
bilansowego 249, daje możliwość, chyba niezamierzonej, manipulacji po stronie podatników w
zakresie kształtowania podstawy opodatkowania m.in. na transakcjach walutowych, w
szczególności na pochodnych instrumentach finansowych walutowych. Uprzednio szacując
wynik na transakcji walutowej, w chwili obecnej podatnicy mogą wybrać sposób prezentacji
danego zdarzenia gospodarczego w sprawozdaniu finansowym (np. poprzez zastosowanie
rachunkowości zabezpieczeń) oraz nie wykazywać np. przychodów podatkowych. W praktyce
może zdarzyć się sytuacja, w której u określonego podatnika powstanie dochód ekonomiczny
i/lub bilansowy, natomiast dochód podatkowy, będący podstawą wymiaru podatku w ogóle nie
247
Art. 9 ust. 2 ustawy z dnia 26 lipca 1991 r.
Art. 7 ust. 2 ustawy z dnia 15 lutego 1992 r.
249
Zgodnie z art. 9b ustawy z dnia 15 lutego 1992 r., w związku z art. 30 ustawy z dnia 29 września 1994 r.
248
93
wystąpi. Należy zgodzić się z tezą R. Zielińskiego 250, iż owa rozbieżność pomiędzy dziedzinami
prawa jest nową cechą charakterystyczną współczesnych konstrukcji podatkowych 251.
Stoję na stanowisku, iż ustawodawca powinien w precyzyjny sposób zdefiniować dochód
(w tym przychód oraz koszty uzyskania przychodów), jaki mogą powstać na transakcji na
pochodnych instrumentach finansowych. Uważam, iż przychodem podlegającym opodatkowaniu
powinna być każda wielkość policzalna, która stanowi kwotę należnych lub faktycznie
otrzymanych środków pieniężnych oraz rynkowa wartość otrzymanych praw (w szczególności
praw do nabycia instrumentu bazowego) lub innych świadczeń (w szczególności wartość
przejętych lub przekazanych ryzyk), z tytułu: zawarcia, realizacji, rezygnacji lub zbycia
pochodnego instrumentu finansowego odpowiednio na każdy z tych dni.
W konsekwencji, za koszt podatkowy związany z pochodnymi instrumentami
finansowymi należy uznać każdą wielkość policzalną, która stanowi kwotę należnych lub
faktycznie zapłaconych środków pieniężnych oraz rynkową wartość przekazanych praw (w
szczególności praw do nabycia instrumentu bazowego) i innych świadczeń (w szczególności
wartość przejętych lub przekazanych ryzyk) z tytułu: zawarcia, realizacji, rezygnacji lub zbycia
pochodnego instrumentu finansowego odpowiednio na każdy z tych dni.
Przedmiotowa koncepcja dawałaby możliwość rozpoznania jako przychody podatkowe
rzeczywistych wartości przysporzeń majątkowych, lub zwiększenia wartości posiadanego
majątku w wyniku zawarcia transakcji na instrumencie pochodnym. Należy wskazać, iż pod
względem ekonomicznym, zawarcie najprostszego kontraktu np. typu forward na walutę, z
którym nie wiążą się początkowo żadne płatności, może się już wiązać z ekonomicznym
przychodem dla jednej ze stron w dniu zawarcia umowy tj. w wyniku zawarcia kontraktu jedna
ze stron już ekonomicznie osiąga początkowy zysk na transakcji (końcowe rozliczenie kontraktu
może zwiększyć zysk tej strony lub spowodować powstanie u niej straty). Dodatkowo, w
przypadku dowolnego zakończenia transakcji, np. w wyniku realizacji praw z instrumentu,
podmiot osiągający ekonomiczną stratę mógłby zaliczyć ją w koszty podatkowe.
Jednakże, bieżąca wycena pochodnych instrumentów finansowych nie powinna wiązać
się z konsekwencjami podatkowymi – przeciwnie do tego jak jest w chwili obecnej. Aktualnie w
przypadku wyboru bilansowej metody kalkulacji różnic kursowych, istnieją przypadki, iż
wycena derywatów walutowych może być uznana za kalkulację różnic kursowych korygujących
podstawę opodatkowania.
250
251
R. Zieliński, Pojęcie dochodu podatkowego, Państwo i Prawo 10/2009, s. 56.
N. Gajl, Modele podatkowe. Podatki dochodowe, Warszawa 1995, s. 28.
94
Ten sposób ukształtowania dawałby możliwość znaczącej zbieżności pomiędzy
ekonomicznym wynikiem z tytułu zawarcia lub realizacji, rezygnacji oraz zbycia pochodnego
instrumentu
finansowego
a
wartością
przychodów
oraz
kosztów
podatkowych.
Niedopuszczalnym jest, aby podatnik ponoszący ekonomiczną stratę z tytułu zawarcia derywatu,
spełniającą ogólną definicję wydatku poniesionego w celu uzyskania przychodu, lub zachowania
albo zabezpieczenia źródła przychodu, nie był uprawniony do zaliczenia jej do rachunku
podatkowego. Z drugiej strony, podmiot który uzyskuje prawo do nabycia instrumentu
bazowego, po cenie niższej niż aktualnie obowiązująca na rynku, osiąga ekonomiczny zysk z
tytułu rozliczenia instrumentu pochodnego, który jest w chwili obecnej nieopodatkowany.
Dodatkowo, obowiązek rozpoznawania przychodów lub kosztów podatkowych na
moment zawarcia derywatów, uświadomi stronom transakcji, iż zawarcie umowy która na dzień
jej zawarcia nie powoduje przepływów finansowych, może się wiązać od razu z ekonomicznym
zyskiem lub stratą na transakcji 252. W konsekwencji, jeżeli warunki transakcyjne derywatu będę
ekwiwalentne na moment zawarcia, wartość dochodu podatkowego będzie równa zero.
2.
Czynniki wpływające na model opodatkowania pochodnych instrumentów
finansowych
Dotychczasowy dorobek doktryny oraz judykatury w zakresie opodatkowania transakcji
na pochodnych instrumentach finansowych wskazuje na próby usystematyzowania wiedzy oraz
praktyki w zakresie nierzeczywistych pochodnych instrumentów finansowych. Jednakże temat
rzeczywistych
pochodnych
instrumentów
finansowych,
w
szczególności
derywatów
walutowych, jest praktycznie pominięty w literaturze przedmiotu. Teoria ekonomii wskazuje na
cztery rodzaje pochodnych instrumentów finansowych tj. kontrakty forward i futures, swap oraz
opcje. Wszelkie inne instrumenty stanowią pewnego rodzaju modyfikację tych wskazanych
rodzajów. Przedstawiciele doktryny wskazują 253, iż rodzaj derywaty ma kluczowe znaczenie dla
określenia jego konsekwencji podatkowych. W moim przekonaniu jednak inne czynniki w
sposób decydujący kształtują konsekwencje podatkowe tych kontraktów. Oczywiście, rodzaj
252
Należy wskazać, iż znacząca część transakcji zawieranych przez instytucje finansowe (banki) z przedsiębiorcami
na przełomie 2007 i 2008 r. (przed kryzysem finansowym) cechowała się brakiem ekwiwalentności świadczeń stron
na dzień zawarcia transakcji – tj. pomimo, iż na dzień zawarcia transakcji żadna ze stron transakcji nie była
zobowiązana do świadczeń finansowych, jedna ze stron już uzyskiwała zysk ekonomiczny na dzień zawarcia
transakcji (występowała znacząca wartość wewnętrzna kontraktu). Przedmiotowy argument był często podnoszony
w sprawach sądowych w zakresie podważania / odstąpienia do zawartych kontraktów z bankami.
253
T. Nieborak, Pochodne instrumenty finansowe. Aspekty prawnopodatkowe, Warszawa 2004, oraz A. Paczuski,
Opodatkowanie dochodów kapitałowych osób prawnych, C.H. Beck 2001.
95
derywatu decyduje o wielkości przepływów finansowych oraz terminie ewentualnych rozliczeń,
co oczywiście wypływa na przychody i koszty podatkowe. Jednakże, rodzaj derywatu na wtórne
znaczenie w zakresie określenia modelu opodatkowania pochodnych instrumentów finansowych.
Symetryczność lub asymetryczność ryzyk na tle pochodnych instrumentów finansowych na
fundamentalne znaczenie pod względem ekonomicznym (aspekt z zakresu inżynierii
finansowej), jednakże cechy rozróżniające poszczególne derywaty mają drugorzędne znaczenie
w świetle opodatkowania podatkiem dochodowym od osób prawnych.
W moim przekonaniu, sposób rozliczenia derywatu jest jedną z kluczowych determinant
wpływających na konsekwencje podatkowe tj. w przypadku instrumentów nierzeczywistych
rozliczanych na zasadzie netto poprzez wypłatę środków finansowych czy też w przypadku
instrumentów rzeczywistych rozliczanych poprzez fizyczną dostawę instrumentu bazowego (np.
waluty, towaru – ropy naftowej). Istniejące stanowiska organów skarbowych oraz wyroki Sądów
Administracyjnych zarysowują niejednoznaczną linię interpretacyjną w zakresie rozpoznawania
przychodów i kosztów podatkowych na derywatach nierzeczywistych. Dotyczą one
rozpoznawania przychodów z tych kontraktów na zasadzie memoriału lub na zasadzie
kasowości, z drugiej strony odroczenia w czasie momentu zaliczenia w koszty podatkowe
wydatków związanych z nabyciem pochodnych instrumentów finansowych. Organy skarbowe
zastanawiają się co należy rozumieć pod pojęciem „wydatki związane z nabyciem”, „wydatki na
nabycie” oraz „wydatki związane z rozliczeniem” derywatów.
Należy jednak wskazać, iż znacząca część 254 kontraktów zawieranych poza rynkiem
regulowanym dotyczy kontraktów rzeczywistych – w szczególności rozliczanych poprzez
„dostawę” waluty obcej 255. W przypadku podmiotów gospodarczych prowadzących działalność
gospodarczą inną niż działalność finansowa, zawierane transakcje zabezpieczające dotyczyły
gwarancji nabycia lub sprzedaży waluty po określonym kursie. Analizując nieliczne stanowiska
organów skarbowych w zakresie rozliczenia rzeczywistych derywatów walutowych (w okresie
od 1992 r. do 2013 r.) udało się wyodrębnić kilkanaście sprzecznych ze sobą kierunków
interpretacyjnych. Mając to na uwadze, podatnicy nie mogą oprzeć się na „stałości” stanowisk
organów skarbowych, jak również na jednoznaczności interpretacji przepisów prawa
podatkowego w zakresie pochodnych instrumentów finansowych. W przypadku derywatów
rzeczywistych walutowych, podatnicy stoją przed fundamentalnym pytaniem, czy w momencie
254
Jeśli nie większość – niestety brak jest jakichkolwiek badań czy szacunków w tym względzie.
Znacząca część warunków ogólnych dotyczących zawieranych transakcji na instrumentach walutowych w
bankach komercyjnych zawiera tzw. „klauzulę wyboru” – tj. podmiot jest uprawniony do wyboru we wskazanym
terminie (np. 3 dni przed terminem zapadalności) sposobu rozliczenia pochodnych instrumentów walutowych – czy
to poprzez rozliczenie rzeczywiste czy nierzeczywiste.
255
96
realizacji pochodnego instrumentu finansowego opartego na walucie, będą rozpoznawali
przychody i koszty podatkowe, czy może różnice kursowe stanowiące odpowiednio przychód
lub koszt podatkowy. Powstaje wątpliwość, czy w przypadku realizacji kontraktu poprzez
nabycie instrumentu bazowego np. po cenie niższej niż aktualnie obowiązująca na rynku, czy
podatnik będzie zobowiązany do rozpoznana przychodu z częściowo nieodpłatnego nabycia
towaru. Z drugiej strony, czy poniesienie ekonomicznej straty na kontrakcie odzwierciedlającej
się w obowiązku np. sprzedaży instrumentu bazowego po cenie niższej niż rynkowa w danym
momencie, będzie powodowało rozpoznanie kosztów podatkowych. Może wręcz przeciwnie, na
moment realizacji rzeczywistego instrumentu pochodnego, podatnicy sprzedający instrument
bazowy zawsze będą rozpoznawali przychody i koszty podatkowe, a w konsekwencji powinni
rozpoznać dochód lub stratę podatkową z działalności gospodarczej. Dodatkowo, wprowadzona
zmiana o 1 stycznia 2007 r. w zakresie wprowadzenia art. 15a oraz art. 9b ustawy z dnia 15
lutego 1992 r. w związku z art. 30 ustawy z dnia 29 września 1994 r., daje możliwość
podatnikom rozpoznawania różnic kursowych zgodnie z prawem bilansowym. Taka opcja
umożliwia podatnikom zaliczenie w rachunku podatkowym nie tylko różnic kursowych
zrealizowanych, jak również różnic kursowych naliczonych – wynikających z dokonanej
wyceny. Najbardziej zastanawiająca jest teza, czy wycena pochodnych instrumentów opartych
na walucie (zarówno nierzeczywistych jak również rzeczywistych) daje możliwość
rozpoznawania bilansowych różnic kursowych, które w konsekwencji mogą wpłynąć na
podstawę opodatkowania w podatku dochodowym od osób prawnych. Wątpliwości budzi
również fakt, czy uprawnienie kierownika jednostki w świetle prawa bilansowego do stosowania
rachunkowości zabezpieczeń (w olbrzymim uproszczeniu sprowadzająca się do łącznego
wykazywania
w
sprawozdaniu
finansowym
pozycji
zabezpieczanej
oraz
pozycji
zabezpieczającej) lub też prawo do prezentacji pochodnych instrumentów finansowych poprzez
rachunek wyników (bezpośrednio jako zysk lub stratę jednostki z działalności) daje możliwość
niemal dowolnego kształtowania wyniku podatkowego na tych transakcjach.
W konsekwencji, jednym z kluczowych czynników decydujących o konsekwencjach
podatkowych zawartych i realizowanych pochodnych instrumentach finansowych jest sposób
realizacji praw z derywatu tj. derywatów rozliczanych w formie pieniężnej na zasadzie netto lub
też poprzez dostawę instrumentu bazowego.
Drugą determinantą decydującą o sposobie rozliczenia jest cel zawarcia pochodnego
instrumentu finansowego. Jest to istotna teza w szczególności, iż w znaczącej części przypadków
konsekwencje podatkowe zdarzeń gospodarczych wyciągane są w oparciu o „rzeczywiste /
obiektywne” przesłanki. Jednakże w przypadku pochodnych instrumentów finansowych,
97
intencja podatnika do zawarcia określonego kontraktu wpływa na konsekwencje podatkowe.
Jednakże pod pojęciem celu zawarcia kontraktu nie mam na myśli „spekulacji” jako chęci
osiągnięcia zysku oraz „zabezpieczenia” jako chęci zachowania / zabezpieczenia źródła
przychodów. Często cel zabezpieczający utożsamiany jest z pojęciem bilansowym
zabezpieczenia. Zgodnie z ustawą o rachunkowości oraz rozporządzeniem z dnia 12 grudnia
2001 r., określony instrument finansowy może zabezpieczać m.in.:
-
poziom (minimalny) przyszłych przychodów,
-
poziom (maksymalny) kosztów funkcjonowania przedsiębiorstwa,
-
cenę zakupu środków obrotowych,
-
cenę zakupu papierów wartościowych,
-
cenę zakupu środków trwałych lub wartości niematerialnych i prawnych,
-
wartość spłaty rat pożyczki inwestycyjnej / kredytu związanego z wytworzeniem środka
trwałego.
Mając na uwadze dotychczasowy dorobek doktryny 256, w celu określenia konsekwencji
podatkowych zawartych instrumentów pochodnych koniecznym jest ustalenie, czy podmiot zawarł
umowę (nabył derywat) dla celów spekulacyjnych (aby osiągnąć dochód bezpośrednio z tego
instrumentu), czy też instrument miał służyć zabezpieczeniu przed ryzykiem (np. niekorzystnej zmiany
kursu waluty) mającym wpływ na jego działalność gospodarczą. Aktualnie obowiązujące regulacje
prawne nie dają precyzyjnej definicji pochodnych instrumentów finansowych zabezpieczających.
Rozróżnienie instrumentów zawartych w celach spekulacyjnych oraz zabezpieczających zostało ujęte
po raz pierwszy w prawie bilansowy w ustawie z dnia 21 września 2000 r. o zmianie ustawy o
rachunkowości, która weszła w życie 1 stycznia 2002 r. Zgodnie z aktualnie obowiązującymi
przepisami, instrumentem zabezpieczającym 257 jest instrument pochodny spełniający warunki
określone w art. 35a ust. 3 ustawy z dnia 29 września 1994 r., a w uzasadnionych przypadkach
także aktywa finansowe lub zobowiązania finansowe niebędące instrumentami pochodnymi, co
do których oczekuje się, że ich wartość godziwa lub związane z nimi przepływy pieniężne
skompensują zmiany wartości godziwej zabezpieczanej pozycji lub związanych z nią
przepływów pieniężnych. Pozycją zabezpieczaną 258 są aktywa, zobowiązania, w tym także
uprawdopodobnione przyszłe zobowiązanie, lub planowana transakcja, z którymi wiąże się
ryzyko zmiany wartości godziwej albo przyszłych przepływów pieniężnych oczekiwanych przez
jednostkę, jeżeli spełniają warunki określone w rozporządzeniu. W konsekwencji za
256
A. Paczuski, Opodatkowanie dochodów kapitałowych osób prawnych, C.H. Beck 2001.
§ 3 pkt 17) rozporządzenia z dnia 12 grudnia 2001 r.
258
§ 3 pkt 16) rozporządzenia z dnia 12 grudnia 2001 r.
257
98
zabezpieczenie 259 należy uznać wybór jednego lub więcej instrumentów zabezpieczających,
których zmiany wartości godziwej kompensują zmianę wartości godziwej zabezpieczanej
pozycji lub związanych z taką pozycją przepływów pieniężnych.
Kontrakty dotyczące instrumentów finansowych w świetle prawa bilansowego uznaje się
za służące ograniczeniu ryzyka związanego z aktywami lub pasywami jednostki, tj.
zabezpieczeniu tych aktywów lub pasywów, jeżeli zostaną spełnione określone warunki. Przy
wycenie zabezpieczanych aktywów lub pasywów uwzględnia się wartość nabytych dla ich
zabezpieczenia instrumentów finansowych oraz zmiany ich wartości. Przy wycenie
zabezpieczonych aktywów lub pasywów uwzględnia się zmiany wartości służących
zabezpieczeniu instrumentów finansowych, nie później niż na dzień bilansowy. Należy
podkreślić, że jedną z głównych zasad rachunkowości jest zakaz kompensowania wartości
aktywów oraz wartości pasywów. W konsekwencji, dla transakcji zabezpieczających oznacza to,
że wartość tych transakcji powinna być wykazana odrębnie od wartości przedmiotu
zabezpieczenia.
W zakresie ustawy o podatku dochodowym od osób prawnych, brak jest bezpośrednich
regulacji odnoszących się do transakcji zawartych w celu zabezpieczenia się przed ryzykiem.
Jednakże, istniejące regulacje w zakresie momentu zaliczenia wydatków w koszty podatkowe
dzielą je na tzw. koszty bezpośrednie (w stosunku do których, w ogólności, obowiązuje zasada
współmierności przychodów i kosztów) oraz tzw. koszty pośrednie (w stosunku do których ma
zastosowanie zasada zaliczenie ich w koszty podatkowe, co do zasady, na momencie
poniesienia).W przypadku transakcji zawartych w celu zabezpieczenia się przed ryzykiem,
ewentualny przychód związany z wydatkami poniesionymi w związku z derywatem
zabezpieczającym (koszty nabycia oraz realizacji) często pojawią się w następnych latach
podatkowych. Jednakże, nie zgodzę się z tezą 260 A. Paczuskiego, iż w takim przypadku
„wydatków nie można uznać za koszt podatkowy w roku, w którym nie powstanie przychód”.
W moim przekonaniu, jeżeli wydatki związane z rozliczeniem pochodnych instrumentów
finansowych podlegają rozliczeniu w oparciu o art. 15 ust. 1 w zw. z art. 16 ust. 1 pkt 8b ustawy
z dnia 15 lutego 1992 r., to podatnik jest zobowiązany do zaliczenia tego wydatku jako tzw.
kosztu bezpośredniego (w przypadku derywatów zawartych w celach spekulacyjnych) lub do
kosztów „innych niż bezpośrednie” – tj. do tzw. kosztów pośrednich” (w przypadku derywatów
zawartych w celach zabezpieczających). Fakt rzeczywistego uzyskania lub niezyskania
przychodu nie powinien mieć w tym przypadku znaczenia.
259
260
§ 3 pkt 18) rozporządzenia z dnia 12 grudnia 2001 r.
A. Paczuski, Opodatkowanie dochodów kapitałowych osób prawnych, C.H. Beck 2001.
99
Przepisy ustawy o podatku dochodowym od osób prawnych regulują również kwestie
zaliczenia wydatków związanych z zawarciem oraz realizacją pochodnych instrumentów
finansowych do wartości początkowej środków trwałych oraz wartości niematerialnych i
prawnych. Przepisy dotyczące określenia wartości początkowej nabytych lub wytworzonych
środków trwałych oraz wartości niematerialnych i prawnych pośrednio różnicują pochodne
instrumenty finansowe na te, które zostały zawarte w celach spekulacyjnych oraz
zabezpieczających. W konsekwencji, za cenę nabycia środka trwałego lub wartości
niematerialnej i prawnej261 uznaje się kwotę należną zbywcy, powiększoną o koszty związane z
zakupem, naliczone od dnia przekazania środka trwałego lub wartości niematerialnej i
prawnej do używania, a w szczególności o koszty transportu, załadunku i wyładunku,
ubezpieczenia w drodze, montażu, instalacji, i uruchomienia programów oraz systemów
komputerowych, opłat notarialnych, skarbowych i innych,
odsetek,
prowizji,
oraz
pomniejszoną (co do zasady) o podatek od towarów i usług. Z drugiej strony, za koszt
wytworzenia 262 (środków trwałych) uważa się wartość, w cenie nabycia, zużytych do
wytworzenia środków trwałych: rzeczowych składników majątku i wykorzystanych usług
obcych, kosztów wynagrodzeń za prace wraz z pochodnymi, i inne koszty dające się zaliczyć do
wartości wytworzonych środków trwałych. Do kosztu wytworzenia nie zalicza się: kosztów
ogólnych zarządu, kosztów sprzedaży oraz pozostałych kosztów operacyjnych i kosztów operacji
finansowych, w szczególności odsetek od pożyczek (kredytów) i prowizji, z wyłączeniem
odsetek i prowizji naliczonych do dnia przekazania środka trwałego do używania. Ustawa w art.
16g nie wymienia wprost wydatków związanych z nabyciem lub realizacją pochodnych
instrumentów finansowych, to jednak należy wskazać iż przedmiotowe regulacje w sposób
fundamentalny będę wpływały na rozliczenie podatkowe derywatów 263. Należy podkreślić, iż
przepisy podatkowe nie definiują pojęcia transakcji zawartej w celu ograniczenia ryzyka.
Jednakże, dopiero ugruntowana linia orzecznicza lub zmiana legislacyjna może graniczyć ryzyko
podatników w tym zakresie. Z drugiej strony, podatnik zbierając odpowiednią dokumentację
dowodową mógłby wykazać, iż celem zawarcia danego derywatu było zabezpieczenia. Jednakże,
na tle aktualnie obowiązujących przepisów ustawy o podatku dochodowym od osób prawnych,
można wyselekcjonować cztery możliwe sposoby rozliczenia pochodnych instrumentów
finansowych w oparciu o cel zawarcia kontraktów tj.:
261
Zgodnie z art. 16g ust. 3 ustawy z dnia 15 lutego 1992 r.
Zgodnie z art. 16g ust. 4 ustawy z dnia 15 lutego 1992 r.
263
Szerzej patrz rozdział: Cel zawarcia kontraktu determinujący skutki w podatku dochodowym od osób prawnych.
262
100
-
rozliczenie na zasadach ogólnych (analogicznie do rozliczenia transakcji zawartych w
celach spekulacyjnych. Wszystkie transakcje, jeśli nie podlegają rozliczeniu na zasadzie
wyjątku, są rozliczane na zasadach ogólnych);
-
wyjątek nr 1 – rozliczenie instrumentów pochodnych zawartych w celu zabezpieczenia
kosztów nabycia środków trwałych lub wartości niematerialnych i prawnych;
-
wyjątek nr 2 – rozliczenie instrumentów pochodnych zawartych w celu zabezpieczenia
kosztów wytworzenia środków trwałych;
-
wyjątek nr 3 – rozliczenie instrumentów pochodnych w celu zabezpieczenia nabycia lub
bezpośredniego nabycia papierów wartościowych 264.
Mając na uwadze zarysowany podział, należy wskazać, iż kontrakty uznane dla celów
bilansowych za instrumenty zabezpieczające, oraz ekonomicznie spełniające funkcje
zabezpieczające, mogą być w niektórych przypadkach rozliczane dla celów podatkowych na
zasadach ogólnych tj. jak instrumenty zawarte w celach spekulacyjnych. W konsekwencji,
przytoczone powyżej przykłady instrumentów spełniających funkcje zabezpieczające w prawie
bilansowym, będą dla celów podatkowych rozliczane odpowiednio:
-
instrumenty zabezpieczające poziom (minimalny) przyszłych przychodów – rozliczane
podatkowo na zasadach ogólnych (jak zawarte w celach spekulacyjnych);
-
instrumenty
zabezpieczające
poziom
(maksymalny)
kosztów
funkcjonowania
przedsiębiorstwa – rozliczane podatkowo na zasadach ogólnych (jak zawarte w celach
spekulacyjnych);
-
instrumenty zabezpieczające cenę zakupu środków obrotowych – rozliczane podatkowo
na zasadach ogólnych (jak zawarte w celach spekulacyjnych);
-
instrumenty zabezpieczające cenę zakupu papierów wartościowych (lub instrumenty
zawarte w celu bezpośredniego nabycia papieru wartościowego) – rozliczane podatkowo
zgodnie z wyjątkiem nr 3 – tj. w celu zabezpieczenia nabycia lub bezpośredniego nabycia
papierów wartościowych.
-
zakupu środków trwałych lub wartości niematerialnych i prawnych – rozliczane
podatkowo zgodnie z wyjątkiem nr 1 – tj. w celu zabezpieczenia kosztów nabycia
środków trwałych lub wartości niematerialnych i prawnych;
-
spłaty rat pożyczki inwestycyjnej / kredytu związanego z wytworzeniem środka trwałego
– rozliczane podatkowo zgodnie z wyjątkiem nr 1 – tj. w celu zabezpieczenia kosztów
wytworzenia środków trwałych 265.
264
Opracowanie własne.
101
W konsekwencji należy wskazać, iż cel zawarcia kontraktu, oparty również na
wewnętrznym przekonaniu podatnika, może w sposób fundamentalny wpływać na konsekwencje
podatkowe związane z zawarciem oraz rozliczeniem pochodnych instrumentów finansowych.
Analiza celu zawarcia derywatów nie może sprowadzać się tylko do stwierdzenia czy dany
kontrakt służył, w świetle art. 15 ust. 1 ustawy z dnia 15 lutego 1992 r., uzyskaniu przychodu
czy też został zawarty w celu zachowania lub zabezpieczenia źródła przychodów. Oczywiście
analiza na tym poziomie jest niezbędna, jednakże jest niewystarczająca dla określenia
konsekwencji podatkowych.
Trzecim
czynnikiem
wpływającym
na
konsekwencje
podatkowe
pochodnych
instrumentów finansowych jest rodzaj instrumentu bazowego. Dla celów podatkowych należy
podzielić derywaty w oparciu o instrument bazowy, którym jest:
‐
waluta obca – w zależności od sposobu rozliczenia, podatnik może rozpoznawać
przychody lub koszty bezpośrednio z derywatu (zyski lub straty), lub różnice kursowe,
które odpowiednio mogą stanowić docelowo przychody lub koszty podatkowe;
‐
papier wartościowy - w zależności od sposobu rozliczenia, podatnik może rozpoznawać
m.in. wydatki związane z nabyciem akcji, które podlegają rozliczenia dopiero w
momencie sprzedaży nabytych akcji;
‐
„towar” - w zależności od sposobu rozliczenia, podatnik może nie rozpoznawać
przychodów lub kosztów z tytułu rzeczywistego derywatu towarowego (zysków lub
strat), lecz będzie zobligowany do rozpoznania przychodów lub kosztów podatkowych
związanych z nabyciem / dostawą towarów w wyniku realizacji kontraktu;
‐
„dowolna inna wielkość lub zmienna” – z uwagi na brak możliwości faktycznej dostawy
instrumentu bazowego, podatnik będzie bezpośrednio rozpoznawał zyski lub straty z
derywatu, które odpowiednio będą stanowiły przychody lub koszty podatkowe.
Czwartym czynnikiem wpływającym na rozliczenie podatkowe derywatów (dotyczy to
derywatów walutowych – zarówno nierzeczywistych jak również rzeczywistych) jest wybór
przepisów mających zastosowanie do rozliczenia transakcji wyrażonych w walutach obcych.
Wybór ten sprowadza się do stwierdzenia, czy podatnik rozpoznaje różnice kursowe dla celów
podatkowych zgodnie z art. 15a ustawy z dnia 15 lutego 1992 r., czy wybrał metodę bilansową
rozliczenia różnic kursowych. W przypadku dokonania wyboru rozliczenia różnic kursowych
zgodnie z prawem bilansowych, podatnik ma również możliwość dokonania wyboru w zakresie
stosowania polskich przepisów tj. ustawy o rachunkowości oraz rozporządzenia z dnia 12
265
Opracowanie własne.
102
grudnia 2001 r., jak również może wybrać Międzynarodowe Standardy Rachunkowości /
Międzynarodowe Standardy Sprawozdawczości Finansowej. Dodatkowo, w każdym z
powyższych wyborów, podatnik jest również uprawniony do skorzystania z przywileju w
zakresie stosowania przepisów dot. tzw. rachunkowości zabezpieczeń. Należy podkreślić, iż
każdy ze wskazanych wyborów charakteryzuje się odrębnymi konsekwencjami na gruncie
ustawy o podatku dochodowym od osób prawnych. Jest to dość zaskakujące, ale w chwili
obecnej, zgodnie z obowiązującymi przepisami, podatnicy mają dużą swobodę w zakresie
indywidualnego kształtowania podstawy opodatkowania w oparciu o transakcje na pochodnych
instrumentach finansowych wystawionych na walutę. Mając na uwadze przedstawione cztery
niezależne czynniki wpływające na pochodne instrumenty finansowe, każdy z podatników
podatku dochodowego od osób prawnych powinien każdorazowo przeanalizować te
determinanty z uwagi na znaczące różnicy w konsekwencjach podatkowych. Brak
wystarczającej analizy, z znaczącej części przypadków skutkuje błędną kwalifikacją przychodów
i kosztów podatkowych, oraz nieprawidłowym momentem ich rozpoznania 266.
3.
Nierzeczywisty pochodny instrument finansowy na tle ustawy o podatku
dochodowym od osób prawnych
3.1.
Definicja pochodnego instrumentu finansowego dla celów podatkowych
Z dniem 1 stycznia 2001 r. zostały wprowadzone 267 regulacje do ustawy o podatku
dochodowym od osób prawnych w zakresie pochodnych instrumentów finansowych tj. w art. 16
ust. 1b oraz art. 16 ust. 1 pkt 8b ustawy z dnia 15 lutego 1992 r. Definicję pochodnych
instrumentów finansowych dla celów podatkowych ustawodawca wprowadził w art. 16 ust. 1b
ustawy z dnia 15 lutego 1992 r. (dodany przez art. 1 pkt 10 lit. c) ustawy z dnia 9 czerwca 2000
r. 268 Przedmiotowe dwa przepisy są jedynymi regulacjami odnoszącymi się wprost do
zagadnienia pochodnych instrumentów finansowych w tym podatku. Dla celów podatku
dochodowego od osób prawnych, cały zakres ogólnych regulacji, dotyczących m.in. przychodów
i kosztów podatkowych, momentu ich rozpoznania, norm dotyczących kalkulacji różnic
kursowych, oraz wielu innych - będzie miał odpowiednie zastosowanie do opodatkowania
266
Szczegółowa analiza każdego z czynników wpływających na konsekwencje podatkowe derywatów znajduje się
w kolejnych rozdziałach.
267
Zmiana wprowadzona ustawą z dnia 9 czerwca 2000 r. o zmianie ustawy o podatku dochodowym od osób
prawnych, wchodząca w życie z dniem 1 stycznia 2001 r.
268
Ustawa z dnia 9 czerwca 2000 r. o zmianie ustawy o podatku dochodowym od osób prawnych, Dz.U. Nr 60, poz.
700.
103
transakcji na pochodnych instrumentach finansowych. Kluczowym problemem na tle aktualnie
obowiązujących przepisów jest właśnie zastosowanie ogólnych norm podatkowych do określenie
konsekwencji podatkowych związanych z derywatami.
Wprowadzona definicja legalna pochodnych instrumentów finansowych wskazuje, iż
należy przez nie rozumieć prawa majątkowe, których cena zależy bezpośrednio lub pośrednio od
ceny towarów, walut obcych, waluty polskiej, złota dewizowego, platyny dewizowej lub
papierów wartościowych albo od wysokości stóp procentowych lub indeksów, a w szczególności
opcje i kontrakty terminowe. Przedmiotowa definicja została stworzona przez ustawodawcę
tylko na potrzeby podatku dochodowego od osób prawnych.
Zgodnie z tezą 269 W Pietrasiewicza oraz M. Romańczuka, wszystkie instrumenty oparte
na wskazanych instrumentach bazowych będą stanowiły pochodne instrumenty finansowe dla
potrzeb podatku dochodowego od osób prawnych. Zgodnie z literalnym brzmieniem przepisu
jest to katalog zamknięty – w konsekwencji prawa majątkowe, których cena zależy od innych
czynników niż wymienione powyżej, nie stanowią instrumentów pochodnych dla potrzeb ustawy
z dnia 15 lutego 1992 r. Dotyczyć do może praw majątkowych których cena zależy od takich
czynników, jak ceny energii, czy wspominane warunki pogodowe 270. W odniesieniu do tych
praw nie ma zastosowania art. 16 ust. 1 pkt 8b ustawy z dnia 15 lutego 1992 r., tylko przepisy
ogólne dotyczące praw majątkowych. Przedmiotowa interpretacja wydaje się być odpowiednia
na tle aktualnie obowiązujących przepisów, to jednak takie podejście uważam za niezgodne z
celem regulacji.
Dla przypomnienia, w polskim ustawodawstwie istnieje kilka definicji instrumentów
finansowych, często różniących się w sposób znaczący. Kluczową definicją, która nie została w
ogóle uwzględniona w podatku dochodowym od osób prawnych, jest definicja na tle ustawy 271 o
obrocie instrumentami finansowymi – art. 2. Ustawodawca w tym przypadku nie wskazał cech
charakterystycznych instrumentów finansowych, dokonał tylko wyliczenia instrumentów
mieszczących się w zakresie tego pojęcia. W konsekwencji, ustawodawca podzielił wszystkie
instrumenty finansowe na papiery wartościowe oraz „inne instrumenty finansowe” niebędące
papierami wartościowymi. W przepisie znajduje się wyliczenie instrumentów pochodnych (m.in.
opcje, kontrakty terminowe, swapy, umowy forward na stopę procentową, inne instrumenty
pochodne, których instrumentem bazowym jest papier wartościowy, waluta, stopa procentowa,
wskaźnik rentowności lub inny instrument pochodny, indeks finansowy lub wskaźnik finansowy,
269
W. Pietrasiewicz, M. Romańczuk, Koszty uzyskania przychodów. Komentarz, C.H. Beck, Warszawa 2009,
Wydanie 1.
270
T. Nieborak, Pochodne instrumenty finansowe. Aspekty prawnopodatkowe, Warszawa 2004, s. 211.
271
Ustawa z dnia 29 lipca 2005 r. o obrocie instrumentami finansowymi (Dz.U. Nr 183, poz. 1538).
104
które są wykonywane przez dostawę lub rozliczenie pieniężne), które nie są papierami
wartościowymi. Dodatkowo, w art. 3 pkt 1) ustawy została wprowadzona definicja papierów
wartościowych wskazująca, iż za papier wartościowy należy uznać m.in. inne zbywalne prawa
majątkowe, które powstają w wyniku emisji, inkorporujące uprawnienie do nabycia lub objęcia
papierów wartościowych (tzw. sensu stricte – np. akcji), lub wykonywane poprzez dokonanie
rozliczenia pieniężnego (prawa pochodne). W konsekwencji, na tle ustawy o obrocie
instrumentami finansowymi, można mówić w uproszczeniu o dwóch rodzajach instrumentów
finansowych, tj.
-
instrumentach finansowych, których instrumentem bazowym jest papier wartościowy
(sensu stricte) – w konsekwencji instrument pochodny będzie również papierem
wartościowym, oraz
-
instrumentach finansowych, których instrumentem bazowym nie jest papier wartościowy
(sensu stricte) – w konsekwencji instrument pochodny nie będzie papierem
wartościowym.
Odrębnie definiuje instrumenty pochodne ustawa o funduszach inwestycyjnych 272.
Zgodnie z art. 2 pkt 18, instrumentami pochodnymi są prawa majątkowe, których cena rynkowa
zależy bezpośrednio lub pośrednio od ceny bądź wartości papierów wartościowych, o których
mowa w art. 3 pkt 1 lit. a) ustawy o obrocie instrumentami finansowymi, oraz inne prawa
majątkowe, których cena rynkowa bezpośrednio lub pośrednio zależy od kształtowania się ceny
rynkowej walut obcych czy też od zmiany wysokości stóp procentowych. Przedmiotowa
definicja poprzez częściowe odwołanie się do definicji papieru wartościowego z ustawy o
obrocie instrumentami finansowymi oraz poprzez częściowo stworzenie „nowej” koncepcji
instrumentu pochodnego nie będącego papierem wartościowym wystawionym tylko na walutę
lub stopę procentową, budzi znaczące wątpliwości – m.in. w zakresie instrumentów
wystawionych na inny instrument bazowy np. ryzyko kredytowe.
Dla porównania przedstawiam również definicję instrumentu finansowego na tle ustawy
o rachunkowości 273. Zgodnie z art. 3 ust. 1 pkt 23, przez instrument finansowy rozumie się
rozumie się kontrakt, który powoduje powstanie aktywów finansowych u jednej ze stron i
zobowiązania finansowego albo instrumentu kapitałowego u drugiej ze stron. Dodatkowym
warunkiem uznania kontraktu za instrument finansowy w świetle polskiego prawa bilansowego
jest fakt, iż z kontraktu zawartego między dwiema lub więcej stronami jednoznacznie mają
wynikać skutki gospodarcze, bez względu na to, czy wykonanie praw lub zobowiązań
272
273
Ustawa z dnia 2 maja 2004 r. o funduszach inwestycyjnych (Dz.U. Nr 146, poz. 1546).
Ustawa z dnia 22 września 1994 r. o rachunkowości (Dz.U. Nr 121, poz. 591).
105
wynikających z kontraktu ma charakter bezwarunkowy czy warunkowy. Bardzo szeroka
definicja instrumentu finansowego na tle ustawy o rachunkowości wskazuje ograniczenie z art.
art. 3 ust. 1 pkt 23 lit. c), które z kategorii instrumentów finansowych wyłącza umowy o
przeniesienie praw z papierów wartościowych w okresie pomiędzy terminem zawarcia i
rozliczenia transakcji, gdy wykonanie tych umów wymaga wydania papierów wartościowych w
określonym terminie. Należy również wskazać, iż rozporządzenie wykonawcze do ustawy o
rachunkowości w sprawie szczegółowych zasad uznawania, metod wyceny, zakresu ujawniania i
sposobu prezentacji instrumentów finansowych wprost wskazuje, iż przepisy rozporządzenia
stosuje się do:
-
umów (co do zasady), których przedmiotem są towary, takich jak kontrakty towarowe,
opcje i kontrakty swap, przewidujących dla jednej ze stron prawo do rozliczenia
zobowiązania poprzez wydanie środków pieniężnych albo innych aktywów finansowych
(z określonymi wyjątkami),
-
zobowiązań, które na podstawie umowy mogą być rozliczone przez jednostkę drogą
wydania aktywów finansowych albo własnych instrumentów kapitałowych, pod
warunkiem że ilość własnych papierów wartościowych niezbędnych dla rozliczenia
zobowiązania zmienia się wraz ze zmianą ich wartości godziwej.
Klasyfikacja instrumentów pochodnych w szerokim ujęciu instrumentów finansowych
prowadzi do wniosku, iż jest to jedna z trzech grup zakresowych składających się łącznie na
pojęcie instrumentów finansowych. Wyróżniając owe grupy należy wskazać:
1)
pierwotne instrumenty – np. środki pieniężne, dłużne papiery wartościowe (obligacje),
typu obligacji, papiery wartościowe z prawem do kapitału (akcje);
2)
złożone instrumenty – np. instrument zawierający cechy instrumentu finansowego i
kapitałowego - obligacje zamienne na akcje 274;
3)
właśnie instrumenty pochodne 275.
Z drugiej strony, zgodnie z postanowieniami ustawy o podatku dochodowym od osób
prawnych oraz rozporządzenia z dnia 12 grudnia 2001 r. wskazać należy cztery rodzaje
pochodnych finansowych instrumentów 276:
-
pochodny instrument finansowy wskazany w art. 16 ust. 1b ustawy z dnia 15 lutego 1992
r. oraz art. 5a pkt 13 ustawy z dnia 26 lipca 1991 r.;
274
Obligacje zamienne na akcje to obligacje z wbudowanymi opcjami konwersji tych instrumentów na akcje lub
udziały, opcje w tym przypadku jest dla emitenta instrumentem kapitałowym.
275
A. Helin, K. G. Szymański, Rachunkowość i opodatkowanie spółek kapitałowych, BDO C.H. Beck 2005 r., s.
711.
276
T. Nieborak, Pochodne instrumenty finansowe.op.cit., s. 208.
106
-
instrument finansowy uznany za papier wartościowy, nazywany również prawem
pochodnym, zdefiniowany po raz pierwszy w art. 3 ust. 3 nieobowiązującej już ustawy z
dnia 21 sierpnia 1997 r. oraz przepisie art. 3 pkt 1 lit. b ustawy z dnia 29 maja 2005 r. ;
-
instrumenty finansowe, które nie są ujęte w powyższych punktach np. pozagiełdowe
instrumenty pochodne będące prawami majątkowymi;
-
wbudowane pochodne instrumenty finansowe w rozumieniu § 3 pkt 10 rozporządzenia z
dnia 12 grudnia 2001 r.
Należy wskazać na odrębną definicję pochodnych instrumentów finansowych na tle
ustawy o podatku dochodowym od osób fizycznych. Zgodnie z art. 5a pkt 13) ustawy z dnia 26
lipca 1991 r. obowiązującym od dnia 1 stycznia 2004 r. 277 pochodny instrument finansowy
oznacza instrument finansowy, o których mowa w art. 2 ust. 1 pkt 2 ustawy z dnia 29 lipca 2005
r. o obrocie instrumentami finansowymi. Uprzednio obowiązująca definicja pochodnych
instrumentów finansowych na tle ustawy z dnia 26 lipca 1991 r. wskazywała, iż są to prawa,
których cena zależy bezpośrednio lub pośrednio od ceny towarów, walut obcych, waluty
polskiej, złota dewizowego, platyny dewizowej albo od wysokości stóp procentowych lub
indeksów, a w szczególności opcje i kontrakty terminowe. Podsumowując, poprzednia definicja
pochodnych instrumentów finansowych na tle ustawy z dnia 26 lipca 1991 r. była zbieżna z
aktualnie obowiązującą definicją na tle ustawy z dnia 15 lutego 1992 r. Jednakże, aktualna
definicja w ustawy z dnia 26 lipca 1991 r., odwołująca się do ustawy o obrocie instrumentami
finansowymi powoduje, iż w podatku dochodowym od osób fizycznych mamy do czynienia z
dwoma rodzajami instrumentów pochodnych tj. będących papierami wartościowymi oraz
„innymi prawami majątkowymi” – niebędącymi papierami wartościowymi. Przedmiotowe
rozróżnienie w ustawie o podatku dochodowym od osób fizycznych, w przeciwieństwie do
definicji na tle ustawy o podatku dochodowym od osób prawnych, nie ma żadnego uzasadnienia
prawnego – dodatkowo uważam, iż jest niekonsekwencją ustawodawcy powodującą duże
wątpliwości praktyczne. Dodatkowo, zmiana definicji pochodnych instrumentów finansowych
na tle ustawy o obrocie instrumentami finansowymi będzie skutkowała modyfikacją
opodatkowania 278.
Przepis art. 16 ust. 1b ustawy z dnia 15 lutego 1992 r. obowiązuje w niezmienionej
formie od dnia 1 stycznia 2004 r. W świetle tej ustawy, wszystkie pochodne instrumenty
finansowe, niezależnie od ich klasyfikacji na tle innych ustaw (w tym w szczególności ustawy o
277
Nowy art. 5a pkt 13 ustawy z dnia 26 lipca 1991 r. został wprowadzony do ustawy na mocy art. 1 pkt. 1 lit. b)
ustawy z dnia 12 listopada 2003 r. (Dz.U.2003.202.1956), zmieniającej ustawę z dniem 1 stycznia 2004 r.
278
Art. 5a pkt 13 ustawy z dnia 26 lipca 1991 r. został zmieniony przez art. 188 pkt 1 lit. b) ustawy z dnia 29 lipca
2005 r. o obrocie instrumentami finansowymi (Dz.U.05.183.1538) z dniem 24 października 2005 r.
107
obrocie instrumentami finansowymi) są uznawane za „prawa majątkowe”. Należy wskazać, iż
przyjmując założenie racjonalności ustawodawcy, wszelkie prawa majątkowe będące
pochodnymi instrumentami finansowymi dla celów podatku dochodowego od osób prawnych,
nie stanowią papierów wartościowych – w przeciwnym wypadku nie byłby uzasadnione
rozróżnienia na nabycie określonych papierów wartościowych na tle art. 16 ust 1 pkt 8 ustawy z
dnia 15 lutego 1992 r. (akcji) oraz pochodnych instrumentów finansowych na tle art. 16 ust. 1
pkt 8b ustawy z dnia 15 lutego 1992 r.
Należy wskazać, iż koncepcja definicyjna w ustawie o podatku dochodowym od osób
prawnych nie była „respektowana” przez organy skarbowe, jak również przez przedstawicieli
doktryny. Zgadzając się ze stwierdzeniem B. Pyzel 279, publikacje w zakresie pochodnych
instrumentów finansowych ukazujące się w latach 1997 – 2004 przedstawiały podział
instrumentów pochodnych dla celów podatkowych na prawa majątkowe będące papierami
wartościowymi, oraz prawa majątkowe niebędące papierami wartościowymi 280. Organy
skarbowe twierdziły, iż jeżeli instrumentem bazowym był papier wartościowy, to pochodny
instrument finansowy uważano za prawo majątkowe będące papierem wartościowym. Jeżeli zaś
instrumentem bazowym nie był papier wartościowy, to pochodny instrument finansowy uważano
za prawo majątkowe niebędące papierem wartościowym. Dodatkowo wskazywano, że zbycie
lub realizacja pochodnych instrumentów finansowych, które są papierami wartościowymi jest
opodatkowane w sposób memoriałowy, tzn. opodatkowuje się przychody należne (niezależnie
od tego czy zostały faktycznie otrzymane). Jednakże zbycie lub realizacja pochodnych
instrumentów finansowych, które nie są papierami wartościowymi, było rzekomo opodatkowane
w sposób kasowy, tzn. opodatkowuje się przychody tylko faktycznie otrzymane. Przedmiotowe
rozróżnienie znajdziemy m.in. w interpretacji MF z dnia 18 maja 1998 281, które potwierdzało
różny sposób opodatkowania instrumentów finansowcy będących papierami wartościowymi oraz
niebędących papierami wartościowymi. Dopiero w roku 2004 organy skarbowe zmieniły swoje
stanowisko i zaczęły wydawać interpretacje, które uznawały wszystkie pochodne instrumenty
finansowe za prawa majątkowe niebędące papierami wartościowymi. Przyjęcie takiego
stanowiska skutkowało, w przekonaniu organów skarbowych, iż zyski lub straty z tytułu zbycia,
realizacji lub rezygnacji z tych praw opodatkowuje się na zasadach ogólnych - jak inne zyski lub
straty z działalności gospodarczej – tj. zgodnie z zasadą memoriałowego rozpoznania
279
B. Pyzel, Opodatkowanie instrumentów finansowych, ODDK, Gdańsk 2007, s. 32.
Niezależnie od faktu, iż z dniem 1 stycznia 2004 r. na tle ustawy o podatku dochodowym od osób prawnych,
wszystkie instrumenty pochodne były prawami majątkowymi, niebędącymi papierami wartościowymi.
281
Pismo Ministra Finansów z dnia 18 maja 1998 r., PO 4/AK-802-674/6210/97.
280
108
przychodu 282. W konsekwencji należy stwierdzić, iż definicja pochodnych instrumentów
finansowych już od momentu wprowadzenia budzi poważne spory, w tym sprzeczne ze sobą
interpretacje organów skarbowych. Ustawodawca w podatku dochodowym od osób prawnych
wskazuje, iż instrumentem bazowym w derywacie może być cena towarów, walut obcych,
waluty polskiej, złota dewizowego, platyny dewizowej lub papierów wartościowych, albo
wysokości stóp procentowych lub indeksów. Należy wskazać, iż wskazane wyliczenie stanowi
katalog zamknięty. W konsekwencji, zgodnie z koncepcją ustawodawcy – którą uważam za
błędną, nic poza wymienionymi „wielkościami” nie może stanowić zmiennej (instrumentu
bazowego) w derywacie. Uważam, iż prawo majątkowe, którego wartość uzależnione jest od
dowolnej zmiennej policzalnej (nawet wartość kwintala żyta czy wysokość temperatury),
powinno być uznane, w świetle podatku dochodowego od osób prawnych, za pochodny
instrument finansowy. Określając zakres przedmiotowy definicji pochodnych instrumentów
finansowych zgodnie z postanowieniami ustawy z dnia 15 lutego 1992 r. należy wskazać, że
przepis wprost dopuszcza aby instrumentem bazowym był papier wartościowy. Ustawa o
podatku dochodowym od osób prawnych nie określa czym jest papier wartościowy, a w
konsekwencji należy przyjąć, iż może być to dowolny papier wartościowy 283. Konsekwencją
takiego podejścia jest fakt, iż zgodnie z ustawą o podatku dochodowym od osób fizycznych
dochód z prawa pochodnego będzie uznany za dochód z papierów wartościowych, a z kolei
zgodnie z ustawą o podatku dochodowym od osób prawnych będzie to dochód z pochodnych
instrumentów finansowych. Ta szeroka a zarazem ogólna definicja daje wiele możliwości w
zakresie konstruowania praw pochodnych. W obrocie gospodarczym, najczęściej spotykane są
transakcje terminowe 284.
Jednakże odrębnie ustawodawca zdefiniował instrument bazowy dla celów bilansowych
– tj. zgodnie z § 3 pkt 4 rozporządzania MF z dnia 12 grudnia 2001 r. W świetle ustawy o
rachunkowości oraz aktów wykonawczych, instrumentem bazowym może być określona stopa
procentowa, cena papieru wartościowego lub towaru, kurs wymiany walut, indeks cen lub stóp,
ocena wiarygodności kredytowej lub indeksu kredytowego albo inna podobna wielkość. W
konsekwencji, ustawodawca wskazał katalog otwarty instrumentów bazowych, uznając iż „inna
podobna wielkość” może kształtować pochodny instrument finansowy. Niezrozumiałym jest
fakt, iż zgodnie z literalnym brzemieniem przepisów, może zdarzyć się sytuacja, że ten sam
kontrakt w świetle prawa bilansowego należy uznać za instrument pochodny, podczas gdy
282
Pismo Drugiego Mazowieckiego Urzędu Skarbowego w Warszawie z dnia 3 czerwca 2005 r., 1472/ROP1/423113/120/05/PK.
283
T. Nieborak, Pochodne instrumenty finansowe. op.cit., s. 211.
284
Sz. Ciarkowski, Prawa pochodne jako papiery wartościowe, Prawo Papierów Wartościowych, Nr 4/2001 r., s. 8.
109
świetle ustawy z dnia 15 lutego 1992 r. nie będzie instrumentem pochodnym, a dodatkowo gdy
ten kontrakt będzie wystawiony na walutę, ustawa o podatku dochodowy od osób prawnych da
możliwość podatnikom wykazywania konsekwencji podatkowych (różnic kursowych) zgodnie z
prawem bilansowym w zakresie instrumentów finansowych – zgodnie z art. 9b ustawy z dnia 15
lutego 1992 r. w zw. z art. 30 ustawy z dnia 29 września 1994 r. Art. 16 ust. 1b ustawy z dnia 15
lutego 1992 r. wskazuje, iż w szczególności za pochodny instrument finansowy należy uznać
opcje i kontrakty terminowe. Jednakże, żaden przepis prawa podatkowego (czy to ustawy o
podatku dochodowym od osób prawnych czy ustawy o podatku dochodowym od osób
fizycznych) nie definiuje czym są opcje oraz kontrakty terminowe. W konsekwencji, należy
odwołać się m.in. do ekonomicznego znaczenia tych pojęć.
Jako kontrakty terminowe należy uznać: kontrakty futures i forward. Z drugiej strony,
prawo bilansowego, które jest najbliższe prawu podatkowemu, zawiera definicje legalne
poszczególnych rodzajów derywatów. Zgodnie z § 3 pkt 5 rozporządzenia z dnia 12 grudnia
2001 r., kontrakt forward stanowi umowę nakładająca na jedną stronę obowiązek dostarczenia, a
na drugą - odbioru aktywów o określonej ilości, w określonym terminie w przyszłości i po
określonej cenie, ustalonej w momencie zawierania kontraktu. Definicja kontraktu futures
zmieniona z dniem 11 stycznia 2006 r. wskazuje, że jest to umowa o określonej standardowej
charakterystyce, będąca przedmiotem obrotu w obrocie regulowanym, nakładająca na jedną
stronę obowiązek dostarczenia, a na drugą - odbioru aktywów o określonej ilości, w określonym
terminie w przyszłości i po określonej cenie, ustalonej w momencie zawierania kontraktu.
Wskazane dwie definicje kontraktów terminowych są zbieżne z ekonomicznym podejściem do
tych instrumentów. Prawo bilansowe 285 definiuje również dwa pozostałe, główne rodzaje
derywatów tj. opcję i kontrakt swap. Za opcję nakazuje uznać kontrakt, w wyniku którego
jednostka nabywa prawo kupna - opcja kupna (call) lub sprzedaży - opcja sprzedaży (put)
aktywów podstawowych po określonej z góry cenie i w określonym czasie. Kontraktem swap
jest umową zamiany przyszłych płatności na warunkach z góry określonych przez strony. Do
instrumentów pochodnych należy również zaliczyć tzw. instrumenty strukturyzowane.
Instrumenty te stanowią połączenie (kombinację) co najmniej dwóch innych instrumentów
finansowych np. instrument stanowiący połączenie obligacji zero kuponowej i opcji na indeks 286.
Obligacja jako papier wartościowy, w połączeniu z opcją, tworzą pochodny instrument
finansowy. W praktyce istnieje znacząca ilość możliwości tworzenia instrumentów
strukturyzowanych. Instrumenty te dają możliwość połączenia korzyści z instrumentów
285
286
§ 3 pkt 7) i 8) rozporządzenia z dnia 12 grudnia 2001 r.
Interpretacja indywidualna Dyrektora IS w Poznaniu z dnia 21 listopada 2008 r., ILPB1/415-665/08-2/RP.
110
zabezpieczających / dłużnych (np. obligacji) oraz dźwigni finansowej poprzez dodanie elementu
opcji. Należy jednak wskazać, iż konsekwencje podatkowe z tytułu rozliczenia transakcji na
instrumentach strukturyzowanych są analogiczne jak transakcji na „tradycyjnych” pochodnych
instrumentach finansowych (konsekwencje podatkowe należy rozpoznawać odrębnie dla
każdego z kontraktów) tj. w podatku dochodowym od osób prawnych – zgodnie z art. 12, art. 15,
oraz art. 16 ust. 1 pkt 8b ustawy z dnia 15 lutego 1992 r. w związku z art. 9b i art. 15a ustawy z
dnia 15 lutego 1992 r., a w przypadku podatku dochodowego od osób fizycznych - zgodnie z art.
30b ustawy z dnia 26 lipca 1991 r.
Zgodnie z § 3 pkt 10 rozporządzenia z dnia 12 grudnia 2001 r., za wbudowany instrument
pochodny należy uznać warunki wynikające z zawartej umowy powodujące, że część lub całość
przepływów pieniężnych uzyskiwanych z umowy zmienia się w sposób podobny do tego, jaki
powodowałby samodzielnie instrument pochodny. Wbudowane instrumenty finansowe
funkcjonują najczęściej w umowach terminowych / umowach ciągłych zawieranych w ramach
prowadzonej działalności gospodarczej. Najczęściej są to umowy najmu, dzierżawy, leasingu,
które są waloryzowane / indeksowane np. kursem waluty obcej287. Umowa taka, w świetle prawa
bilansowego, będzie zawierała wbudowany instrument pochodny w postaci walutowej umowy
przedterminowej forward 288. Wbudowane instrumenty finansowe posiadają inne cechy
ekonomiczne niż podstawowe umowy zasadniczej 289 oraz przerzucają ciężar ryzyka pomiędzy
stronami kontraktu 290. Kluczowym elementem definiującym wbudowane instrumenty pochodne
jest przepływ finansowy, który w znaczącej części jest zbieżny z przepływami wynikającymi z
samodzielnych instrumentów pochodnych 291. Przedstawiciele doktryny wskazują, iż w
przypadku umów cywilnoprawnych zawierających wbudowane instrumenty pochodne, należy
odpowiednio zastosować przepisy dotyczące klasycznych instrumentów pochodnych 292. W
świetle ustawy z dnia 15 lutego 1992 r., przepisy nie przewidują możliwości rozpoznania /
wyodrębnienia wbudowanych instrumentów pochodnych. Konsekwencje podatkowe związane z
umowami zawierającymi wbudowane instrumenty pochodne (rozpoznawane w prawie
bilansowym) należy rozpoznawać na zasadach ogólnych.
287
Z. Szczerbetka, Instrumenty pochodne „niewidzialne gołym okiem”, Rynek Terminowy nr 4/2001 r. s. 83 oraz s.
84.
288
Z. Szczerbetka, op.cit., s. 83.
289
A. Helin, Jak rozliczać wbudowane instrumenty finansowe, Gazeta Prawna, 22 września 2007 r.,
www.gazetaprawna.pl.
290
Praktycznym przykładem umowy z wbudowanym instrumentem pochodnym będzie umowa kredytowa
indeksowana wskaźnikiem inflacji
291
T. Bakalarski, R. Naczyński, P. Preuss, Wbudowane instrumenty pochodne, Rynek Terminowy, nr 2/2002 r. s. 7.
292
T. Nieborak, Pochodne instrumenty finansowe…, op.cit., s. 209.
111
3.2.
Podstawowe zasady opodatkowania nierzeczywistych pochodnych instrumentów
finansowych w podatku dochodowym od osób prawnych
3.2.1. Przychód podatkowy będący wynikiem transakcji na pochodnych instrumentach
finansowych (instrumenty nierzeczywiste)
W odróżnieniu od zapisów ustawy o podatku dochodowym od osób fizycznych, zapisy
ustawy o podatku dochodowym od osób prawnych przewidują tylko w jednym momencie
szczególną regulację dotyczącą sposobu opodatkowania pochodnych instrumentów finansowych
– tj. art. 16 ust. 1 pkt 8b. Z przedmiotowego faktu wynikają kluczowe problemy dotyczące
opodatkowania pochodnych instrumentów finansowych tj. do tych transakcji mają zastosowanie
ogólne regulacje w zakresie rozpoznawania przychodów i kosztów podatkowych. W świetle
przepisu art. 16 ust. 1b ustawy z dnia 15 lutego 1992 r. (tj. drugiego i ostatniego przepisu, który
wprost odnosi się do pochodnych instrumentów finansowych) za pochodny instrument
finansowy należy uznać także prawo pochodne, gdyż instrumentem bazowym może być papier
wartościowy.
Definicja przychodów podlegających opodatkowaniu, zgodnie z art. art. 12 ust. 1 pkt 1
oraz art. 12 ust. 3 ustawy z dnia 15 lutego 1992 r. wskazuje na katalog otwarty, w szczególności
za przychodu należy uznać otrzymane pieniądze, wartości pieniężne, w tym różnice kursowe.
Jednakże w przypadku działalności gospodarczej za przychody uważa się także przychody
należne, chociażby nie zostały faktycznie otrzymane, po wyłączeniu wartości zwróconych
towarów, udzielonych bonifikat, skont. Równolegle, art. 12 ust. 4 ustawy z dnia 15 lutego 1992
r., wskazuje zamknięty katalog przysporzeń, których wystąpienie nie powoduje jego
opodatkowania. Zgodnie z tezą 293 NSA, „(…) z istoty podatku dochodowego wynika, że jest on
ciężarem publicznoprawnym od przyrostu majątkowego (dochodu), a zatem przychodem - jako
źródłem dochodu - jest tylko ta wartość, która wchodząc do majątku podatnika może powiększyć
jego aktywa. Otrzymanymi pieniędzmi lub wartościami pieniężnymi są zatem w rozumieniu art.
12 ust. 1 pkt 1 omawianej ustawy tylko takie wartości, które powiększają aktywa majątkowe
podatnika, a więc takie którymi może on rozporządzać jak własnymi". NSA dodatkowo
wskazuje 294, że „do przychodów zaliczyć można tylko takie wartości, które określają definitywny
przyrost majątku podatnika”.
293
294
Wyrok NSA z dnia 14 maja 1998 r., SA/SZ 1305/97, Legalis.
Wyrok NSA z 27 listopada 2003 r., (III SA 3382/02, MoPod 2004, Nr 1, s. 3.
112
W konsekwencji, za przychody podlegające opodatkowaniu należy uznać wszelkie
definitywne przysporzenia majątkowe podatnika 295, które powiększają jego majątek tj.
zwiększają jego aktywa lub zmniejszają jego zobowiązania w sposób trwały (a nie tymczasowy.
Przychody te nie mogą być wymienione w art. 12 ust. 4 ustawy z dnia 15 lutego 1992 r., ani
wyłączone z opodatkowania na tle art. 2 ust. 1 ustawy z dnia 15 lutego 1992 r. co potwierdza
również orzecznictwo 296.
Przychodem jest więc każde definitywne przysporzenie majątkowe podatnika, a
okoliczności wymienione w tym przepisie mają charakter przykładowego wymienienia (muszą
spełnić przesłankę definitywnego przysporzenia majątkowego) 297. Podatek dochodowy od osób
prawnych, jako podatek bezpośredni od przyrostu majątkowego oraz zasygnalizowany przez
ustawodawcę otwarty katalog przychodów, daje możliwość rozszerzającej interpretacji w
zakresie okoliczności generujących przychód podatkowy. Przychody w świetle ustawy o podatku
dochodowym od osób prawnych występują niezależnie od tego, mogą zostać uznane za
przychody w świetle prawa bilansowego.
Przykładem przychodu podatkowego są „otrzymane” pieniądze, wartości pieniężne, w
tym różnice kursowe. Przedmiotowe sformułowanie ma to znaczenie, że wyznacza moment
powstania przychodu w przypadku otrzymania pieniędzy, wartości pieniężnych, w tym różnic
kursowych. Momentem powstania przychodu podatkowego jest więc moment wpływu środków
bezpośrednio do majątku podatnika w taki sposób, że może on nimi dysponować. Jest to tzw.
„zasada kasowego” rozpoznawania przychodu. Jednakże, zgodnie z art. 12 ust. 3 ustawy z dnia
15 lutego 1992 r., za przychody związane z działalnością gospodarczą uważa się także należne
przychody, choćby nie zostały jeszcze faktycznie otrzymane. Jest to tzw. „memoriałowa zasada”
rozpoznawania przychodów. Rozgraniczenie przychodów, które należy rozpoznawać zgodnie z
zasadą kasową lub zgodnie z zasadą memoriałową budzi wiele kontrowersji.
Kluczowym więc zagadnieniem jest ustalenie czy przychody z transakcji na
instrumentach pochodnych powinny być rozliczane na zasadzie memoriałowej czy kasowej, oraz
w którym momencie ewentualny przychód powstaje. Aby móc określić, która z zasad znajdzie
zastosowanie należy ustalić, czy dla celów podatkowych można uznać, iż kontrakty na
instrumentach pochodnych zawierane były w ramach „działalności gospodarczej” podatnika. Nie
zgodzę się z tezą P. Greszka, jakoby zawarcie przez podatnika instrumentu pochodnego w celach
295
A. Obońska, M. Chudy, J. Godyń, M. Kaniewska-Środecka, M. Mastalski, P. Mikuła, Podatek dochodowy od
osób prawnych, LEGALIS, 2013.
296
Wyrok WSA we Wrocławiu z dnia 23 lutego 2011 r., I SA/WR 1461/10, MoPod 2011, Nr 5, s. 43.
297
Nie każde umorzenie zobowiązań powoduje powstanie przychodu, a jedynie zwolnienie z długu pod tytułem
darmym.
113
„wyłącznie spekulacyjnych”, podlegało odrębnej kwalifikacji niż w ramach „działalności
gospodarczej” 298. Zawarcie pochodnego instrumenty finansowego w celu spekulacyjnych, a więc
w celu osiągnięcia zysku na tej transakcji, w moim przekonaniu, w sposób oczywisty dotyczy
prowadzonej działalności gospodarczej podatnika.
Należy wskazać, iż w świetle ustawy o podatku dochodowym od osób fizycznych,
podatnik prowadząc działalność gospodarczą uzyskuje przychody „z działalności gospodarczej”,
jednakże zgodnie z ustawą o podatku dochodowym od osób prawnych – ustawodawca
zdefiniował „przychody związane z działalnością gospodarczą”. Przedstawiciele doktryny
wskazują, iż przedmiotowa różnice definicyjna jest bardzo istotna. Przychody związane z
działalnością gospodarczą obejmują nie tylko przychody uzyskane bezpośrednio z transakcji
będących przedmiotem działalności gospodarczej, jak również z innych czynności pośrednio
powiązanych z prowadzoną działalnością gospodarczą 299.
Szeroki zakres „czynności” związanych z transakcjami na pochodnych instrumentach
finansowych może być odzwierciedlony w poniższych stanach faktycznych 300:
1)
transakcje na pochodnych instrumentach finansowych są przedmiotem działalności
gospodarczej podatnika,
2)
transakcje na pochodnych instrumentach finansowych miały na celu zabezpieczenie
innych zdarzeń gospodarczych,
3)
transakcje na pochodnych instrumentach finansowym miały na celu osiągnięcie zysku
(cel spekulacyjny). Transakcje były zawarte z wykorzystaniem środków pieniężnych
uzyskiwanych lub wykorzystywanych w działalności gospodarczej, z tytułu których
przychody należy zakwalifikować jako przychody związane z działalnością gospodarczą.
Niektórzy przedstawiciele doktryny wskazywali, iż jeżeli transakcje zawarte przez
podatnika na instrumentach pochodnych mają charakter „uboczny, akcesoryjny” – a za taki
uznawali transakcje zawierane w celach spekulacyjnych lub zabezpieczających niezwiązanych z
prowadzoną przez podatnika działalnością gospodarczą (tj. podatnicy nie prowadzili działalności
gospodarczej w zakresie obrotu pochodnymi instrumentami finansowymi), to przychód ustala w
oparciu o przepis art. 12 ust. 1 pkt 1 ustawy z dnia 15 lutego 1992 r., tj. (przychodem są
otrzymane pieniądze, wartości pieniężne, w tym również różnice kursowe). Zdecydowanie nie
zgadzam się z przedmiotową tezą. Zawarcie przez podatnika kontraktu instrumentu pochodnego,
nawet jeśli nie dotyczy bezpośrednio działalności gospodarczej, to z pewnością dotyczy
298
P. Greszta, Kontrakty terminowe typu forward - wycena kontraktu oraz skutki jego realizacji w zakresie podatku
dochodowego od osób prawnych, Biuletyn Instytutu Studiów Podatkowych, N4 4/2008, s. 25.
299
I. Rudecka, Giełdowe instrumenty pochodne …op.cit., Nr 1/2007 r., s. 34.
300
Ibidem.
114
pośrednio takiej działalności. Chęć osiągnięcia zysku czy zmieszenia strat przez podatnika,
niezależnie od tego czy transakcje dotyczą głównej czy pobocznej działalności tego podatnika,
powinny być rozliczane jako transakcje związane z prowadzoną działalnością gospodarczą.
Organy skarbowe301 wskazywały, iż „nie ma zatem podstaw by uzyskane obecnie i przyszłości
przez Spółkę przychody w postaci dodatnich rozliczeń transakcji nierzeczywistych forward (kwot
otrzymanych z banku) uznać za przychody należne w rozumieniu art. 12 ust. 3 ustawy o podatku
dochodowym od osób prawnych. W konsekwencji, ponieważ kwoty te (środki pieniężne) stanowią
niewątpliwie przysporzenia dla Spółki, które otrzymuje ona/będzie otrzymywać w związku z
zawartymi transakcjami nierzeczywistymi forward, stanowią/będą stanowić w momencie ich
otrzymania przychód podatkowy Spółki, o którym mowa w art. 12 ust. 1 pkt 1 tej ustawy.”
Przeciwne stanowisko wskazuje, iż: „realizację instrumentu pochodnego można
utożsamić ze zbyciem prawa majątkowego, gdyż w dniu, w którym następuje rozliczenie nabywca
instrumentu pochodnego traci prawo wynikające z nabytego instrumentu. W momencie nabycia
pochodnego instrumentu finansowego, nie dochodzi do rzeczywistego nabycia instrumentu
bazowego, jak również nie następuje wydatkowanie środków pieniężnych na jego nabycie. Z
dniem zawarcia umowy strony nabywają prawo majątkowe wynikające z nabytego instrumentu,
do którego skonkretyzowania dochodzi, w postaci żądania określonego świadczenia od drugiej
strony transakcji, a więc dopiero w momencie realizacji transakcji. W tym też momencie
uprawniony uzyskuje przychód należny w rozumieniu art. 12 ust. 3 ustawy CIT. Jednocześnie
data realizacji transakcji jest datą wymagalności płatności, tj. datą, w której płatność
wynikająca z rozliczenia kontraktu powinna być realizowana, o ile faktyczna zapłata nie
nastąpiła wcześniej.” Taką tezą potwierdzają również inne stanowiska organów skarbowych 302.
Stoję na stanowisku, iż art. 12 ust. 1 pkt 1 ustawy z dnia 15 lutego 1992 r. nie może być
uznany za podstawę prawną do rozpoznawania przychodów z jakichkolwiek transakcji na
pochodnych instrumentach finansowych (zupełnie odrębnym zagadnieniem jest określenie, czy
przychód z tych transakcji powinien być rozpoznany na zasadzie memoriałowej czy kasowej – tj.
dacie otrzymania rzeczywistej zapłaty). W konsekwencji, stoję na stanowisku, iż przychody z
transakcji na pochodnych instrumentach finansowych powinny być uznane za przychody
związane z działalnością gospodarczą w świetle art. 12 ust. 3 ustawy z dnia 15 lutego 1992 r.
301
Interpretacja indywidualna Dyrektora IS w Katowicach z dnia 17 czerwca 2010 r., IBPBI/1/415-335/10/AB.
Interpretacja indywidualna Dyrektora IS w Warszawie z dnia 16 listopada 2010 r., IPPB3/423-550/10-2/AG.
Interpretacja Indywidualna Dyrektora IS w Warszawie z dnia 5 sierpnia 2010 r. IPPB3/423-292/10-4/AG.
Interpretacja indywidualna Dyrektora IS w Warszawie z dnia 29 września 2009 r., IPPB3/423-464/09-5/AG.
Interpretacja indywidualna Dyrektora IS w Warszawie z dnia 18 grudnia 2009 ., IPPB5/423-580/09-4/IŚ.
Interpretacja indywidualna Dyrektora IS w Warszawie z dnia 10 czerwca 2009 r., IPPB3/423-148/09-2/JB.
302
115
Należy wskazać, iż art. 12 ust. 3a ustawy z dnia 15 lutego 1992 r. jest jednym z
przepisów wskazujących na moment rozpoznania przychodów przez podatnika z działalności
gospodarczej. Pozostałymi regulacjami w tym zakresie są ust. 3c, 3d i 3e art. 12 ustawy z dnia 15
lutego 1992 r. W konsekwencji, jeżeli określony przychód jest związany (bezpośrednio lub
pośrednio) z działalnością gospodarczą podatnika w rozumieniu art. 12 ust. 3 ustawy z dnia 15
lutego 1992 r., to moment rozpoznania przychodu należy ustalić zgodnie z przepisami art. 12 ust.
3a-3e ustawy z dnia 15 lutego 1992 r.
Zgodnie z zasadą ogólną, datą powstania przychodu jest dzień wydania rzeczy, zbycia
prawa majątkowego lub wykonania usługi albo częściowego wykonania usług, nie później niż
dzień wystawienia faktury albo uregulowania należności. Przepis art. 12 ust. 3a, wprowadza
ograniczenie dotyczące ust. 3c-3e, co skutkuje innym moment rozpoznawania przychodów
podatkowych w stosunku do usług rozliczanych w okresach rozliczeniowych, dostaw energii
elektrycznej, energii cieplnej oraz gazu przewodowego. Należy wskazać, iż zdarzenia mogące
powstać w zakresie transakcji na pochodnych instrumentacja finansowych, tj. zawarcie,
realizacja, rezygnacja lub zbycie instrumentu nie może być uznane za usługę rozliczaną w
okresach rozliczeniowych. Również w przypadku instrumentów, których momenty realizacji są
okresowe (co miesiąc, co kwartał) – np. w przypadku kontraktów swap jedno lub
dwustrumieniowych oraz dokonywane są w tych okresach płatności, w żadnym aspekcie nie
można tych zdarzeń uznać za usługę rozliczną w okresach rozliczeniowych. W przypadku
instrumentów nierzeczywistych, opartych na wartości energii lub gazu, również nie można
uznać, iż mają zastosowanie szczególne przepisy dotyczące dostaw energii elektrycznej, energii
cieplnej oraz gazu przewodowego. Ostatni wyjątek wskazany przez ustawodawcę, to art. 12 ust
3e. z godnie z którym, w przypadku otrzymania przychodu związanego z działalnością
gospodarczą, do którego nie stosuje się ust. 3a, 3c i 3d, za datę powstania przychodu uznaje się
dzień otrzymania zapłaty (a więc zasada kasowa). Ostatecznie podatnik stoi przed dylematem,
czy przychody z derywatów powinien rozpoznać zgodnie z art. 12 ust. 3a (zasada ogólna –
zasada memoriału) czy też z ostatnim wyjątkiem art. 12 ust 3e (zasada kasowości).
W przypadku wynagrodzenia za wydanie rzeczy, zbycie prawa majątkowego lub
wykonanie usługi, podatnik powinien rozpoznać przychód w momencie zdarzenia, które
nastąpiło najwcześniej, tj.:
-
wydania rzeczy, zbycia prawa, wykonania, choćby częściowe, usługi,
-
wystawienia faktury,
-
uregulowania należności.
116
Powstaje pytanie, czy uzyskanie przychodu z tytułu zdarzeń: zawarcie, realizacja,
rezygnacja lub zbycie pochodnego instrumentu finansowego, można uznać za wydanie rzeczy,
zbycie prawa majątkowego lub wykonanie usługi. Takie wątpliwości zostały również
zasygnalizowane przez przedstawicieli doktryny 303. Zgodnie z pierwszym kierunkiem
interpretacyjnym, przychód taki powstaje w momencie faktycznego otrzymania środków
pieniężnych m.in. które stanowią wypłatę z tytułu rozliczenia (realizacji) instrumentu
pochodnego. Zgodnie z drugim kierunkiem, przychód powstaje każdorazowo w momencie
realizacji (a nie dopiero z momentem otrzymania zapłaty).
Jak wskazuje 304 A. Dębiec, prawo z instrumentu pochodnego może być zrealizowane w
zależności od treści kontraktu – w dniu wygaśnięcia lub w dowolnym innym dniu od daty
zawarcia kontraktu do dnia wygaśnięcia włącznie. Oczywiście, rozliczenie kontraktu może
nastąpić w kilku innych, ściśle określonych datach. Wykonania kontraktu jest czynnością
niezależną od samego zawarcia kontraktu (jego wystawienia). W przypadku instrumentów
nierzeczywistych, rozliczanych na zasadzie netto, realizacja kontraktu następuje poprzez wypłatę
określonej sumy stanowiącej różnicę pomiędzy umówioną ceną danego dobra (instrumentu
bazowego) a ceną tego dobra z dnia rozliczenia (tzw. SPOT). Wątpliwość sprowadza się do
rozstrzygnięcia, czy kwota przychodu będąca wynikiem rozliczenia pochodnego instrumentu
finansowego powinna być rozliczona przez podatnika podatku dochodowego od osób prawnych
zgodnie z zasadą ogólną (przychód należny, niezależnie od tego czy został faktycznie otrzymany
zgodnie z art. 12 ust. 3a ustawy z dnia 15 lutego 1992 r.), czy też zgodnie z wyjątkiem z art. 12
ust. 3e ustawy z dnia 15 lutego 1992 r. – tj. w momencie faktycznego otrzymania środków.
Stanowiska organów skarbowych w tym względzie ulegały częstym zmianom. Jedno z
nich wskazuje, „należy stwierdzić, iż do ustalenia momentu uzyskania przychodu z premii
opcyjnej znajdzie zastosowanie art. 12 ust. 3a updop (stanowi ona bowiem przychód związany z
działalnością gospodarczą). W związku z powyższym, przychód z premii opcyjnej, po stronie
otrzymującego premię wystąpi w dacie zawarcia kontraktu przewidującego zapłatę tej premii.
Premia bowiem jest opłatą niezależną od wyniku zawartego kontraktu i stanowi zapłatę dla
wystawcy instrumentu za samo jego wystawienie (za ryzyko związane z wystawieniem
instrumentu). 305” Sądy administracyjne przyjęły odrębną kwantyfikację przychodów m.in. WSA
303
A. Obońska, M. Chudy, J. Godyń, M. Kaniewska-Środecka, M. Mastalski, P. Mikuła, Podatek dochodowy od
osób prawnych, LEGALIS, 2013.
304
A. Dębiec, Akademia Podatkowa cz. 1107, Kiedy powstaje przychód w podatku dochodowym z tytułu
rozliczenia transakcji opcyjnych.
305
Interpretacja indywidualna Dyrektora IS w Katowicach z dnia 18 października 2011 r., IBPBI/2/423-863/11/AK.
117
we Wrocławiu 306, „rozliczenie instrumentu pochodnego następuje w przyszłości, lecz strony już
w momencie zawarcia umowy ustalają, po jakiej cenie nastąpi to rozliczenie. Taki sposób
rozliczania instrumentów pochodnych wiąże się z funkcją ubezpieczeniową instrumentów
pochodnych, która polega na zabezpieczeniu posiadacza przed ryzykiem związanym ze wzrostem
lub spadkiem cen instrumentów pierwotnych (towaru, waluty).” Sąd wskazał, iż moment
powstania przychodów związanych z działalnością gospodarczą określony został w art. 12 ust.
3a ustawy o podatku dochodowym od osób prawnych. Odstępstwo od tej zasady przewidziano w
art. 12 ust. 3e ustawy o podatku dochodowym od osób prawnych. W opinii Sądu, w przypadku
uzyskiwania przychodów z realizacji pochodnych instrumentów finansowych przez Spółkę nie
występuje element wydania towaru (są to transakcje o charakterze nierzeczywistym) ani też
zbycia prawa majątkowego (Spółka realizuje uprawnienia wynikające z przysługującego Jej
prawa majątkowego). Nie występuje również element wykonania usługi w momencie realizacji
(wykonania) przez Spółkę praw z instrumentu pochodnego, skoro przychód po stronie Spółki
powstaje w wyniku korzystnego ustalenia ceny sprzedaży instrumentu pierwotnego we
wcześniej zawartym kontrakcie. W konsekwencji Sąd wskazał, że przychód z realizacji praw
pochodnych (dodatni wynik z transakcji) dla Spółki powstaje w dacie faktycznego otrzymania
przez Spółkę płatności z tego tytułu, stosownie do art. 12 ust. 3e ustawy o podatku dochodowym
od osób prawnych.
Rozliczenie pochodnego instrumentu finansowego następuje w przyszłości, lecz strony
już w momencie zawarcia umowy ustalają, po jakiej cenie nastąpi to rozliczenie. Zgodnie z
tezami wyroku 307 WSA we Wrocławiu z dnia 4 czerwca 2009 r., w przypadku wystąpienia
ujemnego wyniku na transakcji nierzeczywistej, należy go potraktować jako koszt podatkowy, a
przypadku dodatniego, jako przychód podatkowy. Zgodnie z art. 12 ust. 1, ust. 4 oraz art. 13 i
art. 14 ustawy z dnia 15 lutego 1992 r. a także art. 12 ust. 3, przychodem z działalności
gospodarczej są nie tylko otrzymane pieniądze i wartości pieniężne, ale także należne
przychody, choćby nie zostały jeszcze faktycznie otrzymane. Sąd wskazał, że pojęcie „należne
przychody” dotyczy przychodów wynikających z danego źródła przychodów, w tym przypadku
z działalności gospodarczej i stały się w jej następstwie należnością (wierzytelnością), tyle tylko,
że jeszcze faktycznie nie uzyskaną. Moment powstania przychodów dotyczących działalności
gospodarczej wskazany został w art. 12 ust. 3a ustawy z dnia 15 lutego 1992 r. Interpretacja
WSA wskazuje pierwszeństwo w kształtowaniu daty powstania przychodu ma dzień dokonania
czynności, którą jest wydanie rzeczy, zbycie prawa majątkowego lub wykonanie usługi.
306
307
Wyrok WSA we Wrocławiu, z dnia 4 czerwca 2009 r., I SA/Wr 328/09.
Wyrok WSA we Wrocławiu z dnia 4 czerwca 2009 r., I SA/Wr 327/09.
118
Odstępstwem od tej zasady jest art. 12 ust. 3e zgodnie z którym, w przypadku otrzymania
przychodu, o którym mowa w ust. 3, do którego nie stosuje się ust. 3a, 3c i 3d, za datę powstania
przychodu uznaje się dzień otrzymania zapłaty.
W konsekwencji, w przypadku uzyskiwania przychodów z realizacji pochodnych
instrumentów finansowych (nierzeczywistych) przez podatnika nie występuje element wydania
towaru ani też zbycia prawa majątkowego. Dodatkowo, podatnik realizuje uprawnienie
wynikające z przysługującego prawa majątkowego. Nie występuje również element wykonania
usługi w momencie realizacji (wykonania) praw z instrumentu pochodnego. Przychód po stronie
podatnika powstaje w wyniku korzystnego ustalenia ceny sprzedaży instrumentu pierwotnego
we wcześniej zawartej umowie. Sąd stanął na stanowisku, że przychód z realizacji pochodnych
instrumentów finansowych (dodatni wynik z transakcji) powstaje w dacie faktycznego
otrzymania przez podatnika płatności z tego tytułu – zgodnie z art. 12 ust. 3e ustawy z dnia 15
lutego 1992 r.
Z kolei WSA w Warszawie, w wyroku z 21 września 2010 r. 308, wskazał, że istotą
transakcji opcyjnej nie jest zbycie rzeczy, prawa majątkowego lub wykonanie usługi, lecz
wykonanie (realizacja) uprawnienia wynikającego z umowy. Celem kontraktu jest dokonanie
transakcji na ustalonych warunkach oraz związany z tym zysk lub strata. Przychód nie jest
skutkiem zbycia rzeczy, prawa majątkowego czy wykonania usługi, lecz jest konsekwencją
wykonania przysługującego uprawniania, które zostało wpisane w treść zawartej uprzednio
umowy opcyjnej (należy do jej istotnych postanowień). Należy podkreślić, iż Sąd nakazał
rozpoznanie przychodu zgodnie z art. 12 ust. 3e ustawy z dnia 15 lutego 1992 r.
Niezależnie od zarysowanej linii orzeczniczej, organy skarbowe wciąż zajmowały
przeciwne stanowisko, tj. „przychód, w przypadku, gdy dochodzi do nabycia i sprzedaży
kontraktu terminowego w tym samym dniu – stosownie do art. 12 ust. 3 i 3a ustawy o podatku
dochodowym od osób prawnych – należy rozpoznać jako przychód należny w dacie realizacji
przedmiotowej transakcji, tj. w dniu realizacji praw wynikających z kontraktu.” 309
W moim przekonaniu, w przypadku realizacji nierzeczywistego instrumentu pochodnego
(w wyniku realizacji którego nie dochodzi do faktycznej sprzedaży / przeniesienia własności
określonego dobra), przychód powstaje na zasadzie przewidzianej w art. 12 ust. 3e ustawy z dnia
15 lutego 1992 r. Nie dochodzi bowiem w takim przypadku ani do wydania rzeczy, ani zbycia
prawa majątkowego, ani też wykonania usługi. W konsekwencji, podatnik ma obowiązek
308
Wyrok WSA w Warszawie z dnia 21 września 2010 r., III SA/Wa 112/10.
Interpretacja indywidualna Dyrektora IS w Poznaniu z dnia 18 lutego 2011 r., ILPB3/423-919/10-5/MM, Takie
stanowisko potwierdzają również interpretacje indywidualne Dyrektora IS w Poznaniu z dnia 18 lutego 2011 r.,
ILPB3/423-919/10-2/MM oraz ILPB3/423-919/10-3/MM oraz ILPB3/423-919/10-4/MM.
309
119
rozpoznać przychód podatkowy na zasadzie kasowej – w chwili faktycznego otrzymania
środków.
Na marginesie należy wskazać, iż do chwili obecnej pojawiają się stanowiska organów
skarbowych wskazujące, iż podstawą do rozpoznania przychodów z pochodnych instrumentów
finansowych jest art. 12 ust. 1 pkt 1 ustawy z dnia 15 lutego 1992 r. Jednakże, z praktycznego
punktu widzenia, wskazana podstawa prawna (pomimo, iż w moim przekonaniu błędna) również
potwierdza zasadę kasowości do rozpoznawania przychodów z derywatów – oznacza to, iż
pomimo powstania wierzytelności jednej ze stron kontraktu do otrzymania określonej kwoty,
przychód podatkowy powstaje do momentu faktycznego otrzymania środków.
3.2.2. Koszty podatkowe związane z transakcjami na pochodnych instrumentach
finansowych (instrumenty nierzeczywiste)
Jedynym przepisem ustawy o podatku dochodowym od osób prawnych odnoszącym się
wprost do rozliczenia transakcji na pochodnych instrumentach finansowych jest art. 16 ust.8b
wskazujący, iż wydatki na nabycie pochodnych instrumentów finansowych nie są uznawane za
koszty podatkowe do momentu realizacji, rezygnacji albo odpłatnego zbycia praw z nich
wynikających. Dodatkowym warunkiem uznania takich wydatków za koszty podatkowe jest by
wydatki te, zgodnie z art. 16g ust. 3 i ust. 4, nie powiększały wartości początkowej środka
trwałego oraz wartości niematerialnych i prawnych.
Uprawnienie do zaliczenia wydatków na nabycie pochodnego instrumentu finansowego
do kosztów podatkowych nie może być uzależnione od tego, czy dany derywat zabezpiecza
inwestycje, których realizacja rozpoczęła się przed zawarciem kontraktu na instrumentach
pochodnych 310. Należy wskazać, iż aby określony wydatek związany z pochodnym
instrumentem finansowym można było zaliczyć do kosztów uzyskania przychodu, wydatek taki
prócz spełnienia warunku wynikającego z art. 16 ust. 1 pkt 8b, musi spełniać ogólne warunki
zaliczania wydatków do kosztów podatkowych wskazanych w przepisie art. 15 ust. 1 ustawy z
dnia 15 lutego 1992 r.
Utrwalona linia orzecznicza potwierdza, iż za koszty uzyskania przychodu można uznać
„wszelkie racjonalne i gospodarczo uzasadnione wydatki związane z prowadzoną działalnością
gospodarczą, których celem jest osiągnięcie, zabezpieczenie i zachowanie źródła przychodów”.
W konsekwencji, możliwość zaliczenia wydatku w koszty podatkowe przysługuje, gdy istnieje
310
Wyrok WSA w Olsztynie z dnia 21 grudnia 2007 r., I SA/Ol 534/07, wyrok WSA z dnia 10 grudnia 2008 r., I
SA/Ol 470/08k.
120
jego związek z działalnością gospodarczą oraz m.in. z możliwością osiągnięcia przychodu.
Zgodnie z tezą wyroku 311 NSA z dnia 13 marca 1998 r., „z oceny związku z prowadzoną
działalnością gospodarczą powinny wynikać, iż poniesiony wydatek obiektywnie może
przyczyniać się do osiągnięcia przychodu z danego źródła”. Dodatkowo, ponoszone przez
jednostkę wydatki należy oceniać ze względu na ich celowość, a nie rezultat, w postaci
konkretnego przychodu. Kluczowym jest fakt, iż o tym „co jest celowe, potrzebne w
prowadzeniu działalności decyduje podmiot prowadzący działalność gospodarczą, a nie organ
podatkowy 312”.
W. Dmoch wskazuje 313, że skutki jakie wynikają z nabycia pochodnego instrumentu
finansowego w zakresie podatku dochodowego od osób prawnych, uzależnione będą od tego,
czy dany instrument finansowy:
1)
jest pochodnym instrumentem finansowym w rozumieniu ustawy z dnia 15 lutego 1992 r.
W takiej sytuacji, art. 16 ust. 1 pkt 8b będzie decydował o możliwości zaliczenia do
kosztów uzyskania przychodów wydatków na jego nabycie. Przepis ten jest przepisem
szczególnym w stosunku do art. 15 ustawy z dnia 15 lutego 1992 r., gdzie wskazano
ogólne zasady zaliczania poniesionych wydatków do kosztów uzyskania przychodów;
2)
nie jest pochodnym instrumentem finansowym w rozumieniu ustawy z dnia 15 lutego
1992 r. (cena danego instrumentu - prawa majątkowego nie zależy od któregokolwiek z
instrumentów bazowych wymienionych w art. 16 ust. 1b ustawy z dnia 15 lutego 1992
r.). W konsekwencji, do wydatków poniesionych na nabycie takiego prawa majątkowego
nie mają zastosowania zasady wynikające z art. 16 ust. 1 pkt 8b ustawy z dnia 15 lutego
1992 r. Kwalifikacja kosztów poniesionych na nabycie takiego prawa majątkowego
powinna być dokonana na zasadach ogólnych, wynikających z art. 15 ust. 1 w zw. z art.
15 ust. 4d ustawy z dnia 15 lutego 1992 r.
Jednakże nie w pełni akceptuję tezę W. Dmoch wskazaną w powyższym punkcie 1).
Oczywistym jest, iż art. 16 ust. 1 pkt 8b jest przepisem szczególnych w odniesieniu do art. 15
ust. 1 ustawy z dnia 15 lutego 1992 r. Jednakże niezależnie od tego stwierdzenia, każdy wydatek,
który podatnik chce zaliczyć w koszty uzyskania przychodów, powinien być oceniany przez
pryzmat art. 15 ust. 1 (tj. czy został poniesiony w celu uzyskania, zachowania lub zabezpieczenia
przychodu). W konsekwencji, w przypadku kwalifikacji wydatków związanych z nabyciem
pochodnych instrumentów finansowych, podatnik powinien wykazać spełnienie warunków z art.
311
Wyrok NSA z dnia 13 marca 1998 r., I SA/Lu 230/97.
Wyrok WSA w Białymstoku z dnia 11 sierpnia 2004 r., I SA/Bk 159/04.
313
W. Dmoch, Podatek dochodowy od osób prawnych. Komentarz, C.H. Beck, Wydanie 3, 2012.
312
121
15 ust. 1. Pojawiają się głosy w doktrynie 314, iż w przypadku instrumentów zabezpieczających
można mówić o związku z przychodami 315, w szczególności w zakresie zabezpieczenie ich
źródła. Jednakże organy skarbowe poddają w wątpliwość taki związek w przypadku
instrumentów spekulacyjnych. Praktyka organów skarbowych, oraz niestety orzecznictwo
Sądów Administracyjnych, nie wypracowało jednolitego kierunku interpretacyjnego w tym
zakresie. Analizując możliwość uznania za koszty uzyskania przychodów wydatków związanych
z nabyciem pochodnych instrumentów finansowych, organy skarbowe wskazywały na
rozróżnienie instrumentów pochodnych o charakterze zabezpieczającym i spekulacyjnym.
Przedstawiciele doktryny wskazują 316, jakoby wydatki związane z pochodnymi instrumentami
zabezpieczającymi były powszechnie uznawane przez organy skarbowe za koszty podatkowe,
podczas gdy zaliczenie wydatków na instrumenty pochodne o charakterze spekulacyjnym do
kosztów podatkowych było kwestionowane przez te organy 317. Należy jednak wskazać, iż
zarówno organy skarbowe, orzecznictwo, jak również doktryna pod pojęciem instrumentów
zabezpieczających uznaje instrumenty, które zawarte są w celu „zabezpieczenia działalności
gospodarczej podatnika” – nie analizując zakresu zabezpieczenia oraz jego formy. Chciałbym
wskazać, iż w moim przekonaniu rodzaj zabezpieczenia, tj.:
1)
zabezpieczenie nabycia środków trwałych oraz wartości niematerialnych i prawnych,
2)
zabezpieczenie wytworzenia środków trwałych,
3)
zabezpieczenia nabycia papierów wartościowych,
4)
zabezpieczenie pozostałej działalności podatnika,
ma kluczowe znaczenie dla określenia konsekwencji podatkowych danych kontraktów. Należy
wskazać, iż w każdym z czterech wskazanych przypadków, konsekwencje podatkowe
kontraktów zabezpieczających są różne. W moim przekonaniu, dotychczasowe stanowiska
organów skarbowych rozróżniające pochodne instrumenty finansowego zawarte albo w celu
spekulacyjnym albo zabezpieczającym były niewystarczające, oraz stanowiły niedozwolone
uproszczenie w zakresie określenia skutków podatkowych takich transakcji. Dodatkowo, oparcie
się na przepisach prawa bilansowego w zakresie podziału instrumentów pochodny na
spekulacyjne i zabezpieczające w świetle rozporządzenia z dnia 12 grudnia 2001 r., jest dla
celów podatkowy błędem. Zakres pojęciowy „zabezpieczenia” dla celów m.in. rachunkowości
zabezpieczeń oraz dla celu kwalifikacji podatkowej przychodów i kosztów podatkowych w
314
J. Godyń, G. Keler, Zaliczenie do kosztów uzyskania przychodu wydatków związanych z nabyciem
instrumentów pochodnych – wybrane problemy, Monitor Podatkowy nr 11/2011.
315
Interpretacja indywidualna Dyrektora IS w Katowicach z dnia 5 stycznia 2010 r., IBPBI/2/423-5/10/SD.
316
W. Pietrasiewicz, M. Romańczuk, Koszty uzyskania przychodów. Komentarz, C.H. Beck 2009.
317
Odmiennie - Departament Doradztwa Podatkowego BDO Polska, Ustawa o podatku dochodowym od osób
prawnych. Komentarz, Warszawa 2005, s. 322.
122
podatku dochodowym od osób prawnych jest znacząco różny 318.
Stanowiska organów skarbowych, judykatury oraz przedstawicieli doktryna w zakresie
podziału
pochodnych
instrumentów
finansowych
na
„spekulacyjne”
oraz
„zabezpieczające”
T. Nieborak twierdzi, iż transakcje zabezpieczające mają na celu eliminację lub znaczące
ograniczenie ryzyka związanego z wartością transakcji podstawowej 319. Wydatki poniesione z
zamiarem eliminacji lub ograniczenia ryzyka związanego ze zmianą wartość transakcji
zabezpieczanej stanowią dla podatnika koszty uzyskania przychodów. Zgodnie ze stanowiskiem
MF z 1996 r., "nabywca opcji, za umówioną cenę, nabywa więc prawo do żądania zawarcia w
przyszłości umowy sprzedaży walut zgodnie z warunkami określonymi w opcji. W ten sposób
kupujący opcję zabezpiecza się przed możliwością niekorzystnych dla niego zmian kursu walut,
które mogłyby spowodować w tym podmiocie poniesienie większych niż planowane (licząc w
walucie polskiej) wydatków związanych z kontraktami określonymi w walutach obcych. W
świetle art. 15 ust. 1 ustawy z 15.2.1992 r. o podatku dochodowym od osób prawnych (Dz.U. z
1993 r. Nr 106, poz. 482 ze zm.) uznać należy, że jakkolwiek wydatki poniesione na zakup opcji
nie są bezpośrednio związane z osiąganym przychodem, to jednak, podobnie jak wydatki
związane np. z umowami ubezpieczenia składników majątkowych podatnika, pośrednio
ponoszone są w celu osiągnięcia przychodów, o ile ich poniesienie jest ekonomicznie
uzasadnione i proporcjonalnie do ryzyka związanego z możliwą zmianą kursów. Wydatki te
stanowią więc koszt uzyskania przychodów" 320.
Z drugiej strony, dotychczasowe stanowiska organów skarbowych również potwierdzały,
iż transakcje o charakterze spekulacyjnym mają na celu osiągnięcie zysków wynikających z
różnic pomiędzy wartościami poszczególnych aktywów, jednakże łączą się z podwyższonym
poziomem ryzyka strat. Prezentowano stanowiska, zgodnie z którymi w przypadku transakcji o
charakterze spekulacyjnym istnieje ryzyko nieuznania przez organy skarbowe wydatków
związanych z tymi transakcjami za koszt uzyskania przychodu. Podstawa takiej interpretacji
upatrywana była w trudnościach związanych z uzasadnieniem racjonalności gospodarczej i
celowości poniesienia takich wydatków 321. Jednakże, zastanawiające jest postępowanie organów
318
Szerzej patrz rozdział: Cel zawarcia kontraktu determinujący skutki w podatku dochodowym od osób prawnych.
T. Nieborak, Pochodne instrumenty finansowe. Aspekty prawnopodatkowe, Warszawa 2004, s. 256.
320
Pismo Dyrektora Departamentu Podatków Bezpośrednich i Opłat z 26.8.1996 r., PO 4/AK-722-435/95.
321
M. Chudzik, Opodatkowanie instrumentów pochodnych – zagadnienia ogólne, Transformacje Prawa
Podatkowego Nr 3/2003, s. 88.
319
123
skarbowych, które akceptowały koszty uzyskania przychodu w przypadku, gdy dana transakcja o
charakterze spekulacyjnym przyniosła konkretny przychód 322. Należy wskazać, iż fakt uzyskania
dochodu na danej transakcji powinien być irrelewantny z punktu widzenia kwalifikacji prawnej
wydatku jako kosztu podatkowego. Pojawiały się również głowy w doktrynie 323, iż w przypadku
instytucji finansowych ryzyko nieuznania ponoszonych przez nie wydatków jest mniejsze, gdyż
w przypadku tych instytucji łatwiej jest „bronić argumentu racjonalności i celowości
ponoszonych przez nich wydatków”.
A. Mariański wskazuje 324, że szczególną uwagę należy zwrócić na celowość danej
transakcji i to, czy przyniosła ona przychód. Tylko w części zgadzam się z tą tezą. Celowość
zawarcia transakcji, obok sposobu rozliczenia instrumentu pochodnego, jest jednym z
czynników decydujących o konsekwencjach podatkowych. Celowość zawarcia kontraktu
powinna być również szczegółowo analizowana z uwagi na wykładnię art. 15 ust. 1 ustawy z
dnia 15 lutego 1992 r. Jednakże, owa analiza powinna być przeprowadzona mając za punkt
odniesienia stan wiedzy podatnika na dzień podjęcia decyzji o zawarciu kontraktu.
W rezultacie, fakt rzeczywistego osiągnięcia przychodu w wyniku nabycia pochodnego
instrumentu finansowego jest bez znaczenia, a w szczególności fakt ten nie powinien stanowić
warunku zaliczenie wydatków na nabycie derywatów do kosztów podatkowych. NSA w
wyroku 325 z dnia 13 października 2009 r. potwierdził tezę o konieczności zbadania celowości i
racjonalności decyzji o zawarciu kontraktu - ponoszeniu wydatków na pochodne instrumenty
finansowe na moment podjęcia tej decyzji. NSA odmówił prawa do zaliczenia w koszty
podatkowe wydatków na nabycie derywatów w sytuacji gdy: „w momencie ponoszenia przez A.
sp. z o.o. wydatku na pochodne instrumenty finansowe typu forward, cel osiągnięcia przychodów
nie był widoczny i w sensie obiektywnym - realny”.
M. Chudzik wskazuje 326 na istotne wątpliwości dotyczące wykazania racjonalności i
celowości poniesienia wydatków związanych z nabyciem derywatów o charakterze
spekulacyjnym. W praktyce, z uwagi na wątpliwości definicyjne pochodnych instrumentów
finansowych oraz wieloznaczne kryteria dotyczące wydatków na ich nabycie, organy skarbowe z
dość dużą dozą dowolności wydają decyzje wymiarowe w stosunku do podatników. Do chwili
322
A. Broda, Analiza podatkowa instrumentów pochodnych w świetle obowiązujących uregulowań, Rynek
Terminowy 1999/1/80.
323
A. Broda, Analiza podatkowa instrumentów pochodnych w świetle obowiązujących uregulowań, Rynek
Terminowy 1999/1/80.
324
A. Mariański, Ustawa o podatku dochodowym od osób prawnych. Komentarz, Warszawa 2011.
325
Wyrok NSA z dnia 13 października 2009 r., II FSK 514/09.
326
M. Chudzik, Opodatkowanie instrumentów pochodnych – zagadnienia ogólne, Transformacje Prawa
Podatkowego Nr 3/2003, s. 88.
124
obecnej nie ma jednolitej linii orzeczniczej sądów administracyjnych wskazującej chociaż
ogólne zasady dotyczące wydatków na nabycie pochodnych instrumentów finansowych.
Jednakże, organy skarbowe twierdzą 327, że to podatnik jest zobowiązany do wykazania związku
poniesionych wydatków z przychodami.
Warunkiem niezbędnym do zakwalifikowania wydatku na nabycie pochodnego
instrumentu finansowego do kosztów podatkowych jest wystąpienie jednego ze zdarzeń:
-
realizacji praw wynikających z tego instrumentu,
-
rezygnacji z realizacji praw wynikających z tego instrumentu,
-
odpłatnego zbycia tego instrumentu.
Należy wskazać, iż może zdarzyć się przypadek, że po dokonaniu wydatku na nabycie
pochodnego instrumenty finansowego żadne ze wskazanych powyżej zdarzeń nie wystąpi – np.
odstąpiono od umowy, zawarto ugodę w zakresie rozwiązania kontraktu, zawarcie kontraktu
było obarczone wadą – np. wadą nieważności, bezskuteczność zawartego kontraktu. W
konsekwencji, w przypadku, gdy nie nastąpi jedno ze zdarzeń wskazanych w art. 16 ust. 1 pkt
8b, wydatki związane z nabyciem instrumentu pochodnego w ogóle nie będą mogły być
zaliczone w koszty podatkowe 328.
Wyłączenie z kosztów uzyskania przychodów wydatku poniesionego na zakup derywatu,
w rozumieniu ustawy o podatku dochodowym od osób prawnych, w stosunku do którego nie
doszło do żadnego ze zdarzeń wymienionych w art. 16 ust. 1 pkt 8b, nie będzie miało
zastosowania, gdy wydatek ten powiększy wartość początkową środka trwałego lub wartości
niematerialnej i prawnej 329. W tym przypadku, wydatki na nabycie derywatów zaliczone byłyby
do kosztów podatkowych pośrednio poprzez odpisy amortyzacyjne.
Gdy cena danego instrumentu nie zależy od wskazanego w art. 16 ust. 1b instrumentu
bazowego (nie zależy od ceny towarów, walut obcych, waluty polskiej, złota dewizowego,
platyny dewizowej, papierów wartościowych, wysokości stóp procentowych, wysokości
indeksów) – instrumentem jest np. ryzyko kredytowe, instrument ten nie jest pochodnym
instrumentem finansowym w świetle ustawy o podatku dochodowym od osób prawnych. W
konsekwencji, do takich instrumentów w ogóle nie ma zastosowania art. 16 ust. 1 pkt 8b ustawy
z dnia 15 lutego 1992 r. Konsekwencje podatkowe takich kontraktów są określane na zasadach
ogólnych, tj. zgodnie z art. 15 ust. 1 ustawy z dnia 15 lutego 1992 r.
327
Interpretacja indywidualna Dyrektora IS w Katowicach z dnia 10 czerwca 2011 r., IBPBI/2/423-235/11/AK.
Interpretacja indywidualna Dyrektora IS w Katowicach z dnia 2 czerwca 2011 r., IBPBI/2/423- -284/11/AK.
328
Należy wskazać na znaczącą różnicę pomiędzy wydatkami związanymi z nabyciem pochodnych instrumentów
finansowych a wydatkami związanymi z ich realizacją – np. strata na samym instrumencie.
329
Szerzej patrz rozdział dot. derywatów zabezpieczających nabycie lub wytworzenie środków trwałych.
125
Realizacja praw z pochodnych instrumentów finansowych
Istnieją rozbieżności interpretacyjne dotyczące pojęć „realizacji” oraz „rezygnacji” z
praw wynikających z instrumentów pochodnych. Dodatkowym zagadnieniem jest ewentualna
możliwość zaliczenia do kosztów podatkowych wydatków związanych z umorzeniem
instrumentów pochodnych. Umorzenie kontraktu może nastąpić np. w drodze ugody. Sytuacja
taka często miała miejsce w przypadku przedterminowego rozwiązania umowy w celu
minimalizacji straty jednej ze stron kontraktu.
Organy skarbowe, jak również sądy administracyjne 330, aprobowały tezę, że umorzenie
opcji walutowych jest związane z nabyciem tych instrumentów. Orzeczenia wskazywały, że
wydatki poniesione w związku z umorzeniem kontraktów mają zatem związek z nabyciem
instrumentów pochodnych. W konsekwencji, art. 16 ust. 1 pkt 8b ustawy z dnia 15 lutego 1992 r.
wprost odnosi się do „wydatków związanych z nabyciem”, nie zaś do „wydatków na nabycie”,
to należy uznać, iż na mocy tego przepisu koszty ponoszone przez podatnika na umorzenie
derywatów mogą być uznane za koszty podatkowe, gdy spełniają minimum jeden ze wskazanych
tam warunków. Powstaje więc wątpliwość, czy umorzenie pochodnego instrumentu finansowego
może być uznane za realizację praw, rezygnację z nich bądź zbycie instrumentu. Organy
skarbowe wskazywały 331, iż „kwoty wynikające z przedterminowego wykupu opcji walutowych
nie mogą stanowić kosztów uzyskania przychodów, gdyż nie wystąpiły żadne z trzech sytuacji
wymienionych w art. 16 ust. 1 pkt 8b ustawy o pdop. Nie można bowiem mówić, że doszło do
realizacji praw albowiem realizacja praw wynikających z opcji może nastąpić dopiero w dacie
zapadalności, a w sytuacji wcześniejszego wykupu realizacja praw z opcji nie występuje.
Podobnie rzecz się ma z rezygnacją z realizacji praw. W przedmiotowej sprawie nie mamy
również do czynienia z odpłatnym zbyciem pochodnych instrumentów finansowych.” Organy
generalnie odmawiały prawa podatnikom do zaliczenia w koszty podatkowe wydatków
związanych z zawartymi ugodami dotyczącymi instrumentów pochodnych. Niestety Sądy
Administracyjne podtrzymywały takie stanowiska organów skarbowych.
Jednakże w moim przekonaniu jest to stanowisko błędne. Nie jest oczywiste, czy wydatki
związane z umorzeniem instrumentów pochodnych mają związek z ich nabyciem. Uważam, iż
wydatki związane z nabyciem stanową inne wydatki niż wydatki związane z rozliczeniem.
330
Wyrok WSA w Gliwicach z dnia 6 lipca 2010 r., I SA/Gl 460/10, wyrok WSA w Gliwicach z dnia 21 lipca 2010
r., I SA/Gl 539/10, wyrok WSA w Poznaniu z dnia 7 grudnia 2010 r., I SA/Po 561/10.
331
Interpretacja indywidualna Dyrektora IS w Katowicach z dnia 8 grudnia 2009 r., IBPBI/2/423-1065/09/MO.
126
Oczywiście umorzenie instrumentów finansowych jest możliwe tylko w przypadku uprzedniego
ich nabycia, jednakże należy stwierdzić, iż są to niezależne zdarzenia. Umorzenie pochodnego
instrumentu finansowego jest formą zakończenia trwania kontraktu. Data zawarcia kontraktu
oraz data umorzenia kontraktu może być od siebie znacząco oddalona. W moim przekonaniu, nie
można mówić o bezpośrednim związku umorzenia kontraktu z jego zawarciem, a wysoce
zastanawiającym jest doszukiwanie się nawet pośredniego związku przyczynowego.
W konsekwencji, w judykaturze powstały znaczące rozbieżności co do zakresu
stosowania art. 16 ust. 1 pkt 8b ustawy z dnia 15 lutego 1992 r. Jednakże, linia interpretacyjna
pod roku 2012 oraz w 2013 zaczęła ulegać zmianie. Sądy potwierdziły możliwość zaliczenia w
koszty podatkowe strat powstałych z wcześniejszego zamknięcia transakcji m.in. opcji
walutowych oraz strat będących efektem wcześniejszej realizacji praw z instrumentów
pochodnych. Jako wyjątek należy uznać stanowisko 332 zgodnie z którym realizacja praw
wynikających z instrumentu pochodnego w rozumieniu art. 16 ust. 1 pkt 8b ustawy z dnia 15
lutego 1992 r. może nastąpić wyłącznie w dacie zapadalności, nie zaś w terminie wcześniejszym.
Podsumowując, stoję na stanowisku, iż dla celów podatku dochodowego od osób
prawnych, podatnicy powinni odrębnie klasyfikować wydatki związanie z nabyciem (jest to
kategoria szersza niż wydatki na nabycie) pochodnych instrumentów finansowych od wydatków
związanych z realizacją, rezygnacją lub zbyciem pochodnych instrumentów finansowych. Każde
z tych zdarzeń powinno być rozpatrywane odrębnie dla celów podatkowych. Przepis szczególny
tj. art. 16 ust. 1 pkt 8b odnosi się tylko do wydatków związanych z nabyciem derywatów, a
interpretacja rozszerzająca tego przepisu na „wydatki związane z realizacją” / „wydatki związane
z rezygnacją” / „wydatki związane ze zbyciem” czy też na „wydatki związane z zakończeniem
kontraktu” stanowiłaby nadużycie. Powstaje więc pytanie – w oparciu o jaką podstawę prawną
podatnicy powinni rozliczyć wydatki związane z m.in. realizacją kontraktu. Uważam, iż w tych
przypadkach będą miały zastosowanie zasady ogólne związane z rozpoznawaniem kosztów
uzyskania przychodów – tj. zgodnie z art. 15 ust. 1 ustawy z dnia 15 lutego 1992 r. Przepis art.
16 ust. 1 pkt 8b nie będzie miał zastosowania do tych zdarzeń. Potwierdza to Dyrektor Izby
Skarbowe w Warszawie w interpretacji 333 indywidualnej z dnia 15 stycznia 2013 r., iż przepis
art. 16 ust. 1 pkt 8 ustawy z dnia 15 lutego 1992 r. dotyczy wyłącznie wydatków związanych z
nabyciem pochodnych instrumentów finansowych (np. premii opcyjnej). Strata poniesiona na
realizacji nierzeczywistych instrumentów pochodnych stanowi koszt uzyskania przychodu, gdyż
332
Interpretacja indywidualna Dyrektora IS w Katowicach z dnia 18 stycznia 2010 r., IBPBI/2/423-1268/09/AP.
Interpretacja indywidualna Dyrektora Izby Skarbowe w Warszawie z dnia 15 stycznia 2013 r., IPPB5/4231007/12-3/IŚ.
333
127
kontrakty na realizację instrumentów pochodnych są zawierane w celu osiągnięcia przychodów.
Powstanie tego rodzaju straty jako kategorii kosztu podatkowego powinno być kwalifikowane
zgodnie z przepisami art. 15 ust. 1 i ust. 4 oraz ust. 4a-4d ustawy z dnia 15 lutego 1992 r., w
szczególności w zakresie reguł dotyczących potrącalności kosztów w czasie.
Moment zaliczenia straty na pochodnych instrumentach finansowych do kosztów
uzyskania przychodów
Elementem wymagającym analizy jest również określenie w którym momencie
podatnikowi przysługuje prawo do zaliczenia poniesionej straty na nierzeczywistych
pochodnych instrumentach finansowych (instrumentach rozliczanych bez fizycznej dostawy
instrumentu bazowego – tj. poprzez rozliczenie pieniężne) do kosztów podatkowych. Powstaje
wątpliwość, czy jednostki mogą zaliczyć tą stratę w dacie zapadalności kontraktu (w dacie
realizacji), czy w dacie faktycznej płatności na rzecz kontrahenta kontraktu. Zgodnie z tezą J.
Godyń, G. Keler 334, w pierwszej kolejności należy ustalić co jest przedmiotem pochodnego
instrumentu finansowego – jakie prawo jest realizowane w ramach umowy instrumentu
finansowego. Przyjęcie tezy, iż realizacja prawa następuje w momencie zapadalności kontraktu –
tj. w momencie powstania skutecznego roszczenia o zapłatę określonej kwoty pieniężnej, to
właśnie ten moment decydowałby o zaliczenia wydatków do kosztów uzyskania przychodów. W
przypadku wydatków związanych z nabyciem derywatów – podstawą prawną do zaliczenia w
koszty podatkowe byłby art. 16 ust. 1 pkt 8b, jednakże w przypadku straty z tytułu rozliczenia
instrumentu – podstawą prawną do takiego zaliczenia w koszty podatkowe były art. 15 ust. 1
ustawy z dnia 15 lutego 1992 r. w zw. z art. art. 15 ust. 4, ust. 4b, ust. 4c (tzw. koszty
bezpośrednie) albo w zw. z art. 15 ust. 4d (tzw. koszty pośrednie). J. Godyń oraz G. Keler stoją
na stanowisku, iż podstawą prawną do zaliczenia straty na pochodnych instrumentach
finansowych do kosztów uzyskania przychodów w momencie zapadalności kontraktu jest art. 16
ust. 1 pkt 8b ustawy z dnia 15 lutego 1992 r., pomimo iż przepis ten odnosi się do wydatków
związanych z nabyciem derywatów.
Kolejne pytanie dotyczy faktu, czy zaliczenie straty do kosztów podatkowych odbywa się
na zasadzie memoriału czy na zasadzie kasowości. W przypadku uznania, iż tylko faktyczne
uregulowanie zobowiązania z tytułu straty na rozliczeniu instrumentu pochodnego daje
możliwość zaliczenia w koszty podatkowe prowadziłoby do stwierdzenia, iż prawem, które
334
J. Godyń, G. Keler, Zaliczenie do kosztów uzyskania przychodu wydatków związanych z nabyciem
instrumentów pochodnych – wybrane problemy, Monitor Podatkowy nr 11/2011.
128
wynika z instrumentu, to prawo do otrzymania danej kwoty pieniężnej. Przy takiej interpretacji,
za moment realizacji należałoby uznać moment faktycznego rozliczenia pieniężnego
instrumentu. Należy jednak wskazać, iż przyjęcie takiej koncepcji byłoby błędne mając na
uwadze konstrukcję pochodnego instrumentu finansowego. Należy jednak wskazać, iż pojawiały
się indywidualne interpretacje organów skarbowych 335 wskazujące, że za moment zaliczenia do
kosztów wydatków związanych z nabyciem pochodnych instrumentów finansowych należy
uznać dzień faktycznego rozliczenia pieniężnego instrumentu.
Zgodnie z nowym kierunkiem interpretacyjnym, potwierdzonym przez wyroki336 Sądów
Administracyjnych zostało wskazane, iż podatnikom przysługuje prawo do zaliczenia w koszty
podatkowe straty na instrumentach finansowych. Konsekwencją nowego podejścia była
ewolucja stanowiska organów skarbowych zezwalająca na zaliczenie straty na derywatach do
kosztów podatkowych na zasadzie memoriału 337. Przedmiotowy kierunek interpretacyjny jest
słuszny w moim przekonaniu, ponieważ brak jest wymogu „faktycznego poniesienia wydatku” /
„faktycznego dokonania zapłaty” zarówno na tle art. 16 ust. 1 pkt 8b, jak również w art. 15 ust. 1
ustawy z dnia 15 lutego 1992 r. Oznacza to, iż wymóg faktycznego uregulowania zobowiązania
z tytułu zawarcia pochodnego instrumentu finansowego, jak również z tytułu rozliczenia tego
instrumentu nie jest konieczny do zaliczenia odpowiedniej wartości do kosztów uzyskania
przychodu. Należy wskazać na nowe ograniczenie wprowadzone z dniem 1 stycznia 2013 r. na
tle tzw. „ustawy de regulacyjnej” 338 - tj. art. 15b ustawy z dnia 15 lutego 1992 r. W
konsekwencji, na tle regulacji obowiązującej od dnia 1 stycznia 2013 r., podatnicy, którzy
zaliczyli odpowiednie wartości w koszty podatkowe na zasadzie memoriału, jednakże nie
uregulowali tych zobowiązań w oznaczonym terminie po upływie terminu płatności, są
zobowiązani do dokonania korekty in minus wartości kosztów podatkowych.
Należy podkreślić, iż zasada kasowości odnosząca się do zaliczenia w koszty podatkowe
wartości zapracowanych odsetek, zgodnie z art. 16 ust. 1 pkt 11, nie ma zastosowanie do
rozliczenia pochodnych instrumentów finansowych 339.
335
Interpretacja indywidualna Dyrektora IS w Warszawie z dnia 16 czerwca 2009 r., IPPB3/423-175/09-5/AG;
interpretacja indywidualna Dyrektora IS w Poznaniu z dnia 25 lutego 2009 r., ILPB3/423-810/082/HS.
336
Wyrok WSA we Wrocławiu z dnia 4 czerwca 2009 r., I SA/Wr 328/09, oraz wyrok NSA utrzymując ten wyrok
w mocy.
337
Wyrok NSA dnia 1 lutego 2011 r., II FSK 1725/09; interpretacja indywidualna Dyrektora IS w Poznaniu z dnia
21 kwietnia 2011 r., ILPB4/423-36/11-2/MC.
338
Ustawa z dnia 16 listopada 2012 r. o redukcji niektórych obciążeń administracyjnych w gospodarce, Dz.U. 2012
nr 0 poz. 1342.
339
Rozliczenie instrumentów pochodnych opartych na stopie procentowej nie stanowi wypłaty odsetek w świetle
ustawy o podatku dochodowym od osób prawnych.
129
Wydatki związane z nabyciem v. wydatki na nabycie v. wydatki związane z realizacją
Przepis art. 16 ust. 1 pkt 8b ustawy z dnia 15 lutego 1992 r., wprowadza szczególny
moment zaliczenia wydatku w koszty podatkowe. Wydatki związane z nabyciem pochodnych
instrumentów finansowych stanowią koszty podatkowe w momencie realizacji, rezygnacji lub
ich odpłatnego zbycia. Zgodnie z jedną z tez 340 prezentowaną przez W. Pietrasiewicza oraz M.
Romańczuka, sformułowanie "wydatki związane z nabyciem" trzeba rozumieć szeroko jako
„wszystkie wydatki związane realizacją umowy dotyczącej pochodnych instrumentów
finansowych”. Wydatki te obejmują zarówno wydatki ponoszone w momencie zawarcia
kontraktu (np. premie opcyjne), jak i ponoszone w związku z realizacją, rezygnacją, oraz
odpłatnym zbyciem pochodnych instrumentów finansowych. Zgodnie z początkowym
stanowiskiem 341 organów skarbowych z 1998 r., "(…) przyjąć należy, że wydatki na nabycie
opcji walutowych lub transakcji terminowych zgodnie z ustawą o podatku dochodowym od osób
prawnych (Dz.U. z 1993 r. Nr 106, poz. 482 ze zm.) są kosztem uzyskania przychodów, ale
dopiero przy ustalaniu dochodu ze sprzedaży tych papierów lub realizacji umowy wynikającej z
opcji lub transakcji terminowej (w stanie prawnym obowiązującym do 20.2.1998 r.), zaś w stanie
prawnym obowiązującym po tym dniu - przy ustalaniu dochodu ze zbycia tych papierów lub
realizacji umowy wynikającej z opcji lub transakcji terminowej. W związku z powyższym (...)
wydatek na nabycie kontraktu terminowego lub opcji (...) będzie stanowił koszt uzyskania
przychodu w momencie realizacji tych praw, tj. sprzedaży (lub kupna) przedmiotu, na który
opcja lub transakcja terminowa opiewa, albo w momencie odstąpienia od umowy”.
Uprzednio (w oparciu o przepisy obowiązujące do dnia 30 grudnia 2000 r.) stanowisko
MF sprowadzało się do stwierdzenia, wszystkie pochodne instrumenty finansowe dla celów
podatkowych należy traktować jak papiery wartościowe, ponieważ spełniają warunki
charakterystyczne dla papierów wartościowych, tj.:"
-
stwierdzają istnienie określonego prawa majątkowego,
-
mogą być przedmiotem samodzielnego obrotu,
-
dają możliwość realizacji prawa majątkowego wynikającego z instrumentu.
Minister Finansów potwierdził, że: "jakiekolwiek wydatki poniesione na zakup opcji nie
są bezpośrednio związane z osiągniętym przychodem, to jednak, podobnie jak wydatki związane
np. z umowami ubezpieczenia poszczególnych składników majątkowych podatnika, pośrednio
ponoszone są w celu osiągnięcia przychodów, o ile ich poniesienie jest ekonomicznie
340
341
W. Pietrasiewicz, M. Romańczuk, Koszty uzyskania przychodów. Komentarz, C.H. Beck 2009.
Pismo Ministra Finansów z dnia 5 lutego 1998 r., PO 4/BA-802-4426/441/97, PSP.
130
uzasadnione i proporcjonalne do ryzyka związanego z możliwą zmianą kursów. Wydatki te
stanowią więc koszt uzyskania przychodów" 342. W konsekwencji, w oparciu o dotychczas
obowiązujące przepisy, należało przyjąć zasadę możliwość zaliczenia do kosztów podatkowych
wydatków związanych z nabyciem pochodnych instrumentów finansowych, choć oczywiście
warunek ekonomicznego uzasadnienia poniesionych wydatków powinien być analizowany
odrębnie przy każdej transakcji.
Konstrukcja
ekonomiczna
poszczególnych
rodzajów
pochodnych
instrumentów
finansowych decyduje o tym czy będą przewidziane jakieś wydatki związanie nabyciem /
zawarciem danego kontraktu. Zgodnie z interpretacją 343 Dyrektora IS w Warszawie, przepis art.
16 ust. 1 pkt 8b ustawy z dnia 15 lutego 1992 r. „(…)nie ma wprost zastosowania do
omawianego stanu faktycznego z uwagi na fakt, iż bank nie ponosi "wydatków na nabycie
instrumentów pochodnych" (IRS, CIRS). Specyfika transakcji swap polega na tym, iż w
przeciwieństwie do transakcji opcyjnych, w kontraktach tych nie występują wydatki na nabycie
instrumentu. W przypadku transakcji typu swap można mówić co najwyżej o "realizacji praw" z
tych instrumentów, do których dochodzi w momencie dokonywania płatności między stronami.”
Stanowisko to potwierdza tezę dotyczącą rozróżnienia wskazanych wydatków. Zgodnie z
literalnym brzemieniem przepisu, szczególne zasady dotyczą tylko wydatków związanych z
nabyciem instrumentów pochodnych. Organy skarbowe dodatkowo wskazały, że „wydatki
związane z realizacją tych transakcji (dokonywanie płatności wynikających z transakcji) nie
stanowią wydatków na nabycie instrumentów pochodnych, tym samym nie należą one do
wydatków niestanowiących kosztów uzyskania przychodów. Oznacza to, iż płatności związane z
realizacją omawianych transakcji stanowią koszty uzyskania przychodów dla banku w każdej
dacie rozliczenia transakcji (dokonywania płatności)".
Praktyczną kwestią dotyczącą tego zagadnienia jest rozliczenie podatkowe tzw.
instrumentów / struktur „zero kosztowych” w aspekcie należnych premii opcyjnych oraz
kosztów dotyczących realizacji instrumentów. Nie istnieje definicja legalna pojęcia „zero
kosztowości”, jednakże w praktyce określenie to używa się do określenia grupy instrumentów
(zbioru, struktury), których łączne „nabycie” nie popaduje poniesienia żadnych wydatków
kasowych na dzień nabycia. Najczęściej struktura składa się z opcji wystawionych (sprzedanych)
oraz nabytych (kupionych) przez ten sam podmiot. Wartość premii należnych jest netowana
(kompensowana) z wartością premii do zapłaty. W konsekwencji, żaden podmiot nie dokonuje
faktycznych płatności na dzień zawarcia struktury (odrębną kwestią pozostaje rozliczenie
342
343
Pismo Ministra Finansów z dnia 26 sierpnia 1996 r., PO 4/AK-722-35/96, PSP.
Interpretacja indywidualna Dyrektora IS w Warszawie z 5 września 2008 r., IP-PB3-423-832/08-2/MB.
131
struktury w określonych dniach zapadalności). W zakresie podatkowej klasyfikacji struktur zero
kosztowych, pierwsza wątpliwość dotyczy kwalifikacji należnej premii opcyjnej jako przychodu
podatkowego na moment wystawienia opcji. Na tle interpretacji obowiązującej do przełomu
2009/2010 r., organy skarbowe twierdziły, iż przychody z tytułu transakcji na pochodnych
instrumentach finansowych należy rozliczać na zasadzie memoriału – tj. jako przychód należny,
niezależnie od tego czy został faktycznie otrzymany. Interpretacje indywidualne 344 wskazywały,
że „w zakresie przychodów z premii opcyjnej, po stronie otrzymującego premię przychód
wystąpi w dacie zawarcia kontraktu przewidującego zapłatę tej premii. Premia bowiem jest
opłatą niezależną od „wyniku” zawartego kontraktu i stanowi zapłatę dla wystawcy instrumentu
za samo jego wystawienie (za ryzyko związane z wystawieniem instrumentu).” W konsekwencji,
pomimo, iż na moment zawarcia struktury, żaden z podmiotów nie dokonywał płatności, organy
skarbowe twierdziły, iż podmiot wystawiający opcję (sprzedający opcję) jest obowiązany do
rozpoznania przychodu podatkowego w wysokości równowartości należnej premii opcyjnej. Z
drugiej strony, organy skarbowe twierdziły, że drugi podmiot kontraktu, zgodnie z art. 16 ust. 1
pkt 8b ustawy z dnia 15 lutego 1992 r., ma prawo do zaliczenia wartości premii opcyjnej w
koszty podatkowe nie wcześniej niż w momencie realizacji, rezygnacji lub zbycia opcji 345.
Mając na uwadze linię interpretacyjną organów skarbowych, z biznesowego punktu widzenia, w
przypadku zawarcia struktur zero kosztowych, minimum jeden podmiot miał obowiązek
opodatkować przychód należny na moment zawarcia struktury, pomimo braku otrzymania
jakichkolwiek środków finansowych. W praktyce wykształciły się dwie koncepcje starające się
„uzasadnić”, iż nie powstaje przychód na moment zawarcia struktury.
Pierwszą koncepcją dotyczy uznania, iż rzekomo „struktura zerokosztowa” jest
szczególnym rodzajem instrumentu (jest nowym „instrumentem finansowym”), z którego
konstrukcji wynika, iż nie następują żadne płatności na moment jego zawarcia (analogicznie do
kontraktu swap). Zgodnie z jedną z interpretacji 346, „biorąc pod uwagę rzeczywistą treść
zawieranych transakcji, a w szczególności charakter prawny oraz ekonomiczny ww. transakcji,
należy stwierdzić, że przedmiotem transakcji zawieranych przez Spółkę jest jeden instrument
pochodny o charakterze złożonym - instrument zerokosztowy, który dla celów podatkowych
należy rozpatrywać jako całość, a nie jako poszczególne elementy składające się na ten
instrument. Warunkiem koniecznym dla konstrukcji złożonego instrumentu pochodnego
zerokosztowego jest bowiem zestawienie dwóch lub więcej instrumentów prostych (opcji) o
344
Interpretacja indywidualna Dyrektora IS w Poznaniu z dnia 10 grudnia 2008 r., ILPB3/423-578/08-2/ŁM, oraz
interpretacja indywidualna Dyrektora IS w Poznaniu z dnia 10 grudnia 2008 r., ILPB3/423-578/08-3/ŁM.
345
Interpretacja indywidualna Dyrektora IS w Warszawie z dnia 18 grudnia 2009 r., IPPB5/423-580/09-4/IŚ.
346
Interpretacja indywidualna Dyrektora IS w Poznaniu z dnia 15 czerwca 2011 r., ILPB4/423-85/11-2/DS.
132
przeciwnym kierunku płatności premii opcyjnej w wysokościach, które się znoszą (w ramach
instrumentu złożonego), co w konsekwencji ma doprowadzić do braku płatności premii między
stronami. Ten warunek jest spełniony w odniesieniu do transakcji objętych wnioskiem, gdyż na
dzień płatności premii dochodzi do ich netowania (wzajemne należności stron transakcji Broker
- Spółka z tytułu premii zerują się) – u żadnej ze stron transakcji nie dochodzi więc do
przysporzenia. Tym samym, poszczególne opcje wchodzące w skład instrumentu zerokosztowego,
w dacie zawarcia transakcji na instrumencie nie generują dla celów podatkowych przychodów
(w szczególności po stronie Spółki nie powstaje jakakolwiek należność, co jest warunkiem
koniecznym dla rozpoznania przychodu) ani też kosztów, a jedynym momentem rozpoznania
przychodów lub kosztów podatkowych, jest data rozliczenia instrumentu zerokosztowego,
związana z przepływem środków pieniężnych.” Przedmiotowe założenie jakoby struktura
zerokosztowa była nowym instrumentem finansowych należy uznać za błędne. Struktura jest
zbiorem / grupą odpowiednio dobranych instrumentów finansowych. Nie można uznać zbioru
instrumentów pochodnych (najczęściej opcji put i call) za nowy rodzaj instrumentu. Kreowanie
takiej koncepcji miało tylko na celu „uprawdopodobnienie” faktu, iż premie opcyjnie nie
powinny być opodatkowane na moment zawarcia nowego rodzaju kontraktu. Premie w tym
strukturze nie zostały wypłacone (istnieje wątpliwość, czy pod względem prawnymi stały się
należne / wymagalne), ponieważ ten „instrument” tego nie przewidywał na dzień zawarcia
struktury. W praktyce, pomimo forsowania takiej interpretacji przez część instytucji
finansowych, szczegółowe warunki takich struktur wciąż nazywały poszczególne rozliczenia
jako rozliczenie opcji put i call (najczęściej były to tzw. struktury korytarzowe na walutę.
Oznaczało to, iż w przypadku gdy kurs danej waluty znajdował się w określonym przedziale, to
płaciła jedna ze stron, w przypadku, gdy kurs wychodził poza „korytarz”, płaciła druga strona).
W tym miejscy należy również wskazać, na sposoby kształtowania struktur zero
kosztowych przez część instytucji finansowych. Aby pod względem rozliczeń finansowych na
dzień zawarcia danej struktury, struktura była zero kosztowa (tj. wartość premii należnej
odpowiadała wartości premii do zapłaty):
-
warunki kontraktów wskazywały kursy walut (tzw. kursy referencyjne, umówione), w
oparciu o które kalkulowane były wyniki z rozliczenia danej struktury, w sposób „bardzo
korzystny” dla instytucji finansowej; i/lub
133
-
warunki kontraktów wskazywały na tzw. „struktury niewaniliowe 347”, tj. struktury
(zbiory) opcji wystawionych i kupionych, których wartości nominalne nie były sobie
równe. W przypadku takich struktur oraz niesymetrycznego podziały ryzyk powstawała
sytuacja, iż jedna ze stron kontraktów mogła osiągną pewien zysk w przypadku, gdy kurs
walutowy zachowałby się zgodnie z jej oczekiwaniami, podczas gdyby kurs walutowy
zachowałby się przeciwnie do jej oczekiwań, strona ta traciłaby nieporównywalnie
więcej. Dysproporcja pomiędzy wartościami nominalnymi opcji kupionymi a
wystawionymi mogła sięgać nawet 1 do 8 (tj. strona osiągała zysk od opcji call o
wartości nominalnej 1.000.000 EUR, podczas gdy mogła ponieść stratę na sprzedaży
opcji put o wartości 8.000.000 EUR – w tym przypadku potencjalna strata mogła być
osiem razy większa niż potencjalny zysk w przypadku analogicznych wahnięć kursu
walutowego).
Dodatkowo, zdarzały się przypadki, w których były zawierane kontrakty jako struktury
zero kosztowe, prezentowane jako struktury złożone z opcji / strumieni opcji ekwiwalentnych
(których wartość sobie odpowiada), podczas gdy jedna ze stron już w momencie zawarcia
struktury osiągała ekonomiczny zysk. Ten ekonomiczny zysk stanowił sumę wartości
wewnętrznych opcji. Oznaczało to, iż jedna ze stron była w uprzywilejowanym położeniu –
osiągała już ekonomiczny zysk z zawartej struktury na dzień jaj zawarcia niezależnie od tego jak
w przyszłości zachowałby się kurs walutowych. Przyszłe rozliczenia finansowe przypadające na
dni zapadalności, które zależały od kształtowania się kursu walutowego, nie zmieniały faktu, iż
jedna ze stron mogła osiągnąć już w momencie zawarcia transakcji zysk ekonomiczny 348.
Doprowadzenie do zawarcia takich transakcji, z reguły, było wynikiem niewiedzy jednej ze stron
transakcji 349.
Pojawiła się wątpliwość, czy struktury oparte na różnych instrumentach pochodnych
(opcjach, kontraktach swap i forward) powinny być klasyfikowane podatkowo jako jeden
instrument, czy też każdy z instrumentów pochodnych składający się na strukturę powinien być
rozliczany odrębnie. Odpowiedź na to pytanie jest kluczowe, ponieważ albo strony kontraktów
347
W żargonie finansowym, pod pojęciem „struktur waniliowych” uznaje się zbiór opcji kupionych oraz
wystawionych, których wartości nominalne są sobie równe np. zakup opcji CALL o wartości nominalnej
7.000.000,00 EUR po kursie (X/X) oraz sprzedaż opcji PUT o wartości nominalnej 7.000.000,00 EUR po kursie
(Y/Y).
348
Argument w zakresie braku ekwiwalentności świadczeń stron kontraktu na moment zawarcia umowy był często
podnoszony w sprawach sądowych dotyczących podważania zawartych struktur opcyjnych.
349
W praktyce zdarzały się przypadki, iż podmioty gospodarcze zawierały struktury opcyjne, nie mając
odpowiedniej wiedzy i doświadczenia w transakcjach na pochodnych instrumentach finansowych. Niestety niektóre
instytucje finansowe, wykorzystując niewiedzę swoich klientów, oferowały im struktury, których warunki dawały
ekonomiczny zysk tym instytucjom już w momencie podpisania umowy.
134
mogą rozliczać wynik całej strukturze łącznie (tj. poprzez saldo), albo każdy z instrumentów
powinien być odrębnie rozliczony podatkowo (co oczywiście wiąże się z dodatkowymi
obowiązkami i problemami praktycznymi). Odpowiedź na to pytanie powinna być jednoznaczna.
Mając na uwadze treść przepisu art. 16 ust. 1 pkt 8b ustawy z dnia 15 lutego 1992 r., każdy z
pochodnych instrumentów finansowych powinien być rozliczany odrębnie. Dla celów
podatkowych nie istnieje coś takiego jak „struktura / zbiór instrumentów pochodnych”. W
konsekwencji wyniki na poszczególnych instrumentach nie mogą być ze sobą netowane tj.
należy odrębnie rozpoznawać przychody i koszty podatkowe.
Drugą koncepcja „uniknięcia” płacenia podatku od wartości należnych premii opcyjnych
przy strukturach zerokosztowych, sprowadzała się do stwierdzenia, iż dana struktura składa się z
instrumentów pochodnych, których nabycie łączy się z obowiązkiem uiszczenia odpowiedniej
kwoty pieniężnej np. premii opcyjnej, jednakże jej wartość została ustalona przez strony na
poziomie „zero”. Mając na uwadze, iż „zero” też jest liczbą, przychód podatkowy oraz podatek
w świetle tej koncepcji równy by był „zero”. Ułomność tek koncepcji sprowadzała się to tego, iż
ta sama instytucja finansowa oferowała analogiczne instrumenty pochodnej, poza strukturami
zerokosztowymi, jednakże wtedy wartość premii należnych była określana na poziomach
„znacząco odbiegających od wartości zero”. W konsekwencji, wskazanie wartości należnych
premii opcyjnych w strukturach zerokosztowych na poziomie zero było ustaleniem
nierynkowych warunków. Mając na uwadze art. 14 ustawy z dnia 15 lutego 1992 r., powstawała
wątpliwość czy określenie nierynkowej wartość należnych premii opcyjnych dawało możliwość
organom skarbowym oszacowania wartości należnego przychodu na tej transakcji na dzień jej
zawarcia.
Dopiero
zmiana
kierunku
interpretacyjnego
z
memoriałowego
rozpoznawania
przychodów z transakcji na pochodnych instrumentach finansowych na zasadę kasową (czy to na
podstawie art. 12 ust. 1 pkt 1 czy na podstawie art. 12 ust. 3 w zw. z ust. 3e ustawy z dnia 15
lutego 1992 r.) spowodował zaprzestanie forsowania często „irracjonalnych” koncepcji
interpretacyjnych.
Pozostaje jednak wątpliwość, czy w przypadku zawarcia kilku instrumentów pochodnych
– np. struktury opcyjnej, w wyniku których na dzień ich zawarcia jedna ze stron osiąga
ekonomiczny zysk na transakcji już w momencie jej zawarcia, określona wartość powinna
stanowić przychód podatkowy. Należy wskazać, iż wartość ekonomicznego zysku jest możliwa
do wyliczenia, a wartość ta odnosi się do kwoty m.in. jaką uzyskałaby ta strona w momencie
natychmiastowego zamknięcia transakcji (w zakresie wyceny instrumentów pochodnych na dzień
ich zawarcia stosuje się różne modele wyceny m.in. model wyceny opcji Blacka-Scholesa). Mając
135
na uwadze aktualnie obowiązujące regulacje ustawy o podatku dochodowym od osób prawych,
przedmiotowa wartość, co do zasady, nie jest wprost przewidziana do opodatkowania. Odrębną
kwestią jest czy nie powinna być opodatkowana. Można wskazać, iż zgodnie z art. 12 ust. 1 pkt
2 ustawy z dnia 15 lutego 1992 r., przychodem jest również wartość otrzymanych nieodpłatnie
lub częściowo odpłatnie rzeczy lub praw, a także wartość innych nieodpłatnych lub częściowo
odpłatnych świadczeń. Mając na uwadze praktykę organów skarbowych w zakresie oszacowania
podatnikom przychodów z nieodpłatnych / częściowo nieodpłatnych świadczeń w zakresie
poręczeń i gwarancji, istnieje duże prawdopodobieństwo, iż na tle aktualnych przepisów
wartości te będę opodatkowane.
Odrębną kwestią jest fakt, czy - z uwagi na funkcje podatków - wartość ekonomicznego
zysku osiągana na moment zawarcia derywatów powinna być opodatkowana. Odpowiedź na to
pytanie powinna być w moim przekonaniu twierdząca, jednakże w zakresie pochodnych
instrumentów finansowych powinna nastąpić odpowiednia zmiana legislacyjna. Takowe
opodatkowanie nie powinno mieć swojej podstawy prawnej w art. art. 12 ust. 1 pkt 2 ustawy z
dnia 15 lutego 1992 r.
Analogiczne dylematy w zakresie opodatkowania nieodpłatnych świadczeń powstawały
w zakresie gwarancji i poręczeń. Początkowa interpretacja organów skarbowych potwierdzona
stanowiskiem Sądów Administracyjnych 350 wskazywała, że „skoro udzielający bezpłatnego
poręczenia nie ponosi kosztów to u otrzymującego takie poręczenie nie ma nieodpłatnego
świadczenia (ponieważ nieodpłatne świadczenie to takie, którego następstwem jest uzyskanie
korzyści przez jeden podmiot kosztem drugiego i konsekwencji).” Nowa interpretacja wskazuje,
że brak wynagrodzenia za otrzymane gwarancje oraz poręczenia stanowi nieodpłatne
świadczenie w rozumieniu art. 12 ustawy z dnia 15 lutego 1992 r. To stanowisko organów
podatkowych potwierdził m.in. NSA w wyroku z dnia 12 grudnia 2008 r. 351., w wyroku z dnia
26 stycznia 2010 r. 352 oraz w wyroku z dnia 23 sierpnia 2012 r. 353 Sąd wskazał, iż „nieodpłatne
świadczenie obejmuje wszystkie zjawiska gospodarcze i zdarzenia prawne, których następstwem
jest uzyskanie korzyści kosztem innego podmiotu lub te wszystkie zdarzenia prawne i zdarzenia
gospodarcze w działalności podatnika, których skutkiem jest nieodpłatne, to jest niezwiązane z
kosztami lub inną formą ekwiwalentu, przysporzenie majątku tej osobie, mające konkretny
wymiar finansowy.” Zdaniem NSA udzielenie innemu podmiotowi nieodpłatnej gwarancji lub
poręczenia ma charakter czynności przysparzającej, w związku z którą podatnik uzyskuje
350
Wyrok NSA z dnia 10 maja 2006 r., II FSK 313/06.
Wyrok NSA z dnia 12 grudnia 2008 r., II FSK 1361/07.
352
Wyrok NSA z dnia 26 stycznia 2010 r., II FSK 1417/08.
353
Wyrok NSA z dnia 23 sierpnia 2012 r., II FSK 144/11.
351
136
przysporzenie majątkowe o określonej wartości. Mimo faktu, że w chwili udzielenia poręczenia
nie rodzi ono po stronie poręczającego żadnych negatywnych skutków materialnych, a
poręczyciel mógłby zaangażować swój majątek dopiero z chwilą realizacji umowy poręczenia,
Sąd nie podzielił stanowiska podatnika, zgodnie z którym skoro w związku z udzieleniem
poręczenia udzielający je nie poniósł kosztów, to nie sposób mówić o odniesieniu korzyści
(przysporzenia majątkowego w sensie ekonomicznym) przez drugą stronę transakcji. Zdaniem
NSA brak zobowiązania do świadczenia wzajemnego na rzecz podmiotu dokonującego
przysporzenia jest równoznaczny z otrzymaniem nieodpłatnego świadczenia przez drugą stronę,
którego wartość należy określić na podstawie cen rynkowych (zgodnie z art. 12 ust 6 pkt 4
ustawy o podatku dochodowym od osób prawnych).
Kolejne wątpliwości powstają w zakresie zaliczenia w koszty podatkowe ujemnego
wyniku – straty na strukturach zero kosztowych. Aktualne stanowiska organów skarbowych
wskazują, iż w przypadku instrumentów pochodnych zawartych w celach spekulacyjnych,
podatnik nie ma prawa do zaliczenia w koszty podatkowe straty na pochodnych instrumentach
finansowych. Organy wskazują jako podstawę prawną art. 15 ust. 1 ustawy z dnia 15 lutego
1992 r. W moim przekonaniu, taka interpretacja byłaby niewłaściwa. Fakt czy dana transakcja na
instrumencie pochodnym została zawarta w ramach „głównej” działalności operacyjnej
podmiotu, czy jako działalność „poboczna / dodatkowa” nie powinien mieć znaczenia z uwagi
na kwalifikację z art. 15 ust. 1 ustawy z dnia 15 lutego 1992 r. Istotnym jest czy można było
racjonalnie oczekiwać osiągnięcia korzyści z takiego instrumentu. Jeśli odpowiedź na to pytanie
jest twierdząca, ewentualna strata na takim instrumencie powinna być zaliczona w koszty
podatkowe danego podatnika.
Należy wskazać, iż w przypadku opcji, co do zasady, będziemy mieli do czynienia z ich
charakterem spekulacyjnym. Charakter spekulacyjny opcji wynika m.in. z treści § 29
rozporządzenia z dnia 12 grudnia 2001 r. Zgodnie z ust. 1 § 29, w ściśle określonych
przypadkach istnieje możliwość zaliczenia opcji do instrumentów zabezpieczających. Dotyczy to
sytuacji, gdy opcję wystawiono w celu zamknięcia pozycji nabytych opcji, w tym wbudowanych
w inny instrument finansowy. Jednakże, analiza charakteru zabezpieczającego opcji na tle prawa
bilansowego, jest irrelewantna w zakresie ustalania charakteru zabezpieczającego na tle prawa
podatkowego.
Podstawowym zagadnieniem jest ustalenie czy płatności będące wynikiem rozliczenia
struktury opcyjnej - płatności wynikające z realizacji opcji zobowiązującej podatnika do zapłaty
określonego zobowiązania – stanowią przewidziane w art. 16 ust. 1 pkt 8b wydatki związane z
nabyciem pochodnych instrumentów finansowych. Jeden z kierunków interpretacyjnych
137
wskazuje, iż takich wydatków nie należy kwalifikować jako związanych z nabyciem
pochodnych instrumentów finansowych. Dokonanie takich wydatków nie warunkuje nabycia
instrumentu finansowego, ale stanowi realizacji zobowiązania wynikającego z zawartej umowy
dwustronnej. W konsekwencji, wydatki związane z rozliczeniem pochodnych instrumentów
finansowych tego typu można uznać za koszty uzyskania przychodów na zasadach ogólnych.
Stanowisko takie potwierdza NSA w wyroku z dnia 1 lutego 2011 r. 354 wskazując: „w przypadku
natomiast ujemnego wyniku na tego typu transakcjach kwestię potrącalności kosztów
podatkowych w czasie reguluje przede wszystkim art. 15 ust. 4 i następne updop”.
Przeciwne stanowisko opiera się na założeniu bezpośredniego związku takich wydatków
z nabytymi opcjami uprawniającymi do otrzymania świadczenia. Zwolennicy tej tezy
podkreślają, że właściwy przepis posługuje się pojęciem „wydatków związanych z nabyciem
opcji”, a nie „wydatków na nabycie opcji”. WSA w Poznaniu, w wyroku z dnia 7 grudnia 2010
r. 355 wskazuję, że zakres hipotezy przepisu art. 16 ust. 1 pkt 8b ustawy z dnia 15 lutego 1992 r.
jest szerszy od pojęcia „wydatków poniesionych bezpośrednio na nabycie pochodnego
instrumentu finansowego”. Pojęcie ustawowe obejmuje również wydatki, które z danym
instrumentem mogą być jedynie pośrednio powiązane, jak np. wydatki na rozliczenie
instrumentu zero kosztowego. WSA w Gliwicach, w wyroku z dnia 6 lipca 2010 r. 356 podkreślił,
że „ustawodawca nie posłużył się w tym przepisie sformułowaniem „wydatków na nabycie”, ale
sformułowaniem „wydatków związanych z nabyciem”, które to określenie należałoby odnieść do
każdego wydatku, który de facto rodził uprawnienia związane z nabyciem instrumentu
finansowego, jakim jest opcja.”
Stoję na stanowisku, iż podstawą prawną do zaliczenia w koszty podatkowe straty na
pochodnych instrumentach finansowych jest art. 15 ust. 1 ustawy z dnia 15 lutego 1992 r.
Przepis art. 16 ust. 1 pkt 8b, co do zasady, nie odnosi się do kwalifikacji podatkowej wydatków
związanych z rozliczeniem pochodnych instrumentów finansowych. Jednakże wciąż organy
skarbowe wskazują na ograniczenie w tym zakresie dotyczące „zabezpieczającego” charakteru
nabywanych instrumentów.
Zamknięcie transakcji na pochodnych instrumentach finansowych
Przepisy ustawy o podatku dochodowym od osób prawnych wskazują przypadki, w
354
Wyrok NSA z dnia 1 lutego 2011 r., II FSK1725/09.
Wyrok WSA w Poznaniu z dnia 7 grudnia 2010 r., I SA/Po 561/10.
356
Wyrok WSA w Gliwicach z dnia 6 lipca 2010 r., I SA/Gl 460/10.
355
138
których wydatki związane z nabycie derywatów mogą być zaliczone w koszty podatkowe.
Jednakże w praktyce gospodarczej występują zdarzenia, które nie odpowiadają wprost
założeniom ustawowym. Wątpliwości powstają w przypadku, gdy nie dochodzi do wypełnienia
wszystkich warunków instrumentu pochodnego poprzez np.:
-
wypowiedzenie kontraktu,
-
rozwiązanie kontraktu,
-
wcześniejszy wykup (np. opcji)
-
zawarcie ugody pomiędzy stronami kontraktu.
Nie jest kwestią oczywistą, czy dla celów podatkowych wskazane powyżej zdarzenia
można utożsamiać z momentem realizacji instrumentu pochodnego.
Stoję na stanowisku, iż zmiana terminu realizacji praw z instrumentów pochodnych nie
wpływa na podatkową kwalifikację wydatków jako kosztów uzyskania przychodu. Należy
wskazać, iż zmiana terminu zapadalności instrumentu jest odrębną sytuacją niż tzw. rolowanie
transakcji. Zmiana terminu zapadalność dotyczy zmiany jednego z warunków danego kontraktu
(pod względem prawnym jest to wciąż ten sam kontrakt), podczas gdy pod pojęciem „rolowania
transakcji” uznaje się zamknięcie jednej transakcji (z reguły, poprzez zawarcie transakcji
przeciwnej – ryzyka / warunki się wtedy znoszą) oraz zawarcie nowej na innych, zmienionych
warunkach. W konsekwencji, rolowanie transakcji dla celów podatkowych powinno być
klasyfikowane jako realizacja jednego pochodnego instrumentu finansowego oraz zawarcie
nowego.
Powstaje pytanie, czy w przypadku renegocjacji kontraktu, oraz wcześniejszego jego
zamknięcia, wydatki z tym związane mogą zostać zaliczone w koszty podatkowe. Do niedawna,
organy skarbowe zajmowały negatywne stanowisko 357 w tej kwestii twierdząc, że: „w sytuacji
wcześniejszego zamknięcia, realizacja praw z opcji nie występuje”. Dodatkowo Dyrektor IS w
Katowicach twierdził 358, iż „zamknięcia transakcji walutowych nie można utożsamiać z
realizacją praw wynikających z pochodnych instrumentów finansowych ani też z rezygnacją z
realizacji praw wynikających z tych instrumentów”. Pogląd ten został również podzielony w
cytowanym powyżej wyroku 359 WSA w Gliwicach z dnia 6 lipca 2010 r., gdzie wskazano, że
zamknięcie kontraktu opcyjnego nie jest równoznaczne z realizacją praw z instrumentu
finansowego”.
Stoję jednak na stanowisku, iż w przypadku wcześniejszego zamknięcia transakcji na
357
Interpretacja indywidualna Dyrektora IS w Katowicach z dnia 18 stycznia 2010 r., IBPBI/2/423-1268/ /09/AP.
Interpretacja Indywidualna Dyrektora IS w Katowicach z dnia 4 maja 2010 r., IBPBI/2/423-103/ /10/AK.
359
Wyrok WSA w Gliwicach z dnia 6 lipca 2010 r., I SA/Gl 460/10.
358
139
pochodnym instrumencie finansowym (np. w przypadku zawarcia ugody), dochodzi do realizacji
praw wynikających z instrumentu – niezależnie od warunków zawartej ugody. Dodatkowo,
zgadzam się z tezą J. Godyń oraz G. Kelera 360, iż w zakresie strat wynikających z rozliczenia
instrumentu finansowego zastosowanie znaleźć powinny przepisy art. 15 ust. 4d, a nie art. 16 ust.
1 pkt 8b ustawy z dnia 15 lutego 1992 r. Wcześniejsze od planowanego rozliczenie instrumentu
np. opcji, nie powinno rzutować na możliwość uznania ujemnego wyniku z instrumentu
pochodnego za koszt uzyskania przychodu. Wskazane interpretacje indywidualne oraz wyrok
WSA nie uzasadniają (w moim przekonaniu) tezy, iż zamknięcie instrumentu nie jest
równoznaczne z realizacją praw z tego instrumentu.
Stanowisko organów skarbowych uległo zmianie. Interpretacje 361 z roku 2011 prezentują
tezę, iż wcześniejsze zamknięcie opcji skutkuje realizacją praw z opcji oraz uprawnia do
zaliczenia straty do kosztów podatkowych. Sądy Administracyjne 362 również potwierdziły nowy
kierunek, iż wcześniejsza realizacja praw wynikających z instrumentów pochodnych nie stanowi
przesłanki do stwierdzenia, iż do realizacji tychże praw nie doszło. Argumentacja Sądu opierała
się na założeniu, iż instrument finansowy stanowi formę zobowiązania, z którego wynikają
określone prawa. Jeśli warunki kontraktu zostaną spełnione przed czasem oraz umowa zostanie
zamknięta, to dojdzie do realizacji praw z niej wynikających. W konsekwencji, zamknięcie opcji
będzie skutkowało powstaniem zobowiązania po jednej ze stron do dokonania stosowanych
płatności.
Jeżeli podatnik zawarł kontrakty (np. kontrakty terminowe) w celu zabezpieczenia
transakcji podstawowych i poniósł dodatkowe koszty związane z rolowaniem pozycji na skutek
opóźnienia w realizacji tych transakcji, to podatnik będzie uprawniony do zaliczenia w koszty
podatkowe wydatków na nabycie instrumentów pochodnych oraz kosztów rolowania pozycji.
Pogląd o niemożliwości zaliczenia spornych wydatków dotyczących prowadzenia negocjacji w
zakresie transakcji zabezpieczanej i zabezpieczającej do kosztów podatkowych wydaje się być
chybiony. Nie możną z góry odrzucać sytuacji, w której podatnik zgodnie z kryterium
„celowości” podjął gospodarczo racjonalną decyzję o zawarciu pochodnego instrumentu
finansowego, jednakże z jakiś powodów nie doszło do realizacji transakcji zabezpieczanej.
Oceny celowości zawarcia instrumentów pochodnych należy dokonywać w każdym przypadku,
a nie można zakładać, iż w przypadku nie dojścia do skutku transakcji zabezpieczanej,
360
J. Godyń, G. Keler, Zaliczenie do kosztów uzyskania przychodu wydatków związanych z nabyciem
instrumentów pochodnych – wybrane problemy, Mon.Pod. nr 11/2011.
361
Interpretacja Dyrektora IS w Poznaniu z dnia 10 czerwca 2011 r., ILPB3/423-284/10/11-S/ŁM, Interpretacja
indywidualna Dyrektora IS w Poznaniu z dnia 21 kwietnia 2011 r., ILPB4/423-36/11-2/MC, Interpretacja
indywidualna Dyrektora IS w Katowicach z dnia 8 lutego 2011 r., IBPBI/2/423-1658/10/AK.
362
Wyrok WSA w Poznaniu z dnia 14 stycznia 2011 r., I SA/Po 780/10.
140
automatycznie wydatki związane z zawarciem / realizacją transakcji zabezpieczających nie
stanowią kosztów uzyskania przychodów.
Dodatkowo należy wskazać, iż zgodnie z art. 16 ust. 1 pkt 8b ustawy z dnia 15 lutego
1992 r., nigdy nie stanowią kosztów uzyskania przychodów wydatki związane z nabyciem
pochodnych instrumentów finansowych, w przypadku gdy powiększają one wartość początkową
środka trwałego oraz wartości niematerialnych i prawnych podlegających amortyzacji. W
konsekwencji, wydatki na nabycie derywatów mogą być zaliczone bezpośrednio w koszty
podatkowe w przypadku, gdy nie zwiększają ani ceny nabycia (art. 16g ust. 3 ustawy z dnia 15
lutego 1992 r.), ani kosztu wytworzenia (art. 16g ust. 4 ustawy z dnia 15 lutego 1992 r.) środka
trwałego. W tych przypadkach, do kosztów podatkowych zaliczany jest odpis amortyzacyjny.
Przepis ten będzie stanowił podstawę do rozróżnienia konsekwencji podatkowych pochodnych
instrumentów finansowych z uwagi na cel zawarcia transakcji. Ów cel zawarcia umowy będzie
jedną z cech kształtujących konsekwencje podatkowe całej umowy.
Wydatki związane z realizacją praw z pochodnych instrumentów finansowych jako tzw.
koszty bezpośrednie lub koszty pośrednie
Zgodnie z wyrokiem 363 NSA, zasady potrącalności kosztów uzyskania przychodów w
czasie reguluje przede wszystkim art. 15 ust. 4 i nast., jednakże art. 16 ust. 1 pkt 8b ustawy z
dnia 15 lutego 1992 r., wprowadza jedynie ograniczenie czasowe co do początkowego momentu,
od którego podatnik uprawniony jest do rozpoznania kosztów z powyższego tytułu (wydatków
związanych z nabyciem pochodnych instrumentów finansowych). NSA wskazał, że podatnik jest
uprawniony do potrącenia kosztów wynikających z rozliczenia instrumentu pochodnego (ujemny
wynik na transakcji) w dacie poniesienia wydatku, zgodnie z art. 15 ust. 4d ustawy z dnia 15
lutego 1992 r. Ograniczenie wynikające z art. 16 ust. 1b ustawy z dnia 15 lutego 1992 r. nie
dotyczy tej sytuacji, skoro poniesienie wydatku nie następuje wcześniej, niż realizacja praw
wynikających z instrumentu pochodnego.
Z drugiej strony, ograniczenie przewidziane w art. 16 ust. 1 pkt 8b wpływa na datę
potrącenia kosztu z tytułu np. premii opcyjnej, zapłaconej przy zawarciu kontraktu. Wydatek ten
nie stanowi kosztu podatkowego do czasu realizacji praw wynikających z derywatu albo
rezygnacji z realizacji praw wynikających z instrumentu. Przy ustalaniu daty zaliczenia wydatku
w koszty podatkowe należy uwzględnić art. 15 ust. 4e ustawy z dnia 15 lutego 1992 r., zgodnie z
363
Wyrok NSA w Warszawie z dnia 1 lutego 2011 r., II FSK 1724/09.
141
którym za dzień poniesienia kosztu uzyskania przychodów uważa się dzień, na który ujęto koszt
w księgach rachunkowych (zaksięgowano) na podstawie otrzymanej faktury (rachunku), albo
dzień, na który ujęto koszt na podstawie innego dowodu w przypadku braku faktury (rachunku).
NSA podkreślił, że instrumenty pochodne nie istnieją „samoistnie” jak akcje, obligacje czy
dobra fizyczne. Aby się pojawiły, konieczne jest istnienie innych instrumentów, stanowiących
podstawę ich utworzenia. Właściwością transakcji na instrumentach pochodnych jest istotna
różnica w czasie między zawarciem umowy kupna / sprzedaży, a momentem dostawy i
rozliczenia. Okres między jednym a drugim zdarzeniem stanowi jednocześnie okres istnienia
(„życia” ang. life time) danych instrumentów terminowych 364.
Poszczególne rodzaje pochodnych instrumentów finansowych, jakie przewiduje ustawa o
obrocie instrumentami finansowymi (nienazwany w prawie cywilnym rodzaj umów), mają
charakter podwójnie zobowiązujący (nabywca - zbywca), a więc umów obligacyjnych,
rozliczanych pieniężnie na podstawie przyjętych przez strony transakcji instrumentów bazowych
(pieniądz, złoto, określona waluta, papiery wartościowe), z ich dostawą bądź jedynie poprzez
rozliczenie wartości. NSA również wskazał, że opcje oraz kontrakty terminowe są „swego
rodzaju zakładem zawieranym pomiędzy wystawcą opcji, a nabywcą”. Obie strony podejmują
decyzję o powstaniu stosunku umownego, ponieważ przewidują, ze oczekiwania drugiej strony
co do wartości / ceny instrumentu pierwotnego są nietrafne. Derywat taki jest umową, w której
strony przyrzekają korzyść majątkową dla tej z nich, której twierdzenie co do przyszłej ceny
instrumentu pierwotnego okaże się prawdziwe. Pochodne instrumenty finansowe, oparte na
zasadach ryzyka ekonomicznego, pomimo, że mają charakter podwójnie zobowiązujący, to
zdecydowanie nie są usługami. Rozliczenie derywatu następuje w przyszłości, lecz strony już w
momencie zawarcia umowy ustalają, po jakiej cenie nastąpi to rozliczenie. Taki sposób
rozliczania instrumentów pochodnych wiąże się z funkcją ubezpieczeniową instrumentów
pochodnych, która polega na zabezpieczeniu posiadacza przed ryzykiem związanym ze
wzrostem lub spadkiem cen instrumentów pierwotnych (towaru, waluty). Przepis art. 16 ust. 1
pkt 8b ustawy z dnia 15 lutego 1992 r. wprowadza jedynie ograniczenie czasowe co do
początkowego momentu, od którego podatnik uprawniony jest do rozpoznania kosztów z tytułu
wydatków związanych z nabyciem pochodnych instrumentów finansowych. Wyłączenie z
kosztów uzyskania przychodów wydatków związanych z nabyciem derywatów ograniczone jest
tym czy wydatki te nie powiększają wartości początkowej środka trwałego lub wartości
niematerialnych i prawnych.
364
A. Sopoćko. Rynkowe instrumenty finansowe, Wyd. Naukowe PWN z 2010 r., s. 134-126.
142
Przepis art. 16 ust. 1 pkt 8b ustawy z dnia 15 lutego 1992 r. w ogóle nie może być
podstawą prawną rozstrzygnięcia w zakresie momentu powstania przychodu w przypadku
zrealizowania dodatniego wyniku z transakcji na instrumentach pochodnych. Z drugiej strony, w
przypadku ujemnego wyniku na derywatach kwestię potrącalności kosztów podatkowych w
czasie reguluje art. 15 ust. 4 i nast. ustawy z dnia 15 lutego 1992 r. Ograniczenie przewidziane w
art. 16 ust. 1 pkt 8b ustawy z dnia 15 lutego 1992 r. wpływa na datę potrącenia kosztu z tytułu
np. premii opcyjnej zapłaconej przy zawarciu kontraktu. Wydatek ten nie stanowi kosztu
uzyskania przychodu do czasu realizacji praw wynikających z instrumentów pochodnych albo
rezygnacji z realizacji praw wynikających z instrumentów pochodnych.
Zgodnie z tezą 365 Naczelnego Sądu Administracyjnego, strata poniesiona na realizacji
nierzeczywistych instrumentów pochodnych stanowi koszt uzyskania przychodu – „kontrakty na
realizację instrumentów pochodnych zawsze zawierane są w celu osiągnięcia przychodów 366”.
Strata na tych instrumentach powinna być kwalifikowana podatkowo zgodnie z art. 15 ust. 1 i
ust. 4 oraz ust. 5a-5d ustawy z dnia 15 lutego 1992 r. (w szczególności w zakresie momentu
zaliczenia wydatków w koszty podatkowe). Przepisy ustawy o podatku dochodowym od osób
prawnych zakładają rozróżnienie kosztów bezpośrednio związanych z uzyskaniem przychodu
oraz kosztów pośrednio związanych z przychodem. NSA podkreślił, że niezależnie od braku
definicji legalnych tych pojęć, do kosztów bezpośrednio związanych z uzyskaniem przychodu
zalicza się koszty poniesione w celu osiągnięcia przychodów, a do kosztów innych, niż koszty
związane z przychodem, zaliczyć należy wszystkie te wydatki, które są ponoszone w celu
zachowania albo zabezpieczenia źródła przychodu 367. Zgodnie z twierdzeniem 368 B.
Gruszczyńskiego, zasadą jest, iż koszty poniesione w celu uzyskania przychodów można
potrącić w roku podatkowym, w którym przychód ten wystąpił albo - racjonalnie oceniając powinien wystąpić – zgodnie z art. 15 ust. 4 ustawy z dnia 15 lutego 1992 r. W konsekwencji,
jeśli uzyskanie przychodu wprost zależy od poniesienia danego wydatku, koszt ten będzie można
rozliczyć jako koszt podatkowy dopiero w momencie wystąpienia przychodu. Wskazany
związek pomiędzy wydatkiem warunkującym osiągnięci przychodu a tym przychodem uznaje
się za bezpośredni – zgodnie z art. 15 ust. 4 ustawy z dnia 15 lutego 1992 r.
365
Wyrok NSA z dnia 1 lutego 2011 r., II FSK 1724/09.
Należy wskazać, na pewnego rodzaju niespójność argumentacji NSA, ponieważ w dalszej części uzasadnienia
wyroku, Sąd wskazuje, iż wydatek związany z rozliczeniem pochodnych instrumentów finansowych stanowi tzw.
koszt pośredni – tj. jest to wydatek poniesiony w celu zachowania lub zabezpieczenia źródła przychodu.
367
A. Gomułowicz, Podatek dochodowy od osób prawnych - Komentarz 2009, praca zbiorowa Wyd. Unimex, s.
507-510.
368
B. Gruszczyński, Podatek dochodowy od osób prawnych. Komentarz 2003, praca zbiorowa, Wyd. Unimex, s.
298.
366
143
W świetle art. 15 ust. 4d ustawy z dnia 15 lutego 1992 r., koszty uzyskania przychodów,
inne niż koszty bezpośrednio związane z przychodami, są potrącalne w dacie ich poniesienia.
Jeżeli koszty pośrednie dotyczą okresu przekraczającego rok podatkowy, a nie jest możliwe
określenie, jaka ich część dotyczy danego roku podatkowego, w takim przypadku stanowią
koszty uzyskania przychodów proporcjonalnie do długości okresu, którego dotyczą. Za dzień
poniesienia kosztu uzyskania przychodów, art. 15 ust. 4e ustawy z dnia 15 lutego 1992 r., uważa
się dzień, na który ujęto koszt w księgach rachunkowych (zaksięgowano) na podstawie
otrzymanej faktury (rachunku) albo dzień, na który ujęto koszt na podstawie innego dowodu w
przypadku braku faktury (rachunku) 369. W konsekwencji, koszty bezpośrednie są zaliczane w
rachunku podatkowym w roku, którego dotyczą. Do kosztów danego roku mogą zostać także
zaliczone związane z nim wydatki określone co do rodzaju i kwoty, czyli takie, które można
zarachować, nawet gdy jeszcze nie zostały poniesione. Z kolei koszty pośrednie potrąca się, co
do zasady, w roku poniesienia. Jeżeli jednak dotyczą one okresu dłuższego niż 1 rok, rozlicza się
je proporcjonalnie (art. 15 ust. 4d). Kluczowym jest stwierdzenie, iż ustawodawca, zgodnie z
art.15 ust. 4e ustawy z dnia 15 lutego 1992 r., wprowadził regułę rozpoznawania kosztów
podatkowych na zasadzie memoriałowej 370. NSA podkreślił, że stracie na nierzeczywistych
pochodnych instrumentach finansowych nie można przypisać charakteru kosztu bezpośredniego
w rozumieniu art. 15 ust. 4 ustawy z dnia 15 lutego 1992 r. W konsekwencji, owa strata stanowi
koszt pośredni potrącalny w dacie poniesienia, tj. ujęcia w ewidencji księgowej zgodnie z art. 15
ust. 4d.
Podsumowując, przychody z realizacji nierzeczywistych instrumentów pochodnych
(dodatni wynik z transakcji) powinny być rozpoznane dla celów podatkowych w dacie
faktycznego otrzymania płatności z tego tytułu tj. zgodnie z art. 12 ust. 3e ustawy z dnia 15
lutego 1992 r. - gdy zostają zapłacone wynikające z nich należności. W przypadku instrumentów
nierzeczywistych nie jest możliwe stosowanie art. 12 ust. 3 i 3a ustawy z dnia 15 lutego 1992 r.,
gdyż nie dochodzi do wydania rzeczy, zbycia prawa majątkowego lub wykonania usługi. W
zakresie
rozliczenia
kosztów
uzyskania
przychodów
z
tytułu
realizacji
derywatów
nierzeczywistych (ujemny wynik z transakcji), będą miały zastosowanie przepisu art. 15 ust. 4,
ust. 4b, ust. 4c, ust. 4d oraz ust. 4e ustawy z dnia 15 lutego 1992 r. Zgodnie z tymi przepisami,
podatnik będzie uprawniony do zaliczenia w koszty podatkowe straty wynikającej z rozliczenia
instrumentu pochodnego (ujemny wynik z transakcji) odpowiednio:
369
Wyjątek stanowi ujęcie jako koszty rezerwy albo biernych rozliczeń międzyokresowych kosztów.
Datą poniesienia kosztu nie będzie np. dzień wystawienia faktury przez kontrahenta, lecz będzie nim dzień, na
który ujęto koszt w księgach rachunkowych, tj. dzień, w którym zaksięgowano na podstawie otrzymanej faktury
(rachunku) albo innego dowodu w razie jej braku.
370
144
1)
w przypadku instrumentów zawartych w celach zabezpieczających (w zakresie
zachowania lub zabezpieczenia źródła przychodu, jednakże z wyłączeniem transakcji
zawartych w celu a) zabezpieczenia nabycia środków trwałych oraz wartości
niematerialnych i prawnych, b) zabezpieczenia wytworzenia środków trwałych, c)
zabezpieczenia nabycia lub bezpośredniego nabycia papierów wartościowych 371) – jako
koszty pośrednie – w dacie poniesienia wydatku (zaksięgowania), zgodnie z art. 15 ust.
4d;
2)
w przypadku instrumentów zawartych w celach spekulacyjnych (w celu uzyskania
przychodu) – jako koszty bezpośrednie - zgodnie z art. 15 ust. 4, ust. 4b, ust. 4c – w dacie
w której powinien był powstać przychód – a w tym przypadku jest to data rozliczenia
transakcji. W konsekwencji, w znaczącej części przypadków, wydatek ten będzie
kosztem w momencie poniesienia (zaksięgowania).
Ograniczenie wynikające z art. 16 ust. 1 pkt 8b ustawy z dnia 15 lutego 1992 r. nie
dotyczy sytuacji, w której poniesienie wydatku nie następuje wcześniej, niż realizacja praw
wynikających z instrumentu pochodnego. Przy ustalaniu daty potrącenia kosztów należy mieć
również na względzie art. 15 ust. 4e ustawy z dnia 15 lutego 1992 r., zgodnie z którym za dzień
poniesienia kosztu uzyskania przychodów uważa się dzień, na który ujęto koszt w księgach
rachunkowych (zaksięgowano) na podstawie otrzymanej faktury (rachunku) albo dzień, na który
ujęto koszt na podstawie innego dowodu w przypadku braku faktury (rachunku). W
konsekwencji, należy stwierdzić, iż zaliczenie w koszty straty na pochodnych instrumentach
finansowych odbywa się na zasadzie memoriału, podczas gdy przychody z derywatów
rozpoznajemy na zasadzie kasowości 372. Na marginesie należy wskazać na regulację art. 15b
ustawy z dnia 15 lutego 1992 r. obowiązującą od dnia 1 stycznia 2013 r., w zakresie obowiązku
dokonania korekty wartości kosztów uzyskania przychodów w przypadku nie uregulowania
zobowiązania w określonym terminie.
371
Szerzej patrz rozdział: Cel zawarcia kontraktu determinujący skutki w podatku dochodowym od osób prawnych.
Wyrok NSA z dnia 22 czerwca 2012 r., II FSK 2522/10, wyrok NSA z dnia 1 lutego 2011 r., II FSK 1724/09,
wyrok NSA z dnia 1 lutego 2011 r., II FSH 1725/09, wyrok WSA w Warszawie z dnia 30 września 2010 r., III SA
Wa 519/10, wyrok WSA we Wrocławiu z dnia 4 czerwca 2009 r., I SA/Wr 327/09, wyrok WSA we Wrocławiu z
dnia 4 czerwca 2009 r. I SA/Wr 328/09.
372
145
3.3.
Podsumowanie – nierzeczywiste pochodne instrumenty finansowe rozliczane na
„zasadach ogólnych”
Mając na uwadze kluczowe determinanty wpływające na konsekwencje podatkowe
pochodnych instrumentów finansowych tj. sposób rozliczenia derywatu: rzeczywisty lub
nierzeczywisty, oraz cel zawarcia kontraktu:
1)
szeroko rozumiany cel spekulacyjny oraz zabezpieczający „ogólną działalność”
(derywaty rozliczane na zasadzie ogólnej);
2)
cel zabezpieczający koszty nabycia środków trwałych oraz wartości niematerialnych i
prawnych;
3)
cel zabezpieczający koszty wytworzenia środków trwałych, oraz
4)
cel zabezpieczający koszty nabycia papierów wartościowych,
należy wskazać, iż każdą z transakcji należy przeanalizować mając na uwadze przede wszystkim
oba kryteria. Dodatkowo, należy uwzględnić również rodzaj instrumentu bazowego
stanowiącego podstawę do wystawienia instrumentu pochodnego:
-
papier wartościowy,
-
waluta obca,
-
towar mogący być przedmiotem dostawy,
-
inna dowolna policzalna wielkość,
jak również dokonany wybór przepisów mających zastosowanie do rozliczenia różnic
kursowych (przepisy ustawy o podatku dochodowym od osób prawnych czy też przepisy
polskiego lub międzynarodowego prawa bilansowego).
Mając na uwadze cel zawarcia kontraktu, jeżeli dany kontrakt nie podlega rozliczeniu na
zasadzie wyjątku (przypadki wskazane w punktach 2), 3) oraz 4) to kontrakt podlega rozliczenia
na zasadach ogólnych (tj. tak jak byłby zawarty w celach spekulacyjnych. Dotyczy to również
części przypadków zabezpieczenia działalności operacyjnej podatnika).
4.
Rzeczywisty pochodny instrument finansowy na tle ustawy o podatku dochodowym
od osób prawnych
Z punktu wiedzenia ekonomii, dowolna wielkość policzalna może stanowić instrument
bazowy w pochodnym instrumencie finansowych. W świetle prawa bilansowego, ustawodawca
przewidział wprost otwarty katalog instrumentów bazowych, od których może zależeć wartość
146
derywatu. Dla celów podatku dochodowego od osób prawnych, istnieje zamknięty katalog
instrumentów bazowych. Jednakże, w żadnym aspekcie przepisy nie nakazują określonego
sposobu realizacji praw z instrumentu pochodnego. Realizacja derywatu może nastąpić poprzez
rozliczenie pieniężne wyniku na kontrakcie w wysokości różnicy pomiędzy wartością
instrumentu bazowego określoną na dzień zawarcia kontraktu a tą wartością na dzień rozliczenia.
Innym sposobem rozliczenia jest tzw. sposób rzeczywisty, tj. poprzez dostawę instrumentu
bazowego w dniu zapadalności. Jedynymi prawnymi ograniczeniami występującymi w praktyce
są wewnętrzne regulacje rynków regulowanych na których są notowane pochodne instrumenty
finansowe (np. na Giełdzie Papierów Wartościowych w Warszawie – wszystkie instrumenty
pochodne są rozliczane tylko pieniężnie, w przeciwieństwie np. do giełdy instrumentów
pochodnych w Chicago, gdzie możliwe są transakcje na akcjach, rozliczane poprzez rzeczywistą
dostawę akcji). Jednakże, poza rynkiem regulowanym, strony kontraktu mogą dowolnie
kształtować sposób rozliczenia derywatów.
Z drugiej strony, praktycznym ograniczeniem sposobu rozliczenia instrumentów
pochodnych jest wybór instrumentu bazowego. Oznacza to, iż istnieją instrumenty bazowe, które
podlegają rozliczeniu pieniężnemu oraz poprzez fizyczną dostawę, oraz istnieją instrumenty
bazowe, które mogą być rozliczone tylko w formie pieniężnej. Przykładami instrumentów
bazowych, które podlegają rozliczeniu delivery oraz non-delivery są np. instrumentu oparte na
walutach, kruszcach, towarach, jednakże tylko rozliczeniu nierzeczywistemu podlegają takie
instrumenty, które oparte są na stopa procentowej, indeksie giełdowym, ryzyku kredytowym,
etc. Należy zaznaczyć, iż nie ma możliwości fizycznej dostawy np. „indeksu WIG20”.
Należy wskazać, iż sposób rozliczenia pochodnych instrumentów finansowych będzie
miał kluczowe znaczenie dla określenia konsekwencji podatkowych tych kontraktów tj.
momentu rozpoznania przychodów i kosztów związanych z zawarciem umowy na pochodny
instrument finansowy, oraz przychodów i kosztów dotyczących realizacji derywatu – tj. dostawy
instrumentu bazowego (np. dostawy towaru / waluty / papieru wartościowego). Niezbędna
będzie odpowiedź na pytanie, czy w przypadku realizacji derywatu poprzez dostawę (sprzedaż)
„towaru” na dzień zapadalności po cenie wyższej niż aktualnie obowiązująca na rynku – tj. w
przypadku osiągnięcia ekonomicznego zysku na transakcji – podmiot dokonujący sprzedaży po
cenie umówionej w kontrakcie będzie miał obowiązek rozpoznać przychód. Z drugiej strony, czy
podmiot nabywający „towar” w wyniku realizacji derywatu po cenie wyższej niż aktualnie
obowiązująca na rynku (ekonomiczna strata na kontrakcie) będzie miał prawo zaliczyć w koszty
podatkowe wartość straty.
147
Najbardziej
kontrowersyjnym
zagadnieniem
będzie
wskazanie
konsekwencji
podatkowych związanych z rozliczeniem rzeczywistych derywatów opartych na walucie.
Powiązanie przepisów szczególnych z regulacjami dotyczącymi rozliczenia różnic kursowych
(zarówno metodą podatkową, jak również metodą bilansową) powoduje znaczące problemy
metodologiczne. Należy odpowiedzieć na pytanie, czy w przypadku walutowych, rzeczywistych
pochodnych instrumentów finansowych, w ogóle będziemy mieli do czynienia bezpośrednio z
zyskiem z instrumentu, będącym przychodem podatkowym, czy stratą z instrumentu, będącą
kosztem uzyskania przychodu. Alternatywną tezą będzie nierozpoznawania bezpośrednio
przychodów i kosztów z tytułu realizacji takich derywatów, tylko rozliczanie różnic kursowych
będących odpowiednio przychodem lub kosztem podatkowym.
Przykładowo, kontrakty forward nie podlegają codziennym rozliczeniom (nie ma
zastosowania zasada mark-to-market), a strony ustalają rozliczenie w dniu realizacji kontraktu.
Wykonanie kontraktu może przebiegać poprzez fizyczne dostarczenie instrumentu bazowego, lub
poprzez rozliczanie kasowe373. W polskim systemie prawa cywilnego istnieją konstrukcje prawne,
które dają podstawę do analizy „rzeczywistego" kontraktu forward (z dostawą instrumentu
bazowego).
Ustalone warunki w umowie, mogą decydować o kwalifikacji kontraktu forward jako
umowy sprzedaży zawartej w dniu podpisania kontraktu, z odroczonym terminem zapłaty oraz
dostawy instrumentu bazowego. Alternatywnie, kontrakt forward można uznać za umowę
przedwstępną zakupu instrumentu bazowego, w rozumieniu art. 389 KC.
W przypadku, gdy umowa przewiduje, że podmiot zajmujący długą pozycją (kupujący
instrument) zobowiązuje się do nabycia określonego instrumentu bazowego, po określonej cenie,
w określonej dacie w przyszłości, oraz drugi podmiot zajmujący krótką pozycję (sprzedający
instrument – wystawiający) zobowiązuje się do nabycia tego instrumentu bazowego na
warunkach określonych w kontrakcie, należy wskazać, że umowa ta będzie regulowana przez
przepisy KC dotyczące umowy przedwstępnej. Z drugiej strony, postanowienie kontraktu mogą
przewidywać, że strony zawarły umowę zakupu instrumentu bazowego, a tylko dostawa i
płatność zostały odroczone w czasie. W takim przypadku kontrakt forward będzie regulowany
przez przepisy KC w zakresie umowy sprzedaży.
Kontrakt swap również może przybrać formę rozliczenia rzeczywistego oraz
nierzeczywistego. Konstrukcja kontraktów swap jedno i dwustrumieniowych nie ma w tym
zakresie znaczenia (swap jednostrumieniowy wskazuje, iż płatność następuje tylko w jedną
373
Non delivery forward, forward nierzeczywisty.
148
stronę pomiędzy podmiotami w wysokości różnicy pomiędzy obliczonymi wartościami
strumieni (po netowaniu), swap dwustrumieniowy konstrukcyjnie przewiduje każdorazowo
przepływy w dwie strony). Pomimo, iż stosowane tłumaczenie na język polski kontraktu swap to
umowa zamiany, to nazwa ta może w istotny sposób wprowadzać w błąd. Kontrakt swap nie jest
odpowiednikiem umowy zamiany w świetle przepisów KC. Zgodnie z art. 603 KC, przez umową
zamiany każda ze stron zobowiązuje się przenieść na drugą stronę własność rzeczy w zamian za
zobowiązanie się do przeniesienia własności innych rzeczy. Potwierdzając stanowiska doktryny, za
umowę zamiany można uznać także umową przenoszącą prawa majątkowe. Jednakże, w przypadku
kontraktu swap, nie mamy do czynienia ani z zamianą rzeczy, ani praw. Należy potwierdzić, iż
przyszła płatność określona w umowie nie jest rzeczą, oraz nie jest prawem majątkowym. Kontrakt
swap nie obejmuje zamiany praw majątkowych, lecz tworzy prawa majątkowe. Utworzone prawo
majątkowe polega na żądaniu od przeciwnej strony przekazania należnego, zgodnie z kontraktem,
strumienia pieniężnego lub towarowego. Istotnym elementem jest fakt, iż analogiczne skutki
ekonomiczne do kontraktu swap mogą powstać w wyniku odpowiedniego dobrania kontraktów
forward.
W przypadku opcji, sytuacja przedstawia się dość analogicznie. Prawa wynikające z opcji
mogą zostać zrealizowane w dwóch formach: fizycznej dostawy instrumentu bazowego, lub
przez rozliczenie pieniężne. W przypadku rozliczenia pieniężnego, data ta, co do zasady, jest
momentem ustalenia dochodu z opcji. Kontrowersje powstają w przypadku, gdy rozliczenie
opcji łączy się z fizyczną dostawą instrumentu bazowego, np. akcji. Powstaje pytanie czy
rzeczywista realizacja opcji jest zbyciem (np. w przypadku akcji w świetle art. 16 ust l pkt 8
ustawy z dnia 15 lutego 1992 r.), a więc momentem ustalenia dochodu dla celów podatkowych.
Zbycie w rozumieniu przepisów KC stanowi przeniesienie własności. W konsekwencji, w
przypadku rzeczywistego wykonania opcji nie można wskazać przeniesienia prawa do
instrumentu finansowego jakim jest opcja. W wyniku realizacji opcji, umowa wygasa.
Kontraktem zdefiniowanym przez polskie prawo, którego warunki są zbliżone do opcji,
jest warrant subskrypcyjny. Legalna definicja warrantów subskrypcyjnych została przedstawiona
w art. 453 § 2 KSH. W celu podwyższenia kapitału zakładowego (w świetle regulacji
dotyczących kapitału docelowego oraz warunkowego) spółka może emitować papiery
wartościowe imienne lub na okaziciela. Warrant uprawnia ich posiadacza do zapisu lub objęcia
akcji, z wyłączeniem prawa poboru. Warrant subskrypcyjny jest zatem papierem wartościowym
o charakterze wierzycielskim, który nie posiada ceny nominalnej 374. Cechy warrantu wskazują
374
Ang. face value.
149
na dwa odmienne, alternatywne, uprawnienia tj. uprawnienie do złożenia zapisu na akcje w
ramach kapitału docelowego 375 albo uprawnienie do objęcia akcji nowej emisji w związku z
warunkowym podwyższeniem kapitału zakładowego 376.
4.1.
Rzeczywiste pochodne instrumenty finansowe wystawione na instrument bazowy
będący „towarem”
Kluczowym
aspektem
determinującym
konsekwencje
podatkowe
rzeczywistych
pochodnych instrumentów finansowych jest oczywiście fakt ich rozliczenia poprzez fizyczną
dostawę szeroko rozmienianego „towaru” (aspekty dotyczące dostawy waluty lub papieru
wartościowego jako instrumentu bazowego zostaną omówione w kolejnych rozdziałach). Dla
pełnego obrazu rozliczenia należy odrębnie rozpatrzeć sprzedaż (zajęcie pozycji krótkiej)
pochodnego instrumentu finansowego oraz jego zakup (zajęcie pozycji długiej). W przypadku
zakupu kontraktu forward (zajęcia pozycji długiej), podmiot będzie miał prawo nabyć i żądać
fizycznej dostawy instrumentu bazowego w ściśle określonym terminie po ustalonej cenie.
Mając na uwadze możliwość zajęcia jednej w czterech pozycji w przypadku opcji, tj. zakup lub
sprzedaż opcji kupna call, oraz zakup lub sprzedaż opcji sprzedaży put – faktyczny zakup
instrumentu bazowego (w momencie realizacji opcji rzeczywistych) następuje w przypadku
zakupu opcji call oraz sprzedaży opcji put podczas, gdy sprzedaż instrumentu bazowego
połączona z dostawą następuje w przypadku wystawienia opcji call oraz zakupu opcji put.
W konsekwencji, analizując całościowe rozliczenie rzeczywistych derywatów należy
rozważyć:
-
aspekt uprzedniego zakupu instrumentu bazowego (towaru), który będzie stanowił
przedmiot dostawy w momencie realizacji instrumentu pochodnego,
-
aspekt poniesienia wydatków związanych z zawarciem pochodnego instrumentu
finansowego (np. premii opcyjnej, ewentualnej prowizji w przypadku kontraktów
forward),
-
aspekt sprzedaży (dostawy) instrumentu bazowego (towaru) w przypadku realizacji
derywatu,
-
375
376
aspekt nabycia instrumentu bazowego (towaru) w przypadku realizacji derywatu.
Na podstawie art. 453 § 2 KSH w zw. z art. 444 § 7 KSH.
Na podstawie art. 453 § 2 KSH w zw. z art.448 § 2 pkt 3 KSH.
150
Uprzedni zakup towaru, będącego instrumentem bazowym, który będzie przedmiotem
dostawy w ramach realizacji derywatu
Odnosząc się do zagadnienia uprzedniego zakupu instrumentu bazowego (np. stali, ropy
naftowej, etc.) ogólne przepisy ustawy o podatku dochodowym będą miały zastosowanie. W
konsekwencji przepis art. 16 ust. 1 pkt 8b ustawy z dnia 15 lutego 1992 r., w ogóle nie będzie
miał zastosowania do przedmiotowej sytuacji. Wydatek na nabycie instrumentu bazowego, który
będzie docelowo przedmiotem dostawy w ramach realizacji derywatu nie można utożsamiać w
wydatkami związanymi z nabyciem pochodnego instrumentu finansowego. Dodatkowo, co do
zasady, wydatek związany z zakupem instrumentu bazowego jest po stronie podmiotu, który
dokonuje zbycia (wystawienia) derywatu. Po stronie tego podmiotu może więc powstać
ewentualnie przychód na moment zbycia derywatu, a nie wydatek związany z nabyciem
pochodnego instrumentu finansowego.
Oznacza to, iż przepisy art. 15 ust. 1, ust. 4, ust. 4b, ust. 4c, ust. 4d, ust. 4e ustawy z dnia
15 lutego 1992 r., będą miały zastosowanie do uprzedniego zakupu instrumentu bazowego
(towaru, który będzie przedmiotem dostawy w ramach realizacji derywatu). W konsekwencji,
podatnik powinien dokonać klasyfikacji wydatków na uprzednie nabycie towarów jako tzw.
koszty bezpośrednie lub tzw. koszty pośrednie. Powstaje wątpliwość, czy cel zawarcia samego
derywatu tj. cel spekulacyjny (derywat zawarty w celu osiągnięcia zysku na transakcji) lub
zabezpieczającym (w celu zabezpieczenia „działalności gospodarczej”) będzie miał wpływ na
konsekwencje podatkowe. Niestety organy skarbowe, judykatura ani przedstawiciele doktryny
nie wypowiadali się w tym względzie.
Stoję na stanowisku, iż przedmiotowy wydatek na zakup towaru (instrumentu bazowego)
należy powiązać z przychodem powstającym na moment jego sprzedaży, tj. na moment realizacji
pochodnego instrumentu finansowego rozliczanego przez fizyczną dostawę instrumentu
bazowego (ewentualnie rezygnacją lub zbyciem całego derywatu). Oznacza to, iż pomimo, iż
cały instrument pochodny może być kwalifikowana jako zawarty w celu uzyskania przychodu
lub zachowania / zabezpieczenia źródła przychodu, to mając na uwadze zasadę współmierności
przychodów i kosztów, oraz wykładnię celowościową całego art. 15 ustawy z dnia 15 lutego
1992 r., stoję na stanowisku iż dany wydatek powinien być kwalifikowany jako tzw. koszt
bezpośredni tj. zgodnie z art. 15 ust. 4, ust. 4b, i ust. 4c ustawy z dnia 15 lutego 1992 r. W
konsekwencji, wydatek poniesiony na zakup towaru mającego być przedmiotem dostawy w
ramach realizacji instrumentu pochodnego, powinien być zaliczony w rachunek podatkowy w
momencie, w którym powstał przychód z „dostawy tego instrumentu bazowego” lub w którym
151
powinien był powstać. W praktyce, wydatek ten będzie najczęściej zaliczany w koszty uzyskania
przychodów w momencie realizacji rzeczywistego pochodnego instrumentu finansowego.
Wydatki związane z nabyciem rzeczywistego pochodnego instrumentu finansowego
W pierwszej kolejności należy przeanalizować stronę przychodową przedmiotowego
zdarzenia. Podmiot dokonujący sprzedaży (wystawienia) instrumentu pochodnego może mieć
prawo żądać wypłaty określonych środków finansowych np. premii lub prowizji. Podmiot ten
rozpoznaje przychód podatkowy na zasadzie kasowej – zgodnie z art. 12 ust. 3e ustawy z dnia 15
lutego 1992 r. Oznacza to, iż przedmiotowy przychód nie będzie powiązany z późniejszym
rozliczeniem derywatu w formie faktycznej dostawy towaru. Należy wskazać, iż zasada
współmierności przychodów i kosztów na tle ustawy o podatku dochodowym od osób prawnych
nie dotyczy momentu rozpoznania przychodów – oznacza to, iż nie można odroczyć w czasie
przychodów podatkowych do momentu w którym powstaną ewentualnie koszty podatkowe.
Z drugiej strony wydatki na nabycie pochodnego instrumentu finansowego, co do zasady,
nie mogą być kosztem uzyskania przychodu do czasu wykonania praw z tego instrumentu.
Wykonanie praw z pochodnego instrumentu finansowego, zgodnie z tezą Anny Rutki, należy
rozumieć jako „skierowanie do wystawcy instrumentu żądania zawarcia umowy określonej w
kontrakcie (np. w przypadku umowy opcji na sprzedaż określonych papierów wartościowych)
bądź też żądania wypłacenia odpowiedniej różnicy z tytułu kontraktu (w przypadku transakcji
nierzeczywistych).” Jednakże w przypadku opcji typu amerykańskiego nabywca pochodnego
instrumentu finansowego występuje do wystawcy z żądaniem wykonania obowiązków z
kontraktu. Żądanie to powstaje, gdy cena instrumentu bazowego ukształtowała się zgodnie z
oczekiwaniami nabywcy opcji.
W przypadku transakcji na rzeczywistych pochodnych instrumentach finansowych
możliwość zaliczenia wydatków na ich nabycie do kosztów uzyskania przychodów z chwilą
realizacji praw z instrumentu budzi wątpliwości ze względu na trudności z określeniem
momentu uzyskania przychodu przez podatnika. Należy wskazać, iż podmiot dokonujący
wydatków (premia / prowizja) w momencie realizacji praw z derywatu rzeczywistego, nabędzie
instrument bazowy (dokona kolejnego wydatku na nabycie towaru). Powstaje pytanie, czy
wydatek na nabycie derywatu będzie kosztem podatkowym w momencie realizacji derywatu,
czy dopiero w momencie sprzedaży nabytego towaru (w momencie powstania przychodu z
nabytego instrumentu bazowego lub w momencie, w którym przychód powinien był powstać).
Dodatkowo powstaje pytanie, czy w momencie realizacji derywatu powstanie przychód
152
podatkowych (tj. w momencie dokonywania przez ten podmiot wydatku na instrument bazowy)
czy przychód powstanie u tego podatnika dopiero w momencie zbycia przez niego instrumentu
bazowego (ewentualnie przychód w ogóle nie powstanie z uwagi na np. zużycie instrumentu
bazowego w zakresie prowadzonej działalności gospodarczej).
Jedno z pierwszych stanowisk 377 MF wskazuje na rozpoznanie kosztów w dacie fizycznej
dostawy instrumentu bazowego. Zgodnie z tezą Anny Rutki, takie stanowisko jest
nieprawidłowe. Twierdzi, iż dzień realizacji praw z pochodnego instrumentu finansowego
(fizycznej dostawy towaru) nie powinien być uznany za datę powstania obowiązku podatkowego
z tytułu rozliczenia derywatu. Zgodnie ze stanowiskiem 378 MF z 2000 r., „po stronie zbywcy i
nabywcy nie wystąpi ani przychód ani koszt uzyskania przychodów. W takim bowiem przypadku
dochodzi do ekwiwalentnej zamiany aktywów między podmiotami”. Jednakże przedmiotowe
stanowisko wymaga komentarza. W pierwszym aspekcie należy wskazać, iż sama realizacja
rzeczywistego derywatu nie powoduje rozpoznania ekonomicznego zysku lub straty jako
przychodów lub kosztów podatkowych. Oznacza to, iż zakup instrumentu bazowego po cenie
umówionej, niższej niż obowiązującej w dniu realizacji kontraktu, nie powoduje rozpoznania
przychodu z tego tytułu. Odpowiednio, w przypadku, gdy podatnik poniesie ekonomiczną stratę
na derywacie tj. dokona zakupu instrumentu bazowego po cenie wyższej niż obowiązująca w
danym momencie, wartości ekonomicznej straty nie rozpoznaje jako kosztu podatkowego. W
drugim aspekcie, zgadzam się z tezą, iż realizacja praw z pochodnego instrumentu finansowego
(tj. nabycie instrumentu bazowego) nie skutkuje automatycznym uznaniem wydatków na
nabycie instrumentu za koszt podatkowy. Należy wskazać, iż przepis art. 15 ust. 4 ustawy z dnia
15 lutego 1992 r. będzie miał zastosowanie. Koszty uzyskania przychodów (bezpośrednie) są
zaliczane w rachunku podatkowym tylko w tym roku podatkowym, którego dotyczą, tj. są
potrącalne także koszty uzyskania poniesione w latach poprzedzających rok podatkowy, lecz
dotyczące przychodów roku podatkowego. Dodatkowo, w danym okresie podlegają zaliczeniu
koszty określone co do rodzaju oraz kwoty, które zostały zarachowane, chociaż ich jeszcze nie
poniesiono, jeżeli odnoszą się do przychodów danego roku podatkowego, chyba że ich
zarachowanie nie było możliwe.
Wydatek na nabycie pochodnego instrumentu finansowego (premia / prowizja) powinien
zostać zaliczony w okresie, w którym powstanie przychód (powinien powstać) podatkowy
związany z tym wydatkiem. Ekonomiczny przychód bezpośrednio związany z kosztami
poniesionymi w związku z pochodnym instrumentem finansowym (wydatek na nabycie oraz
377
378
Pismo Ministra Finansów z dnia 27 marca 1997 r.
Pismo Ministra Finansów z dnia 26 czerwca 2000 r., PB4/AK-760/88/00.
153
wydatek na realizację derywatu) występuje w późniejszym momencie (nawet w kolejnych latach
podatkowych). W konsekwencji, przychód podatkowy nie powstaje w chwili otrzymania przez
uprawnionego instrumentu bazowego (np. papierów wartościowych, towaru), lecz dopiero w
chwili zbycia tego instrumentu bazowego. Dodatkowo, realizacja praw z derywatów nie może
być utożsamiana ze spieniężeniem instrumentu bazowego dla celów podatkowych.
Podsumowując, stoję na stanowisku, iż wydatek związany z nabyciem pochodnego
instrumentu finansowego, w wyniku realizacji którego nastąpi nabycie instrumentu bazowego –
tj. wydatek na premię lub prowizję – powinien zwiększać koszty zakupu instrumentu bazowego
(towaru). Należy wskazać, iż jedynym celem wydatku na zakup instrumentu pochodnego, w tym
przypadku, była możliwość nabycia instrumentu bazowego (towaru) po określonej, stałej cenie.
Wydatek na nabycie derywaty należy powiązać z wydatkami na nabycie instrumentu bazowego.
W konsekwencji, wydatek na nabycie derywatu będzie stanowił koszt podatkowy w momencie
sprzedaży instrumentu bazowego – towaru (ewentualnie w momencie jego „zużycia”).
Istotnym zagadnieniem jest rezygnacja z realizacji praw z derywatu. W przypadku opcji
uprawniony pozostawia opcję niezrealizowaną, gdy cena jej wykonania jest równa lub wyższa
od bieżącej ceny rynkowej 379. Nabywcy opcji (podmiotowi zajmującemu pozycję długą)
przysługuje prawo żądania jej realizacji. Tego prawa nie można utożsamiać z jakimkolwiek
obowiązkiem nabywcy w tym zakresie. Nabywająca opcję może więc zrezygnować z realizacji
praw wynikających z opcji (z reguły dzieje się to automatycznie) oraz w konsekwencji prawa z
opcji wygasną. Odstąpienie od realizacji instrumentu (np. odstąpienie od nabycia instrumentu
bazowego), będzie momentem, w którym wydatki na nabycie instrumentu będą mogły zostać
uznane za koszty podatkowe zgodnie z art. 16 ust. 1 pkt 8b ustawy z dnia 15 lutego 1992 r.
Zgodnie z twierdzeniem 380 M. Romanowskiego, istnieją również inne sposoby rezygnacji
z realizacji praw wynikających z derywatów tj. m.in. przez wykonanie umownego prawa
odstąpienia. Wykonanie prawa odstąpienia od kontraktu niweczy realizację celu gospodarczego
stron oraz przywraca stan prawny sprzed jej zawarcia. Odstąpienie od kontraktu wiąże się, z
reguły, z obowiązkiem zwrotu świadczeń spełnionych przez strony. W konsekwencji niedojścia
do wykonania uprawnień z derywatu, które wiążą się ze zwrotem stronom ich świadczeń, owe
świadczenia powinny być traktowane w sposób odrębny. Dla usystematyzowania problematyki
należy wskazać, iż w przypadku rzeczywistych pochodnych instrumentów finansowych, gdy
konstrukcja umowy oparta jest na regulacji dotyczącej umowy sprzedaży z odroczoną dostawą
oraz płatnością, co do zasady, podmiot otrzymujący środki z tytułu wystawienia derywatu ma
379
380
Ang. spot price
M. Romanowski, Charakter prawny kontraktu opcyjnego, Przegląd Prawa Handlowego 1999, nr 5, s. 25.
154
obowiązek rozpoznać przychód na zasadzie kasowej – tj. zgodnie z art. 12 ust. 3e 381 ustawy z
dnia 15 lutego 1992 r. (stary kierunek interpretacyjny obowiązujący w początkowych latach
dwutysięcznych 382, wskazywał, iż kwotę należną wystawcy kontraktu powinno się uznać za
przychód należny podlegający opodatkowaniu już w momencie podpisania umowy.
Odpłatne zbycie praw wynikających z pochodnych instrumentów finansowych
Należy wskazać, iż pochodne instrumenty finansowe mogą być sprzedawane przed
terminem realizacji kontraktu. Sprzedaż derywatu skutkuje wejściem nabywcy w prawa
dotychczasowej strony kontraktu. Wydatki na nabycie derywatu będą więc kosztem uzyskania
przychodu dopiero przy ustaleniu dochodu ze sprzedaży tego instrumentu. W konsekwencji,
wydatek poniesiony przez nabywcę opcji czy transakcji terminowej na jej zakup (np. premia
opcyjna lub prowizja) nie będzie stanowił kosztu podatkowego w momencie jego rzeczywistego
poniesienia, lecz dopiero w momencie sprzedaży samego instrumentu. Za przychód należy uznać
cenę sprzedaży praw z derywatu. Zgodnie z art. 14 ust. 1 ustawy z dnia 15 lutego 1992 r.,
przychodem z odpłatnego zbycia praw majątkowych (a takimi są prawa z derywatów) jest, co do
zasady, ich wartość wyrażona w cenie określonej w umowie. Należy wskazać, iż zbywca –
sprzedawca praw z pochodnego instrumentu finansowego powinien określić cenę sprzedaży na
poziomie rynkowym. W przypadku, gdy cena zbywanych odpłatnie praw majątkowych bez
uzasadnionej przyczyny odbiega od wartości rynkowej tych praw, organy skarbowe są
uprawnione do określenia przychodu w wysokości wartości rynkowej, na podstawie art. 14
ustawy z dnia 15 lutego 1992 r. Dochód z tytułu transakcji na pochodnych instrumentach
finansowych określa się zgodnie z art. 7 ustawy z dnia 15 lutego 1992 r. Nadwyżka przychodów
nad kosztami jest dochodem; w przypadku gdy koszty przewyższają przychód powstaje strata
podatkowa. Wykazany dochód łączy się z dochodem z innych źródeł, natomiast strata
pomniejsza dochód z innych źródeł lub powiększa stratę z nich. Dochód ten jest opodatkowany
stawką 19 % zgodnie z art. 19 ustawy. Na marginesie należy wskazać na praktyczne problemy
związane z „ustaleniem” wartości rynkowej zbywanego pochodnego instrumentu finansowego.
Transakcja „sprzedaży derywatu” pod względem cywilnoprawnym stanowiłby przejęcie praw i
obowiązku z umowy dwustronnie zobowiązującej. Pod względem prawnym, niezbędnym byłoby
posłużenie się konstrukcją cesji praw oraz przejścia długu z pochodnego instrumentu
381
Art. 12 ustawy z dnia 15 lutego 1992 r.
3e. W przypadku otrzymania przychodu, o którym mowa w ust. 3, do którego nie stosuje się ust. 3a, 3c i 3d, za datę
powstania przychodu uznaje się dzień otrzymania zapłaty.
382
A. Paczuski, Opodatkowanie dochodów kapitałowych osób prawnych, C.H. Beck 2001.
155
finansowego. Oczywiście przedmiotowe wstąpienie w prawa i obowiązki jednej ze stron
kontraktu może mieć charakter odpłatny. Zasady ekonomicznej wyceny pochodnych
instrumentów finansowych na określony dzień – tj. na moment zbycia derywatu, powinny mieć
zastosowanie.
Wartość
określonego
wynagrodzenia
na
poziomie
rynkowym
będzie
konstytuowała przychód podatkowy z tytułu sprzedaży praw z derywatu – analogicznie do cesji
innych praw z umów wzajemnych.
Dostawa (sprzedaż) instrumentu bazowego w wyniku realizacji rzeczywistego pochodnego
instrumentu finansowego
Realizacja rzeczywistego pochodnego instrumentu finansowego sprowadza się do
dostawy instrumentu bazowego np. stali, ropy naftowej (szczególne aspekty „dostawy” waluty
lub papieru wartościowego w tym momencie pomijam). Powstaje więc pytanie czy w przypadku
uznania,
iż
realizacja
rzeczywistego
pochodnego
instrumentu
finansowego
stanowi
„ekwiwalentną zamianę aktywów między podmiotami”, należy rozpoznać przychody lub koszty
podatkowe z jakiegokolwiek tytułu prawnego. Z punktu widzenia dostawcy instrumentu
(sprzedającego towar), mogą powstać dwie sytuacje, tj. wartość rynkowa instrumentu bazowego
na moment dostawy jest wyższa lub niższa 383 niż cena umówiona w kontrakcie. Owa różnica w
cenie będzie stanowiła ekonomiczny zysk lub stratę na derywacie. Jednakże wartość ta (różnica
pomiędzy ceną instrumentu bazowego (w przypadku jego fizycznej dostawy) wynikającą w
kontraktu a ceną SPOT) nie będzie opodatkowana na moment realizacji. Jednakże odrębnym
elementem jest różnica pomiędzy uprzednią ceną zakupu instrumentu bazowego a ceną
sprzedaży w wyniku realizacji derywatu (ceną kontraktową).
Konstrukcja kontraktu rzeczywistego forward oparta jest, w dużym uproszczeniu, na
instytucji umowy przedwstępnej. Strony kontraktu uzgadniają, iż w określonym czasie w
przyszłości zostanie zawarta pomiędzy nimi umowa kupna-sprzedaży określonego dobra, po
uzgodnionej z góry cenie. Istnieją również kontrakty, w których umowa kupna-sprzedaży została
zawarta w dniu podpisania kontraktu, a jedynie dostawa oraz płatności zostały odłożone w
czasie. Zgodnie z art. 12 ust. 3 ustawy z dnia 15 lutego 1992 r., za przychód związany z
działalnością gospodarczą uważa się także należne przychody, choćby nie zostały jeszcze
faktycznie otrzymane. Do chwili obecnej brak jest definicji legalnej pojęcia przychodu
383
Prawdopodobieństwo wystąpienia ceny równiej jest bardzo małe.
156
należnego. Zgodnie z wyrokiem 384 NSA z dnia 1 lutego 2011 r., „moment powstania
przychodów związanych z działalnością gospodarczą określony został w art. 12 ust. 3a
u.p.d.o.p., zgodnie z którym za datę powstania przychodu, o którym mowa w ust. 3, uważa się, z
zastrzeżeniem ust. 3c-3e, dzień wydania rzeczy, zbycia prawa majątkowego lub wykonania usługi
albo częściowego wykonania usługi, nie później niż dzień wystawienia faktury albo
uregulowania należności”. Pierwszeństwo w kształtowaniu daty powstania przychodu z
prowadzonej działalności gospodarczej ma dzień dokonania czynności, którą jest wydanie
rzeczy, zbycie prawa majątkowego lub wykonanie usługi. Stoję na stanowisku, iż przy
określeniu momentu uzyskania przychodu należnego trzeba odwołać się do przepisów prawa
cywilnego m.in. art. 353 KC. Zobowiązanie polega na tym, że wierzyciel może żądać od
dłużnika świadczenia, a dłużnik powinien to świadczenie spełnić. W konsekwencji, wynikające
ze stosunku prawnego obowiązki strony kontraktu, określają jednocześnie moment wykonania
świadczenia, a co za tym idzie datę powstania przychodu należnego. Należy przyjąć, iż nie
można stworzy ogólnej reguły dającej podstawę do określenia moment powstania przychodu
należnego dla każdego stanu faktycznego. Ustalenie momentu powstania przychodu należnego
wymaga za każdym razem ustalenia stosunku zobowiązaniowego. Przepis ustawy o podatku
dochodowym od osób prawnych nakazując uznać za „przychód należny" - kwoty należne,
choćby nie zostały jeszcze otrzymane, nie dotyczy to jedynie sytuacji, kiedy dłużnik popadł w
zwłokę. Zastrzeżenie dotyczy również przypadku, gdy strony kontraktu odroczyły termin
płatności. Pojęcia przychodu należnego (nie tylko w kontekście pochodnych instrumentów
finansowych) nie można utożsamiać z wymagalnością świadczenia pieniężnego w rozumieniu
przepisów KC. Odrębnym zagadnieniem jest kwalifikacja podatkowa wykonania rzeczywistego
kontraktu, a więc nabycia np. towaru, jeżeli w dniu realizacji kontraktu cena rynkowa danego
towaru jest wyższa od ceny ustalonej przez strony w umowie. Przyjmując założenie, że warunki
pochodnego instrumentu finansowego zostały ustalone na poziomie rynkowym tj. warunki
zostały oparte na informacjach dostępnych na dzień zawarcia kontraktu (analizy rynku), jak
również w tym okresie inne podmioty mogłyby zawrzeć analogiczny kontrakt, to nie ma
podstawy do rozpoznania przychodu w naturze, w rozumieniu art. 12 ust. 1 pkt 2 ustawy z dnia
15 lutego 1992 r. Literalna wykładnia wskazanego przepisu, potencjalnie dawałaby podstawę do
uznania różnicy pomiędzy ceną nabycie wynikającą z derywatu na aktualną ceną rynkową za
„przychód w naturze”, jednakże z uwagi na konstrukcję pochodnych instrumentów finansowych,
taka interpretacja była by rażąco błędna. Przyjęcie takiej interpretacji wskazywałoby, iż w
384
Wyrok NSA w Warszawie z dnia 1 lutego 2011 r., II FSK 1724/09.
157
przypadku wszystkich umów długoterminowych (umów, w których moment realizacji jest
odroczony w czasie od momentu zawarcia umowy) należałoby rozpoznawać przychody albo
koszty podatkowe w przypadku wystąpienia różnicy pomiędzy ceną umówioną a wartością
rynkową obowiązującą na dzień rozliczenia.
Podsumowując, w momencie realizacji rzeczywistego pochodnego instrumentu
finansowego, po stronie podmiotu dokonującego dostawy instrumentu bazowego nie powstaje
podatkowy przychód lub koszt związany z zyskiem lub stratą na tym instrumencie. Jednakże, w
wyniku sprzedaży instrumentu bazowego (towaru) powstaje przychód dla sprzedawcy na
zasadach ogólnych – tj. zgodnie z art. 12 ust. 3 ustawy z dnia 15 lutego 1992 r. – co do zasady, w
momencie dostawy towaru w wysokości określonej w derywacie jako wartość transakcyjna.
Dodatkowo, podmiot dokonujący wydatku na nabycie instrumentu bazowego (towaru) – tj.
kupujący – będzie mógł rozliczyć koszty podatkowe (w wysokości rzeczywistego wydatki
wynikającego z derywatu) na zasadach ogólnych – co do zasady, w momencie sprzedaży
nabytego towaru. Potwierdza to P. Huczko 385 wskazując, iż przychód z transakcji rzeczywistej
mającej za przedmiot pochodne instrumenty finansowe powinien być rozliczony w momencie
zbycia instrumentu bazowego - zgodnie z art. 12 ust. 3a ustawy z dnia 15 lutego 1992 r.
Dodatkowo, w tym samym momencie podatnik powinien rozpoznać koszty uzyskania przychodu
związane z nabyciem tego instrumentu bazowego. W efekcie takiej transakcji (uprzednie nabycie
towaru, oraz jego późniejsza sprzedaż w wyniku realizacji derywatu) może powstać dochód lub
strata podatkowa rozliczna przez podatnika na zasadach ogólnych – tj. zgodnie z art. 7 ustawy z
dnia 15 lutego 1992 r. Może zdarzyć się przypadek, iż podatnik pod względem ekonomicznym
poniesie stratę na rozliczeniu instrumentu pochodnego (cena sprzedaży z kontraktu będzie niższa
niż cena obowiązująca na dzień rozliczenia), jednakże na „całej” transakcji podatnik osiągnie
dochód podatkowych w wysokości różnicy pomiędzy rzeczywistą ceną zakupu instrumentu
bazowego (koszt podatkowy) oraz ceną sprzedaży wynikającą z kontraktu (ceną wynikającą z
derywatu) – ceną wyższą niż cena zakupu.
Zakup instrumentu bazowego w wyniku realizacji rzeczywistego pochodnego instrumentu
finansowego
Należy wskazać, iż podmiot nabywający instrument bazowy w wyniku realizacji
instrumentu pochodnego, może zapłacić inną cenę niż obowiązująca w dniu rozliczenia cena
385
P. Huczko, Jak rozliczać podatkowo opcje, swapy i inne pochodne instrumenty finansowe, Monitor Księgowego,
czerwiec 2009 r.
158
rynkowa. Jak już zostało wskazane, stoję na stanowisku iż przepis art. 12 ust. l pkt 2 ustawy z
dnia 15 lutego 1992 r. dotyczący rozpoznania przychodu z tytułu częściowo nieodpłatnego
nabycia towaru nie będzie miał zastosowania. Potencjalnie każdą różnicę pomiędzy ceną
rynkową, a ceną ustaloną przez strony można uznać za przychód w naturze, to jednak przy
kwalifikacji podatkowej transakcji przede wszystkim należy badać jej naturę. Warunki
wynikające z derywatu właśnie uzasadniają różnicę w cenie. Pomijając art. 12 ust. l pkt 2 ustawy
z dnia 15 lutego 1992 r., nie można raczej znaleźć innej podstawy prawnej do powstania
obowiązku rozpoznania przychodu przez podatnika dokonującego nabycia rzeczy lub prawa.
Realizacja tego dochodu nastąpić może dopiero w przypadku zbycia nabytego instrumentu
bazowego. Ostatecznie, konsekwencje podatkowe dla podmiotu który nabył instrument bazowy
w wyniku realizacji derywatu, powstaną, co do zasady, w momencie późniejszej sprzedaży tego
„towaru” na rzecz podmiotu trzeciego. (Dla celów niniejszych rozważań, pomijam zagadnienie
nierynkowości transakcji pomiędzy podmiotami powiązanymi w świetle art. 11 i art. 9a ustawy z
dnia 15 lutego 1992 r.).
Mając powyższe na względzie, w przypadku nabycia instrumentu bazowego w wyniku
realizacji rzeczywistego derywatu, wydatki poniesione na nabycie tego pochodnego instrumentu
finansowego np. premia opcyjna lub prowizja, nie będą kosztem uzyskania przychodów na dzień
realizacji praw (zgodnie z art. 16 ust. 1 pkt 8b ustawy z dnia 15 lutego 1992 r.). Wydatek ten
będzie kosztem podatkowym (będzie zwiększał koszty nabycie towaru) w momencie jego
późniejszej sprzedaży (jako tzw. koszt bezpośredni) 386.
Rozliczenie rzeczywistych pochodnych instrumentów finansowych opartych na
instrumencie bazowym będącym „towarem” w przypadku, gdy instrumenty te podlegają
rozliczeniu na zasadach ogólnych (analogicznie do tego jakby były zawarte w celach
spekulacyjnych) wskazuje, że podatnik nie będzie rozpoznawał ani przychodów ani kosztów z
tytułu realizacji derywatów. Ekonomiczny zysk lub strata związana z realizacją rzeczywistego
derywatu nie będzie wpływała na konsekwencje podatkowe. Jednakże odrębnym zagadnieniem
jest rozpoznanie konsekwencji podatkowych związanych z uprzednim zakupem towaru, który
będzie przedmiotem faktycznej dostawy. Odpowiednio zakup lub sprzedaż towaru będącego
instrumentem bazowym derywatu, co do zasady, powoduje rozpoznanie przychodów lub
kosztów podatkowych. Ewentualnie dochód lub strata podatkowa powstanie w przypadku
sprzedaży towaru po innej cenie niż cena zakupu. Ten dochód lub strata będzie podlegała
386
Transakcje dotyczące nabycia papierów wartościowych w wyniku realizacji pochodnego instrumentu
finansowego zostały omówione w rozdziale: Derywaty zawarte w celu zabezpieczenia nabycia lub bezpośredniego
nabycia papierów wartościowych.
159
opodatkowania na zasadach ogólnych jako przychody lub koszty podatkowe związane z
prowadzoną działalnością gospodarczą.
4.2.
Rzeczywiste pochodne instrumenty finansowe wystawione na walutę
Pochodne instrumenty finansowe stanowią prawa majątkowe do uzyskania określonego
strumienia przepływów pieniężnych 387 na moment realizacji kontraktu. Instrumenty pochodne
mogą mieć charakter nierzeczywisty zakładając rozliczenie pieniężne instrumentu do kursu
referencyjnego bez dostawy instrumentu bazowego. Rozliczenie rzeczywiste zakłada faktyczną
dostawę instrumentu bazowego (np. waluty). Kontrakt terminowy forward na walutę stanowi
transakcję, w której dochodzi do dostawy waluty obcej z określoną datą realizacji w przyszłości
po kursie uzgodnionym w dniu zawarcia transakcji. Wykonanie kontraktu może zostać
zrealizowane poprzez faktyczną dostawę waluty bazowej (forward rzeczywisty), oraz poprzez
płatność stanowiącą różnicę pomiędzy terminowym, a bieżącym kursem waluty (forward
nierzeczywisty). Opcja walutowa jest umową dającą jej nabywcy prawo do nabycia lub
sprzedaży ustalonej kwoty waluty w określonym czasie po z góry określonej cenie. Wykonanie
kontraktu odbywa się poprzez faktyczną dostawę waluty (opcja rzeczywista) lub poprzez
wypłatę na rzecz nabywcy opcji określonej kwoty, stanowiącej różnicę pomiędzy kursem
terminowym oraz kursem bieżącym waluty, której dotyczy opcja (opcja nierzeczywista).
W przypadku rzeczywistych pochodnych instrumentów walutowych powstaje kluczowe
pytanie, czy wydatki związane z tymi instrumentami podlegają rozliczeniu analogicznemu do
nierzeczywistych instrumentów walutowych. A dodatkowo, jeśli podlegają odrębnemu
rozliczeniu, to czy w ogóle przepisy w zakresie rozpoznawania przychodów i kosztów uzyskania
przychodów związanych z prowadzoną działalnością gospodarczą mają zastosowanie - tj. w
zakresie przychodów z działalności gospodarczej art. 12 ust. 3, ust. 3c, ust. 3d, oraz ust. 3e, oraz
zakresie kosztów uzyskania przychodu – art. 15 ust. 4, ust. 4b, ust. 4c, ust. 4d oraz ust. 4e ustawy
z dnia 15 lutego 1992 r. Alternatywą jest rozliczenie różnic kursowych związanych z wpływem i
wypływem waluty obcej, a więc zgodnie z art. 9b, kalkulacja różnic kursowych albo zgodnie z
art. metodą podatkową tj. art. 15a ustawy z dnia 15 lutego 1992 r., albo zgodnie z prawem
bilansowym tj. art. 30 ustawy z dnia 29 września 1994 r. Ostatnią kwestią pozostają ewentualne
konsekwencje podatkowe związane z wyceną zawartych pochodnych instrumentów finansowych
387
Wyrok WSA w Warszawie z dnia 24 maja 2010 r., III SA/Wa 1838/09.
160
opartych na walucie w okresie pomiędzy datą zawarcia kontraktu a datą realizacji, rezygnacji lub
zbycia kontraktu.
Zgodnie z wyrokiem 388 WSA w Bydgoszczy z dnia 4 kwietnia 2011 r., skutki podatkowe
transakcji wymiany (rzeczywistej opcji) na podstawie zawartej umowy opcyjnej należy
rozpatrywać w kontekście powstających różnic kursowych związanych z przedmiotową
transakcją. Podatnicy, którzy wybrali rachunkową metodę ustalania różnic kursowych, w sposób
konsekwentny zaliczają odpowiednio do przychodów lub kosztów podatkowych ujęte w
księgach rachunkowych różnice kursowe, tj. różnice kursowe, które w świetle przepisów ustawy
o rachunkowości wpływają na przychody i koszty finansowe. Zgodnie natomiast z art. 15a ust. 1
ustawy z dnia 15 lutego 1992 r., różnice kursowe zwiększają odpowiednio przychody jako
dodatnie różnice kursowe albo koszty uzyskania przychodów jako ujemne różnice kursowe w
kwocie wynikającej z różnicy między wartościami określonymi w ust. 2 i 3. Różnice kursowe na
podstawie art. 15a ustawy z dnia 15 lutego 1992 r., powstają wyłącznie w sytuacjach
określonych w tym przepisie.
Przepis art. 16 ust. 1 pkt 8b w kontekście kosztów uzyskania przychodów będzie odnosił
się jedynie do „wydatków związanych z nabyciem” pochodnych instrumentów finansowych,
czyli np. kosztów związanych z nabyciem np. opcji, tj. kupnem opcji typu put lub call, gdzie
dochodzi do wypłaty premii wystawcy opcji, która to premia będzie mogła być zaliczona do
kosztów uzyskania przychodów nie wcześniej niż w momencie realizacji, rezygnacji lub zbycia
praw wynikających z danego instrumentu finansowego. W konsekwencji przepis ten nie będzie
w ogóle miał zastosowania do wydatków związanych z realizacją derywatów. Jednakże w
przypadku rzeczywistych instrumentów walutowych, sama dostawa waluty, musi zostać
rozliczona odpowiednio do stosownych przepisów regulujących kwestie rozliczania różnic
kursowych. Zgodnie z aktualnym stanowiskiem WSA 389 w Bydgoszczy, w przypadku opcji o
charakterze rzeczywistym, ewentualne koszty transakcji sprzedaży opcji typu put lub call będą
stanowiły koszty uzyskania przychodów podatnika w oparciu o stosowne przepisy dotyczące
różnic kursowych. Jednakże powstawały wątpliwości w jaki sposób należy dokonać kalkulacji
różnic kursowych bądź w inny sposób określić konsekwencje podatkowe rzeczywistych
derywatów walutowych. Analizując stanowiska organów skarbowych w okresie 1992 r. do 2013
r., można ustalić kilkanaście sprzecznych ze sobą kierunków interpretacyjnych. Przedmiotowe
zagadnienie jest jednym z najbardziej kontrowersyjnych aspektów transakcji na pochodnych
instrumentach finansowych.
388
389
Wyrok WSA w Bydgoszczy z dnia 4 kwietnia 2011 r., I SA/Bd 135/11.
Wyrok WSA w Bydgoszczy z dnia 4 kwietnia 2011 r., I SA/Bd 135/11.
161
Zgodnie ze stanowiskiem B. Pyzel 390, w przypadku rzeczywistych pochodnych
instrumentów finansowych, przychód i koszt podatkowy jest równy wartości przekazywanego
instrumentu bazowego. Ów przychód mógł powstać jeśli nastąpi:
-
zbycie pochodnego instrumentu finansowego,
-
realizacja prawa wynikającego z instrumentu,
-
rezygnacja z prawa wynikającego z instrumentu.
Przedmiotowa teza jest moim przekonaniu tylko w części słuszna. Właśnie nie dotyczy ona
rzeczywistych pochodnych instrumentów finansowych. Autorka najprawdopodobniej miała na
myśli derywaty oparte na towarach, jednakże również w tych przypadkach, w moim
przekonaniu, przychód nie zawsze będzie równy kosztowi, a wręcz najczęściej będą to wartości
różne.
Drugim stanowiskiem zaprezentowanym przez Drugi Śląski Urząd Skarbowy w BielskuBiałej 391 jest - „…transakcje terminowe typu forward, dokonywane przez Spółkę [rozliczane
poprzez fizyczną dostawę], spełniają warunki pozwalające zaklasyfikować je jako pochodne
instrumenty finansowe zgodnie z ww. art. 16 ust. 1b. Zatem do przychodów uzyskanych z
pochodnych instrumentów finansowych, niebędących papierami wartościowymi, stosuje się takie
same zasady opodatkowania, jak dla przychodów z praw majątkowych a więc podlegają one
opodatkowaniu na zasadach ogólnych. W świetle powyższych przepisów, uwzględniając moment
powstania przychodu, zgodnie z art. 12 ust. 3a pkt 3 ustawy o podatku dochodowym od osób
prawnych i moment poniesienia kosztów na podstawie art. 15 ust. 1 oraz 16 ust. 1 pkt 8b ww.
ustawy, spółka powinna ująć całkowitą wartość zawarcia transakcji w kosztach oraz całkowitą
wartość zamknięcia transakcji w przychodach w miesiącu zamknięcia transakcji.” Opierając się
na tym stanowisku, rzekomo podatnik nabywając walutę po umówionym kursie w wyniku
realizacji rzeczywistego kontraktu forward powinien w momencie realizacji transakcji rozpoznać
przychody i koszty podatkowe na zasadach ogólnych. Oznaczałoby to, iż rzekomo przepisy dot.
kalkulacji różnic kursowych nie mają zastosowania, oraz całkowita wartość kontraktu wpływa
na przychody i koszty podatkowe.
Zgodnie z trzecim stanowiskiem zaprezentowanym przez Dyrektora IS w Opolu 392
„…Różnice kursowe dla celów rachunku podatkowego powstają w związku z rzeczywistym
ruchem własnych środków walutowych, i mogą występować zarówno wtedy, gdy posiadaną
walutą, uzyskaną jako płatności w walucie obcej lub w wyniku jej nabycia, dokonujemy zapłaty
390
B. Pyzel, Opodatkowanie instrumentów finansowych, ODDK, Gdańsk 2007, s. 32.
Interpretacja indywidualna Drugiego Śląskiego Urzędu Skarbowego w Bielsku-Białej z dnia 20 czerwca 2006 r.,
PDP/423-42/06/40228.
392
Interpretacja indywidualna Dyrektora IS w Opolu z dnia 30 czerwca 2006 r., PD I-42181/I/7/MC/06.
391
162
(art. 15 ust. 1a updop), albo wtedy gdy zbywamy ją na rzecz banku (art. 12 ust. 2a updop), przez
co w zależności od swojego charakteru wyzbycie się waluty będzie wpływało na zwiększenie lub
zmniejszenie odpowiednio kosztów, albo przychodów. Dlatego, jeżeli w przedmiotowej sprawie,
w związku z dokonywanymi transakcjami, dochodzi do przepływu własnej waluty obcej, to
stosownie do ww. przepisów updop, powstają różnice kursowe.” W konsekwencji, w tym
przypadku organ skarbowy jednak uznał, iż w przypadku rzeczywistego rozliczenia derywatu
walutowego, podatnik powinien kalkulować różnice kursowe, które mogą być odpowiednio
przychodem lub kosztem podatkowym – a więc nie mają zastosowania ogólne przepisy dot.
przychodów i kosztów podatkowych związanych z prowadzoną działalnością gospodarczą.
Dyrektor IS w Opolu wskazał również, że „sprzedaż waluty w związku z zawarciem
rzeczywistego kontraktu terminowego swap, powinna być traktowana z punktu widzenia prawa
podatkowego i różnic kursowych, jako zbycie posiadanej waluty obcej na rzecz banku, w związku
z czym zastosowanie będzie miał ww. art. 12 ust. 2a updop. (…) za każdym razem, gdy
dochodziło do zawarcia rzeczywistego kontraktu swap, tj. odsprzedaży waluty obcej bankowi w
celu jej późniejszego odkupienia po określonym z góry kursie w określonym terminie,
powstawały różnice kursowe między kursem waluty z dnia jej sprzedaży, tj. kursem kupna banku
z dnia zawarcia kontraktu swap a kursem waluty z dnia jej nabycia, tj. kursem sprzedaży banku z
dnia realizacji kontraktu forward, a potem realizacji kontraktów swap.” Jednakże, stanowisko
Organu Skarbowego wzbudziło znaczące kontrowersje dotyczące sposobu obliczenia różnic
kursowych tj. „Należy podkreślić, że kursów sprzedaży i kupna waluty, stanowiących podstawę
do określenia różnic kursowych dla celów podatkowych, nie można utożsamiać z kursami spot i
forward występującymi przy transakcjach terminowych. Kursami, które mają wpływ na
powstawanie różnic kursowych od środków własnych są zgodnie z art. 12 ust. 2a updop
wyłącznie kursy sprzedaży z dnia nabycia waluty i kupna z dnia jej zbycia, ustalane i ogłaszane
przez bank, z którego usług korzysta podatnik, a nie kursy wynikające z zawieranych kontraktów
terminowych. Błędne jest zatem stanowisko Jednostki, która przyjęła, że postawą ustalenia
różnic kursowych są kursy waluty określone w kontraktach terminowych.” Organ skarbowy
stwierdził więc, iż nie są istotne rzeczywiste kursu po których realizowana jest transakcja, tylko
kursy ogłoszone banku, które w tym przypadku nie miały żadnego znaczenia dla określenia
warunków rozliczenia transakcji. A dodatkowo „…kurs spot i forward są kursami wynikającymi
z kontraktu (umownymi) a nie rynkowym, ogłaszanym przez bank, z którego usług korzystał
podatnik. W przypadku, gdy nabycie waluty od banku i jej odwrotna sprzedaż bankowi
następowała w tym samym dniu, (…) wpływająca na przychody podatkowa różnica kursowa (art.
163
12 ust. 2a) zrealizuje się jako różnica między kursem kupna waluty przez bank i kursem
sprzedaży waluty ogłaszanych w tym dniu przez bank, z którego usług korzystał podatnik.”
Czwartą możliwą interpretacją w zakresie podatkowego rozliczenia rzeczywistych
walutowych pochodnych instrumentów finansowych jest stanowisko 393 Naczelnika Pierwszego
Wielkopolskiego US w Poznaniu z dnia 15 maja 2006 r., tj. „…Realizując kontrakt [rzeczywisty
forward walutowy], Spółka może uzyskać wynik będący zyskiem lub stratą. Różnica w wartości
instrumentu bazowego, którym jest waluta EUR, pomiędzy wartością przewidzianą w kontrakcie
i wartością rzeczywistą w dniu jego realizacji, będzie stanowić przychód na podstawie przepisu
art. 12 ustawy podatkowej, bądź stratę z prowadzonej działalności będącą kosztem na podstawie
art. 15 ustawy.” W tym przypadku, organ skarbowy wskazał, iż wynik na rzeczywistym
walutowym derywacie może bezpośrednio stanowić przychód lub koszt podatkowy na moment
realizacji. Jednakże „W opinii organu podatkowego, przepisy updop nie wskazują jednak jaki
kurs waluty należy przyjąć do porównania z kursem wynikającym z kontraktu forward - przy
obliczaniu wyniku (zysku lub straty) na transakcji terminowej. (…) Spółka kupuje walutę EUR i
na ten zakup wydaje określoną kwotę waluty polskiej. Kwota wydanych na transakcję złotówek
zależy od kursu waluty ustalonego w kontrakcie forward. Natomiast do wyliczenia osiągniętego
na takiej transakcji zysku lub straty, należy kurs waluty wynikający z kontraktu (kurs
forwardowy) porównać z rzeczywistym kursem waluty obowiązującym w dniu realizacji
transakcji (wygaśnięcia kontraktu). Ponieważ przepisy ustawy podatkowej nie wskazują na
obowiązek - w przypadku kontraktów terminowych w wyniku których następuje zakup walut
obcych - przyjęcia określonego kursu tych walut służącego do porównania z kursem
forwardowym, należy zdaniem organu podatkowego przyjąć, iż może do tego celu posłużyć
zarówno kurs kupna, kurs średni, jak i sprzedaży walut, może to być kurs waluty obowiązujący
na rynku międzybankowym. Nie będzie błędem, by do porównania kursu wynikającego z
kontraktu terminowego, w celu ustalenia wyniku na transakcji, przyjąć kurs kupna walut banku
(obowiązującego w dniu realizacji kontraktu) z usług którego Spółka korzystała dokonując
przelewu
złotówek
przeznaczonych
na
zakup
tych
walut.”
Stanowisko
Naczelnika
Wielkopolskiego US jest nader zaskakujące, iż kalkulując różnice kursowe, podatnik może sobie
wybrać w oparciu o jaki kurs ustali różnice kursowe tj. „może do tego celu posłużyć zarówno
kurs kupna, kurs średni, jak i sprzedaży walut, może to być kurs waluty obowiązujący na rynku
międzybankowym.”
393
Interpretacja indywidualna Naczelnika Wielkopolskiego Urzędu Skarbowego w Poznaniu z dnia 15 maja 2006 r.,
ZD/406-31/CIT/06.
164
Prezentując powyższe stanowiska organów skarbowych, w niektórych przypadkach
nawet humorystyczne, stanowiące tylko nieznaczny wycinek „dorobku interpretacyjnego”,
chciałbym zobrazować doniosłość problemu przed którym zostali postawieni podatnicy. W
okresie od 1992 r. do 2013 stanowiska zarówno organów skarbowych, jak również linia
orzecznicza ulegała kilkunastokrotnym modyfikacjom. Jednakże trzeba odpowiedzieć na
pytanie, jak kształtują się konsekwencje podatkowe związane z zakupem oraz sprzedażą waluty
w wyniku realizacji rzeczywistych walutowych pochodnych instrumentów finansowych.
Prawdopodobnie pierwszym, jednakże najważniejszym i najszerszym stanowiskiem MF w
zakresie opodatkowania rzeczywistych derywatów walutowych było pismo 394 z dnia 26 czerwca
2000 r. tj. „Jeśli zaś chodzi o ustalenie momentu wystąpienia przychodu i kosztu uzyskania
przychodu w związku z realizacją instrumentu, jeżeli jego wykonanie polega na zakupie
(sprzedaży) instrumentu bazowego (np. waluty, papieru wartościowego, surowców) po ustalonej
z góry wartości, po stronie zbywcy i nabywcy nie wystąpi przychód i koszt uzyskania
przychodów. W takim bowiem przypadku dochodzi do ,,ekwiwalentnej” zamiany aktywów między
podmiotami (np. złotych na walutę polską).” Minister Finansów wskazał, iż w przypadku
rzeczywistych instrumentów pochodnych, gdy dochodzi do rozliczenia poprzez dostawę
instrumentu bazowego, to na ten moment nie można mówić o przychodzie (zysku) lub koszcie
(stracie) na realizacji derywatu. W tym przypadku, takie rozliczenie po umówionych cenach jest
neutralne podatkowe – nie można mówić o dodatnim lub ujemnym wyniku na kontrakcie dla
celów podatkowych. Czym innym jest fakt, iż sprzedaż towaru (instrumentu bazowego) sama w
sobie generuje przychód podatkowy. W przypadku, gdy wydatki na nabycie tego towaru były
niższe niż cena sprzedaży, mógł powstać dochód na tej transakcji. Jednakże wskazany dochód
nie można utożsamiać z dochodem z rozliczenia pochodnego instrumentu finansowego.
Dodatkowo, Minister Finansów wskazał, że „jeżeli jednak nie dochodzi do zakupu
(sprzedaży) instrumentu, a strony kontraktu dokonają rozliczenia finansowego (stanowiącego
zazwyczaj różnicę między wartością instrumentu bazowego na dzień zawarcia kontraktu a jego
wartością na dzień realizacji), stosownie do art. 12 ust. 3 ustawy przychód należny powstaje w
dacie powstania tego zobowiązania tj. z datą realizacji kontraktu. Analogicznie, za moment
potrącenia kosztu uzyskania przychodu, w przypadku rozliczenia finansowego, uznać należy,
stosownie do art. 15 ust. 4 ustawy, tą właśnie datę.” Minister potwierdził, iż tylko w przypadku
instrumentów nierzeczywistych można mówić o zysku lub stracie z realizacji praw z derywaty,
który odpowiednio może konstytuować przychód lub koszt podatkowy.
394
Pismo Ministra Finansów z dnia 26 czerwca 2000 r., PB 4/AK-802 760/88/00.
165
Podsumowując, należy wskazać, iż rozliczenie rzeczywistych, walutowych pochodnych
instrumentów finansowych będzie się wiązało z rozliczeniem różnic kursowych związanych z
nabyciem waluty po umówionym kursie, lub odpowiednio sprzedażą waluty po umówionym
kursie. Na tle regulacji ustawy o podatku dochodowym od osób prawnych obowiązujących do 31
grudnia 2006 r., podatnicy rozliczali tzw. różnice kursowe od posiadanych środków
dewizowych, zgodnie z art. 12 ust. 2a oraz art. 15 ust. 1a ustawy z dnia 15 lutego 1992 r. W
chwili obecnej, w przypadku, gdy podatnik stosuje tzw. podatkową metodę rozliczania różnic
kursowych, będzie rozpoznawał różnice kursowe związane z wpływem i wypływem środków
lub wartości pieniężnych w walucie obcej tj. zgodnie z art. 15a ust. 2 pkt 3 oraz ust. 3 pkt 3
ustawy z dnia 15 lutego 1992 r. Odpowiednio, gdy podatnik przeszedł na bilansowe rozliczenie
różnic kursowych, do rozliczenia rzeczywistych derywatów będzie stosował m.in. art. 30 ust. 2
ustawy z dnia 29 września 1994 r.
Z praktycznego punktu wiedzenia powstaje pytanie, w jaki sposób należy rozliczyć
różnice kursowe powstające na pochodnych instrumentach finansowych rozliczanych poprzez
fizyczną dostawę waluty. Należy wskazać, iż co do zasady, przepisy ustawy o podatku
dochodowym od osób prawnych (art. 15a) oraz ustawy o rachunkowości (art. 30) są zbieżne w
zakresie rozliczenia zrealizowanych różnic kursowych dotyczących transakcji na rzeczywistych
derywatach. Oznacza to, iż metodologia kalkulacji różnic kursowych związanych z wpływem i
wypływem środków na rachunku dewizowym jest taka sama. Jednakże, różnica dotyczy
możliwości kalkulacji w prawie bilansowym różnic kursowych z tytułu:
-
transakcji walutowych,
-
wyceny składników aktywów i pasywów wyrażonych w walucie obcej,
-
wyceny pozabilansowych pozycji w walutach obcych.
W konsekwencji, pomijając aspekt naliczonych, niezrealizowanych różnic kursowych należy
wskazać, iż przepisy ustawy z dnia 15 lutego 1992 r. oraz ustawy z dnia 29 września 1994 r. są,
co do zasady, zbieżne w zakresie kalkulacji zrealizowanych różnic od transakcji walutowych na
rachunkach dewizowych.
Nabycie waluty na rachunku dewizowym
W przypadku kalkulacji różnic kursowych zgodnie z przepisami ustawy o podatku
dochodowym od osób prawnych, tj. art. 15a ust. 2 pkt 3 oraz ust. 3 pkt 3 ustawy z dnia 15 lutego
1992 r., w przypadku otrzymania lub nabycia środków lub wartości pieniężnych w walucie
obcej, należy je wycenić według faktycznie zastosowanego kursu waluty z tych dni. Przy
166
obliczaniu różnic kursowych uwzględnia się kursy faktycznie zastosowane w przypadku
sprzedaży lub kupna walut obcych oraz otrzymania należności lub zapłaty zobowiązań. W
pozostałych przypadkach, a także gdy do otrzymanych należności lub zapłaty zobowiązań nie
jest możliwe uwzględnienie faktycznie zastosowanego kursu waluty w danym dniu, stosuje się
kurs średni ogłaszany przez NBP z ostatniego dnia roboczego poprzedzającego ten dzień. Przez
średni kurs ogłaszany przez NBP, o którym mowa w ustawie o podatku dochodowym od osób
prawnych rozumie się kurs z ostatniego dnia roboczego poprzedzającego dzień uzyskania
przychodu lub poniesienia kosztu.
Mając na uwadze przeprowadzoną uprzednio analizę dotyczą kalkulacji różnic
kursowych dla celów podatkowych, należy wskazać, iż w przypadku wpływu na rachunek
dewizowy podatnika zapłaty jego należności przez kontrahenta oraz pozostawienia tych środków
na rachunku (tj. nie dokonania przewalutowania), co do zasady, podatnik powinien zastosować
„kurs faktycznie zastosowany” do wyceny tych środków. Jednakże, z uwagi na brak możliwości
określenia „kursu faktycznie zastosowanego”, podatnik powinien zastosować średni kurs NBP z
ostatniego dnia roboczego poprzedzającego dzień wpływu środków dewizowych. Z drugiej
strony, w przypadku wpływu zakupionej w banku bądź kantorze waluty obcej na własny rachunek
walutowy, podatnik powinien wycenić te środki po „kursie faktycznie zastosowanym” tj. w tym
przypadku po kursie sprzedaży (ewentualnie indywidualnie wynegocjowanym) policzonym przez
bank lub kantor.
Powstaje wiec pytanie w jaki sposób podatnik nabywając walutę obcą w wyniku
realizacji pochodnego instrumentu finansowego powinien ją wycenić na dzień wpływu tj. czy
powinien zastosować kurs wynikający z derywatu jako kurs faktycznie zastosowany, czy jednak
kurs średni NBP z ostatniego dnia roboczego poprzedzającego dzień otrzymania środków (a
więc niezależnie od rzeczywistej wartość wydatkowanej na nabycie waluty).
Odpowiednio, w przypadku ustawy o rachunkowości, operacje gospodarcze wyrażone w
walutach obcych ujmuje się w księgach rachunkowych na dzień ich przeprowadzenia
odpowiednio po kursie faktycznie zastosowanym w tym dniu, wynikającym z charakteru
operacji - w przypadku sprzedaży lub kupna walut oraz zapłaty należności lub zobowiązań. Z
drugiej strony, w przypadku zapłaty należności lub zobowiązań, jeżeli nie jest zasadne
zastosowanie „kursu faktycznie zastosowanego”, a także w przypadku pozostałych operacji –
należy dokonać wyceny po kursie średnim ogłoszonym dla danej waluty przez NBP z dnia
poprzedzającego ten dzień.
Kurs średni NBP z ostatniego dnia roboczego poprzedzającego dzień operacji, zgodnie z
art. 30 ust. 2 pkt 2 ustawy z dnia 29 września 1994 r., ma zastosowanie, gdy waluta obca
167
pochodząca z zapłaty należności przez kontrahenta wpływa na rachunek walutowy podatnika,
bez względu na zamiary jednostki co do tego, jak wykorzystać walutę (np. na spłatę zobowiązań,
ulokowanie na lokacie czy sprzedaż bankowi lub kantorowi). Taka metodologia uwzględnia fakt,
że waluty obce wpływające na rachunek dewizowy podatnika (lub wydatkowane z tego
rachunku) nie są przez bank kupowane (lub sprzedawane podatnikowi) oraz dlatego wyceny tych
środków nie należy wiązać z ogłoszonym kursem kupna lub kursem sprzedaży banku
prowadzącego rachunek dewizowy. Analogicznie, przy rozliczeniach podatkowych właściwe
jest przyjęcie kursów średnich NBP, co wynika z art. 15a ust. 4, ust. 5 ustawy z dnia 15 lutego
1992 r. oraz art. 24c ust. 4 ust. 5 ustawy z dnia 26 lipca 1991 r.
Należy wskazać, iż w przypadku nabycia waluty w wyniku realizacji rzeczywistego
pochodnego instrumentu finansowego, zarówno zgodnie z przepisami ustawy o podatku
dochodowym od osób prawnych jak również zgodnie z przepisami ustawy o rachunkowości,
podatnik powinien dokonać wyceny wartości dewizowych w oparciu o kurs faktycznie
zastosowany, którym w tym przypadku jest kurs kontraktowy (tj. kurs umówiony wynikający z
derywatu).
Przepisy podatkowe wskazują jednak ograniczenie, iż jeżeli kurs faktycznie zastosowany
do wyceny transakcji w walutach obcych jest wyższy lub niższy odpowiednio o więcej niż
powiększona lub pomniejszona o 5% wartość kursu średniego ogłaszanego przez NBP z
ostatniego dnia roboczego poprzedzającego dzień faktycznie zastosowanego kursu waluty, organ
podatkowy może wezwać strony umowy do zmiany tej wartości lub wskazania przyczyn
uzasadniających zastosowanie kursu waluty. W razie niedokonania zmiany wartości lub
niewskazania przyczyn, które uzasadniają zastosowanie faktycznego kursu waluty, organ
podatkowy określi ten kurs opierając się na kursach walut ogłaszanych przez NBP.
W praktyce, kurs wynikający z kontraktu, po którym dochodzi do rozliczenia
rzeczywistego derywatu, najczęściej odbiega o więcej niż 5% od wartość kursu średniego
ogłaszanego przez NBP z ostatniego dnia roboczego poprzedzającego rozliczenie. Należy
wskazać, iż każda ze stron kontraktu przewiduje, iż kurs walutowy będzie się kształtował
zgodnie z jej oczekiwaniem. W konsekwencji, każda ze stron derywatu chciałaby (dąży do tego,
kształtując warunki umowy) aby różnica pomiędzy kursem wynikającym z derywatu a kursem
średnim NBP z ostatniego dnia roboczego poprzedzającego dzień zapadalności była jak
największa, zgodnie z oczekiwaniem strony.
W konsekwencji powstaje wątpliwość, czy w przypadku, gdy kurs walutowy wynikający
z rzeczywistego pochodnego instrumentu finansowego odbiega o więcej niż 5% od kursu
średniego NBP z dnia poprzedzającego dzień rozliczenia, organ skarbowy ma prawo określić
168
kurs do wyceny transakcji walutowej w oparciu o kurs walut ogłaszanych przez NBP. Stoję na
stanowisku, iż warunki rozliczenia pochodnego instrumentu finansowego (w tym przede
wszystkim kurs kontraktowy – kurs rozliczeniowy) stanowią podstawę uzasadniającą poziom
kursu faktycznie zastosowanego przyjętego do wyceny wpływu waluty obcej w wyniku
realizacji pochodnego instrumentu finansowego. Należy wskazać, iż kurs wynikając z derywatu
stanowi, moim zdaniem, pełne odzwierciedlenie pojęcie kursu faktycznie zastosowanego. W
oparciu o ten kurs następuje nabycie waluty obcej w wyniku realizacji derywatu. Kurs ten
determinuje również pierwszą zmienną do kalkulacji różnic kursowych związanych w pływem i
wypływem wartości dewizowych.
Zgodnie z indywidualną interpretacją 395 Dyrektora IS w Warszawie z dnia 15 stycznia
2013 r., konsekwencje podatkowe (sposób i moment ujęcia w przychodach i kosztach) zależą
przede wszystkim od tego czy transakcja ma charakter rzeczywisty, czy też nierzeczywisty - a
mianowicie syntetycznie rzecz ujmując:
-
„przy kontraktach rzeczywistych dochodzi do zamiany aktywów (złotych na walutę lub
odwrotnie), a rzeczywisty przepływ środków pieniężnych nie spowoduje powstania ani
przychodu, ani kosztu podatkowego. Wypływ waluty - któremu towarzyszy przeniesienie
prawa własności - spowoduje obowiązek wyliczenia podatkowych różnic kursowych
wynikających z kontraktu, które w rachunku podatkowym ustalane są jako przychód lub
koszt. Składnikiem wyniku podatkowego są ponadto inne elementy związane z
kontraktem, jak np. zapłacona premia opcyjna (o ile występuje) czy inne wydatki, które
są ujmowane odpowiednio po stronie kosztów lub przychodów podatkowych;
-
przy kontraktach nierzeczywistych, tj. gdy nie ma miejsca dostawa instrumentu
bazowego, różnice z wyceny instrumentu bazowego lub inaczej kwota rozliczenia
(wartość z kontraktu i wartość z dnia realizacji) może być ujęta w przychodach
podatkowych (zysk) lub w kosztach uzyskania przychodów (strata)”.
Dodatkowo, organ skarbowy potwierdził, iż: „różnice walutowe, które wynikają z różnicy kursu
umówionego (terminowego) i kursu bankowego z dnia transakcji (bieżącego), określane jako
różnice „na forwardzie” [forwardzie rzeczywistym walutowym], w przypadku gdy kurs kupna
(sprzedaży) waluty w dniu realizacji transakcji jest inny niż obowiązujący w tym dniu kurs
bankowy kupna (sprzedaży), nie stanowią podatkowych różnic kursowych zaliczanych do
przychodów lub kosztów podatkowych, bo nie są to faktycznie zrealizowane różnice kursowe,
określone w przepisach art. 15a updop.”
395
Interpretacja Indywidualna Dyrektora IS w Warszawie z dnia 15 stycznia 2013 r., IPPB5/423-1007/12-3/IŚ.
169
Wydatkowanie waluty obcej związanej z pochodnymi instrumentami finansowymi
Różnice kursowe zgodnie z art. 15a ustawy z dnia 15 lutego 1992 r. powstają w związku
z rzeczywistym ruchem własnych środków walutowych. W konsekwencji, jeżeli w związku z
dokonywanymi transakcjami, dochodzi do przepływu własnej waluty obcej, to w podatku
dochodowym od osób prawnych mogą powstać podatkowe różnice kursowe – tj. różnice
kursowe od własnych środków walutowych. W przypadku derywatów rzeczywistych
dotyczących walut obcych różnice kursowe (w rozumieniu ustawy z dnia 15 lutego 1992 r.)
mogą powstać jedynie w związku z wydatkowaniem (wypływem) waluty uprzednio nabytej na
podstawie takiego kontraktu, np. zapłaty swoich zobowiązań.
W odniesieniu do sprzedaży walut obcych (wypływu) powstaną różnice kursowe od
własnych środków walutowych, wynikające z różnicy wartości w dacie wpływu waluty obcej
oraz jej wypływu, według faktycznie zastosowanych kursów waluty, z uwzględnieniem
przepisów art. 15a ust. 4 ustawy z dnia 15 lutego 1992 r.
Różnice kursowe w świetle ustawy z dnia 15 lutego 1992 r., co do zasady, mają charakter
kasowy. Dodatnie różnice kursowe ujmowane są w przychodach podczas, gdy ujemne różnice
kursowe zaliczane są do kosztów uzyskania przychodów w momencie ich realizacji, czyli w
przypadku różnic kursowych transakcyjnych w dniu dokonania zapłaty, a w przypadku różnic
kursowych od własnych środków pieniężnych – w dniu wypływu waluty. W przypadku różnic
kursowych uregulowanych w art. 15a ust. 2 pkt 3 i art. 15a ust. pkt 3 ustawy z dnia 15 lutego
1992 r. tj. różnice kursowe od tzw. własnych środków lub wartości pieniężnych w walucie obcej,
sens ekonomiczny tych różnic polega na odzwierciedleniu rzeczywistych przysporzeń i strat
podatnika z tytułu obrotu własnymi środkami i wartościami pieniężnymi w walucie obcej. Organ
skarbowy w interpretacji z dnia 15 stycznia 2013 r., wskazał wprost iż: „powstanie różnic
kursowych od środków własnych w walucie obcej jest oderwane od istoty ekonomicznej operacji
gospodarczych skutkujących ruchem waluty na rachunku, tj. nie ma znaczenia czy związane są z
zapłatą kosztu podatkowego. W konsekwencji, każda wypłata środków pieniężnych w walucie
obcej skutkuje powstaniem tego rodzaju różnic. Co istotne, różnic takich nie ustala się na
okoliczność otrzymania lub nabycia środków i wartości pieniężnych, lecz są one ustalane na
okoliczność wypływu środków i wartości pieniężnych w sensie wyzbycia się ich. Dopiero
porównanie wartości waluty obcej z dnia jej wpływu z wartością z dnia jej wypływu pozwala
ocenić skutki ryzyka kursowego.”
170
Samo przechowywanie przez podatnika walut obcych oraz zmiana ich kursu nie
powoduje powstania różnic kursowych dla celów podatkowych. Różnice kursowe od własnych
środków lub wartości pieniężnych określa się w zależności od źródła pochodzenia środków
dewizowych (otrzymane, zakupione), co do zasady, po kursie faktycznie zastosowanym z
odpowiednich dni. Podatnik powinien móc zidentyfikować, jaką walutę nabył oraz po jakim
kursie ją odsprzedał bądź uregulował swoje zobowiązania. Zgodnie z art. 15a ust. 8 ustawy z
dnia 15 lutego 1992 r., podatnicy wyznaczają kolejność wyceny środków lub wartości
pieniężnych w walucie obcej według przyjętej metody stosowanej w rachunkowości, której nie
mogą zmieniać w trakcie roku podatkowego (tj. metody wyceny wskazane w art. 34 ust. 4 pkt 13 ustawy z dnia 29 września 1994 r.: FIFO (pierwsze przyszło, pierwsze wyszło), LIFO (ostatnie
przyszło, pierwsze wyszło), kursów średnioważonych).
W konsekwencji, kolejność wyceny odbywa się za pomocą jednej ze wskazanych metod,
lecz sama wycena na dzień wypływu waluty winna być, co do zasady, dokonana po kursie
faktycznie zastosowanym z tego dnia 396.
Różnice kursowe od posiadanych środków dewizowych, zgodnie z art. 15a ust. 2 i ust. 3
ustawy z dnia 15 lutego 1992 r., ustala się, co do zasady, wg kursu faktycznie zastosowanego.
Zgodnie z art. 15a ust. 4 ustawy z dnia 15 lutego 1992 r. - w brzmieniu obowiązującym do 31
grudnia 2011 r. - jeżeli przy obliczaniu wartości różnic kursowych, o których mowa w ust. 2 i 3,
nie jest możliwe uwzględnienie faktycznie zastosowanego kursu waluty w danym dniu,
przyjmuje się kurs średni ogłaszany przez NBP z ostatniego dnia roboczego poprzedzającego ten
dzień. W związku z nowelizacją 397 ustawy z dnia 15 lutego 1992 r., która weszła w życie od dnia
1 stycznia 2012 r., art. 15a ust. 4 ustawy uzyskał nowe, brzmienie: „Przy obliczaniu różnic
kursowych, o których mowa w ust. 2 i 3, uwzględnia się kursy faktycznie zastosowane w
przypadku sprzedaży lub kupna walut obcych, otrzymania należności lub zapłaty zobowiązań. W
pozostałych przypadkach, a także gdy do otrzymanych należności lub zapłaty zobowiązań nie jest
możliwe uwzględnienie faktycznie zastosowanego kursu waluty w danym dniu, stosuje się kurs
średni ogłaszany przez Narodowy Bank Polski z ostatniego dnia roboczego poprzedzającego ten
dzień”. Aby ustalić w jaki sposób, tj. przy zastosowaniu kursu faktycznego czy też kursu NBP
należy ustalać różnice kursowe od zdarzeń gospodarczych zachodzących w działalności
podatników zdefiniować należy pojęcie „kursu faktycznie zastosowanego”. Ustawodawca nie
zdefiniował tego pojęcia. Ukształtowały się dwa poglądy w tym zakresie. Zgodnie z pierwszym:
396
W uzasadnionej sytuacji, wycena może być po kursie średnim NBP na podstawie art. 15a ust. 4 ustawy z dnia 15
lutego 1992 r.
397
Art. 2 pkt 3 ustawy z dnia 1 lipca 2011 r. o zmianie ustawy o podatku dochodowym od osób fizycznych oraz
ustawy o podatku dochodowym od osób prawnych (Dz. U. z 2011 r. Nr 178, poz. 1059).
171
„faktycznie zastosowany kurs waluty” nie jest kursem faktycznie zrealizowanym oraz nie można
wiązać go wyłącznie z sytuacją zakupu albo sprzedaży walut, lecz jest to kurs faktycznie użyty
do ustalenia wartości różnicy kursowej lub po którym dokonuje się faktycznej wyceny transakcji
w danym dniu. Organy skarbowe twierdziły, iż przy operacjach bankowych, w celu ustalenia
różnic kursowych, dokonuje się przeliczenia waluty obcej po kursie bankowym, który jest
wówczas kursem faktycznie zastosowanym 398. Zgodnie z drugim poglądem 399, faktycznie
zastosowany kurs waluty z określonego dnia, to taki kurs, który rzeczywiście został użyty, a
więc którym się posłużono, wykorzystując go w danej operacji gospodarczej. Odnosi się to do
przypadków, gdy w dniu otrzymania przychodu lub dokonania zapłaty rzeczywiście doszło do
zastosowania konkretnego kursu przy zrealizowaniu operacji polegającej na zamianie wartości
wyrażonych w walucie polskiej na waluty obce lub odwrotnie. Zgodnie z wyrokiem 400 NSA z
dnia 3 lutego 2011 r., pojęcie „faktycznie zastosowany kurs waluty” odnosi się do kursu waluty,
po jakim podatnik rzeczywiście sprzedał lub nabył walutę. W przypadku, gdy nie doszło do
faktycznej wymiany waluty (przewalutowania) należało stosować kurs średni NBP z ostatniego
dnia roboczego poprzedzającego dzień otrzymania należności lub zapłaty zobowiązań.
Z uzasadnienia 401 do projektu nowelizacji art. 15a ust. 4 ustawy z dnia 15 lutego 1992 r.
402
wynika, że celem dokonanej zmiany było ujednolicenie podatkowych i rachunkowych zasad
rozliczania różnic kursowych, tj. dostosowanie przepisów podatkowych do treści art. 30 ust. 2
ustawy o rachunkowości. W konsekwencji, przy ustalaniu różnic kursowych należy uwzględniać
kursy faktycznie zastosowane w przypadku otrzymania należności lub zapłaty zobowiązań oraz
sprzedaży lub kupna walut obcych. W pozostałych przypadkach, oraz gdy nie jest możliwe
uwzględnienie faktycznie zastosowanego kursu waluty w danym dniu przyjmuje się kurs średni
ogłaszany przez NBP z ostatniego dnia roboczego poprzedzającego ten dzień. Efektem zmian
398
Pogląd ten został potwierdzony w wyroku WSA w Gdańsku z dnia 17 lipca 2009 r., I SA/Gd 340/09, w wyroku
WSA w Warszawie z dnia 25 stycznia 2011 r., III SA/Wa 909/10.
399
Wyrok WSA w Warszawie z dnia 4 grudnia 2009 r., III SA/Wa 1190/09, wyrok WSA w Warszawie z dnia 8
listopada 2010 r., III SA/Wa 368/10; wyrok NSA z dnia 3 lutego 2011 r., II FSK 1682/09, wyrok NSA z dnia 27
września 2011 r., II FSK 524/10, wyrok NSA z dnia 5 lipca 2012 r., II FSK 2580/10.
400
Wyrok NSA z dnia 3 lutego 2011 r., II FSK 1682/09.
401
„Zmiana zaproponowana w art. 15a ust. 4 ustawy ma na celu uproszczenie podatkowych zasad ustalania różnic
kursowych oraz ich ujednolicenie z przepisami art. 30 ust. 1 ustawy o rachunkowości poprzez zastosowanie
rozwiązania, zgodnie z którym przy ustalaniu różnic kursowych należy uwzględniać kursy faktycznie zastosowane
w przypadku otrzymania należności lub zapłaty zobowiązań oraz sprzedaży lub kupna walut obcych. W pozostałych
przypadkach, a także gdy nie jest możliwe uwzględnienie faktycznie zastosowanego kursu waluty w danym dniu
przyjmuje się kurs średni ogłaszany przez Narodowy Bank Polski z ostatniego dnia roboczego poprzedzającego ten
dzień”.
402
Ustawa z dnia 1 lipca 2011 r. o zmianie ustawy o podatku dochodowym od osób fizycznych oraz ustawy o
podatku dochodowym od osób prawnych, druk sejmowy nr 3869 z dnia 15 grudnia 2010 r.
172
przepisów jest przyjęcie tej samej zasady dla celów podatku dochodowego od osób prawnych
oraz dla celów rachunkowych.
Porównanie zmienionej treści przepisu art. 15a ust. 4 ustawy z dnia 15 lutego 1992 r. z
jego brzmieniem, które obowiązywało do 31 grudnia 2011 r. prowadzi do wniosku, że nowe
zapisy wprowadzają „ograniczenie” do uwzględniania dla celów obliczania różnic kursowych
kursu faktycznie zastosowanego do wskazanych przypadków tj. sprzedaży waluty obcej, kupna
waluty obcej, otrzymania należności lub zapłaty zobowiązania w walucie obcej. Są to przypadki
w których dochodzi do zastosowania konkretnego, faktycznego kursu walutowego.
Jeżeli podatnik nie kupuje, ani nie sprzedaje waluty obcej lub nie następuje faktyczne
(rzeczywiste) zastosowanie kursu waluty - tj. nie dochodzi do przewalutowania otrzymywanej
należności lub płaconego zobowiązania (np. przez bank do przeliczenia wpływu środków z
tytułu otrzymywanej należności lub wypływu środków z tytułu zapłaty zobowiązania po
konkretnym, rzeczywistym kursie przeliczeniowym), to należy zastosować kurs średni ogłaszany
przez NBP z ostatniego dnia roboczego poprzedzającego ten dzień. „Kurs faktycznie
zastosowany” stał się kursem faktycznej wymiany pieniężnej, a takiej funkcji nie będzie już
pełnił kurs bankowy (ogłoszony kurs kupna lub kurs sprzedaży).
W stanie prawnym obowiązującym od dnia 1 stycznia 2012 r., w przypadku nabycia
waluty od banku, podatnik powinien zastosować kurs sprzedaży waluty, podczas gdy w
przypadku otrzymania waluty od kontrahenta w formie zapłaty na rachunek walutowy, powinien
zastosować kurs średni NBP.
W odniesieniu do kalkulacji różnic kursowych od rzeczywistych derywatów walutowych,
pod pojęciem „kursu faktycznie zastosowanego” należy przyjąć, iż jest to taki kurs, który
rzeczywiście został użyty, którym się faktycznie posłużono w danej operacji gospodarczej. Jest
to kurs zastosowany przy zrealizowaniu operacji polegającej na zamianie (przewalutowaniu)
wartości wyrażonych złotówkach na walutę obcą lub odwrotnie oraz jest to też taki kurs waluty,
po jakim podatnik rzeczywiście sprzedał lub nabył walutę (kurs po jakim faktycznie dokonano
przeliczenia) 403. Kursami faktycznymi mogą być np. kursy bankowe (w tym negocjowane),
kantorowe, umowne. Należy jednak wskazać, iż kursy te nie mogą bez uzasadnionej przyczyny
odbiegać o więcej niż 5% od kursu średniego NBP.
403
Kurs faktycznie zastosowany oznacza cenę, według której dokonano transakcji kupna i sprzedaży zagranicznych
środków płatniczych lub innych form obrotu walutami.
173
Zgodnie z interpretacją 404 Dyrektora IS w Warszawie z dnia 15 stycznia 2013 r., w
przypadku realizacji rzeczywistych transakcji forward, czyli z dostawą waluty nie powstanie
przychód podatkowy, gdyż przy tego typu transakcjach dochodzi jedynie do zamiany aktywów
(złotych na walutę lub odwrotnie). W przypadku kontraktów rzeczywistych wypływ waluty
spowoduje obowiązek ustalenia różnic kursowych od własnych środków pieniężnych. Owe
różnice kursowe, zgodnie z art. 15a ust. 2 pkt 3 i ust. 3 pkt 3 ustawy z dnia 15 lutego 1992 r.,
będą stanowiły przychody albo koszty podatkowe. Podatkowe różnice kursowe, z uwagi na ich
kasowy charakter, zawsze wykazywane są w dacie ich realizacji, czyli w dacie wypływu waluty.
Mając na uwadze rozliczenie rzeczywistych derywatów walutowych, należy wskazać, iż:
-
nabycie waluty, która ma być „przedmiotem dostawy” w wyniku realizacji pochodnego
instrumentu finansowego jest neutralne podatkowo na ten dzień,
-
dostawa waluty obcej w wyniku realizacji derywatu powoduje obowiązek rozpoznania
różnic kursowych pomiędzy datą nabycia waluty a datą jej wydatkowania (w wyniku
realizacji instrumentu),
-
nabycie waluty w wyniku realizacji derywatu jest neutralne podatkowo do momentu jej
późniejszego „wydatkowania”. W takim przypadku podatnik powinien rozpoznać różnice
kursowe pomiędzy datą nabycia waluty w wyniku realizacji derywatu, a datą
wydatkowania waluty.
Podsumowanie - rzeczywiste pochodne instrumenty finansowe wystawione na walutę,
rozliczane na „zasadach ogólnych”
Mając na uwadze art. 9b ustawy o podatku dochodowym od osób prawnych, podatnik
może wybrać rozliczenie różnic kursowych zgodnie z tzw. metodą podatkową – art. 15a ustawy
z dnia 15 lutego 1992 r., jak również zgodnie z prawem bilansowym – co do zasady art. 30
ustawy z dnia 29 września 1994 r. Wskazane przepisy w zakresie rozliczenia faktycznych
przepływów waluty w wyniku realizacji rzeczywistych derywatów są zbieżne. Oznacza to, iż
kalkulacja zrealizowanych różnic kursowych jest analogiczna w świetle tych dwóch ustaw.
W tym miejscu pomijam kwestię dotyczącą naliczonych różnic kursowych w świetle
ustawy
o
rachunkowości,
Międzynarodowych
jak
Standardów
również
fakt
Rachunkowości
możliwości
/
wyboru
skorzystania
Międzynarodowych
z
Standardów
Sprawozdawczości Finansowej dla celów bilansowych, w zakresie kalkulacji różnic kursowych.
404
Interpretacja indywidualna Dyrektora Izby Skarbowe w Warszawie z dnia 15 stycznia 2013 r., IPPB5/4231007/12-3/IŚ.
174
Pomijam również aspekt wyboru jednostki do skorzystania z przepisów rachunkowości
zabezpieczeń na tle rozporządzenia z dnia 12 grudnia 2001 r., dotyczących pochodnych
instrumentów finansowych 405.
Poniższy model opodatkowania rzeczywistych pochodnych instrumentów finansowych
opartych na walucie, uwzględnia zarówno zakup, jak również ich sprzedaż / wystawienie.
Należy podkreślić, iż w tym przypadku osiągnięcie ekonomicznego zysku lub poniesienie straty
na realizacji derywatu nie pokrywa się z kalkulacją różnic kursowych dla celów podatkowych.
5.
Cel zawarcia kontraktu determinujący skutki w podatku dochodowym od osób
prawnych
5.1.
Derywaty rozliczane na zasadach ogólnych – zawarte w celach spekulacyjnych oraz
zabezpieczających „ogólną” działalność gospodarczą
Zgodnie ze stanowiskiem Naczelnego Sądu Administracyjnego wyrażonym w wyroku 406
z dnia 12 grudnia 2012 r., instrumenty pochodne są najczęściej wykorzystywane w spekulacji
oraz jako instrumenty zabezpieczające w celu minimalizacji ryzyka. Geneza powstania rynku
instrumentów pochodnych dotyczy chęci zabezpieczenia się uczestników transakcji finansowych
przed ryzykiem wystąpienia sytuacji przeciwnej do przewidywanej przez nich. W konsekwencji
Sąd potwierdził, iż zabezpieczenie dotyczy w szczególności „zmian w poziomach cen sprzedaży
na rynku walutowym i towarowym". Oznacza to, że w trakcie ustalania sposobu kalkulacji m.in.
przychodu w wyniku zawierania transakcji na instrumentach pochodnych należy uwzględniać
cel zawierania tych transakcji oraz sposób korzystania z tego typu instrumentów finansowych 407.
Powstaje pytanie, czy przepisy ustawy o podatku dochodowym od osób prawnych
nakazują rozpoznanie odrębnych konsekwencji podatkowych takich samych pochodnych
instrumentów finansowych ze względu na różny cel zawarcia kontraktu 408. W przypadku
podmiotów pragnących się zabezpieczyć (hedging), wynik transakcji finansowej jest tylko
częścią transakcji – zabezpieczeniem transakcji podstawowej. Inaczej jest w przypadku
405
Przedmiotowe kwestie zostaną poruszone w rozdziale: Wybór przepisów mających zastosowanie do określenia
konsekwencji podatkowych pochodnych instrumentów finansowych.
406
Wyrok NSA z dnia 12 grudnia 2012 r., II FSK 849/11.
407
Wyrok NSA z dnia 28 marca 2012 r., II FSK 1780/10, wyrok NSA z dnia 1 lutego 2011 r., II FSK 1724/09,
wyrok NSA z dnia 1 lutego 2011 r., II FSK 1725/09, wyrok NSA z dnia 9 listopada 2011 r., II FSK 21/11.
408
G. Bieńkowski, Ł. Kwiatkowski, P. Nowjalis, Opodatkowanie instrumentów pochodnych - zagadnienia
szczegółowe, Biuletyn Instytutu Studiów Podatkowych Modzelewski i Wspólnicy Nr 4/99.
175
podmiotu wykorzystującego pochodne dla osiągnięcia bezpośredniego zysku – tj. spekulacji.
Wynik finansowy derywatu jest transakcją samą w sobie.
Z jednej strony, w prawie podatkowym dominuje pogląd, iż należy jednakowo traktować
podatników osiągających takie same „efekty gospodarcze”. Jednakże słuszna jest teza (już z
początku lat dwutysięcznych) o różnicowaniu efektów podatkowych w zależności od istoty
transakcji tj. spekulacji lub zabezpieczenia. Przedstawiciele doktryny: G. Bieńkowski, Ł.
Kwiatkowski, P. Nowjalis odwołują się w tym względzie do „praktyki i teoria rachunkowości”.
Transakcja powinna być uznawana za zabezpieczającą jeżeli:
-
derywat skorelowany jest z zabezpieczanymi aktywami lub pasywami w zakresie
nominału, daty zawarcia oraz daty waluty (daty zapadalności) 409,
-
przed zawarciem transakcji określono jej cel wraz ze wskazaniem aktywów lub pasywów
zabezpieczanych,
-
charakteryzuje
się
racjonalnym
poziomem
oczekiwań
co
do
finansowego
zrealizowania 410.
Zgodnie z wyrokiem NSA z dnia 19 stycznia 2012 r.
411
, kontrakty na pochodne
instrumenty finansowe mogą być uznane za działania „nieracjonalne”, ponieważ umowy nie
były adekwatne do rzeczywistych potrzeb podatnika, a ich poniesienie nie było konieczne dla
osiągnięcia lub zabezpieczenia przychodu. Sąd stwierdził, iż: „Spółka zamiast zabezpieczać kurs
po jakim rozliczy przepływy ze swej podstawowej działalności używała tych instrumentów do
spekulacji na kursie walutowym.” Dodatkowo, organy skarbowe oraz Sądy Administracyjne
potwierdziły, iż „zainwestowane przez Spółkę środki finansowe w pochodne instrumenty
finansowe było niecelowe, zatem podatnik nie może negatywnych skutków finansowych swoich
decyzji przerzucać na Skarb Państwa, skoro nie zachował należytej staranności w celu
niedopuszczenia do powstania straty albo chociażby zminimalizowania jej wysokości.”
W moim przekonaniu powstaje wątpliwość, czy w przypadku bezspornego wykazania, iż
podatnik zawarł pochodnej instrumenty finansowe tylko i wyłącznie w celu osiągnięcia zysku na
transakcji, to w przypadku gdy by takiego zysku nie osiągnął a poniósł stratę, to czy tą stratę
może zaliczyć w koszty podatkowe. Staję na stanowisku, iż takie uprawnienie przysługuje
podatnikowi, jeśli można wykazać, iż racjonalnym było oczekiwanie osiągnięcia zysku na
transakcji. Zawarcie takich derywatów byłoby działaniem wprost odnoszącym się do uzyskania
409
Powstaje pytanie w zakresie kwalifikacji transakcji, której warunki nie są w pełni skorelowane z transakcją
zabezpieczaną. W przypadku większej kwoty nominalnej transakcji zabezpieczającej należy jej nadwyżkę nad
wartości zabezpieczanych aktywów lub pasywów traktować jako operację spekulacyjną.
410
B. Graczyk, Materiały z konferencji: Rachunkowe i podatkowe traktowanie finansowych instrumentów
pochodnych, Warszawa 1998.
411
Wyrok NSA z dnia 19 stycznia 2012 r., I SA/Bd 694/11.
176
przychodu. Należy pamiętać, iż nieosiągnięcia przychodu w wyniku podjętych działań, nie
wpływa w żaden sposób na kwalifikację prawną ponoszonych wydatków. Oznacza, to iż
nieosiągnięcie zysku na transakcji, której zawarcie było racjonalne w zakresie potencjalnego
uzyskania przychodu, nie odbiera prawa do zaliczenia poniesionych wydatków w koszty
podatkowe. Stoję na stanowisku, iż wydatki dotyczące wszelkich transakcji na pochodnych
instrumentach finansowych (wydatki związane z nabyciem lub realizacją), zawartymi w celu
osiągnięcia zysku (działania podejmowane racjonalne, tj. takie z których inny działający
podatnik mógł racjonalnie oczekiwać osiągnięcie zysku. Nie oznacza to, iż owe działanie nie
mogą być obarczone dozą ryzyka), mogą być, co do zasady, uznane za koszty uzyskania
przychodu 412.
Należy jednak wskazać, iż zakres pojęcia „cel spekulacyjny” używany w przytoczonych
stanowiskach doktryny oraz judykatury odnosi się w podstawowym zakresie do chęci
osiągnięcia zysku z samego kontraktu. W przeciwieństwie, pod pojęciem „zabezpieczenia”
kwalifikowane są działania podejmowane w celu zachowania lub zabezpieczenia źródła
przychodu – zgodnie z art. 15 ust. 1 ustawy z dnia 15 lutego 1992 r. Jednakże, klasyfikacja
modeli opodatkowania pochodnych instrumentów finansowych, przedstawiona w niniejszej
pracy, ze względu na cel zawarcia kontaktu odwołuje się do zupełnie innego zakresu definicji
„spekulacji” oraz „zabezpieczenia”.
Prezentowany przez część organów skarbowych, przedstawicieli doktryny oraz
judykatury, podział instrumentów pochodnych na zawarte w celach spekulacyjnych – tj. takie
których wydatki z nimi związane nie są kosztami podatkowymi oraz kontrakty zawarte w celach
zabezpieczających - tj. takie których wydatki z nimi związane nie są kosztami podatkowymi,
uważam za niewłaściwy. Stoję na stanowisku, że na tle aktualnie obowiązujących przepisów
ustawy o podatku dochodowym od osób prawnych właściwym byłby podział pochodnych
instrumentów finansowych, ze względu na cel zawarcia kontraktu, w następujący sposób tj.:
-
kontrakty rozliczane na zasadach ogólnych (analogicznie do rozliczenia transakcji
zawartych w celach spekulacyjnych. Wszystkie transakcje, jeśli nie podlegają rozliczeniu
na zasadzie wyjątku, są rozliczane na zasadach ogólnych);
-
wyjątek nr 1 – rozliczenie instrumentów pochodnych zawartych w celu zabezpieczenia
kosztów nabycia środków trwałych lub wartości niematerialnych i prawnych;
-
wyjątek nr 2 – rozliczenie instrumentów pochodnych zawartych w celu zabezpieczenia
kosztów wytworzenia środków trwałych;
412
Szerzej patrz rozdział: Czynniki wpływające na model opodatkowania pochodnych instrumentów finansowych.
177
-
wyjątek nr 3 – rozliczenie instrumentów pochodnych w celu zabezpieczenia nabycia
papierów wartościowych.
Na każdą z czterech możliwości opodatkowania pochodnych instrumentów finansowych wpływa
również sposób realizacji derywatu, tj. rozliczenie poprzez rzeczywistą dostawę instrumentu
bazowego jak również poprzez rozliczenie finansowe. Dopiero poprzez zestawienie łączne m.in.
tych czynników istnieje możliwość pełnego określenia konsekwencji podatkowych tych
kontraktów.
Należy wskazać, iż mylące może być posługiwanie się pojęciem, iż derywat podlega
rozliczeniu jakby był zawarty w celach „spekulacyjnych”. Uważam, iż rozsądniejszym
rozwiązaniem było użycie pojęcia „derywat rozliczany na zasadach ogólnych” – oczywiście,
derywaty zawarte w celu osiągnięcia zysku (spekulacyjne) podlegają rozliczeniu na zasadach
ogólnych, ale również część derywatów uznanych w świetle prawa bilansowego za instrumenty
zabezpieczające będą podlegały rozliczeniu w ten sam sposób dla celów podatkowych. W
konsekwencji, dla celów ustalenia konsekwencji w podatku dochodowym od osób prawnych,
jeśli derywat nie dotyczy jednego z trzech wyjątków (ściśle sprecyzowane cele) to podlega
rozliczeniu na zasadach ogólnych – tj. takich jak instrumenty zawarte w celach spekulacyjnych.
5.2.
Derywaty zawarte w celu zabezpieczenia kosztów nabycia środków trwałych lub
wartości niematerialnych i prawnych
Art. 16 ust. 1 pkt 8b ustawy z dnia 15 lutego 1992 r., wskazuje warunek negatywny
zaliczenia wydatków związanych z nabyciem pochodnych instrumentów finansowych do
kosztów podatkowych. Pierwotna wersja tego przepisu obowiązująca w okresie od dnia 1
stycznia 2001 r. do 31 grudnia 2002 r. wyłączała z kosztów uzyskania przychodów wydatki
związane z nabyciem pochodnych instrumentów finansowych, jeżeli powiększały one wartość
początkową środka trwałego oraz wartości niematerialnych i prawnych, o której mowa w art.
16g ust. 3 ustawy – tj. powiększały cenę nabycia. Zmiana, która weszła w życie 1 stycznia 2003
r., dotyczyła rozszerzenia wyłączeń o sytuację, gdy wydatki na nabycie instrumentu pochodnego
powiększają wartość początkową środka trwałego oraz wartości niematerialnych i prawnych, o
której mowa w art. 16g ust. 4 ustawy z dnia 15 lutego 1992 r. – tj. powiększały koszt
wytworzenia. Wskazana miana legislacyjna podyktowana była twierdzeniami, iż ustawodawca
bezzasadnie pominął fakt możliwości zabezpieczenia kosztów wytworzenia środków trwałych.
Zgodnie z tezą Anny Rutki, klasyfikacja podatkowa w zakresie art. 16g ust. 3 oraz ust. 4
powinna być taka sama – „Nie ma bowiem uzasadnienia korzystniejsza z podatkowego punktu
178
widzenia sytuacja podatnika prowadzącego inwestycje, od sytuacji podatnika, który nabył środek
trwały”. W moim jednak przekonaniu, sytuacja dotycząca kosztów związanych z nabyciem oraz
wytworzenie środków trwałych nie jest analogiczna.
Zgodnie z art. 16g ust. 1 ustawy o podatku dochodowym od osób prawnych, za wartość
początkową środków trwałych oraz wartości niematerialnych i prawnych uważa się:
-
w razie odpłatnego nabycia – cenę ich nabycia – określaną zgodnie z art. 16g ust. 3
ustawy z dnia 15 lutego 1992 r.;
-
w razie wytworzenia we własnym zakresie (dotyczy to tylko środków trwałych) – koszt
wytworzenia – określany zgodnie z art. 16g ust. 4 ustawy z dnia 15 lutego 1992 r.
W konsekwencji, za cenę nabycia uważa się kwotę należną zbywcy, powiększoną o
koszty związane z zakupem naliczone do dnia przekazania środka trwałego lub wartości
niematerialnej i prawnej do używania, a w szczególności o koszty transportu, załadunku i
wyładunku, ubezpieczenia w drodze, montażu, instalacji i uruchomienia programów oraz
systemów komputerowych, opłat notarialnych, skarbowych i innych, odsetek, prowizji, oraz
pomniejszoną (co do zasady) o podatek od towarów i usług. W uproszczeniu można by wskazać,
że koszty związane z nabyciem środka trwałego, wydatkowane przed dniem przekazania środka
trwałego lub wartości niematerialnych i prawnych do używania, powinny zwiększać wartość
początkową tego środka trwałego lub wartości niematerialnych i prawnych. Jednakże, nie mogą
one natomiast zostać zaliczone jako koszt uzyskania przychodów, bowiem kosztem takim będą
odpisy amortyzacyjne od wartości początkowej środków trwałych oraz wartości niematerialnych
i prawnych - zgodnie z art. 16a–16m w zw. z art. 15 ust. 6 ustawy z dnia 15 lutego 1992 r.
Jednakże zaprezentowane uproszczenie w zakresie ceny nabycia, jest niedozwolone w
przypadku analizy pochodnych instrumentów finansowych zabezpieczających wartość
początkową nabywanych środków trwałych oraz wartości niematerialnych i prawnych.
Jak już zostało wskazane, wydatki związane z nabyciem derywatów mogą dotyczyć
zarówno nierzeczywistych, jak również rzeczywistych pochodnych instrumentów finansowych.
Jednakże w przypadku instrumentów rozliczanych pieniężnie (na zasadzie netto) można mówić o
zyskach lub stratach z samego derywatu, które w konsekwencji mogą konstytuować przychody
lub koszty związane z realizacją derywatów. Z drugiej strony, w przypadku instrumentów
rzeczywistych, nie można mówić o przychodach lub kosztach podatkowych związanych z
realizacją pochodnego instrumentu finansowego (nie istnieje zysk lub strata na instrumencie
będąca odpowiednio przychodem lub kosztem) – tj. w przypadku instrumentów opartych na
walucie – niezbędnym będzie określenie różnic kursowych podczas, gdy w przypadków
derywatów opartych na szeroko rozumianym towarze (gdy instrumentem bazowym nie jest
179
waluta), będzie mowa o przychodach oraz kosztach związanych z nabyciem oraz sprzedażą tego
„towaru”.
W konsekwencji, dla dalszej analizy niezbędnym jest podział derywatów służących
zabezpieczeniu nabycia środków trwałych oraz wartości niematerialnych i prawnych na
instrumenty nierzeczywiste oraz rzeczywiste.
5.2.1. Derywaty nierzeczywiste zawarte w celu zabezpieczenia kosztów nabycia środków
trwałych lub wartości niematerialnych i prawnych
Podstawowym parametrem określającym wartość początkową zakupionego środka
trwałego jest cena nabycia. Ustalenie czym jest ceny nabycia jest bardzo istotne nie tylko ze
względu na fakt, iż wyznacza ona wartość początkową, ale ze względu na to, że wydatek
wskazany przez ustawodawcę nie stanowi bezpośrednio kosztu uzyskania przychodów. W
konsekwencji powiązanie takiego wydatku z zakupem środka trwałego powinno być
jednoznaczne. Wyrok 413 NSA w Warszawie z dnia 10 sierpnia 2006 r., wskazuje, że w związku z
zasadą powiązania wydatku z wartością początkową środka trwałego „brak jest podstaw do
odwoływania się na gruncie tego zagadnienia do ustawy z dnia 29 września 1994 r. o
rachunkowości [...].”
Jeżeli środek trwały (ewentualnie wartość niematerialna i prawna) jest nabyty odpłatnie
lub częściowo odpłatnie, to wartość początkową tego składnika majątkowego określa cena
nabycia. Cena nabycia wynika, co do zasady, z dokumentów źródłowych (najczęściej faktury,
rachunku, umowy cywilnoprawnej). Za cenę nabycia uważa się kwotę należną zbywcy (co do
zasady kwotę netto), powiększoną o koszty związane z zakupem naliczone do dnia przekazania
środka trwałego lub wartości niematerialnej i prawnej do używania, a w szczególności o: koszty
transportu, załadunku i wyładunku, ubezpieczenia w drodze, montażu, instalacji i uruchomienia
programów oraz systemów komputerowych, opłat notarialnych, opłat skarbowych i innych,
odsetek, prowizji.
Ceną nabycia jest kwota należna obliczona zgodnie z zasadą memoriału, tj. nie ma
znaczenia fakt zapłaty 414. W przypadku ponoszenia wydatków w celu oddania do używania kilku
środków trwałych lub wartości niematerialnych i prawnych trzeba te wydatki odpowiednio
413
Wyrok NSA w Warszawie z dnia 10 sierpnia 2006 r., II FSK 1084/05, LEX nr 304064.
Należy wskazać na przepis art. 15b ustawy z dnia 15 lutego 1992 r., obowiązujący od dnia 1 stycznia 2013,
nakazujący w przypadku nieuregulowania zobowiązania w określonym terminie dotyczącego kosztów nabycia
środków trwałych lub wartości niematerialnych i prawnych, do odpowiedniego obniżenia wartości odpisu
amortyzacyjnego zaliczanego w koszty podatkowe.
414
180
podzielić. W interpretacji 415 Drugiego Mazowieckiego US z dnia 22 stycznia 2007 r.,
stwierdzono: „W sytuacji gdy koszty poniesione są przez spółkę w celu nabycia lub wytworzenia
więcej niż jednego środka trwałego lub wartości niematerialnej i prawnej, a niemożliwe jest
precyzyjne i bezpośrednie przyporządkowanie danego kosztu do konkretnego środka trwałego
lub wartości niematerialnej i prawnej, koszty te mogą powiększać wartość początkową
poszczególnych środków trwałych lub wartości niematerialnych i prawnych, w części, jaka
wynika z proporcji, w jakiej koszty te pozostają w stosunku do wartości tych środków trwałych
lub wartości niematerialnych i prawnych”. Zgodnie z wyrokiem 416 NSA w Warszawie z dnia 20
grudnia 2006 r., posłużenie się przez ustawodawcę w przepisie art. 16g ust. 3 ustawy z dnia 15
lutego 1992 r., zwrotem „w szczególności” nie oznacza, że jest to katalog tak szeroko otwarty, że
mieściłyby się w nim również „zobowiązania nabywanego przedsiębiorstwa, które powstały
przed zawarciem umowy kupna-sprzedaży”.
W praktyce, nabycie środków trwałych lub wartości niematerialnych i prawnych jest
powiązane z zaciągnięciem kredytu lub pożyczki. Wszelkie koszty finansowania inwestycji oraz
koszty odsetek naliczonych do dnia oddania do używania środka trwałego lub wartości
niematerialnej i prawnej zwiększają ich wartość początkową.
Zgodnie ze stanowiskiem 417 Naczelnika US w Jeleniej Górze z dnia 6 czerwca 2007 r.,
„odsetki od zaciągniętych przez spółkę pożyczek, naliczone od dnia otrzymania pożyczek do dnia
przekazania do używania poszczególnych składników majątku powstałych w wyniku procesu
inwestycyjnego, zwiększają, dla celów podatkowych, wartość początkową tych składników,
niezależnie od tego, że odsetki od tych pożyczek nie były do tego dnia spłacone, jak również
niezależnie od tego, że spłata rat pożyczek przypada dopiero po oddaniu składników majątku do
używania, natomiast odsetki od omawianych pożyczek naliczone po tym dniu, obciążają
bezpośrednio koszty uzyskania przychodów w momencie ich faktycznej zapłaty”.
Zgodnie z wyrokiem 418 NSA w Warszawie z dnia 25 stycznia 2012 r., „wartościami
uznawanymi za koszt nabycia lub wytworzenia środka trwałego (art. 16g ust. 3 i 4 u.p.d.o.p.) są
odsetki naliczone do dnia przekazania do używania środka trwałego, o ile z mocy tej ustawy nie
zostały wyłączone z kosztów uzyskania przychodów z innych przyczyn niż określone w art. 16 ust.
1 pkt 12 u.p.d.o.p. Takim wyłączeniem objęte są odsetki, o których mowa w art. 16 ust. 1 pkt 60 i
61 u.p.d.o.p.” Jednakże należy wskazać, iż rozliczenie pochodnych instrumentów finansowych
415
Interpretacja indywidualna Drugiego Mazowieckiego Naczelnika Urzędu Skarbowego w Warszawie z dnia 22
stycznia 2007 r., 1472/ROP1/423-347/06/MC, niepubl.
416
Wyrok NSA w Warszawie z dnia 20 grudnia 2006 r., II FSK 20/06, LEX nr 262007.
417
Interpretacja Indywidualna Naczelnika Urzędu Skarbowego w Jeleniej Górze z dnia 6 czerwca 2007 r., PDIII
423/1/63/07.
418
Wyrok NSA w Warszawie z dnia 25 stycznia 2012 r., II FSK 1350/10, LEX nr 1123040.
181
nigdy nie przybiera formy odsetek. Nawet w przypadku derywatu opartego na stopie
procentowej, wartość wypłacanych kwot nie stanowi odsetek. Pomimo braku definicji legalnej
pojęcia odsetek, to za odsetki uznaje się wynagrodzenie za udostępnienie kapitału. W przypadku
derywatów, nigdy wynagrodzenie o takim charakterze nie występuje.
Przepis szczególny dotyczący rozliczenia wydatków związanych z nabyciem derywatów
– tj. art. 16 ust. 1 pkt 8b ustawy z dnia 15 lutego 1992 r., wskazuje, że wydatków związanych z
nabyciem pochodnych instrumentów finansowych nie zalicza się do kosztów podatkowych - do
czasu realizacji praw wynikających z tych instrumentów albo rezygnacji z realizacji praw
wynikających z tych instrumentów albo ich odpłatnego zbycia - o ile wydatki te, stosownie do
art. 16g ust. 3, nie powiększają wartości początkowej środka trwałego oraz wartości
niematerialnych i prawnych. Aby ustalić konsekwencje podatkowe pochodnych instrumentów
finansowych zawartych w celu zabezpieczenia kosztów nabycia środków trwałych oraz wartości
niematerialnych i prawnych, niezbędnym jest określenie „konstrukcji” przepisu art. 16g ust. 3
ustawy z dnia 15 lutego 1992 r. W podstawowym zakresie przepis uznaje za cenę nabycia kwotę
należną zbywcy, powiększoną – co do zasady, o wszelkie koszty związane z zakupem naliczone
do dnia przekazania środka trwałego do używania. Dalsza część przepisu wskazuje, iż w
szczególności do tych kosztów zalicza się koszty odsetek oraz prowizji. Jest to katalog otwarty
potencjalnych wydatków które mogą zostać uznane za koszty podwyższające cenę nabycia
środków trwałych oraz wartości niematerialnych i prawnych. Mając powyższe na uwadze,
należy stwierdzić, iż cenę nabycia podwyższa się o „koszty finansowe” – w szczególności
odsetki i prowizje – związane z zakupem naliczone do dnia przekazania środka trwałego lub
wartości niematerialnej i prawnej do używania. Jest to kluczowa teza dla ustalenia podatkowych
konsekwencji derywatów zabezpieczających nabycie środków trwałych.
W konsekwencji, w przypadku poniesienia wydatków związanych z nabyciem
pochodnych instrumentów finansowych zabezpieczających koszty nabycia środka trwałego lub
wartości niematerialnej i prawnej tj. premii opcyjnej lub prowizji – ich wartość będzie
podwyższała cenę nabycia środka trwałego lub wartości niematerialnej i prawnej, a w
konsekwencji nigdy bezpośrednio nie będzie kosztem uzyskania przychodu – zgodnie z art. 16
ust. 1 pkt 8b z zw. z art. 16g ust. 3 ustawy z dnia 15 lutego 1992 r. W tym przypadku do kosztów
podatkowych zostałby zaliczony odpis amortyzacyjny. Pozostaje jeszcze do rozstrzygnięcia
kwestia związana z wydatkami dotyczącymi rozliczenia nierzeczywistych pochodnych
instrumentów finansowych. Jak już zostało wskazane, w przypadku nierzeczywistych
derywatów, może powstać ujemny wynik będący stratą w momencie rozliczenia instrumentu.
Powstaje więc pytanie czy wydatek dotyczący rozliczenia derywatu zabezpieczającego cenę
182
nabycia środka trwałego lub wartości niematerialnej i prawnej będzie kiedykolwiek
bezpośrednio kosztem uzyskania przychodu czy może będzie podwyższała cenę nabycia środka
trwałego lub wartości niematerialnej i prawnej. Niezależnie od faktu, iż wydatek związany z
nabyciem derywatu to zupełnie inny wydatek niż wydatek związany z rozliczeniem derywatu, to
w tym przypadku straty na kontrakcie będzie podwyższał cenę nabycia środka trwałego lub
wartości niematerialnej i prawnej. Wynika to z faktu, iż konstrukcja art. 16g ust. 3 ustawy z dnia
15 lutego 1992 r., wskazuje zasadę ogólną, iż koszty (tj. wszelkie koszty) związane z zakupem
środka trwałego lub wartości niematerialnej i prawnej podwyższają cenę nabycia. Dodatkowo,
przepis wskazuje, iż w szczególności prowizje podwyższają tą wartość 419. Z drugiej strony
powstaje wątpliwość jakie będą konsekwencje podatkowe gdy podatnik sprzeda pochodny
instrument finansowych, w wyniku czego otrzyma środki finansowe. Dodatkowo, jak należy
rozliczyć zysk z tytułu rozliczenia nierzeczywistych derywatów, zabezpieczających koszty
zakupu środka trwałego lub wartości niematerialnej i prawnej. Należy wskazać, iż przepis art.
16g ust. 3 ustawy z dnia 15 lutego 1992 r. dotyczy tylko i wyłącznie kosztów, które mają
podwyższać cenę nabycia. Przepis w ogóle nie przewiduje możliwość „zmniejszenie” ceny
nabycia – mówi tylko o jej zwiększeniu. Przepis nie dotyczy ewentualnych przychodów
związanych z zakupem środka trwałego lub wartości niematerialnej i prawnej. Art. 16g ust. 3
ustawy z dnia 15 lutego 1992 r. nie przewiduje możliwości „korygowania” ceny nabycia – tj.
korygowania zarówno in plus jak również in minus – przeciwnie do art. 16g ust. 5 ustawy z dnia
15 lutego 1992 r. Zgodnie z interpretacją indywidualną 420 z dnia 26 czerwca 2000 r., „nabycie
pochodnego instrumentu finansowego służącego zabezpieczeniu transakcji nabycia środków
trwałych oraz wartości niematerialnych i prawnych, o których mowa w art. 16 ust. 1 pkt 1
ustawy, to stosownie do art. 16g ust. 3 wszelkie wydatki poniesione w celu nabycia tego
instrumentu oraz jego realizacji (w tym premia) powiększają wartość środka trwałego lub
wartości niematerialnej i prawnej.” W konsekwencji należy wskazać, iż ewentualne przychodu
z tytułu zawarcia derywatów, jak również ich rozliczenia należy rozliczyć na zasadach ogólnych,
tj. zgodnie z art. 12 ust. 3 w zw. z. ust. 3e ustawy z dnia 15 lutego 1992 r. Wszelkie wpływy
związane z zawartymi pochodnymi instrumentami finansowymi powinny być uznane za
przychody podatkowe w momencie ich faktycznego otrzymania – tj. zgodnie z zasadą
kasowości.
419
420
Należy podkreślić, iż opisany sposób rozliczenia dotyczy tylko instrumentów nierzeczywistych.
Interpretacja indywidualna z dnia 26.06.2000 r., PB 4/AK-802 760/88/00.
183
5.2.2. Derywaty rzeczywiste zawarte w celu zabezpieczenia kosztów nabycia środków
trwałych lub wartości niematerialnych i prawnych
Zgodnie z art. 16g ust. 5 ustawy z dnia 15 lutego 1992 r., cenę nabycia w przypadku
zakupu środków trwałych lub wartości niematerialnych i prawnych koryguje się o różnice
kursowe, naliczone do dnia przekazania do używania środka trwałego lub wartości
niematerialnej i prawnej. Różnice kursowe korygujące in plus oraz in minus cenę nabycia
środków trwałych lub wartości niematerialnych i prawnych stanowią różnice kursowe naliczone
od kwoty należnej, ale również od prowizji i odsetek, jeżeli kredyt inwestycyjny zaciągnięto w
walucie obcej.
Powstała wątpliwość, czy różnice kursowe uwzględnione w cenie nabycia muszą być
zrealizowane (rozliczone) do dnia oddania środka trwałego do używania, czy wystarczy, by były
tylko naliczone (niezrealizowane). W przypadku kalkulacji różnic kursowych zgodnie z tzw.
metodą podatkową tj. zgodnie z art. 15a ustawy z dnia 15 lutego 1992 r., występują tylko
zrealizowane różnice kursowe. Jednak literalne brzmienie przepisu art. 16g ust. 5 ustawy z dnia
15 lutego 1992 r. odwołuje się wprost do różnic kursowych naliczonych do dnia przekazania do
używania środka trwałego lub wartości niematerialnej i prawnej. Zgodnie z interpretacją 421
Dyrektora IS w Katowicach z dnia 9 stycznia 2009 r., „w myśl tego przepisu [art. 15a ustawy z
dnia 15 lutego 1992 r.], różnice kursowe powstają, jeżeli pomiędzy dniem zarachowania
przychodu, kosztu, wpływu pieniądza lub udzielenia bądź otrzymania kredytu/pożyczki
wyrażonych w walucie obcej a dniem odpowiednio otrzymania przychodu, poniesienia kosztu,
wypływu środków pieniężnych lub zwrotu bądź spłaty kredytu/pożyczki występują różne kursy
walut. Z powyższego wynika, że przepis art. 15a dotyczy tzw. zrealizowanych różnic kursowych.
Występują one bowiem tylko i wyłącznie wtedy, gdy następuje faktyczne np. otrzymanie
przychodu, zapłata zobowiązania, wypływ środków pieniężnych czy też spłata kredytu.”
Wykształciły się dwie sprzeczne koncepcje dotyczące charakteru różnic kursowych
(zrealizowane lub naliczone), które mają korygować cenę nabycia środków trwałych lub
wartości niematerialnych i prawnych. Zgodnie z pierwszą, art. 16g ust. 5 ustawy z dnia 15 lutego
1992 r. posługuje się pojęciem naliczenia, co oznacza, że przepisy dotyczące zrealizowanych
różnic kursowych, o których mowa w art. 15a ustawy z dnia 15 lutego 1992 r., nie mogą mieć
zastosowania. Momentem, na który nalicza się różnice kursowe, o jakich mowa w art. 16g ust. 5
ustawy z dnia 15 lutego 1992 r. jest dzień oddania do używania środka trwałego. W
421
Interpretacja Dyrektora IS w Katowicach z dnia 9 stycznia 2009 r., IBPB3/423-935/08/CzP, niepubl.
184
konsekwencji nie jest to dzień otrzymania przychodu, zapłaty zobowiązania, wypływu środków
pieniężnych czy też spłaty kredytu, o którym mowa w art. 15a ustawy z dnia 15 lutego 1992 r.
Tezę tą potwierdza 422 Naczelnik Pomorskiego US w Gdańsku, wskazując, iż "Pojęcie
"naliczenia" nie występuje w sposób autonomiczny w prawie podatkowym (w zakresie
opodatkowania dochodu). Jednak kierując się potocznym rozumieniem tego terminu oraz
zasadami prawa bilansowego (do którego odsyła ustawodawca w art. 4a pkt 1 oraz art. 9 ust. 1
ustawy o podatku dochodowym od osób prawnych), uznać należy, iż wartość początkową
środków trwałych mogą korygować niezrealizowane różnice kursowe obliczone na dzień
przekazania składników do używania". Tezę tą potwierdza również NSA w wyroku 423 z dnia 24
maja 2002 r., „skoro w przepisach prawa podatkowego jest mowa o naliczonych kosztach, to
wśród nich mieszczą się naliczone różnice kursowe”.
Jednakże druga koncepcja, aktualnie dominująca, wskazuje, że w wartości początkowej
środków trwałych oraz wartości niematerialnych i prawnych uwzględnia się wyłącznie
zrealizowane – do dnia przyjęcia przedmiotowych składników majątkowych do używania różnice kursowe (powstałe zgodnie z art. 15a ust. 2 pkt 2 i art. 15a ust. 3 pkt 2 p.d.o.p.), które
korygują cenę nabycia lub koszt wytworzenia środka trwałego 424. Sądy Administracyjną
twierdzą, iż pomimo literalna interpretacja przepisu art. 16g ust. 5 ustawy z dnia 15 lutego 1992
r. wskazuje na różnice kursowe naliczone do dnia oddania do używania środka trwałego lub
wartości niematerialnej i prawnej, to celem ustawodawcy było wskazanie, iż dotyczy to różnic
kursowych „naliczonych” zgodnie z przepisami ustawy o podatku dochodowym od osób
prawnych. W konsekwencji, ponieważ przepisy ustawy (art. 15a ustawy z dnia 15 lutego 1992 r.)
rozpoznają tylko zrealizowane różnice kursowe to cena nabycia środka trwałego lub wartości
niematerialnej i prawnej podlega korekcie tylko i wyłączenie o różnice kursowe zrealizowane do
dnia oddania do używania środka trwałego.
Przechodząc
do
określenia
skutków
podatkowych
rzeczywistych,
walutowych
pochodnych instrumentów finansowych zawartych w celu zabezpieczenia kosztów nabycia
środków trwałych lub wartości niematerialnych i prawnych, należy wskazać, iż zrealizowane
różnice kursowe dotyczące wykonania derywatu, będę korygowały (zarówno in plus jak również
in minus) cenę nabycia. W konsekwencji, przedmiotowe różnice kursowe zrealizowane do
momentu oddania do używania środka trwałego lub wartości niematerialnej i prawnej, nigdy nie
422
Interpretacja indywidualna Naczelnika Pomorskiego Urzędu Skarbowego w Gdańsku z dnia 23 stycznia 2007 r.,
DP/423-0011/06/AK, niepubl.
423
Wyrok NSA w Krakowie z dnia 24 maja 2002 r., I SA/Kr 1274/00.
424
Wyrok WSA we Wrocławiu z dnia 13 kwietnia 2012 r., I SA/Wr 166/12.
185
będą uznane bezpośrednio za przychodu lub koszty podatkowe. Korekta ceny nabycia będzie
wpływała na wysokość odpisów amortyzacyjnych zaliczanych w koszty podatkowe.
Do rozważenia pozostają jeszcze ewentualne wpływy lub wydatki związane z zawarciem
kontraktu na pochodny instrument finansowy. Przedmiotowe elementy będą podlegały
analogicznemu rozliczeniu jak w przypadku nierzeczywistych derywatów. W konsekwencji,
wydatki na nabycie pochodnych instrumentów finansowych zabezpieczające cenę nabycia
środków trwałych lub wartości niematerialnych i prawnych będą zwiększały cenę nabycia –
zgodnie z art. 16g ust. 3 ustawy z dnia 15 lutego 1992 r., podczas gdy należna kwota z tytułu
sprzedaży / wystawienia derywatu będzie przychodem podatkowym w momencie faktycznego
otrzymania na zasadzie kasowej – zgodnie z art. 12 ust. 3 w zw. z ust. 3e ustawy z dnia 15 lutego
1992 r.
5.3.
Derywaty zawarte w celu zabezpieczenia kosztów wytworzenia środków trwałych
Prawo podatkowe wskazuje na dwie kategorie „majątku” podlegającego odpisom
amortyzacyjnym: są środki trwałe oraz wartości niematerialne i prawne. Art. 16b ust. 1 ustawy z
dnia 15 lutego 1992 r., wskazuje zamknięty katalog wartości niematerialnych i prawnych
podlegających amortyzacji.Należy podkreślić, iż z wartościami niematerialnymi i prawnymi
mamy do czynienia tylko wtedy, gdy owe wartości zostały nabyte (a nie podlegały wytworzeniu
przez podatnika). W konsekwencji, w przypadku gdy podatnik wytworzy we własnym zakresie
aktywo należące do katalogu zamkniętego „wartości niematerialnych i prawnych” (art. 16b ust. 1
ustawy z dnia 15 lutego 1992 r.), to nie będzie mógł je uznać dla celów podatkowych za wartość
niematerialną i prawną. Koszty związane z własnym wytworzeniem przez podatnika „wartości
niematerialnej i prawnej” będą zaliczane na bieżąco, w miarę ich ponoszenia, bezpośrednio do
kosztów uzyskania przychodów. Należy wskazać, iż prawo podatkowe nie przewiduje
możliwości wytworzenia wartości niematerialnych i prawnych, a więc dla celów podatkowych
nie może być mowy o zawieraniu pochodnych instrumentów finansowych w celu zabezpieczenia
kosztów „wytworzenia” wartości niematerialnych i prawnych. Pozostaje więc aspekt
zabezpieczenia kosztów wytworzenia środków trwałych.
Niezbędnym jest prawidłowe zdefiniowane wartości które podwyższają wartość
początkową wytworzonego środka trwałego. Zgodnie z wyrokiem 425 WSA w Warszawie z dnia
11 lutego 2009 r., „koszty dające się zaliczyć do wartości wytworzonych środków trwałych”
425
Wyrok WSA w Warszawie z dnia 11 lutego 2009 r., III SA/Wa 1665/08, LEX nr 485944.
186
oznaczają wydatki, które są ponoszone w wyniku podjęcia procesu wytwarzania środka
trwałego. Ścisły związek tych wydatków z procesem inwestycyjnym skutkuje tym, że składają
się one łącznie na wartość substancji wytwarzanego środka trwałego. Sąd wskazał, że
bezwzględnie należy zaliczyć wydatki, co do których nie ma wątpliwości, że nie wystąpiłyby,
gdyby podatnik nie wytwarzał we własnym zakresie środka trwałego.
5.3.1. Derywaty nierzeczywiste zawarte w celu zabezpieczenia kosztów wytworzenia
środków trwałych
Starając się określić zakres kosztów związanych z wytworzeniem środków trwałych
podwyższających ich wartość niezbędnym jest ustalenie zasad konstrukcyjnych przepisu art. 16g
ust. 4 ustawy z dnia 15 lutego 1992 r. W podstawowym zakresie przepis wskazuje zamknięty
katalog wartości uwzględnianych w koszcie wytworzenia środków trwałych tj.: wartość, w cenie
nabycia, zużytych do wytworzenia środków trwałych: rzeczowych składników majątku i
wykorzystanych usług obcych, kosztów wynagrodzeń za prace wraz z pochodnymi, i inne koszty
dające się zaliczyć do wartości wytworzonych środków trwałych. Użycie sformułowania „wraz z
pochodnymi” nie dotyczy pochodnych instrumentów finansowych. Zwrot ten dotyczy
pochodnych od wynagrodzeń za pracę pracowników zaangażowanych w wytworzenie środka
trwałego. Z drugiej strony przepis wskazuje, że do kosztu wytworzenia nie zalicza się: kosztów
ogólnych zarządu, kosztów sprzedaży oraz pozostałych kosztów operacyjnych i kosztów operacji
finansowych, w szczególności odsetek od pożyczek (kredytów) i prowizji, z wyłączeniem
odsetek i prowizji naliczonych do dnia przekazania środka trwałego do używania. Dokonując
zestawienia dwóch części przepisu art. 16g ust. 4 ustawy z dnia 15 lutego 1992 r., należy
wskazać, że zasadą ogólną jest, iż „koszty operacji finansowych” nie są uwzględniane w koszcie
wytworzenia środków trwałych. Wyjątkiem są odsetek i prowizji naliczone do dnia przekazania
środka trwałego do używania, które podlegają doliczeniu do kosztu wytworzenia (nie mogą być
zaliczone bezpośrednio w koszty podatkowe). Należy podkreślić, iż owe odsetki i prowizje
dotyczą pożyczek oraz kredytów, zaciągniętych w celu finansowania wytworzenia środków
trwałych.
Przechodząc do pochodnych instrumentów finansowych, wydatki związane z ich
nabyciem lub realizacją nigdy nie stanowią odsetek lub prowizji związanych z pożyczkami lub
kredytami. Jednakże wydatki te należy zaliczyć do grona „kosztów operacji finansowych”.
Podsumowując, w przypadku poniesienia wydatków związanych z nabyciem oraz rozliczeniem
nierzeczywistych pochodnych instrumentów finansowych zawartych w celu zabezpieczenie
187
kosztów wytworzenia środków trwałych (derywatów realizowanych poprzez rozliczenie
finansowe), wydatki te nie powinny być uwzględnione w koszcie wytworzenia środków
trwałych, a wręcz przeciwnie – należy zaliczyć je w koszty podatkowe na zasadach ogólnych, w
dacie poniesienia.
Należy również wskazać, iż pojawiło się stanowisko 426 organów skarbowych, zgodnie z
którym w stosunku do środków trwałych oraz wartości niematerialnych i prawnych - zarówno
ujemny, jak i dodatni wynik na zrealizowanych instrumentach pochodnych zabezpieczających te
składniki majątkowe koryguje ich wartość początkową, pomimo tego, że art. 16g ust. 4 ustawy z
dnia 15 lutego 1992 r. wprost wskazuje tylko na „inne koszty dające się zaliczyć do wartości
wytworzonych środków trwałych”. Dyrektor IS w Warszawie stanął na stanowisku jakoby
istniała możliwość zmniejszenia wartości początkowej środków trwałych w przypadku
osiągnięcia zysku na instrumentach zabezpieczających pomimo, iż art. 16g ust. 6 „nie odnosi się
do ewentualnych przychodów z realizacji pochodnych instrumentów finansowych”. Nie
ukrywam, iż taka interpretacja jest w moim przekonaniu contra legem.
5.3.2. Derywaty rzeczywiste zawarte w celu zabezpieczenia kosztów wytworzenia środków
trwałych
Zgodnie z art. 16g ust 5 ustawy z dnia 15 lutego 1992 r., koszt wytworzenia
wytworzonych środków trwałych koryguje się o różnice kursowe naliczone do dnia przekazania
do używania środka trwałego. Mając na uwadze pochodne instrumenty finansowe, zagadnienie
kalkulacji różnic kursowych dotyczy tylko i wyłącznie instrumentów rzeczywistych opartych na
walucie 427. W konsekwencji należy wskazać, iż w przypadku pochodnych instrumentów
finansowych, rozliczanych poprzez fizyczną dostawę waluty które stanowiły zabezpieczenie
kosztów wytworzenia środków trwałych, powstałe różnice kursowe będą korygowały wartość
kosztu wytworzenia owych środków trwałych. W przypadku dodatnich różnic kursowych
następuje obniżenie wartości kosztu wytworzenia podczas, gdy w przypadku ujemnych różnic
kursowy wartość będąca podstawą do obliczenia odpisów amortyzacyjnych podlega
podwyższeniu.
Dodatkową kwestią pozostają wydatki oraz ewentualne wpływy związane z zawarciem
derywatów. Należy wskazać, iż w przypadków poniesienia wydatków związanych z nabyciem
426
Interpretacja indywidualna Dyrektora IS w Warszawie z dnia 7 lipca 2010 r., IPPB3/423-2 14/10-4/AG.
Szerzej patrz rozdział: Derywaty rzeczywiste zawarte w celu zabezpieczenia kosztów nabycia środków trwałych
lub wartości niematerialnych i prawnych.
427
188
pochodnych instrumentów finansowych, zawartych w celu zabezpieczenia kosztów wytworzenia
środków trwałych, wydatki te należy zaliczyć bezpośrednio w koszty uzyskania przychodów w
momencie realizacji derywatu – zgodnie z art. 16 ust. 1 pkt 8b ustawy z dnia 15 lutego 1992 r.
Zgodnie z art. 16g ust. 4, wydatki na nabycie derywatów nie będę podwyższały wartości kosztu
wytworzenia środków trwałych. Z drugiej strony, w przypadku osiągnięcia przychodu z tytułu
sprzedaży, wystawienia derywatów zabezpieczających koszty wytworzenia środków trwałych,
będzie on rozliczany dla celów podatkowych na zasadach ogólnych tj. zgodnie z art. 12 ust. 3 i
ust. 3e ustawy z dnia 15 lutego 1992 r. na zasadzie kasowej w momencie otrzymania. Wartość
przychodu będzie podlegała bezpośredniemu opodatkowaniu, a nie będzie w żaden sposób
„korygowała” wartości kosztu wytworzenia środków trwałych.
Analizując rzeczywiste pochodne instrumenty finansowe zabezpieczające koszty
wytworzenia środków trwałych, należy wskazać, iż instrumentem bazowym nie musi być
waluta, lecz może być również inny towar. Powstaje wątpliwość, jak należy zakwalifikować
wydatki związane z rozliczeniem rzeczywistych pochodnych instrumentów finansowych
wystawionych na instrument bazowy inny niż walutę – tj. np. stal / cement. Jak zostało już
wskazane, rozliczenie rzeczywistych derywatów realizowanych przez dostawę towarów nie
powoduje rozpoznania zysków lub strat będących odpowiednio przychodami lub kosztami na
pochodnych instrumentach finansowych. Jednakże, dochód lub strata może powstać w zakresie
zakupu towaru po innej cenie, niż w momencie jego późniejszej dostawy - sprzdaży. W
przypadku, gdyby dany rzeczywisty derywat był rozliczany na zasadach ogólnych (np. derywat
zawarty w celach spekulacyjnych) dochód lub strata na zakupie oraz sprzedaży towaru
podlegałaby uwzględnieniu bezpośrednio w rachunku podatkowym. Jednakże w przypadku, gdy
rzeczywisty derywat służy zabezpieczeniu kosztów wytworzenia środków trwałych, a „towar”
nabyty w wyniku realizacji derywatu został „zużyty” do budowy środków trwałych, rzeczywisty
koszt nabycia tego „towaru” (cena nabycia wynikająca z derywatu) nigdy nie będzie kosztem
uzyskania przychodu, lecz będzie podwyższała koszt wytworzenia środka trwałego.
Poniżej prezentuję model opodatkowania rzeczywistych pochodnych instrumentów
finansowych opartych innym instrumencie bazowym stanowiącym „towar”, zawartych w celu
zabezpieczenia kosztów wytworzenia środków trwałych. W konsekwencji, dotyczy to
przypadków zakupu derywatu rzeczywistego, rozliczanego poprzez dostawę towaru. Podatnik
zakupiony towar w wyniku realizacji derywatu przeznaczy na wytworzenie środka trwałego.
Powstaje więc pytanie czy wydatki związane z zakupem derywatu powinny być zaliczone
bezpośrednio w koszty podatkowe na dzień realizacji derywatu – z uwagi na art. 16g ust. 4
ustawy z dnia 15 lutego 1992 r. tj. iż „koszty finansowe” nie zwiększają koszt wytworzenia
189
środka trwałego. Z drugiej strony, wydatek związany z nabyciem towaru – instrumentu
bazowego, który zostanie zużyty na wytworzenie środków trwałych powinien podwyższać koszt
wytworzenia środka trwałego. Powstaje więc wątpliwość, czy wydatek na zakup derywatu, który
był podstawą – elementem niezbędnym do zakupu towarów do wytworzenia środka trwałego,
powinien zwiększać cenę nabycia towaru, a w konsekwencji podwyższać koszty wytworzenia
środka trwałego. Stoję na stanowisku, iż na to pytanie należy udzielić odpowiedzi twierdzącej.
Wynika to między innymi z faktu, iż w tym przypadku wydatek na nabycie pochodnego
instrumentu finansowego jest wydatkiem bezpośrednio poczynionym w celu nabycia „towaru”
służącego wytworzeniu środka trwałego – jest to tak naprawdę wydatek na nabycie „towaru” a
nie koszt finansowy o którym mowa w art. 16g ust. 4 ustawy z dnia 15 lutego 1992 r.
Zastanawiająca jest pewnego rodzaju niekonsekwencja ustawodawcy w zakresie
ustalenia (zwiększenia lub zmniejszenia) wartości początkowej środków trwałych. Zgodnie z art.
16g ust. 13 ustawy z dnia 15 lutego 1992 r., jeżeli środki trwałe uległy ulepszeniu w wyniku
przebudowy, rozbudowy, rekonstrukcji, adaptacji lub modernizacji, wartość początkową tych
środków powiększa się o sumę wydatków na ich ulepszenie, w tym także o wydatki na nabycie
części składowych lub peryferyjnych, których jednostkowa cena nabycia przekracza 3.500 zł.
Środki trwałe uważa się za ulepszone, gdy suma wydatków poniesionych na ich
przebudowę, rozbudowę, rekonstrukcję, adaptację lub modernizację w danym roku podatkowym
przekracza 3.500 zł i wydatki te powodują wzrost wartości użytkowej w stosunku do wartości z
dnia przyjęcia środków trwałych do używania, mierzonej w szczególności okresem używania,
zdolnością wytwórczą, jakością produktów uzyskiwanych za pomocą ulepszonych środków
trwałych i kosztami ich eksploatacji.
W zawiązku z literalnym brzmieniem przepisu, wydatki związane z zabezpieczeniem
wysokości kosztów ulepszenia środków trwałych (w tym m.in. wydatki związane z nabyciem
oraz realizacją pochodnych instrumentów finansowych) nie będą zwiększały wartości
początkowej ulepszonych środków trwałych. W konsekwencji przedmiotowe wydatki będzie
można zaliczyć bezpośrednio w koszty podatkowe na zasadach ogólnych.
Trudno doszukać się racjonalności w przepisach ustawy o podatku dochodowym od osób
prawnych wskazujących, iż:
-
koszty finansowe związane z budową środków trwałych będą zwiększały ich wartość;
różnice kursowe związane z budową środków trwałych będą korygowały ich wartość;
-
koszty finansowe związane z wytworzenia środków trwałych nie będą zwiększały ich
wartości (z wyjątkiem odsetek i prowizji); różnice kursowe związane z wytworzeniem
środków trwałych będą korygowały ich wartość;
190
-
koszty finansowe związane z ulepszeniem środków trwałych nie będą zwiększały ich
wartości (bez wyjątku); różnice kursowe związane z wytworzeniem środków trwałych
nie będą korygowały ich wartość.
6.
Derywaty zawarte w celu bezpośredniego nabycia papierów wartościowych
Zgodnie z art. 16 ust. 1 pkt 8 ustawy z dnia 15 lutego 1992 r., wydatki poniesione przez
podatnika m.in. na nabycie akcji w spółce oraz innych papierów wartościowych, a także wydatki
na nabycie tytułów uczestnictwa lub jednostek uczestnictwa w funduszach kapitałowych, nie
mogą zostać zaliczone do kosztów uzyskania przychodów w momencie ich poniesienia.
Wydatki te będą stanowić koszt uzyskania przychodów dopiero w momencie:
1)
zbycia akcji oraz innych papierów wartościowych,
2)
wykupu przez emitenta papierów wartościowych,
3)
umorzenia jednostek uczestnictwa lub tytułów uczestnictwa w funduszach kapitałowych,
chyba że umorzenie to jest wynikiem zamiany jednostek subfunduszu na jednostki innego
subfunduszu w ramach tego samego funduszu.
Przepis odnosi się wprost do „wydatków” poniesionych na nabycie poszczególnych praw
majątkowych lub papierów wartościowych. Takie sformułowanie przepisu umożliwia zaliczenie
do kosztów uzyskania przychodów, w momencie zbycia lub odpowiednio umorzenia tych prawa
lub papieru wartościowego, nie tylko kwoty zapłaconej bezpośrednio za nabywane prawa
majątkowe, ale również innych opłat, jakie poniesiono w celu nabycia tych praw lub papierów
wartościowych 428. Przedstawiciele doktryny wskazują, iż do kategorii „wydatków poniesionych
na nabycie” można zaliczyć m.in. opłaty poniesione w biurze maklerskim, opłaty notarialne, jak
również podatek od czynności cywilnoprawnych.
Zakres tego pojęcia odnosi się jednak tylko do tzw. wydatków bezpośrednich
poniesionych w celu nabycia np. papierów wartościowych tj. wydatków niezbędnych do
zawarcia transakcji (wydatków bez których nabycie np. papierów wartościowych nie byłoby
możliwe). Nie dotyczy to, a contrario, wydatków pośrednich np. kosztów finansowania nabycia
owych papierów wartościowych (sposób finansowania zakupu papierów wartościowych zależy
od podatnika tj. może użyć środków własnych lub finansowania dłużnego). W konsekwencji,
gdy w celu zakupu akcji lub innych papierów wartościowych podatnik zaciągnął kredyt lub
pożyczkę na ich zakup, to odsetki od tego kredytu lub pożyczki będą kosztem uzyskania
428
W. Dmoch, Podatek dochodowy od osób prawnych. Komentarz , C.H. Beck 2013.
191
przychodu w momencie ich płatności (kapitalizacji), a nie w momencie sprzedaży kupionych
akcji lub innych papierów wartościowych:
Zgodnie ze stanowiskiem 429 Dyrektora IS w Warszawie, aby odsetki od zaciągniętego
zobowiązania kredytowego przeznaczonego na objęcie udziałów stanowiły dla podatnika koszt
uzyskania przychodów, co do zasady, muszą zostać łącznie spełnione następujące warunki:
-
istnienie związku (pośredniego lub bezpośredniego) pomiędzy poniesieniem takiego
kosztu a uzyskaniem, zachowaniem lub zabezpieczeniem źródła przychodu podatnika,
-
poniesienie kosztu połączone ze spłatą odsetek (ewentualnie ich kapitalizacja),
-
brak wskazania takich wydatków w katalogu wydatków nie uznawanych za koszty
uzyskania przychodów, zawartym w art. 16 ust. 1 ustawy, z uwzględnieniem regulacji
art. 16 ust. 1 pkt 8 ustawy z dnia 15 lutego 1992 r., dotyczącym uznawania za koszt
podatkowy wydatków na objęcie udziałów.
Należy podkreślić, że odsetki od kredytu zaciągniętego na objęcie udziałów nie stanowią
tzw. wydatków na objęcie udziałów, o których mowa w art. 16 ust. 1 pkt 8 ustawy z dnia 15
lutego 1992 r. „Stosownie do wypracowanej linii interpretacyjnej, sformułowanie "wydatki na
objęcie lub nabycie" oznacza wszelkie koszty bezpośrednio warunkujące objęcie lub nabycie
udziałów, bez których poniesienia nie byłoby możliwe ich skuteczne objęcie lub nabycie. Do
kosztów warunkujących objęcie udziałów zalicza się zapłaconą cenę, opłaty notarialne, prowizje
biura maklerskiego, opłatę skarbową itp. Natomiast odsetki od kredytu zaciągniętego na objęcie
udziałów nie są wydatkiem, który warunkuje objęcie udziałów. Wydatek ten nie pozostaje w
bezpośrednim związku z objęciem udziałów. Odsetki są związane ze źródłem finansowania
objęcia udziałów, wydatkiem warunkującym pozyskanie funduszy na pokrycie odpowiedniego
podwyższenia kapitału. Wobec tego, odsetki od kredytu zaciągniętego na finansowanie objęcia
udziałów nie stanowią wydatków na objęcie udziałów w rozumieniu art. 16 ust. 1 pkt 8 ustawy z
dnia 15 lutego 1992 r., będących kosztami uzyskania przychodów dopiero w momencie
odpłatnego zbycia objętych udziałów. Wydatki związane ze spłatą przedmiotowych odsetek
stanowią zatem koszty uzyskania przychodów w momencie ich poniesienia.” Dodatkowo,
Dyrektor IS w Krakowie wskazał 430, "Użycie przez ustawodawcę określenia "wydatków na
nabycie" oznacza, że do kosztów uzyskania przychodów - ale dopiero z chwilą sprzedaży
udziałów lub akcji zalicza się wydatki bezpośrednio warunkujące nabycie tych udziałów lub
akcji, tj. takie, bez których poniesienia skuteczne nabycie udziałów lub akcji nie byłoby możliwe.
Odsetki od kredytu zaciągniętego przez Spółkę na nabycie akcji stanowią więc koszt uzyskania
429
430
Interpretacja indywidualna Dyrektora IS w Warszawie z 20 maja 2009 r., IPPB3/423-107/09-2/AG.
Interpretacja indywidualna Dyrektora IS w Krakowie z dnia 5 lipca 2004 r., PD-1/005/2-181/04/WK.
192
przychodu w dacie ich faktycznej zapłaty lub kapitalizacji. Do typowych kosztów warunkujących
nabycie udziałów lub akcji zaliczyć należy zapłaconą cenę udziałów, akcji oraz inne koszty
bezpośrednio związane z tym zakupem (np. opłaty notarialne itp.)"
Wracając do pochodnych instrumentów finansowych powstaje więc pytanie – czy w
przypadku poniesienia wydatków na nabycie rzeczywistego derywatu, rozliczanego poprzez
fizyczną dostawę papieru wartościowego, wydatek ten zależy uznać za „wydatek związany z
nabyciem papieru wartościowego”. Pomijając aspekt instrumentów nierzeczywistych, zakup
rzeczywistego derywatu opartego na dostawie papieru wartościowego może służyć
zabezpieczeniu ceny nabycia danych papierów wartościowych w przyszłości lub może służyć ich
bezpośredniemu nabyciu. Jednakże wskazane dwie sytuacje są zbieżne – sprowadzają się do
nabycia papieru wartościowego. W konsekwencji, wywołują te same konsekwencje w podatku
dochodowym od osób prawnych. Uznając, iż bezpośrednią konsekwencją zakupu takiego
derywatu jest nabycie papieru wartościowego, należy stwierdzić, iż wydatek na zakup
instrumentu pochodnego był niezbędny aby dokonać zakupu tego konkretnego papieru
wartościowego. W przypadku realizacji praw z pochodnego instrumentu finansowego poprzez
zakup papieru wartościowego, wydatek na zakup derywatu będzie podwyższał cenę zakupu
papieru wartościowego. W konsekwencji, zgodnie z art. 16 ust. 1 pkt 8b, w zw. ust. 1 pkt 8
ustawy z dnia 15 lutego 1992 r., wydatek na zakup derywatu nie można zaliczyć w koszty
podatkowe w momencie realizacji instrumentu (nabycia papieru wartościowego) lecz dopiero w
momencie zbycia nabytego papieru wartościowego. Oznacza to, iż taki wydatek zostanie
odroczony w czasie.
Powstaje
jeszcze
wątpliwość,
jaka
byłaby
konsekwencja
podatkowa,
gdyby
przedmiotowy rzeczywisty derywat na papier wartościowy został sprzedany przed terminem
realizacji tj. nie doszłoby do nabycia papieru wartościowego przez podatnika, który dokonał
wydatku na nabycie derywatu. W moim przekonaniu, w takiej sytuacji nie będzie miał
zastosowania art. 16 ust. 1 pkt 8 ustawy z dnia 15 lutego 1992 r., z uwagi na fakt nie dokonania
zakupu papieru wartościowego. W konsekwencji, wydatek na nabycie derywatu będzie można
zaliczyć w koszty podatkowe w momencie zbycia pochodnego instrumentu finansowego –
zgodnie z art. 16 ust. 1 pkt 8b ustawy z dnia 15 lutego 1992 r.
193
7.
Przepisy prawa bilansowego mające wpływ na konsekwencje podatkowe
walutowych pochodnych instrumentów finansowych
7.1.
Instrument pochodny jako pozycja czy bilansowa pozabilansowa
Podatnicy, którzy wybrali metodę bilansową kalkulacji różnic kursowych dla celów
bilansowych mają obowiązek zaliczyć odpowiednio do przychodów lub kosztów uzyskania
przychodów ujęte w księgach rachunkowych różnice kursowe z tytułu:
-
transakcji walutowych,
-
wynikające z dokonanej wyceny składników aktywów i pasywów wyrażonych w walucie
obcej,
-
wyceny pozabilansowych pozycji w walutach obcych.
Wycena ta dla celów podatkowych powinna być dokonywana na ostatni dzień każdego miesiąca
i na ostatni dzień roku podatkowego lub na ostatni dzień kwartału i na ostatni dzień roku
podatkowego albo tylko na ostatni dzień roku podatkowego, z tym że wybrany termin wyceny
musi być stosowany przez pełny rok podatkowy i nie może być zmieniany.
W konsekwencji, niezbędnym jest określenie czy wycena pochodnych instrumentów
finansowych opartych na walucie stanowi bilansową różnicę kursową. Twierdząca odpowiedź na
to pytanie powoduje powstanie kolejnej wątpliwości – czy owa różnica kursowa jest różnicą
kursową wynikającą z wyceny składników aktywów i pasywów wyrażonych w walucie obcej
lub wynikającą z wyceny pozabilansowych pozycji w walutach obcych, czy też innego rodzaju
różnicą kursową dla celów bilansowych. Prawidłowa kwalifikacja wyceny bilansowej
derywatów walutowych, będzie bezpośrednio determinowała wartość podstawy opodatkowania
w podatku dochodowym od osób prawnych. Dodatkowo należy wskazać, iż w przypadku
skorzystania przez jednostkę z zasad rachunkowości zabezpieczeń, wycena walutowych
pochodnych instrumentów finansowych nigdy nie będzie stanowiła różnicy kursowej.
Podsumowując należy wskazać, iż dozwolone wybory jednostki w zakresie sposobu
prezentacji pochodnych instrumentów finansowych w sprawozdaniu finansowym dają
możliwość bardzo istotnego wpływu na określenie wartości przychodów i kosztów w podatku
dochodowym od osób prawnych. Na marginesie można wskazać praktyki instytucji finansowych
w zakresie „pakietowych” wycen instrumentów pochodnych oraz kalkulacji ryzyk w oparciu o
transakcje przeciwstawne, gdzie wycenianym zyskiem bez ryzyka jest tylko wartość „spread’u”
walutowego (różnicy w kursach będącej zyskiem bez ryzyka). Poddaję w wątpliwość, czy
194
intencją ustawodawcy w zakresie wprowadzenia art. 9b do ustawy o podatku dochodowym od
osób prawnych było pozostawienie podatnikom „bocznej furtki” w zakresie możliwości
manipulacji wynikiem podatkowym.
W świetle prawa bilansowego, za pozycje pozabilansowe należy uznać zobowiązania,
których realizacja może, ale nie musi wystąpić. Zobowiązania takie w momencie ich powstania
nie wiążą się z faktycznym przepływem pieniądza, ale powodują powstanie ryzyka wystąpienia
takiego przepływu w przyszłości. W konsekwencji, w przypadku wystąpienia określonej
okoliczność (np. udzielenia gwarancji) oraz zmaterializowania się przesłanki do wypłaty przez
jednostkę środków finansowych z tytułu udzielonej gwarancji, zobowiązanie pozabilansowe
takiej jednostki przekształci się w faktyczny ruch pieniądza oraz doprowadzi do zmian w jego
bilansie. Dla jednostek pozycje pozabilansowe tworzą np. udzielone gwarancje oraz poręczenia,
potwierdzone linie kredytowe, otwarte akredytywy dokumentowe, a także zobowiązania
wynikające z transakcji na instrumentach pochodnych. Zbyt wysoka wartość zobowiązań
pozabilansowych, które z czasem mogą stać się wymagalnymi może zachwiać płynnością
finansową podmiotu 431.
Prezentację metod ewidencji pochodnych instrumentów finansowych można podzielić na
dwie
części.
Pierwsza
dotyczyłaby
ewidencji
roszczeń
wzajemnych
związanych
z
pozabilansowym instrumentem pochodnym, podczas gdy druga dotyczyłaby ujęcia w bilansie
wartości instrumentów – m.in. wartości godziwej. Dotyczy to między innymi pochodnych
instrumentów finansowych przeznaczonych do obrotu, które podlegają wycenie według wartości
godziwej. Jednakże pierwszy zapis tego instrumentu w księgach rachunkowych podmiotu pojawi
się w momencie przyjętym do wyceny składników aktywów i zobowiązań wyrażonych w
walucie obcej. Dopiero w tym momencie instrument pochodny stanie się pozycją bilansową.
Należy wskazać, iż wyceny aktywów i zobowiązań wyrażonych w walucie obcej dokonuje się
minimum na koniec roku, chyba że na koniec każdego kwartału, chyba że na koniec każdego
miesiąca. W tym też momencie zostanie odzwierciedlona w bilansie zmiana wyceny instrumentu
pochodnego.
Ani MSR 39, ani przepisy rozporządzenia z dnia 12 grudnia 2001 r. nie precyzują, czy
zabezpieczenie przed zmianami kursów walut należy traktować jako zabezpieczenie wartości
godziwej czy jako zabezpieczenie przepływów środków pieniężnych.
MSR 39 wskazuje natomiast, że zastosowanie derywatu w celu zamiany instrumentu
dłużnego o zmiennym oprocentowaniu na instrument dłużny o stałym oprocentowaniu (np.
431
Np. upadłość banku Barrings.
195
swap) stanowi przykład zabezpieczeń przepływów środków pieniężnych. Z drugiej strony,
odwrotna zamiana ryzyka tj. konwersja strumienia o stałym oprocentowaniu na strumień o
oprocentowaniu zmiennym, nie może być uznana za zabezpieczenie przepływów środków
pieniężnych. Wynika to m.in. z faktu, iż taki kontrakt swap powoduje raczej wzrost zmienności
strumieni środków pieniężnych, a nie ich stabilizację.
Zamiana w kontrakcie swap stałego strumienia zobowiązań denominowanych w walucie
zagranicznej na zmienny strumień zobowiązań wyrażonych w złotówkach stanowi przykład
zabezpieczenia
wartości
godziwej.
Zabezpieczenie
wartości
godziwej
polega
na
proporcjonalnym kompensowaniu między sobą wyników uzyskiwanych na skutek zmian
wartości godziwej instrumentu zabezpieczającego i pozycji zabezpieczanej.
Zgodnie z zapisami rozporządzenia z dnia 12 grudnia 2001 r., zabezpieczenie wartości
godziwej powinno być rozliczone odpowiednio:
-
jako przychody lub koszty finansowe należy niezwłocznie ująć zysk lub stratę powstałą
w związku z aktualizacją wyceny instrumentu zabezpieczającego do wartości godziwej,
-
zysk lub strata na pozycji zabezpieczanej, powiązana z ryzykiem, przed którym jednostka
chce się zabezpieczyć. Wartość ta koryguje wartość bilansową pozycji zabezpieczanej
oraz powinna być ujmowana w przychodach lub kosztach finansowych.
Zasadę tę stosuje się również wtedy, gdy w innych przypadkach zabezpieczaną pozycję
wycenia się w wartości godziwej, a wynik z aktualizacji wyceny ujmuje się w kapitale
(funduszu) z aktualizacji wyceny lub gdy zabezpieczaną pozycję wycenia się w wysokości
kosztu (w cenie nabycia) 432.
Każda zmiana wartości rozliczenia instrumentu pochodnego (np. rozliczenia instrumentu
swap)
powoduje
powstanie
odpowiednich
zapisów
na
koncie
bilansowym
„Inne
krótkoterminowe aktywa finansowe”. Gdyby pozycja zabezpieczana nie była ujęta w bilansie,
podmiot nie może skorygować jej wartości bilansowej. Rozporządzenie z dnia 12 grudnia 2001
r. nie rozstrzyga, w jaki sposób w tej sytuacji należy ukazać zmiany zabezpieczanej pozycji.
W takich przypadkach możliwe jest ujęcie strat lub zysków na pozycji zabezpieczanej
jako składnika aktywów lub zobowiązań. W tej sytuacji możliwe będzie kompensowanie strat
lub zysków osiąganych na skutek zmian wartości godziwej instrumentu zabezpieczającego z
zyskami lub stratami na pozycji zabezpieczanej. Na tle uprzednio obowiązujących przepisów
prawa bilansowego, instrumenty pochodne (np. kontrakty swap) można było traktować jak
432
A. Jabłońska-Mazur, Ewidencja swapu międzywalutowego w księgach rachunkowych jednostki (cz. 1 i 2),
Wydawnictwo Trendy, www.e-podatnik.pl, Doradca Podatnika, 14/2003.
196
instrument pozabilansowy 433. MSR 39, oraz w jego konsekwencji postanowienia rozporządzenia
z dnia 12 grudnia 2001 r., ustanowiły istotne zmiany w tym zakresie. Podstawowa zasada
rachunkowości instrumentów pochodnych to wycena tych kontraktów (w tym swap) w wartości
godziwej oraz równoległe ujmowanie zmian tej wartości w wyniku finansowym netto w
przypadku każdego instrumentu pochodnego przeznaczonego do obrotu. W przypadku
spełnienia ścisłych warunków, instrument pochodny można przeznaczyć na zabezpieczenie oraz
stosować wobec niego zasady rachunkowości zabezpieczeń. W przypadku zabezpieczenia
przepływów środków pieniężnych, podmiot jest uprawniony do ujęcia zysków lub strat
związanych z wyceną w wartości godziwej instrumentów pochodnych początkowo w kapitale
własnym oraz odnoszenia ich na wynik finansowy netto dopiero od momentu wystąpienia
zabezpieczanej transakcji. W chwili obecnej nie ma wątpliwości, że instrumenty pochodne
należy wykazywać w bilansie. Wynika to z faktu, iż nakładają one prawa oraz obowiązki na
strony kontraktu, co mieści się w definicji odpowiednio składników aktywów i zobowiązań. Co
do zasady, w momencie zawarcia instrumentu pochodnego, jego wartość jest zerowa (istnieją
istotne wyjątki w tym zakresie m.in. opcje). Jednakże, w dłuższym okresie czasu wartość
instrumentu oraz przepływów z nim związanych może być znaczna.
7.2.
Wycena walutowego instrumentu pochodnego a różnice kursowe – podstawowe
wątpliwości
Jedna z tez w zakresie ujęcia prezentacji i wyceny pochodnych instrumentów
finansowych opartych na walucie wskazuje, że wycena derywatów nigdy nie stanowi różnic
kursowych w świetle prawa bilansowego. Zgodnie z § 37 i § 38 rozporządzenia z dnia 12
grudnia 2001 r., jednostka ma obowiązek wykazać w rachunku zysków i strat:
1)
skutki przeszacowania aktywów finansowych, odpisy aktualizujące ich wartość oraz
przychody odsetkowe, o których mowa w § 25 ust. 1, które zalicza się do przychodów
lub kosztów finansowych:
a)
w przypadku aktywów wycenianych w skorygowanej cenie nabycia - jako
przychody lub koszty z tytułu odsetek,
433
Niezależnie od faktu, iż w przypadku kontraktu swap, jego podstawy stanowiły pożyczki wzajemne, ujmowane
w bilansach podmiotów stanowiących strony tych transakcji. Kontrakt swap nie zmieniał struktury kapitałów
podmiotów będących stronami umowy oraz nie wpływał na ocenę ich zdolności kredytowych. Zapisy w księgach
rachunkowych jednostek można było ograniczyć do ewidencji przepływów środków pieniężnych, wynikających z
okresowego rozliczania umów swap.
197
b)
w przypadku aktywów finansowych wycenianych w wartości godziwej lub cenie
nabycia - jako przychody lub koszty z tytułu aktualizacji wartości inwestycji,
2)
skutki
przeszacowania
zobowiązań
finansowych
zaliczonych
do
kategorii
przeznaczonych do obrotu [w tej kategorii są prezentowane instrumenty pochodne], w
tym koszty odsetkowe oraz wynik z operacji, o którym mowa w § 18 ust. 4 - jako
przychody lub koszty z tytułu aktualizacji wartości inwestycji [jest to inna pozycja niż
pozycja, w której prezentuje się różnice kursowe. Różnice kursowe wykazuje się w pozycji
Inne w kosztach / przychodach finansowych] w pozostałych przypadkach wykazuje się je
jako przychody lub koszty z tytułu odsetek.
Wskazany powyżej sposób „prezentacji” instrumentów finansowych dotyczy tych, które
na dzień bilansowy nie zostały rozliczone (zrealizowane). Oznacza to, iż m.in. na dzień
bilansowy księgowana jest wycena instrument finansowego. W przypadku instrumentów, które
zostały rozliczone (zrealizowane) w trakcie roku, sytuacja wygląda odmiennie. Wyniki ze
sprzedaży oraz inne zyski i straty ustalone na dzień wyłączenia z ksiąg rachunkowych aktywów
finansowych zaliczonych do kategorii przeznaczonych do obrotu wykazuje się w rachunku
zysków i strat odpowiednio jako zysk lub stratę ze zbycia inwestycji. Podsumowując pierwsze
stanowisko wskazuje, iż prezentacja / wycena pochodnych instrumentów walutowych nigdy nie
jest klasyfikowana jako różnica kursowa dla celów bilansowych. Zgodnie z tym stanowiskiem,
w przypadku wyboru przez podatnika rozliczania różnic kursowych zgodnie z tzw. metodą
bilansową, bieżąca wycena pochodnych instrumentów finansowych walutowych nie będzie
wpływała na przychody lub koszty podatkowe.
Druga koncepcja wskazuje, iż wycena walutowych pochodnych instrumentów
finansowych powoduje rozpoznanie różnic kursowych dla celów bilansowych, a przypadku
wyboru bilansowej metody rozliczania różnic kursowych dla celów podatkowych, różnice te
wpływają na przychody i koszty podatkowe. Przedstawiciele tego stanowiska wskazują, że
prawo bilansowe wymaga ujęcia w księgach rachunkowych transakcji typu forward na dzień
zawarcia transakcji a następnie wyceny takiej transakcji najpóźniej na dzień bilansowy. Nie ma
zatem możliwość aby kontrakt terminowy był pozycją pozabilansową. Wycena kontraktu np.
kontraktu terminowego według do wartości godziwej w świetle prawa bilansowego zawiera dwa
parametry: różnice kursowe i różnice w oprocentowaniu. Przyjmując założenie, iż zgodnie z art.
6b ustawy z dnia 15 lutego 1992 r., przepisy podatkowe opierają się na przepisach prawa
bilansowego, a te operują generalnym pojęciem „skutki z wyceny bilansowej” nie wchodząc w
szczegóły. Wprost nie rozgraniczają prezentacyjnie skutków finansowych na skutki wynikające
ze zmiany kursu walut oraz dotyczące zmiany stóp procentowych.
198
Przedstawiciele 434 drugiej koncepcji wskazują, że kontrakt terminowy typu forward
ujmowany jest w księgach rachunkowych i wyceniany jest według prawa bilansowego.
Jednostka zawierając umowę po określonej cenie zobowiązała się do odbioru określonej ilości
waluty i zapłaty określonej ilości złotych. Tym samym jednostka na dzień zawarcia transakcji
rozpoznaje aktywa i zobowiązania w księgach rachunkowych. Aktywem jest kwota waluty jaką
jednostka otrzyma a pasywem kwota w złotych jaką jednostka zobowiązała sie zapłacić
drugiemu podmiotowi np. bankowi. Nie ma zatem możliwość ująć transakcje pozabilansowo. Na
dzień bilansowy jednostka jest, zgodnie z prawem bilansowym, zobowiązana do wyceny
kontraktu. Wycena jest dokonywana w ten sposób, iż bank ponownie wycenia kontrakt biorąc
pod uwagę parametry wyceny na dzien bilansowy (tj. kursy walut, stopę procentowa i pozostały
okres kontraktu). Skutki z wyceny stanowią według prawa bilansowego zyski lub straty, które
jednostka zalicza bezpośrednio do przychodów lub kosztów, bądź odracza w czasie w przypadku
stosowania tak zwanej "rachunkowości zabezpieczeń." Przedstawione zasady są wymagane
zarówno przez polską ustawę o rachunkowości, jak również MSR 39. Jednakże ani ustawa o
rachunkowości, ani MSR 39 nie precyzują czym są zyski lub straty z kontraktów tj. czy są to
różnice kursowe czy też zyski z zawartych umów - tak zwane zyski kontraktowe. Prawo
bilansowe nie określa tez gdzie „skutki z transakcji ująć” w rachunku zysków i strat.
Przedmiotowe elementy jednostka może określić w ramach własnej polityki rachunkowości. W
przypadku kontraktów walutowych, znacząca część jednostek traktuje zyski lub straty z
kontraktów forward na walutę na równi z różnicami kursowymi.
Mając na uwadze brak precyzyjnych określeń w prawie bilansowym czym są skutki
finansowe z kontraktów walutowych tzn. czy są to różnice kursowe - czy tez są innym
przychody lub kosztem – powstaje istotna wątpliwość, czy jednostka jest uprawniona do uznania
całościowej wyceny walutowych derywatów za różnice kursowe w prawie bilansowym, a w
konsekwencji zgodnie z art. 9b ustawy z dnia 15 lutego 1992 r., uznać je na zasadzie różnic
kursowych naliczonych (niezrealizowanych) za przychody lub koszty podatkowe.
Przepisy ustawy o rachunkowości nie definiują czym są różnice kursowe 435, natomiast
zgodnie z MSR 21 różnica kursowa jest różnicą, która wynika z przeliczenia danej liczby
jednostek jednej waluty na inną walutę po różnych kursach wymiany. Definicja nie wyłącza z jej
zastosowania jakichkolwiek aktywów czy pasywów. Wprawdzie MSR 21 nie obejmuje swym
zakresem instrumentów pochodnych w walutach obcych, które wchodzą w zakres MSR 39, tym
434
A. Helin, Ustawa o Rachunkowości Komentarz, C.H. Beck, Wydanie V, 2013.
Przepisy ustawy z dnia 29 września 1994 r. wskazują tylko jak oblicza się różnice kursowe, a nie czym są (jak
jest ich definicja).
435
199
niemniej fakt ten nie może mieć wpływu na zawartą w standardzie definicję różnic kursowych.
Zgodnie z MSR 32 instrumentem finansowym jest każdy kontrakt, który skutkuje powstaniem
składnika aktywów finansowych u jednej jednostki i zobowiązania finansowego lub instrumentu
kapitałowego u drugiej jednostki. Do typowych przykładów aktywów finansowych zalicza się
także należności i zobowiązania z tytułu dostaw i usług 436. Ujmowanie i wycenę instrumentów
finansowych reguluje MSR 39. Zarówno w MSR 32, jak również w MSR 39 nie zostały
zdefiniowane czym są różnice kursowe. Pomimo tego nie ma wątpliwości, że przy wycenie
instrumentów finansowych w postaci należności i zobowiązań, wyrażonych w walutach obcych,
powstają różnice kursowe. Powstaje pytanie dlaczego inne podejście miałoby być zastosowane
w przypadku wyceny kontraktów np. forward?
Przepisy MSR 21 są stosowane do transakcji związanych z instrumentami finansowymi
w taki sam sposób, w jaki są stosowane do innych transakcji, chociaż zasady wykazywania
niektórych zabezpieczeń zastępują te ogólne reguły. Różnice kursowe powstające z tytułu
przeliczenia pozycji pieniężnych są zwykle odnoszone na wynik finansowy, chociaż mogą
zostać ujęte w kapitale własnym w przypadku instrumentów wyznaczonych jako instrumenty
zabezpieczające przyszłe transakcje przed ryzykiem walutowym. Prawo bilansowe nie zawiera
również definicji pojęć przychodów i kosztów finansowych, do których ustawodawca nakazuje
odnosić w określonych tymi przepisami sytuacjach skutki ustalania wartości godziwej aktywów
finansowych. Analizując nazewnictwo przyjęte w ustawie z dnia 29 września 1994 r. dla
odpowiedniego segmentu rachunku zysków i strat można dojść do wniosku, że ustawodawca
ukierunkował go bardzo czytelnie na źródła przychodów i kosztów. W odniesieniu do różnic
kursowych będą to zawsze "inne źródła". MSR 39 stanowi jeszcze ogólniej, nakazując jedynie
ujmowanie w przychodach lub kosztach zyski lub straty wynikające ze składnika aktywów
finansowych lub zobowiązania finansowego, kwalifikowanego jako wyceniane według wartości
godziwej przez wynik finansowy. MSR 21 pkt 27 odwołując się do zastosowań MSR 39,
wskazuje expressis verbis na powstawanie właśnie różnic kursowych przy pozycjach
pieniężnych spełniających kryteria instrumentów zabezpieczających przepływy pieniężne, a tak
tez można kwalifikować zgodnie z tym standardem zabezpieczenie ryzyka walutowego
związanego z uprawdopodobnionym przyszłym zobowiązaniem.
436
Opracowaniem International GAAP 2005 - Instrumenty finansowe - Ernst & Young.
200
7.3.
Charakterystyka różnic kursowych na tle pochodnych instrumentów finansowych
Stosując wykładnię językową art. 9b pkt 2 ustawy z dnia 15 lutego 1992 r. należy
stwierdzić, że różnicami kursowymi dla celów podatkowych są wyłącznie różnice kursowe
zdefiniowane w przepisach o rachunkowości. Stąd, w celu odpowiedzi na pytanie, czy w
analizowanej sytuacji (tj. w przypadku dokonywania wyceny kontraktów np. typu forward
ujmowanych w ewidencji pozabilansowej / bilansowej podatnika) mamy do czynienia z
różnicami kursowymi czy też nie, należy odwołać się do przepisów ustawy z dnia 29 września
1994 r.
Przepisy ustawy z dnia 29 września 1994 r. nie definiują różnic kursowych, natomiast
zgodnie z MSR 21 „Skutki zmian kursów wymiany walut obcych”, różnicą kursowa jest różnica,
która wynika z przeliczenia danej liczby jednostek jednej waluty na inną walutę po różnych
kursach wymiany. Definicja nie wyłącza z jej zastosowania jakichkolwiek aktywów czy
pasywów. Wprawdzie MSR 21 nie obejmuje swym zakresem instrumentów pochodnych w
walutach obcych, które wchodzą w zakres MSR nr 39 „Instrumenty finansowe: ujmowanie i
wycena”, tym niemniej fakt ten nie może mieć wpływu na zawartą w standardzie definicję różnic
kursowych. Zgodnie z MSR 32 „Instrumenty finansowe – ujawnianie i prezentacja”
instrumentem finansowym jest każdy kontrakt, który skutkuje powstaniem składnika aktywów
finansowych u jednej jednostki i zobowiązania finansowego lub instrumentu kapitałowego u
drugiej jednostki. Kontrakty wymienione w MSR 39 (w tym instrumenty pochodne, których
przedmiotem są wielkości finansowe) zasadniczo powinny zostać ujęte na moment przystąpienia
danej jednostki do takiego kontraktu. Jednostka klasyfikuje kontrakty do pierwszej kategorii,
czyli do aktywów lub zobowiązań finansowych w wartości godziwej przez wynik finansowy.
Oznacza to, że na każdy dzień bilansowy jednostka powinna ustalić ich wartość godziwą oraz
ująć składnik aktywów lub zobowiązań z tytułu instrumentu pochodnego oraz odnieść na
rachunek zysków i strat zmianę wartości godziwej. Jednakże warto zwrócić uwagę na sytuację
będącą wyjątkiem od powyższego postępowania, a mianowicie sytuację gdy dany instrument
pochodny spełnia rolę instrumentu zabezpieczającego. W takiej sytuacji zmiana wartości
godziwej w części uznanej za efektywne zabezpieczenie, powinna być odnoszona na kapitał
własny. Ponadto, w przypadku zabezpieczającego charakteru instrumentu pochodnego jednostka
powinna stosować rachunkowość zabezpieczeń przepływów pieniężnych. Kontrakt forward
może być instrumentem pochodnym wbudowanym w inny kontrakt. Kontrakty takie podlegają
wyodrębnieniu, jeśli powodują / narażają jednostkę na poniesienie dodatkowych strat lub
201
wypracowanie dodatkowych zysków, których pojawienie się jest niezależne od istoty umowy
zasadniczej. W przypadki, gdy przedmiotem kontraktu są aktywa finansowe, jest on
uwzględniany nie tylko na dzień rozliczenia, ale również musi zostać ujęty na moment jego
zawarcia i wyceniony na dzień bilansowy. Na ten dzień jednostka musi przeanalizować czy
hipotetycznie zarobi, czy też straci na tym kontrakcie, którego realizacja nastąpi w terminie
późniejszym. Jak słusznie zauważa w swoim artykule M. Frendzel „pojawia się tutaj dużo
gdybania – hipotetyczny zysk / strata na hipotetycznym kontrakcie. Podejście takie pozwala
jednak na wykazanie na dzień bilansowy pewnego ryzyka ciążącego nad jednostką.” 437
Wycena pochodnych instrumentów finansowych
Zasady wyceny aktywów i pasywów wyrażonych w walutach obcych, ujawniania oraz
prezentacji instrumentów finansowych zostały uregulowane w rozporządzeniu z dnia 12 grudnia
2001 r. Wycena instrumentów finansowych powinna się odbyć nie później niż na koniec okresu
sprawozdawczego, przy czym zależna jest ona od wstępnego zaklasyfikowania danego
instrumentu do jednej z czterech grup instrumentów wymienionych w § 5 ust. 1 rozporządzenia z
dnia 12 grudnia 2001 r.
Obowiązujące w tym względzie zasady są następujące:
1)
2)
wycena według wartości godziwej obejmuje:
-
aktywa finansowe i zobowiązania finansowe przeznaczone do obrotu;
-
aktywa finansowe dostępne do sprzedaży;
wycena według skorygowanej ceny nabycia (zamortyzowanego kosztu) obejmuje:
-
pożyczki udzielone i należności własne;
-
aktywa finansowe utrzymywane do terminu wymagalności.
Na równi z instrumentami przeznaczonymi do obrotu lub dostępnymi do sprzedaży w wartości
godziwej wycenia się zawsze pochodne instrumenty finansowe.
Należy zaznaczyć, że sposób ujmowania wyceny instrumentów finansowych jest różny w
zależności od przedmiotu zabezpieczenia.
Za wiarygodną, w oparciu o § 15 rozporządzenia z dnia 12 grudnia 2001 r. uznaje się
wartość godziwą ustaloną m.in.:
437
M. Frendzel, Instrumenty finansowe w świetle MSR 39. Instrumenty finansowe: ujmowanie i wycena, Przegląd
Podatkowy 8/2005, s. 61.
202
-
drogą zastosowania właściwego
modelu
wyceny
instrumentu
finansowego,
a
wprowadzone do tego modelu dane wejściowe pochodzą z aktywnego obrotu
regulowanego,
-
drogą oszacowania ceny instrumentu finansowego, dla którego nie istnieje aktywny obrót
regulowany, na podstawie publicznie ogłoszonej, notowanej w aktywnym obrocie
regulowanym ceny nieróżniącego się istotnie, podobnego instrumentu finansowego,
-
drogą oszacowania ceny instrumentu finansowego za pomocą metod estymacji
powszechnie uznanych za poprawne.
Podkreślenia wymaga fakt, iż wartość godziwa instrumentu finansowego nie może być
utożsamiana wyłącznie z jego wartością rynkową, gdyż cena godziwa jest pojęciem szerszym
aniżeli cena rynkowa. Wnioskowanie oparte na wyżej przytoczonych przepisach i regulacjach
MSR posiłkowo prowadzi autora artykułu zamieszczonego w Biuletynie Instytutu Studiów
Podatkowych do wyrażenia poglądu o innym niż ustalenie różnic kursowych celu wyceny
instrumentów pochodnych 438. Ponadto w jego przekonaniu dla potrzeb rachunkowych wycena
wartości godziwej jest pewnego rodzaju niezrealizowanym wynikiem na przedmiotowej
transakcji w dniu bilansowym, a nie różnicą kursową. W świetle powyższego, jak również po
analizie § 32 i § 33 rozporządzenia z dnia 12 grudnia 2001 r. autor ten uważa, iż wycena
kontraktów terminowych w oparciu o metodę bilansową dotyczy wyceny wartości instrumentów
zabezpieczających, a nie ustalenia różnic kursowych. A. Łukiańczuk wskazuje, że celem oraz
skutkiem tej wyceny nie jest ustalenie różnic kursowych. Zawarty kontrakt forward nie jest
aktywem, pasywem czy też pozycją pozabilansową wyrażoną w walucie obcej. Stosowany do
jego wyceny kurs ma wyłącznie charakter bazowy. Z tego też względu skutków dokonywanej
wyceny instrumentów zabezpieczających nie ujmuje się jako różnica kursowa. Wycena
bilansowa kontraktu terminowego nie jest bowiem ustalaniem różnic kursowych jak zauważa A.
Łukiańczuk w swoim artykule.
Natomiast zgodnie z poglądem wyrażonym przez A. Helina i K. G. Szymańskiego 439.
dokonanie poprawnej klasyfikacji instrumentów finansowych na moment ich nabycia lub
powstania ma swoje dalsze konsekwencje przy wycenie na dzień bilansowy. Dlatego też tak
istotne jest przy dokonywaniu podziału instrumentów finansowych uwzględnienie celu i zamiaru
nabycia tych instrumentów oraz możliwości finansowych jednostki, jakie są określone w
poszczególnych typach kontraktów.
438
A. Łukiańczuk, Bilansowa wycena instrumentów pochodnych a zagadnienie różnic kursowych, Biuletyn
Instytutu Studiów Podatkowych Nr 5/2008, s. 18.
439
A. Helin, K. G. Szymański, Rachunkowość i opodatkowanie spółek kapitałowych, Wyd. C.H. Beck 2005.
203
Sposób klasyfikacji poszczególnych instrumentów finansowych do danej kategorii
powinien być zgodny z zasadami przyjętymi przez jednostkę w zakładowym planie kont – tj. w
dokumentacji zasad rachunkowości, o której mowa w art. 10 ustawy z dnia 29 września 1994 r.
oraz § 5 ust. 2 rozporządzenia z dnia 12 grudnia 2001 r. Z tego też powodu w doktrynie twierdzi
się, że w sytuacji, gdy jednostka w swoich zasadach rachunkowości umieści informację, iż
ujmuje w księgach rachunkowych różnice kursowe z tytułu wyceny pozabilansowych pozycji w
walutach obcych wówczas takie stwierdzenie jest wiążące dla organów podatkowych, co w
konsekwencji przesądza o rozliczaniu różnic kursowych w oparciu o metodę bilansową dla
celów podatkowych na jeden z trzech terminów podanych przez ustawodawcę w art. 9b ust. 2
ustawy z dnia 15 lutego 1992 r.
Uważam, iż zamieszczenie powyższego sformułowania w polityce rachunkowości
jednostki pozwoli jej na rozliczenie w wyniku podatkowym różnic kursowych powstałych w
wyniku wyceny pozycji pozabilansowych w walucie obcej (walutowych pochodnych
instrumentów finansowych). W ślad za komentarzem do ustawy z dnia 29 września 1994 r.440
należy uznać, iż wyrażone w walutach obcych aktywa finansowe, z wyjątkiem zaliczonych do
instrumentów zabezpieczających, wycenia się nie rzadziej niż na dzień bilansowy, zgodnie z art.
30 ust. 1 rozporządzenia z dnia 12 grudnia 2001 r. po obowiązującym na ten dzień średnim
kursie ustalonym dla danej waluty przez NBP. Różnice kursowe powstałe na dzień wyceny
aktywów finansowych w zależności od ich charakteru krótko - czy długoterminowego, w myśl §
17 rozporządzenia z dnia 12 grudnia 2001 r., ujmuje się w księgach rachunkowych odpowiednio:
-
skutki wyceny krótkoterminowych aktywów ujmuje się odpowiednio do przychodów lub
kosztów finansowych,
-
skutki wyceny długoterminowych aktywów finansowych powodujące wzrost ich
wartości do poziomu cen rynkowych, zwiększają kapitał (fundusz) z aktualizacji wyceny.
Obniżenie
wartości
instrumentów
finansowych
zaliczonych
do
inwestycji
długoterminowych uprzednio przeszacowanej do wysokości kwoty, o którą podwyższono z tego
tytułu kapitał (fundusz) z aktualizacji wyceny, jeżeli kwota z przeszacowania nie była do dnia
wyceny rozliczona, zmniejsza ten kapitał (fundusz). W pozostałych przypadkach skutki
obniżenia wartości inwestycji zalicza się do kosztów finansowych. Wzrost wartości danej
inwestycji bezpośrednio wiążący się z uprzednim obniżeniem jej wartości, zaliczonych do
kosztów finansowych, ujmuje się do wysokości tych kosztów jako przychody finansowe.
440
A. Helin, Ustawa o rachunkowości. Komentarz, Wydawnictwo C.H. Beck. Warszawa 2005, s. 353.
204
Różnice kursowe dotyczące aktywów pieniężnych zaliczanych do kategorii dostępnych
do sprzedaży zawsze zalicza się do przychodów lub kosztów finansowych. Wyrażone w
walutach obcych zobowiązania finansowe wycenia się zgodnie z art. 30 ust. 1 ustawy z dnia 29
września 1994 r., po obowiązującym na ten dzień średnim kursie ustalonym dla danej waluty
przez NBP. Zaprezentowane powyżej wywody wskazują na złożoność problemów jakie
pojawiają się przy bilansowej wycenie instrumentów pochodnych.
Rachunkowość zabezpieczeń
W celu ustalenia znaczenia zwrotu „zabezpieczenie” należy sięgnąć po definicję zawartą
w rozporządzeniu z dnia 12 grudnia 2001 r. - § 3 pkt 18, przez które rozumie się wybór jednego
albo więcej instrumentów zabezpieczających, których zmiany wartości godziwej kompensują
zmianę wartości godziwej zabezpieczanej pozycji lub związanych z taką pozycją przepływów
pieniężnych. Rachunkowość zabezpieczeń stanowi wyjątek od powszechnie przyjętych zasad
rachunkowości instrumentów finansowych i może być stosowana wyłącznie w sytuacjach
określonych w przepisach ustawy z dnia 29 września 1994 r. jak i rozporządzenia z dnia 12
grudnia 2001 r. W orzecznictwie oraz doktrynie prawa podatkowego istnieje znacząca
rozbieżność co do kwalifikacji stanowiska czy mamy do czynienia z różnicami kursowymi w
sytuacji wyceny pochodnych instrumentów finansowych w przypadku wyboru rozliczania różnic
kursowych zgodnie z prawem bilansowym.
Stanowiska uznające, iż wycena pochodnych instrumentów finansowych nie wiąże
się z ustaleniem różnic kursowych.
Zgodnie z jednym ze stanowisk, art. 9b ust. 1 pkt 2 ustawy z dnia 15 lutego 1992 r. jest
uregulowaniem dotyczącym wyłącznie różnic kursowych, które są wyliczane i rozumiane
zgodnie z przepisami art. 28 i nast. ustawy z dnia 29 września 1994 r. Przepis ten nie daje
możliwości wprowadzenia do rozliczeń podatkowych wartości ustalonych na podstawie
przepisów ustawy z dnia 29 września 1994 r., jeżeli nie dotyczą one różnic kursowych.
Wskazane stanowisko zajął Dyrektor IS w Warszawie uznając, że „przepis art. 9b ust. 1 pkt 2
updop nie umożliwia wprowadzenia do rozliczeń podatkowych, wartości ustalonych na
podstawie przepisów o rachunkowości jeśli nie dotyczą one różnic kursowych. W związku z tym
nie jest możliwe zaliczenie do kosztów uzyskania przychodów wyceny składników aktywów, które
205
np. nie są uznawane za przychód (koszt) dla celów podatkowych” 441 W innej interpretacji
Dyrektor IS w Warszawie przychylił się do stanowiska podatnika, zgodnie z którym „w
przypadku ujmowania w ewidencji pozabilansowej instrumentów pochodnych w walutach
obcych zastosowanie znajduje MSR nr 21, który dotyczy skutków zmian kursów wymiany walut
obcych. Wycena pozabilansowych pozycji w walutach obcych (instrumentów pochodnych w
walutach obcych) odbywa się jednak na bazie innych zasad określonych w MSR nr 39, który
wskazuje, iż wartość instrumentów pochodnych aktualizuje się do wartości godziwej, a zmiany
wartości godziwej uwzględnia się w zysku lub stracie netto. W związku z powyższym nie jest to
więc przeliczenie wartości nominalnej kontraktu według średniego kursu NBP na dzień
bilansowy, a tym samym nie jest to pojęcie zbieżne z wyceną różnic kursowych w rozumieniu
MSR nr 21” 442. W interpretacji zostało zaznaczone, iż przypadku gdy instrumenty pochodne w
walutach obcych ujmowane są w ewidencji pozabilansowej (stanowią pozabilansowe pozycje w
walutach obcych) i są wyceniane zgodnie z przepisami ustawy z dnia 29 września 1994 r. to w
rezultacie mogą być objęte dyspozycją art. 9b ust. 2 ustawy z dnia 15 lutego 1992 r., jednak nie
stanowią różnic kursowych w znaczeniu rachunkowym. W związku z czym nie będą wpływać na
rozliczenie podatkowe.
Również w doktrynie prawa podatkowego, pojawiają się opinie, że „zmiana złotowej
wartości należności lub zobowiązań warunkowych, ujętych na kontach pozabilansowych w
księgach rachunkowych jednostki niebędącej bankiem lub zakładem ubezpieczeń – nie powinna
skutkować powstaniem różnic kursowych wpływających na podstawę opodatkowania. Jednak
sformułowanie przepisu 9b ust. 2 updop zdaje się sugerować opodatkowanie różnic kursowych z
wyceny pozycji pozabilansowych w każdym przypadku, a nie tylko w odniesieniu do banków czy
zakładów ubezpieczeń, pod warunkiem, że są one różnicami kursowymi w oparciu o przepisy
rachunkowe. Zmiana wartości należności lub zobowiązań warunkowych, ewidencjonowanych na
kontach pozabilansowych jednostek sporządzających sprawozdanie finansowe, zgodnie z zał. nr
1 do RachU, nie powoduje ujmowania różnic kursowych w księgach rachunkowych, ponieważ
nie są one odnoszone na konta wynikowe, a tym samym różnice te nie wpływają na wynik
finansowy.” 443
441
Decyzja Dyrektora IS w Warszawie z dnia 29 stycznia 2008 r., 1401/PP-II/4210-7/07/EP.
Decyzja Dyrektora IS w Warszawie z dnia 17 stycznia 2008 r., 1401/PP-I/4210-9/07/KST.
443
T. Waślicki, Różnice kursowe od dnia 1 stycznia 2007 r. (2), Przegląd Podatkowy 3/2007, s. 42.
442
206
Stanowiska uznające wycenę pochodnych instrumentów finansowych za ustalenie różnic
kursowych
Z zapisu art. 9b ust. 2 ustawy z dnia 15 lutego 1992 r. wynika, że do przychodów
podatkowych lub kosztów uzyskania przychodów należy zaliczyć ujęte w księgach
rachunkowych różnice kursowe z tytułu transakcji walutowych i wynikające z dokonanej
wyceny składników aktywów i pasywów wyrażonych w walucie obcej, a także wyceny
pozabilansowych pozycji w walutach obcych. W przypadku pozabilansowych pozycji w
walutach obcych, ustawodawca nie posłużył się zwrotem „z wyceny”, a użył zwrotu „wyceny”.
W związku z takim sformułowaniem przez ustawodawcę tego przepisu powstaje wątpliwość czy
wycena pozycji pozabilansowych, w szczególności instrumentów zabezpieczających powinna
stanowić element kształtujący podstawę opodatkowania podatkiem dochodowym? Jako pierwsze
w tej materii stanowisko zajęło Ministerstwo Finansów za pośrednictwem Departamentu
Podatków Dochodowych, które w zamieszczonym w Biuletynie Skarbowym artykule 444
stwierdziło że „podatkowe uregulowania różnic kursowych sprowadzają się do zasady, iż
podatnicy, którzy wybrali rachunkową metodę ustalania różnic kursowych, w sposób
konsekwentny zaliczają odpowiednio do przychodów lub kosztów podatkowych ujęte w księgach
rachunkowych różnice kursowe, m.in. z wyceny pozabilansowej pozycji w walutach obcych, w
szczególności instrumentów pochodnych w walucie obcej”. Ponadto Ministerstwo Finansów
stwierdziło, iż wskutek wyceny instrumentów pochodnych w walucie obcej, należących do
pozycji pozabilansowych wystąpią różnice kursowe, które winny być wykazywane w
rozliczeniach podatkowych na każdy dzień wyceny. Dokonywana w księgach rachunkowych w
danym dniu wycena instrumentów pochodnych wyrażonych w walucie obcej powinna być
równocześnie rozliczona pod względem podatkowym, co wynika z art. 9b ust. 2 ustawy z dnia
15 lutego 1992 r. Nie regulują natomiast kwestii wyceny różnic kursowych przepisy art. 12 ust.
3a i art. 15 ust. 1 oraz art. 16 ust. 1 pkt 8b ustawy z dnia 15 lutego 1992 r., co oznacza, że na ich
podstawie nie można uznać, iż rozliczenie podatkowe różnic kursowych powinno być dokonane
dopiero w dacie realizacji (zamknięcia) danego instrumentu. Uzasadniona jest zatem ocena, iż po
przyjęciu przez podatnika metody ustalania różnic kursowych na podstawie przepisów o
rachunkowości, kosztem lub przychodem podatkowym będą wszelkie różnice kursowe zarówno
zrealizowane, jak i niezrealizowane.
444
Biuletyn Skarbowy Nr 6/2007 s. 15-16.
207
W opublikowanej na stronie MF interpretacji prawa podatkowego Dyrektor IS w
Warszawie 445 przychylił się do stanowiska banku uznając, iż różnice kursowe z wyceny
aktywów i pasywów oraz walutowych kontraktów (instrumentów) pochodnych, które zawierają
lub mogą zawierać komponenty nie walutowe są różnicami kursowymi utworzonymi zgodnie z
przepisami o rachunkowości i w rozumieniu przepisów o rachunkowości, w związku z czym
będą mieścić się w pojęciu różnic kursowych, o których stanowi art. 9b ust. 2 ustawy z dnia 15
lutego 1992 r. W podobnym tonie wypowiedział się Dyrektor IS w Bydgoszczy 446 uznając, iż
wskutek wyceny instrumentów pochodnych w walucie obcej, należących do pozycji
pozabilansowych, wystąpią różnice kursowe, które winny być wykazywane w rozliczeniach
podatkowych na każdy dzień wyceny. Dokonywana w księgach rachunkowych w danym dniu
wycena instrumentów pochodnych wyrażonych w walucie obcej, powinna być równocześnie
rozliczona pod względem podatkowym, co wynika z art. 9b ust. 2 ustawy. Tożsame stanowisko
zajął Dyrektor IS w Katowicach w wydanej w imieniu MF interpretacji indywidualnej 447,
stwierdzając, iż wskutek wyceny wartości instrumentu pochodnego ujętego w pozabilansowej
ewidencji rachunkowej podatnika mogą powstać różnice kursowe, o których mowa w art. 9b ust.
2 ustawy z dnia 15 lutego 1992 r. Powyższe stanowiska znalazły swe odzwierciedlenie w
artykule A, Wojdy z dnia 21 kwietnia 2008 r. „…podatkowe uregulowania różnic kursowych
sprowadzają się do zasady, że podatnicy, którzy wybrali rachunkową metodę ustalania różnic
kursowych, konsekwentnie zaliczają odpowiednio do przychodów lub kosztów podatkowych ujęte
w księgach rachunkowych różnice kursowe, m.in. z wyceny pozabilansowej pozycji w walutach
obcych, w szczególności instrumentów pochodnych w walucie obcej.” 448 Interpretacja Dyrektora
IS w Poznaniu 449 potwierdziła, że Spółka otrzymaną od banku wycenę transakcji terminowych
powinna uwzględnić w kalkulacji podatku, gdyż przy wycenie instrumentów pochodnych w
walucie obcej, należących do pozycji pozabilansowych, występujące różnice kursowe, tj. różnice
pomiędzy bieżącym kursem waluty w dniu wyceny transakcji terminowej i kursem określonym
w tej transakcji, pomnożone przez ilość jednostek waluty do dostarczenia, które wystąpią na
każdy dzień wyceny. Dokonywana w księgach rachunkowych w danym dniu wycena
instrumentów pochodnych wyrażonych w walucie obcej, powinna być równocześnie rozliczona
pod względem podatkowym, o czym przesądza art. 9b ust. 2 ustawy z dnia 15 lutego 1992 r. A
zatem, jeżeli Spółka wybrała metodę ustalania różnic kursowych na podstawie przepisów o
445
Interpretacja indywidualna z dnia 29 stycznia 2008 r., 1401/PP-II/4210-7/07/EP.
Interpretacja indywidualna Dyrektora IS w Bydgoszczy z dnia 27 lutego 2008 r., ITPB3/423-5/08/AM.
447
Interpretacja indywidualna Dyrektora IS w Katowicach z dnia 26 marca 2008 r., IBPB3/423-9/08/MO/KAN3278/12/07.
448
A. Wojda, Artykuł z 21 kwietnia 2008 r., Rzeczpospolita, dodatek Dobra Firma Nr 1130/94 (7995).
449
Interpretacja indywidualna Dyrektora IS w Poznaniu z dnia 28 maja 2008 r., ILPB3/423-152/08-2/HS.
446
208
rachunkowości oraz zawiera transakcje terminowe, to powinna zaliczać odpowiednio do
przychodów lub do kosztów uzyskania przychodów ujęte w księgach rachunkowych różnice
kursowe z tytułu wyceny instrumentów pochodnych. Z przytoczonych stanowisk wynika, iż dla
celów podatkowych - wycena pozabilansowych pozycji w walutach obcych przesądza
jednoznacznie o wystąpieniu różnic kursowych pomimo nieprzeanalizowania przepisów
bilansowych. Wydawane interpretacje prawa podatkowego nie uwzględniają aspektu
bilansowego, gdyż operują jedynie siatką pojęciową zdefiniowaną na gruncie ustaw
podatkowych. W oparciu o powyższe, dokonując wykładni literalnej art. 9b ust. 2 ustawy z dnia
15 lutego 1992 r. organy podatkowe wywodzą, iż wycena pozabilansowych pozycji w walutach
obcych stanowi różnicę kursową. Z przedstawionych interpretacji organów podatkowych
wynika, iż przy wycenie instrumentów pochodnych w walucie obcej, należących do pozycji
pozabilansowych wystąpią różnice kursowe, które będą miały wpływ na ujęcie ich w wyniku
podatkowym.
Podsumowując, chciałbym wskazać, iż żadna wycena pochodnych instrumentów
finansowych - pod względem ekonomicznym – nie stanowi określenia różnic kursowych.
Wycena ekonomiczna zależy w podstawowym zakresie oczywiście od zmiany kursu
walutowego. Jednakże na wycenę ma wpływ również np. czynnik czasowy – zmiana wartości
pieniądza w czasie. W konsekwencji, pod względem ekonomicznym nie można uznać wyceny
derywatów walutowych za kalkulację różnic kursowych. Jednakże, stwierdzenie to nie powinno
mieć znaczenia dla ustalenia czy dla celów bilansowych (a w konsekwencji i dla celów
podatkowych) wycena pochodnych instrumentów finansowych powoduje ustalenie różnic
kursowych. Niestety z powodu dwuznaczności w prawie bilansowych, jednostki ustalając w
polityce rachunkowości, iż uznają wycenę derywatów walutowych za różnicę kursową, mogą
taką kwalifikację przyjąć w pełnym zakresie dla celów podatkowych. Z drugiej strony, nie
przyjęcie przez jednostkę takiego założenia, daje możliwość wyłączenia wyceny derywatów z
kalkulacji różnic kursowych. W moim przekonaniu, niezbędna jest jak najszybciej zmiana
legislacyjna w tym zakresie.
209
Rozdział IV. Koncepcja
opodatkowania
poszczególnych
rodzajów
pochodnych
instrumentów finansowych - wybrane aspekty
1.
Opodatkowanie kontraktów Forward
1.1.
Opodatkowanie nierzeczywistych oraz rzeczywistych kontraktów walutowych
forward
Kontrakt forward należy klasyfikować jako umowę kupna-sprzedaży określonych
aktywów (instrumentu bazowego) w określonym czasie w przyszłości, po ustalonej z góry cenie.
Konsekwencje podatkowe zawarcia oraz realizacji kontraktu forward są uzależnione od celu
zawarcia kontraktu oraz sposobu rozliczenia: rzeczywistego oraz nierzeczywistego. W
przypadku kontraktu rzeczywistego forward, dostawa instrumentu bazowego może odbywać się
w oparciu o konstrukcję prawną umowy przedwstępnej. Strony kontraktu ustalają, iż w
określonym terminie w przyszłości zostanie zawarta pomiędzy nimi umowa zakupu/sprzedaży
określonego dobra, po uzgodnionej z góry cenie. Alternatywą prawną jest zakwalifikowanie
kontraktu forward jako umowy kupna-sprzedaży, skutecznej w dniu jej podpisania, jednakże
dostawa oraz płatności zostały odłożone w czasie. W moim przekonaniu, w przypadku
rzeczywistych kontraktów forward, bliższa jest konstrukcja druga.
Nierzeczywiste i rzeczywiste kontrakty forward
Kontrakty nierzeczywiste forward podlegają rozliczeniu pieniężnemu na zasadzie netto tj.
nie następuje przekazanie instrumentu bazowego. Wynik na kontrakcie stanowi, co do zasady:
-
różnica pomiędzy ceną / wartością umówioną na dzień zawarcia kontraktu, a ceną /
wartością obowiązującą na dzień realizacji
-
pomnożona przez wartość nominalną kontraktu.
Strona, której oczekiwania w zakresie wartości instrumentu bazowego się sprawdziły, ma
prawo żądać wypłaty środków finansowych – zysku na kontrakcie. Należy wskazać, iż
niezależnie od tego czy instrumentem bazowym jest waluta, lub inny „towar” lub „zmienna”,
rozliczenie powoduje powstanie wierzytelności o wypłatę zysku na kontrakcie. Mając powyższe
na uwadze, rozliczenie derywatu będzie się wiązało, co do zasady, z rozpoznaniem konsekwencji
podatkowych. Dodatkowo należy wskazać, iż cel zawarcia kontraktu będzie w kluczowy sposób
210
determinował konsekwencje podatkowe tych transakcji. Stoję na stanowisku, iż dla celów
podatkowych (tylko i wyłącznie) kontrakty forward powinny był klasyfikowane jako:
-
zasada: kontrakty rozliczane za zasadach ogólnych (kontrakty zawarte m.in. w celach
spekulacyjnych oraz celach zabezpieczających niewymienionych w wyjątkach 1 – 3).
-
wyjątek 1 – kontrakty zawarte w celu zabezpieczenia kosztów nabycia środków trwałych
lub wartości niematerialnych i prawnych,
-
wyjątek 2 - kontrakty zawarte w celu zabezpieczenia kosztów wytworzenia środków
trwałych,
-
wyjątek 3 – kontrakty zawarte w celu zabezpieczenia kosztów nabycia lub
bezpośredniego nabycia papierów wartościowych.
W przypadku kontraktu rzeczywistego forward, jego rozliczenie nastąpi poprzez fizyczną
dostawę instrumentu bazowego. Oznacza to, dla celów podatkowych należy rozgraniczyć
instrumenty oparte na walucie obcej, papierze wartościowym, oraz na innych „towarach”, które
mogą podlegać rzeczywistej dostawie. Należy podkreślić, iż rozliczenie dostawy instrumentu
bazowego nastąpi na warunkach uprzednio określonych w kontrakcie, tj. niezależnie od ceny /
wartości instrumentu bazowego na dzień rozliczenia.
Aspekty
rachunkowe
kontraktów
forward,
nie
stanowiących
instrumentów
zabezpieczających, rozliczane przez fizyczną dostawę waluty
Kontrakt forward dla celów bilansowych stanowi umowę, która nakłada na jedną stronę
obowiązek dostarczenia, a na drugą stronę obowiązek odbioru aktywów o określonej ilości, w
określonym terminie w przyszłości i po określonej cenie, ustalonej w momencie zawierania
kontraktu. Zasady jego ewidencji oraz wyceny zostały wskazane ustawie z dnia 29 września
1994 r. oraz rozporządzeniu z dnia 12 grudnia 2001 r.
Kontrakt forward jako pochodny instrument finansowy, cechuje:
-
jego wartość jest zależna od zmiany wartości instrumentu bazowego, tj. określonej stopy
procentowej, ceny papieru wartościowego lub towaru, kursu wymiany walut, indeksu cen
lub stóp, oceny wiarygodności kredytowej lub indeksu kredytowego albo innej podobnej
wielkości,
-
jego nabycie nie powoduje poniesienia żadnych wydatków początkowych albo wartość
netto tych wydatków jest niska w porównaniu z wartością innych rodzajów kontraktów,
których cena podobnie zależy od zmiany warunków rynkowych,
-
rozliczenie nastąpi w przyszłości.
211
Kontrakt forward, jeśli nie jest uznany za instrument zabezpieczający, należy zgodnie z
postanowieniami rozporządzenia z dnia 12 grudnia 2001 r. zakwalifikować do kategorii
„aktywów finansowych przeznaczonych do obrotu”. Kontrakt forward nie jest przedmiotem
obrotu giełdowego. Termin oraz cena dostawy instrumentu bazowego ustalone są w kontrakcie
na konkretny dzień. W przypadku zawarcia nierzeczywistego kontraktu forward opartego na
walucie, rozliczenie następuje poprzez wypłatę różnicy wynikającej z kursu terminowego (tzn.
przyszłego kursu waluty w transakcji terminowej - forward) i kursu spot (tzn. kursu
natychmiastowego waluty na dany moment). Kontrakt forward należy zaprezentować w księgach
rachunkowych jako składnik aktywów finansowych oraz zobowiązań finansowych. Na dzień
zawarcia transakcji, kontrakt forward należy wykazać w księgach rachunkowych na kontach
bilansowych 450. Kontrakt ten będzie podlegał wycenie na ten dzień według kursu ustalonego z
bankiem na dzień realizacji kontraktu. W momencie rozliczenia kontraktu forward jednostka
przekazuje z rachunku bieżącego środki pieniężne w złotówkach oraz kupuje od np. instytucji
finansowej (banku) walutę obcą według ustalonego kursu wymiany. Jednostka otrzyma na
rachunek walutowy środki pieniężne w walucie obcej, przeliczone według kursu sprzedaży
(banku), z którego usług jednostka korzysta. Powstała różnica stanowi stratę (koszt finansowy)
albo zysk (przychód finansowy) na kontrakcie forward 451. Dla celów bilansowych, w momencie
spłaty zobowiązania walutą obcą kupioną przez jednostkę w ramach rozliczenia kontraktu
forward, rozchód waluty należy wycenić oraz ująć w księgach rachunkowych według kursu, jaki
jednostka przyjęła w polityce rachunkowości do wyceny rozchodu waluty z rachunku
bankowego (co do zasady, będzie to kurs średni NBP z dnia poprzedzającego rozchód). 452 Dla
celów bilansowych, skutki przeszacowania wartości kontraktów forward należy zaprezentować
jako przychody lub koszty finansowe w okresie sprawozdawczym, w którym dokonano wyceny.
Kontrakt forward należy zaprezentować w bilansie w następujący sposób:
-
kiedy wartość godziwa kontraktu będzie dodatnia, kontrakt ujmowany będzie w
aktywach bilansu w pozycji „Inwestycje krótkoterminowe” jako „Inne krótkoterminowe
aktywa finansowe”,
450
J. Gawrońska, Kontrakty forward w księgach rachunkowych, http://ksiegowosc.infor.pl.
Należy wskazać, iż dla celów podatkowych w przypadku stosowania art. 15a ustawy z dnia 15 lutego 1992 r.
rozliczenia kontraktu jest znacząco różne. Podatnik powinien wykazać nabycie waluty po umówionym kursie tj.
kursie wynikającym z kontraktu forward na dzień rozliczenia. Nie wystąpią w tym momencie żadne różnice
kursowe, ani przychody lub koszty podatkowe.
452
Dla celów podatkowych, wydatkowanie uprzednio nabytej waluty również będzie przeliczone na złotówki po
kursie średnim NBP z dnia poprzedzającego wypływ środków – zgodnie z art. 15a ustawy z dnia 15 lutego 1992 r.
451
212
-
kiedy wartość godziwa kontraktu będzie ujemna, kontrakt ujmowany będzie w pasywach
bilansu w pozycji „Zobowiązania krótkoterminowe” jako „Inne zobowiązania
finansowe”.
Dodatkowo, kontrakt forward należy wyłączyć z ksiąg rachunkowych w przypadku, gdy
prawa do korzyści ekonomicznych zostały zrealizowane (kontrakt został rozliczony), wygasły
(kontrakt miał wadę prawną, odstąpiono od realizacji umowy), podmiot zrzekł się uprawniania.
W konsekwencji, w tym momencie utraty kontroli nad kontraktem forward, jednostka będzie
zobowiązana do wyksięgowania go. Z drugiej strony, zobowiązanie finansowe należy wyłączyć
z ksiąg rachunkowych w całości albo części na dzień, w którym jednostka: spełniła w całości
albo części wynikające z zawartego kontraktu świadczenie, została ze świadczenia zwolniona
lub zobowiązanie uległo przedawnieniu zgodnie z obowiązującym prawem.
Skutki podatkowe zawarcia kontraktu walutowego forward rzeczywistego
Na dzień realizacji kontraktu powinno nastąpić przekazanie instrumentu bazowego z
jednej strony, oraz przekazanie środków finansowych jako zapłaty za dostawę instrumentu
bazowego z drugiej strony. Rozliczenie transakcji zostaje dokonanie na warunkach uprzednio
ustalonych w kontrakcie, niezależnie do warunków obowiązujących na dzień realizacji. W
przypadku jednak rzeczywistych kontraktów forward opartych na walucie, podatnik będzie
zobowiązany do rozpoznania różnic kursowych zgodnie z tzw. metodą podatkową ustalania
różnic kursowych tj. art. 15a ust. 2 pkt 3 oraz ust. 3 pkt 3 ustawy z dnia 15 lutego 1992 r., bądź
zgodnie z tzw. bilansową metodą ustalania różnic kursowych dla celów podatkowych tj. (albo
zgodnie z polską ustawą o rachunkowości tj. art. 30 ust. 2 pkt 1 ustawy z dnia 29 września 1994
r., albo zgodnie z Międzynarodowymi Standardami Rachunkowości). Różnice kursowe będą
kalkulowane w oparciu o kursy faktycznie zastosowane (kursy forwardowe) w zakresie nabycia
oraz sprzedaży waluty obcej. Oznacza to, iż zrealizowana różnica kursowa będzie powstawała w
przypadku rozchodu uprzednio nabytej waluty obcej – tzw. różnice kursowe związane z
wpływem i wypływem waluty obcej (uprzednio różnice kursowe od posiadanych środków
walutowych). Należy wskazać, iż przedmiotowa kalkulacja podatkowa jest znacząco różna niż
prezentacja rzeczywistych walutowych kontraktów forward dla celów bilansowych. Dla celów
bilansowych, ekonomiczny wynik na kontrakcie walutowym rzeczywistym (różnica pomiędzy
kursem forwardowym a kursem spot) jest prezentowana jako strata (koszt finansowy) albo zysk
(przychód finansowy) na kontrakcie forward. Przedmiotowa wielkość nie jest odzwierciedlana w
rachunku podatkowym (w przypadku stosowania art. 15a ustawy z dnia 15 lutego 1992 r.). Dla
213
celów podatkowych, podatnik ewidencjonuje nabycie waluty po kursie faktycznie zastosowanym
(kurs forwardowy) oraz rozchód waluty po kursie faktycznie zastosowanym tj. w przypadku
przewalutowania – kurs sprzedaży banku, w przypadku zapłaty zobowiązania – po kursie średni
NBP z dnia poprzedzającego zapłatę.
Należy wskazać, iż praktycznie do końca roku 2010 r. pojawiały się interpretacje prawa
podatkowego sprzeczne z zaprezentowaną powyżej kwalifikacją podatkową rzeczywistych
walutowych kontraktów forward. Interpretacja Dyrektora IS w Warszawie z dnia 3 kwietnia
2009 r. 453 wskazywała, że „(...) jeżeli transakcje kupna i sprzedaży kontraktów terminowych
oraz opcji na różnych walutach zawierane są w ramach prowadzonej działalności gospodarczej
przychód należny i obowiązek podatkowy powstaje w dacie realizacji kontraktu. Obowiązek
podatkowy z tytułu różnic kursowych zgodnie z art. 24c ust. 2 pkt 1 i art. 24c ust. 3 pkt 1
powstaje w dniu otrzymania przychodu i w myśl art. 24c ust. 2 pkt 3 oraz art. 24c ust. 3 pkt 3 w
dniu wypływu środków z rachunku. Wynika z tego, że obowiązek podatkowy w przypadku
uzyskania dochodu z tytułu zawarcia transakcji na kontrakcie pojawia się w momencie
zamknięcia pozycji i uzyskania ceny zamknięcia (rozliczeniowej). Jeżeli np. kontrakt zostanie
zawarty w kwietniu, a rozliczony w lipcu, podatek dochodowy należy rozliczyć w chwili
zamknięcia, czyli w lipcu, gdyż właśnie wtedy jednostka może obliczyć ostateczny dochód
uzyskany na danej transakcji.” Zgodnie z interpretacją 454 Dyrektora IS w Warszawie z dnia 15
stycznia 2013 r., „konsekwencje podatkowe (sposób i moment ujęcia w przychodach i kosztach)
zależą przede wszystkim od tego czy transakcja ma charakter rzeczywisty, czy też nierzeczywisty
- a mianowicie syntetycznie rzecz ujmując:
-
przy kontraktach rzeczywistych dochodzi do zamiany aktywów (złotych na walutę lub
odwrotnie), a rzeczywisty przepływ środków pieniężnych nie spowoduje powstania ani
przychodu, ani kosztu podatkowego. Wypływ waluty - któremu towarzyszy przeniesienie
prawa własności - spowoduje obowiązek wyliczenia podatkowych różnic kursowych
wynikających z kontraktu, które w rachunku podatkowym ustalane są jako przychód lub
koszt. Składnikiem wyniku podatkowego są ponadto inne elementy związane z
kontraktem, jak np. zapłacona premia opcyjna (o ile występuje) czy inne wydatki, które są
ujmowane odpowiednio po stronie kosztów lub przychodów podatkowych;
-
przy kontraktach nierzeczywistych, tj. gdy nie ma miejsca dostawa instrumentu
bazowego, różnice z wyceny instrumentu bazowego lub inaczej kwota rozliczenia
(wartość z kontraktu i wartość z dnia realizacji) może być ujęta w przychodach
453
454
Interpretacja indywidualna Dyrektora IS w Warszawie z dnia 3 kwietnia 2009 r., IPPB1/415-30/09-2/EC.
Interpretacja indywidualna Dyrektora IS w Warszawie z dnia 15 stycznia 2013 r., IPPB5/423-1007/12-3/IŚ.
214
podatkowych (zysk) lub w kosztach uzyskania przychodów (strata) na zasadach, o których
będzie mowa w dalszej części interpretacji.”
Kluczowym jest stwierdzenie organu podatkowego, iż podatnik stosuje tzw. podatkową metodę
ustalania różnic kursowych, określoną w art. 15a ustawy z dnia 15 lutego 1992 r. Otóż, co
wyraźnie należy zaznaczyć - różnice walutowe, które wynikają z różnicy kursu umówionego
(terminowego) i kursu bankowego z dnia transakcji (bieżącego), określane jako różnice „na
forwardzie”, w przypadku gdy kurs kupna (sprzedaży) waluty w dniu realizacji transakcji jest
inny niż obowiązujący w tym dniu kurs bankowy kupna (sprzedaży), nie stanowią podatkowych
różnic kursowych zaliczanych do przychodów lub kosztów podatkowych, bo nie są to faktycznie
zrealizowane różnice kursowe, określone w przepisach art. 15a ustawy z dnia 15 lutego 1992 r.
Różnice kursowe zdefiniowane w art. 15a ustawy z dnia 15 lutego 1992 r. w rachunku
podatkowym powstają w związku z rzeczywistym ruchem własnych środków walutowych,
dlatego, jeżeli w związku z dokonywanymi transakcjami, dochodzi do przepływu własnej waluty
obcej, to w podatku dochodowym mogą powstać różnice kursowe. Mogą zatem postać różnice
kursowe od własnych środków walutowych. W przypadku kontraktów terminowych
dotyczących walut obcych różnice kursowe w rozumieniu ustawy z dnia 15 lutego 1992 r. mogą
występować jedynie w związku z wydatkowaniem (wypływem) waluty uprzednio nabytej na
podstawie takiego kontraktu, np. zapłaty swoich zobowiązań. W związku ze sprzedażą walut
obcych (wypływ) powstaną różnice kursowe od własnych środków walutowych, wynikające z
różnicy wartości w dacie wpływu waluty obcej oraz jej wypływu, według faktycznie
zastosowanych kursów waluty, z uwzględnieniem przepisów art. 15a ust. 4 ustawy z dnia 15
lutego 1992 r.
Wycena kontraktów rzeczywistych walutowych forward dla celów bilansowych
Zgodnie z interpretacją 455 Dyrektora IS w Poznaniu, skoro zmiany wartości wynikające z
wyceny walutowych kontraktów terminowych typu forward stanowią różnice kursowe w świetle
przepisów o rachunkowości i fakt ten został potwierdzony oceną sprawozdania finansowego
dokonaną przez podmiot uprawniony do badania ksiąg, to stosownie do art. 9b ust. 2 ustawy o
podatku dochodowym od osób prawnych – stanowią one również różnice kursowe w ujęciu
podatkowym, a w konsekwencji przychody i koszty podatkowe Spółki. Organ skarbowy
wskazał, że różnice kursowe (obliczone zgodnie z prawem bilansowym) powstałe w wyniku
455
Interpretacja indywidualna Dyrektora IS w Poznaniu z dnia 23 grudnia 2009 r., ILPB3/423-865/09-4/MM.
215
zrealizowania kontraktu forward zarówno rzeczywistego, jak i nierzeczywistego, stanowią dla
Spółki koszt uzyskania przychodu lub przychód podatkowy niezależnie od rodzaju operacji,
którą zabezpieczał kontrakt forward (transakcje handlowe, zobowiązania podatkowe, wypłaty
wynagrodzeń itp.). Organ skarbowy potwierdził również, że jeżeli na dzień bilansowy podatnik
ujmuje w księgach rachunkowych wyniki wyceny derywatów walutowych, z których prawa
realizowane będą po dniu bilansowym i wyniki tej wyceny wyrażane są poprzez różnice
kursowe, to te różnice kursowe stanowić będą odpowiednio przychody (gdy w wyniku wyceny
ustalone zostaną dodatnie różnice kursowe) albo koszty uzyskania przychodów (gdy w wyniku
wyceny ustalone zostaną ujemne różnice kursowe). W sytuacji wyboru przez podatników
sposobu ustalania różnic kursowych wg art. 9b ust. 1 pkt 2 ustawy o podatku dochodowym od
osób prawnych, tj. wg metody przepisów o rachunkowości - rozwiązania wynikające z
rachunkowości określają skutek w podatku dochodowym związany z różnicami kursowymi.
Jeżeli dla celów bilansowych są wykazywane różnice kursowe, to są również rozliczane w
podatku dochodowym. Konsekwencją przyjęcia rachunkowej metody ustalania różnic
kursowych jest zatem uwzględnienie – stosownie do prowadzonej ewidencji księgowej –
ustalonych rachunkowo i wykazanych w księgach rachunkowych różnic kursowych w kosztach i
przychodach podatkowych.
1.2.
Przychody i koszty podatkowe związane z kontraktami forward
Za przychód związany z działalnością gospodarczą, zgodnie z art. 12 ust. 3 ustawy z dnia
15 lutego 1992 r., uważa się także należne przychody, choćby nie zostały jeszcze faktycznie
otrzymane. Ustawa jednakże nie zawiera definicji przychodu należnego. W zakresie
prowadzonej działalności gospodarczej, przy określeniu momentu uzyskania przychodu
należnego powinno się odwoływać pośrednio do przepisów kodeksu cywilnego. Zgodnie z art.
353 KC, zobowiązanie polega na tym, że wierzyciel może żądać od dłużnika świadczenia, a
dłużnik powinien to świadczenie spełnić. W konsekwencji, co do zasady, obowiązek dłużnika
wynikający ze stosunku zobowiązaniowego, określa równocześnie moment wykonania
świadczenia, oraz datę powstania przychodu należnego. Jednakże, ustalenie momentu powstania
przychodu należnego w świetle ustawy o podatku dochodowym od osób prawnych wymaga
każdorazowo zbadania konkretnego stosunku zobowiązaniowego. Pojęcie „przychodu
należnego" jako kwoty należnej, niezależnie od tego czy została faktycznie otrzymana dotyczy
nie tylko sytuacji, gdy dłużnik popadł w zwłokę, ale również gdy strony umowy odroczyły
termin płatności. Przychód należny powinno się odnosić do wymagalności świadczenia
216
pieniężnego w rozumieniu przepisów KC. Analiza kontraktów rzeczywistych z fizyczną dostawą
instrumentu bazowego, gdy konstrukcja umowy bazuje na konstrukcji prawnej umowy
sprzedaży z odroczoną dostawą oraz płatnością, prowadzi do wniosku, że kwota należna
wystawcy / sprzedawcy kontraktu (prowizja, premia opcyjna) za przychód należny już w
momencie podpisania umowy – jako przychód z tytułu dostawy / sprzedaży instrumentu
bazowego (towaru). Odrębnym aspektem pozostaje kwalifikacja prawna rozliczenia derywatu.
Wykonanie kontraktu może polegać na nabyciu „towaru” po umówionej cenie, podczas gdy cena
rynkowa na dzień rozliczenia derywatu jest znacząco wyższa. Przyjmując założenie, że
pochodny instrument finansowy został zawarty na zasadach rynkowych, w moim przekonaniu
nie ma podstaw, aby uznać różnicę pomiędzy ceną z kontraktu, a ceną rynkową z dnia
wykonania kontraktu, za przychód w naturze podlegający opodatkowaniu. Zgodnie z art. 12 ust.
1 pkt 2 ustawy z dnia 15 lutego 1992 r., przychodem podatkowym jest w szczególności wartość
otrzymanych nieodpłatnie lub częściowo odpłatnie rzeczy lub praw, a także wartość innych
nieodpłatnych lub częściowo odpłatnych świadczeń. Przyjęcie tezy, iż nabycie instrumentu
bazowego po cenie niższej niż rynkowa na dzień realizacji derywatu prowadziłaby do wniosku,
iż każdy kontrakt z odroczonym terminem realizacji, na z góry określonych warunkach,
powodowałby obowiązek rozpoznania przychodu z tytułu częściowo nieodpłatnego nabycia
towaru lub usługi (w przypadku, gdy wartość rynkowa na dzień rozliczenia jest wyższa niż
wartość ustalona w kontrakcie). W konsekwencji, stoję na stanowisku, iż przedmiotową tezę
należy odrzucić. Analizując kwestie konsekwencji podatkowych kontraktu forward zawartego w
celu zabezpieczenia się np. przed niekorzystną zmianą kursów walut, niezbędnym jest ustalenie
konkretnych strumieni finansowych nabywcy oraz wystawcy derywatu narażonych na ryzyko.
Podatnik może zabezpieczać się przed ryzykiem np. ryzykiem kursowym dotyczącym
przyszłego poziomu przychodów bądź kosztów. Mając na uwadze aspekty ekonomiczne, cel
zabezpieczający może dotyczyć: przychodów związanych z prowadzoną działalności
gospodarczą, lub kosztów, w tym kosztów funkcjonowania przedsiębiorstwa, kosztów nabycia
środków trwałych lub wartości niematerialnych i prawnych; kosztów wytworzenia środków
trwałych, kosztów nabycia papierów wartościowych, oraz kosztów realizacji inwestycji.
Kontrakt forward nierzeczywisty (non-delivery forward) – kontrakt rozliczany na
zasadach ogólnych
Mając na uwadze zaproponowany przeze mnie podział pochodnych instrumentów
finansowych dla celów podatkowych ze względu na cel zawarcia kontraktu, w pierwszej
217
kolejności przeanalizuję kontrakty forward rozliczane na zasadach ogólnych (np. zawarte w
celach spekulacyjnych).
Konsekwencje podatkowe należy podzielić na elementy dotyczące zawarcia kontraktu
forward oraz elementy dotyczące rozliczenia / realizacji tego kontraktu. Co do zasady, nabycie
kontraktu forward nie wiąże się z poniesieniem żadnych wydatków. W konsekwencji, na
moment zawarcia transakcji, zdarzenie jest neutralne podatkowo. Jednakże przyjmując skrajny
przypadek, strona wystawiająca / sprzedająca kontrakt żąda prowizji. Powstaje pytanie, czy
strona wystawiająca forward powinna rozpoznać przychód podatkowy. Mając na uwadze
uprzednią analizę 456 oraz fakt, iż owa prowizja nie stanowi wynagrodzenia za wydanie rzeczy,
zbycie prawa majątkowego lub wykonanie usługi albo częściowe wykonania usługi, to należy
przyjąć, iż jest to przychód z tytułu prowadzonej działalności gospodarczej, jednakże rozliczany
zgodnie z art. 12 ust. 3e – tj. przychód rozpoznawany na zasadzie kasowej. Druga strona
kontraktu, wskazanej prowizji nie może zaliczyć w koszty podatkowe na dzień poniesienia tj.
zgodnie z art. 16 ust. 1 pkt 8b. Przedmiotowy wydatek może zostać zaliczony w koszty
podatkowe nie wcześniej niż w momencie realizacji, rezygnacji lub zbycia forwardu.
Przechodząc do kwestii samego rozliczenia / realizacji kontraktu forward, podmiot może
ponieść stratę lub osiągnąć zysk na tym kontrakcie. W konsekwencji, podmiot może być
zobowiązanym do zapłaty określonej kwoty pieniężnej lub nabyć prawo do żądania wypłaty na
swoją rzecz określonej kwoty pieniężnej. Najwięcej kontrowersji budzi aspekt zaliczenia w
koszty uzyskania przychodów strat poniesionych na derywatach zawartych w celach
spekulacyjnych. Niestety interpretacje organów skarbowych, oraz stanowiska Sądów stają się
coraz mniej korzystne dla podatników. Zgodnie z wyrokiem 457 NSA z dnia 13 października 2009
r., wydatki związane z rozliczeniem kontraktów terminowych typu forward (o charakterze
nierzeczywistym), tak jak każde inne wydatki ponoszone przez podatników, należy poddać
ocenie pod kątem spełnienia warunków z art. 15 ustawy z dnia 15 lutego 1992 r. Sąd wskazał, że
przesłanką, od której spełnienia zależy możliwość zaliczenia wydatku do kosztów podatkowych
na gruncie art. 15 ust. 1 ustawy o podatku dochodowego od osób prawnych jest „poniesienie
wydatku w celu osiągnięcia przychodu lub zachowania albo zabezpieczenia źródła przychodów”.
Analiza celowości poniesienia kosztu powinna być dokonywana przez podatnika w
aspekcie charakteru oraz sposobu prowadzenia przez niego działalności gospodarczej.
Transakcje terminowe (zarówno forward jak i kontraktu futures) mogą być zawierane w dwóch
456
Szerzej patrz rozdział: Podstawowe zasady opodatkowania nierzeczywistych pochodnych instrumentów
finansowych w podatku dochodowym od osób prawnych.
457
Wyrok NSA z dnia 13 października 2009 r., II FSK 514/09.
218
podstawowych celach, tj. jako zabezpieczenie poziomu osiąganych przychodów lub kosztów
(transakcje zabezpieczające) lub w celu osiągnięcia zysku z samego kontraktu forward
(transakcje spekulacyjne). Należy podkreślić, iż niezależnie od „ostatecznego” celu danego
derywatu, jest on zawsze realizowany poprzez dążenie do osiągnięcia zysku na pochodnym
instrumencie finansowym, przy jednoczesnym podjęciu ryzyka poniesienia straty.
NSA wskazał, iż celem podatnika w momencie zawierania kontraktu forward może być:
-
w przypadku kontraktu zabezpieczającego – osiągnięcie przychodu z kontraktu forward,
który zrekompensowałby (częściowo lub w całości) zmniejszony (w odniesieniu do
oczekiwanego) poziom przychodów (np. ze sprzedaży w walucie obcej w wyniku
niekorzystnych zmian kursowych) lub zwiększony poziom kosztów związanych z
transakcją zabezpieczaną (np. zwiększone koszty kredytów walutowych w wyniku
niekorzystnych zmian kursowych). Z drugiej strony, ewentualna strata na kontrakcie
forward jest rekompensowana zwiększonym poziomem przychodów lub zmniejszonym
poziomem kosztów realizowanych w transakcji zabezpieczanej,
-
w przypadku kontraktu spekulacyjnego – osiągnięcie przychodu z forwardu przy
równoległej akceptacji ryzyka straty.
W konsekwencji, wydatki z tytułu rozliczenia kontraktu forward pozostają w związku
przyczynowo-skutkowym z (ewentualnymi) przychodami z ich rozliczenia (w wyniku
rozliczenia pojawia się zysk lub strata). Dodatkowo, w przypadku kontraktów o charakterze
zabezpieczającym wydatki te cechuje (bezpośredni lub pośredni) związek z przychodami z
podstawowej działalności gospodarczej (jako, że zabezpieczają one poziom przychodów z
działalności albo poziom kosztów, np. finansowych lub związanych z wydatkami
inwestycyjnymi). W konsekwencji, należy potwierdzić, iż wydatki z tytułu rozliczenia
instrumentów forward powinny, co do zasady, stanowić koszt uzyskania przychodu (niezależnie
od charakteru transakcji, tj. zabezpieczającej lub spekulacyjnej) 458. Wątpliwości dotyczą
przypadku, gdy zawarcie pochodnych instrumentów finansowych może zostać uznane za
„nieracjonalne”. W wyroku z dnia 13 października 2009 r. NSA zakwestionował racjonalność
działania spółki, jakoby działania podatnika były niecelowe. Jak wskazuje P. Wysocki, przy
ocenie racjonalności ponoszenia wydatków organy podatkowe, jak również Sądy powinny
wykazywać szczególną ostrożność, ponieważ to podatnik w momencie podejmowania decyzji
458
P. Wysocki, Czy straty z tytułu kontraktów terminowych możesz zaliczyć do kosztów? Orzecznictwo
Podatkowe, Marzec 2010 r.
219
ocenia racjonalność wydatku 459. Drugą przesłanką, którą powinny uwzględnić organy skarbowe
jest istnienie związku ponoszonych wydatków z ewentualnym przychodem (który w konkretnym
przypadku może nie wystąpić) z realizacji kontraktu forward.
W konsekwencji, stoję na stanowisku, iż w przypadku, gdy kontrakt został zawarty na
zasadach rynkowych, oraz istniały obiektywne przesłanki dające podstawę do oczekiwania
potencjalnego zysku z transakcji forward, podatnik jest uprawniony do zaliczenia straty na
kontrakcie w koszty podatkowe, niezależnie od fakty czy kontrakt był zawarty w celach
spekulacyjnych czy zabezpieczających. Zaliczenie wydatku w koszty następuje, co do zasady, na
zasadzie memoriałowej, z uwzględnieniem postanowień art. 15b ustawy z dnia 15 lutego 1992 r.
Podatnik może osiągnąć również zysk na realizacji kontraktu forward. Powstaje więc pytanie czy
zysk z tego tytułu powinien być opodatkowany na zasadzie memoriałowej czy kasowej. Należy
wskazać, iż w oparciu o aktualny stan prawny, zyski z pochodnych instrumentów finansowych
powinny być zaliczane jako przychody podatkowe na zasadzie kasowej zgodnie z art. 12 ust. 3e
ustawy z dnia 15 lutego 1992 r. Wynika to m.in. z faktu, iż rozliczenie pochodnego instrumentu
finansowego nie stanowi wynagrodzenia za wydanie rzeczy, zbycie prawa majątkowego lub
wykonanie usługi albo częściowe wykonania usługi.
Rozliczenie kontraktu forward rzeczywistego, opartego na innym instrumencie bazowym
niż waluta
Samo rozliczenie (realizacja transakcji rzeczywistej) poprzez dostawę instrumentu
bazowego innego niż waluta nie generuje dla celów podatkowych przychodów ani kosztów. Owe
rozliczenie – zakup instrumentu bazowego po umówionej cenie - jest neutralne podatkowo.
Oznacza to, iż zakup instrumentu bazowego po cenie niższej niż obowiązująca na dzień
rozliczenia nie generuje przychodu podatkowego, jak również zakup instrumentu bazowego po
cenie wyższej niż obowiązująca na rynku nie generuje kosztów podatkowych. Niezależnie od
tego faktu, podatnik ma obowiązek rozpoznać konsekwencje podatkowe związane z samym
zakupem instrumentu bazowego. Wydatek ten (w wysokości rzeczywiście zapłaconej ceny w
wyniku realizacji kontraktu forward) będzie stanowił koszt uzyskania przychodu na dzień zbycia
tego „towaru” – jako tzw. koszt bezpośredni zgodnie z art. 15 ust. 4, ust. 4b i ust. 4c ustawy z
dnia 15 lutego 1992 r. Z drugiej strony, podmiot dokonujący zbycia uprzednio nabytego
459
Domniemanie racjonalnego działania podatnika można obalić, ale jednakże w przypadku, gdy postępowanie
podatnika byłoby w sposób oczywisty sprzeczne z zasadami prowadzenia racjonalnej działalności gospodarczej.
220
instrumentu bazowego, powinien rozpoznać przychód podatkowy zgodnie z art. 12 ust. 3a - tj. na
zasadzie memoriału w momencie dostawy „towaru”.
Nabycie kontraktu forward z reguły nie powoduje poniesienia żadnego wydatku.
Jednakże w przypadku, gdyby taki wydatek nastąpił (np. prowizja), jego wartość powinna
podwyższać cenę zakupu instrumentu bazowego – jeżeli podatnik zajął pozycję długa na
kontrakcie (będzie to wydatek poniesiony pośrednio na zakup instrumentu bazowego). Podstawą
prawną będzie art. 16 ust. 1 pkt 8b w zw. z art. art. 15 ust. 4, ust. 4b i ust. 4c ustawy z dnia 15
lutego 1992 r. Jednakże w przypadku, gdy podatnik zajął pozycję krótką (sprzedał / wystawił
kontrakt), wartość ewentualnej prowizji podlegałaby opodatkowaniu na zasadzie kasowej tj.
zgodnie z art. 12 ust. 3 oraz ust. 3e ustawy z dnia 15 lutego 1992 r.
1.3.
Kontrakty forward zawarte w celach zabezpieczających
Pochodne instrumenty finansowe zabezpieczające koszty zakupu materiałów bądź
produktów
Przepisy podatkowe nie regulują wprost zasad ustalania wartości początkowej materiałów
i produktów. Podatnicy przyjmują odpowiednio zasady ustawy o rachunkowości w zakresie
ustalania kosztów bezpośrednich dotyczących zarówno materiałów, jak również produktów.
Prawo bilansowe definiuje cenę nabycia jako rzeczywistą cenę składnika majątku,
obejmującą kwotę należną sprzedającemu (bez naliczonego podatku VAT). W przypadku
importu, kwotę należną powiększa się o obciążenia publicznoprawne oraz koszty bezpośrednio
związane z zakupem oraz przystosowaniem składnika majątku do stanu zdolnego do używania,
łącznie z kosztami transportu, jak też załadunku i wyładunku, a pomniejszoną o zmniejszenia
ceny i odzyski. Jednakże, przez cenę zakupu rozumie się cenę zapłaconą netto, wykazaną na
fakturze, bez kosztów zakupu ponoszonych przez kupującego. Polskie prawo bilansowe
dopuszcza wycenę materiałów oraz produktów w wysokości cen nabycia lub też cen zakupu 460.
Należy wskazać, iż stosowanie zasad ewidencjonowania składników majątku obrotowego w
oparciu o ceny zakupu, powoduje konieczność traktowania kosztów zakupu poniesionych w
danym okresie jako tzw. kosztów bezpośrednich. Zgodnie z zasadą współmierności przychodów
i kosztów, koszty należy przyporządkować w całości do okresu, w którym wystąpiły
odpowiadające im przychody.
460
Jedynie w przypadku, gdy koszty, związane z zakupem nie są istotne.
221
W przypadku, gdy podatnik wycenia koszt zakupu materiałów oraz produktów w oparciu
o ceny zakupu, powstaje pytanie czy wydatki związane nabyciem oraz realizacją pochodnych
instrumentów finansowych stanowiących zabezpieczenie przedmiotowych wydatków, będą
powiększały cenę zakupu, a w konsekwencji stanowiły koszty podatkowe danego okresu.
Zgodnie z prawem bilansowym, należy odpowiedzieć twierdząco. Dodatkowo, w przypadku,
gdy podatnik stosuje ceny nabycia do wyceny materiałów oraz produktów, wszelkie wydatki
poniesione w związku z zabezpieczeniem się przed ryzykiem kursowym powinny zwiększać
wartość ceny nabycia. Należy wskazać, iż w przypadku nierzeczywistych pochodnych
instrumentów finansowych zabezpieczających koszty zakupu materiałów oraz produktów,
wszelkie koszty związane z zakupem oraz rozliczeniem derywatów będą zwiększały ich cenę
nabycia. W konsekwencji, wydatki te będą stanowiły koszty podatkowe w momencie powstania
przychodu, lub w momencie w którym przychód powinien był powstać. Z drugiej strony, w
przypadku osiągnięcia zysku na derywatach, podatnik będzie zobowiązany do rozpoznania
przychodów na zasadach ogólnych. Inaczej będą przedstawiały się konsekwencje podatkowe
związane z rzeczywistymi derywatami. W przypadku rzeczywistych walutowych pochodnych
instrumentów finansowych, powstające różnice kursowe nie będę korygowały ani ceny nabycia,
ani ceny zakupu. Różnice kursowe powstałe w związku z nabyciem materiałów oraz produktów
stanowią odpowiednio przychód lub koszt uzyskania przychodu. W konsekwencji, jeżeli
zawarcie derywatu nie wiąże się z poniesieniem dodatkowych wydatków, powstające różnice
kursowe na walucie będą zaliczone w rachunek podatkowy w danym okresie.
Powstaje wątpliwość, czy w przypadku rzeczywistych pochodnych instrumentów
finansowych opartych na instrumencie bazowym, którym jest produkt w działalności operacyjnej
podatnika, wydatki związane z rozliczeniem derywatów będą stanowiły cenę nabycia.
Odpowiedź na to pytanie jest twierdząca, ponieważ rozliczenie derywatu stanowi bezpośrednio
nabycie „towaru / produktu”.
Rzeczywisty kontrakt forward walutowy stanowiący zabezpieczenia kosztów nabycia
środków trwałych oraz wartości niematerialnych i prawnych
Jeżeli nabycie pochodnego instrumentu finansowego służy zabezpieczeniu transakcji
nabycia środków trwałych oraz wartości niematerialnych i prawnych, o których mowa w art. 16
ust. 1 pkt 1 ustawy z dnia 15 lutego 1992 r., to stosownie do art. 16g ust. 3, wszelkie wydatki
poniesione w celu nabycia tego instrumentu oraz jego realizacji powiększają wartość środka
222
trwałego lub wartości niematerialnej i prawnej 461. W konsekwencji, przedmiotowe wydatki nie
mogą zostać zaliczone bezpośrednio do kosztów uzyskania przychodów.
Zgodnie z art. 16g ust. 3 ustawy z dnia 15 lutego 1992 r., za cenę nabycia uważa się
kwotę należną zbywcy, powiększoną o koszty związane z zakupem naliczone do dnia
przekazania środka trwałego lub wartości niematerialnej i prawnej do używania, a w
szczególności o koszty transportu, załadunku i wyładunku, ubezpieczenia w drodze, montażu,
instalacji i uruchomienia programów oraz systemów komputerowych, opłat notarialnych,
skarbowych i innych, odsetek, prowizji, oraz pomniejszoną (co do zasady) o podatek od
towarów i usług. W przypadku importu cena nabycia obejmuje cło i podatek akcyzowy od
importu składników majątku. Dodatkowo, cenę nabycia koryguje się o różnice kursowe,
naliczone do dnia przekazania do używania środka trwałego lub wartości niematerialnej i
prawnej. Dyrektor IS w Katowicach potwierdza, iż gdy: „rozliczenie transakcji hedgingowej
następuje poprzez rzeczywisty zakup waluty po ustalonym z bankiem kursie. W takiej sytuacji
zakupiona waluta wpływa na konto walutowe Spółki. Z tego konta Spółka będzie płacić lub kilka
dni wcześniej już zapłaciła kolejną transzę ceny za maszynę. Przelewy z danego konta są
realizowane w walcie obcej. W przypadku, opisanym we wniosku instrumentem bazowym jest
waluta, zatem rzeczywiste przepływy środków finansowych związane z transakcją winny zostać
rozliczone poprzez różnice kursowe. Na gruncie ustawy o podatku dochodowym od osób
prawnych zdarzenia, z którymi ustawodawca wiąże skutki w postaci wystąpienia podatkowych
różnic kursowych wskazane zostały w art. 15a ust. 2 (dodatnie różnice) i ust. 3 (ujemne różnice)
ustawy o pdop.” W konsekwencji organ skarbowy potwierdził, że rozliczenie transakcji
hedgingowych w sposób rzeczywisty, związanych z inwestycją polegającą na zakupie środka
trwałego, powinno nastąpić poprzez różnice kursowe. Jednakże, co wydaje się bardzo
zaskakujące, organ skarbowy stwierdził, iż „różnice kursowe, o których mowa w art. 15 ust. 2
pkt 3 i ust. 3 pkt 3 ustawy o pdop (w przeciwieństwie do tzw. różnic kursowych transakcyjnych),
nie będą przy tym „korygowały” wartości początkowej zakupionego środka trwałego.”
Należy wskazać, iż zestawiając art. 16g ust. 3 oraz ust. 5 ustawy z dnia 15 lutego 1992 r.,
cenę nabycia środków trwałych lub wartości niematerialnych i prawnych powiększa się o
wszelkie koszty związane z tym nabyciem, jak również realizacją pochodnych instrumentów
finansowych zabezpieczających cenę nabycia środków trwałych lub wartości niematerialnych i
prawnych. W konsekwencji, strata na derywacie zabezpieczającym nabycie środka trwałego
461
Interpretacja indywidualna Dyrektora IS w Katowicach z dnia 22 października 2010 r., IBPBI/2/4231171/10/SD.
223
nigdy nie będzie bezpośrednio kosztem podatkowy. Wartość ta będzie zwiększała cenę nabycia
środka trwałego, a kosztem podatkowym będzie odpis amortyzacyjny.
Z drugiej strony, w przypadku, gdy podatnik osiągnie zysk na takim instrumencie
pochodnym, przychód ten nie będzie w żadem sposób wpływał na cenę nabycia środków
trwałych lub wartości niematerialnych i prawnych. Przychód ten będzie zaliczany do
przychodów podatkowych na zasadach ogólnych. Dodatkowo, należy wskazać, iż w przypadku
derywatów walutowych rzeczywistych zabezpieczających cenę nabycia środków trwałych lub
wartości niematerialnych i prawnych, powstające różnice kursowe będą korygowały cenę
nabycia. Oznacza to, iż ujemna różnica kursowa będzie zwiększała cenę nabycia podczas, gdy
ujemna różnica kursowa będzie zwiększała cenę nabycia.
W przypadku zapłaty za środek trwały lub wartość niematerialną i prawną walutą obcą,
podatnik jest zobowiązany do określenia różnicy kursowej na zobowiązaniu. Dodatkowo, w
przypadku, gdy podatnik wykorzystał posiadaną walutę obcą, na zakup środka trwałego, jest
zobowiązany ustalić różnice kursowe od tzw. własnych środków pieniężnych (jako różnice
kursowe związane z wpływem i wypływem waluty obcej). Zgodnie z art. 16g ust. 5, należy
skorygować cenę nabycia o różnice kursowe naliczone do dnia przekazania środka trwałego do
używania. Niestety przepis ten nie wskazuje, czy należy skorygować cenę nabycia o różnice
kursowe od zobowiązań, czy również od posiadanych środków dewizowych. Stoję na
stanowisku, iż z uwagi na brak sprecyzowania w przepisie art. 16g ust. 5 ustawy z dnia 15 lutego
1992 r. jakich różnic kursowych korekta miałaby dotyczyć, korekta powinna objąć wszystkie
różnice kursowe związane z nabycie środków trwałych oraz wartości niematerialnych i
prawnych.
Kontrakty forward zawarte w celu zabezpieczenia kosztów związanych z wytworzeniem
środków trwałych
Zgodnie z art. 16g ust. 4 ustawy z dnia 15 lutego 1992 r., za koszt wytworzenia uważa się
wartość, w cenie nabycia, zużytych do wytworzenia środków trwałych: rzeczowych składników
majątku i wykorzystanych usług obcych, kosztów wynagrodzeń za prace wraz z pochodnymi, i
inne koszty dające się zaliczyć do wartości wytworzonych środków trwałych.
Do kosztu wytworzenia nie zalicza się: kosztów ogólnych zarządu, kosztów sprzedaży
oraz pozostałych kosztów operacyjnych i kosztów operacji finansowych, w szczególności
odsetek od pożyczek (kredytów) i prowizji, z wyłączeniem odsetek i prowizji naliczonych do
dnia przekazania środka trwałego do używania. Dodatkowo, koszt wytworzenia, analogicznie jak
224
cenę nabycia, koryguje się o różnice kursowe, naliczone do dnia przekazania do używania
środka trwałego. Dokonując zestawienia art. 16g ust. 4 w związku z ust. 5 ustawy z dnia 15
lutego 1992 r., należy wskazać, iż co od zasady koszty finansowe (z wyjątkiem odsetek i
prowizji od pożyczek i kredytów) nie zwiększają kosztu wytworzenia środka trwałego. Oznacza
to, iż przedmiotowe koszty związane z nabyciem oraz realizacja pochodnych instrumentów
finansowych powinny być zaliczone w rachunek podatkowy na zasadach ogólnych. Zgodnie z
jednym ze stanowisk w doktrynie 462, norma dotycząca kosztów finansowych inwestycji (art. 16g
ust. 4) ma charakter szczególny w stosunku do normy dotyczącej ustalenia ceny nabycia (art.
16g ust. 3). A. Paczuski wskazuje, że „możliwość uznania wydatków stanowiących ceną nabycia
za koszt inwestycji uzależniona jest od faktu, czy norma szczególna tego nie wyklucza”.
Zgadzając się z podejściem tego autora do sposobu opodatkowania pochodnych instrumentów
finansowych zawartych w celach zabezpieczenia kosztów nabycia bądź wytworzenia środków
trwałych, nie może zaakceptować tezy o szczególnych charakterze normy dotyczącej ustalenia
koszty wytworzenia w odniesieniu do normy ustalającej cenę nabycia. W moim przekonaniu oba
przepisy mają charakter równorzędny. Nie zmienia to jednak faktu, iż wszelkie koszty związane
z pochodnymi instrumentami finansowych zawartymi w celu zabezpieczenia kosztów
wytworzenia środków trwałych, nie będą akumulowane w koszcie wytworzenia, lecz będą
zaliczone do kosztów podatkowych na zasadach ogólnych. Oczywiście, przychody podatkowe
związane z tymi derywatami będą stanowiły przychody podatkowe na zasadach ogólnych.
Odrębną kwestią pozostają różnice kursowe powstające w przypadku rzeczywistych derywatów
walutowych. Wskazane różnice kursowe będą korygowały koszt wytworzenia środka trwałego
(zarówno in plus, jak również in minus).
Powstaje jednak fundamentalna wątpliwość, dlaczego ustawodawca zdecydował na
znacząco różne podejście w zakresie szeroko rozumianych kosztów finansowych dotyczących
zakupu lub wytworzenia środków trwałych. Trudno uzasadnić, dlaczego sytuacja podatnika
prowadzącego inwestycje (budującego środek trwały) jest korzystniejsza z podatkowego punktu
widzenia od sytuacji podatnika, który nabył taki środek trwały 463 - tj. koszty finansowe
dotyczące derywatów w przypadku zabezpieczenia kosztów wytworzenia środka trwałego
można zaliczyć bezpośrednio w koszty podatkowe. Dodatkowo, przedmiotowa sytuacja narzuca
obowiązek odrębnej ewidencji podatkowej oraz bilansowej wytworzonych środków trwałych.
Do chwili obecnej, przedmiotowe pytania pozostają bez odpowiedzi.
462
A. Paczuski, Opodatkowanie dochodów kapitałowych osób prawnych, C.H. Beck 2001, s. 136.
Przyjmując, że podatnicy ci uzyskują dochody z prowadzonej przez siebie działalności i od tych dochodów płacą
podatek.
463
225
Nierzeczywiste kontrakty forward zawarte w celu zabezpieczenia kosztów związanych z
nabyciem papierów wartościowych
Powstaje wątpliwość jak należy rozliczyć kontrakt terminowy (nierzeczywisty), który
zabezpiecza maksymalny poziom kosztów związanych z planowanym zakupem papierów
wartościowych. Przepisy ustawy z dnia 15 lutego 1992 r. przewidują szczególną regulację w
zakresie papierów wartościowych tj. nie uznaje się za koszty uzyskania przychodów wydatków
na nabycie udziałów albo akcji w spółce oraz innych papierów wartościowych, a także
wydatków na nabycie tytułów uczestnictwa lub jednostek uczestnictwa w funduszach
kapitałowych; wydatki takie są jednak kosztem uzyskania przychodu z odpłatnego zbycia tych
instrumentów.
W pierwszym przypadku należy zastanowić się nad ewentualnymi przychodami z
pochodnych instrumentów finansowych zabezpieczających nabycie papierów wartościowych.
Należy wskazać, iż szczególna regulacja art. 16 ust. 1 pkt 8 ustawy z dnia 15 lutego 1992 r., nie
będzie miała zastosowania, z uwagi na fakt, iż dotyczy ona „wydatków” a nie przychodów. W
konsekwencji, przychody z takich derywatów powinny być rozliczane na zasadach ogólnych tj.
na zasadzie kasowej zgodnie z art. 12 ust. 3e. Jednakże, kwalifikacja podatkowa kwot
zapłaconych przez podatnika, z tytułu rozliczenia kontraktów zabezpieczających nabycie
papierów wartościowych wprowadza jednak pewne wątpliwości. Kluczowym zagadnieniem jest
rozstrzygnięcie, czy wydatki poniesione w związku z rozliczeniem kontraktu, można uznać za
wydatki na nabycie papieru wartościowego. Stoję na stanowisku, iż strata na pochodnym
instrumencie finansowym (nierzeczywistym), jak również wydatki związane z nabyciem
derywatów nierzeczywistych, nie mogą być uznane za wydatki na nabycie papierów
wartościowych. Należy wskazać, iż regulacja art. 16 ust. 1 pkt 8 nie zawiera analogicznych
zapisów do art. 16g ust. 3, ust. 4 oraz ust. 5. Wskazane przepisy nakazują uwzględniać np.
zapłacone odsetki od kredytów zaciągniętych w celu finansowania inwestycji w wartości
początkowej nabytych lub wytworzonych środków trwałych. Odpowiednio art. 16g ust. 5,
nakazuje korygować cenę nabycia lub koszt wytworzenia o różnice kursowe naliczone do dnia
oddania do używania środka trwałego (różnice kursowe dotyczące wydatków na środek trwały).
W konsekwencji, uważam, że kosztów finansowych (np. odsetek lub wydatków na
nabycie lub realizację nierzeczywistych pochodnych instrumentów finansowych) w zakresie
finansowania zakupu papierów wartościowych nie można uznać za koszty związane z zakupem
papierów wartościowych w świetle art. 16 ust. 1 pkt 8 ustawy z dnia 15 lutego 1992 r. Należy
226
wskazać, iż owe koszty finansowania stanowią koszty pośrednie nabycia papierów
wartościowych. Odrębnie przedstawia się sytuacji związana z rzeczywistymi pochodnymi
instrumentami finansowymi rozliczanymi poprzez fizyczną dostawę instrumentu bazowego – tj.
papieru wartościowego. W tym przypadku wydatki związane z nabyciem derywatu, jak również
wydatki związane z rozliczeniem, będę stanowiły wydatki niezbędne w celu nabycia tych
konkretnych papierów wartościowych 464. Należy więc wskazać, iż w przypadku instrumentów
nierzeczywistych, wydatki z nimi związane nieuznane jako wydatki na nabycie papierów
wartościowych, powinny być zaliczone w koszty podatkowe dopiero w okresie zbycia nabytych
papierów wartościowych – tj. owe wydatki powinny być uznane za tzw. koszty bezpośrednie, a
nie za koszty pośrednie i zaliczone w rachunek podatkowy na dzień poniesienia. Podstawą
prawną do rozliczenia tych wydatków będzie art. 16 ust. 1 pkt 8b w zw. z art. 15 ust. 4, ust. 4b
oraz ust. 4c ustawy z dnia 15 lutego 1992 r.
1.4.
Opodatkowanie procentowych kontraktów terminowych (Forward Rate Agreement
- FRA)
Forward Rate Agreement 465 (FRA) stanowi pochodny instrument finansowych, w którym
instrumentem bazowym jest stopa procentowa. W warunkach FRA strony ustalają wysokość
przyszłej stopy procentowej, która będzie obowiązywała w ustalonym czasie w przyszłości.
Realizacja praw z FRA sprowadza się do rozliczenia finansowego (rozliczenie nierzeczywiste) tj.
przekazania przez jedną ze stron kwoty w wysokości różnicy pomiędzy określoną w kontrakcie
stopą procentową, a stopą procentową referencyjną z dnia rozliczenia (stopą procentową
obowiązującą w dniu rozliczenia), wyliczoną od ustalonej kwoty nominalnej 466. W konsekwencji,
wartość rozliczenia pieniężnego zależy od trzech czynników, tj. wysokości stopy procentowej
referencyjnej, wartości kwoty nominalnej oraz okresu, na który został zawarty kontrakt.
Kontrakty FRA w praktyce gospodarczej są najczęściej zawierane w celach
zabezpieczających wartość przyszłych kosztów finansowych związanych z finansowaniem
dłużnym tj. w przypadku zaciągnięcia pożyczek lub kredytów – wartość przyszłego
wynagrodzenia za korzystanie z kapitału (wysokość płaconych odsetek) jest uzależniona od
wysokości stóp procentowych. Kontrakt FRA daje możliwość zabezpieczenia się przed
zwiększeniem wartość przyszłych kosztów finansowych (w przypadku wzrostu wysokości stóp
464
Szerzej patrz rozdział: Derywaty zawarte w celu zabezpieczenia nabycia lub bezpośredniego nabycia papierów
wartościowych.
465
A. Grabawska, Kontrakty FRA, Rynek terminowy, nr 5/1999 r.
466
Ang. notional principal.
227
procentowych, wartość spłacanych rat pożyczki lub kredytu ulegnie zwiększeniu, jednakże ów
wzrost wydatków może zostać zrekompensowany zyskiem na kontrakcie FRA).
Mając na uwadze konstrukcję kontraktu FRA, jest to pochodny instrument finansowy,
rozliczany w sposób nierzeczywisty (non-delivery forward), wystawiony na stopę procentową.
Charakter prawnych rozliczeń wynikających z kontraktu (należności oraz zobowiązania) jest
zbieżny do rozliczeń innych kontraktów nierzeczywistych.
Analizując konsekwencje podatkowe FRA, należy przeanalizować cel zawarcia takich
kontraktów. W przypadku kontraktów zawartych w celu spekulacyjnym, kwoty otrzymane z
tytułu rozliczenia FRA stanowią przychód podatkowy na zasadzie kasowej zgodnie z art. 12 ust.
3e ustawy z dnia 15 lutego 1992 r. Z drugiej strony wydatki związane z zawarciem oraz
realizacją FRA będą mogły być uznane za koszty podatkowe nie wcześniej niż w momencie
realizacji kontraktu – zgodnie z art. 16 ust. 1 pkt 8b w zw. z art. 15 ust. 4, ust. 4b, oraz ust. 4c
ustawy z dnia 15 lutego 1992 r. Z drugiej strony rozpatrując konsekwencje podatkowe FRA
zawartych w celach zabezpieczających (zabezpieczenie przed niekorzystnymi zmianami
wysokości stóp procentowych) należy rozpatrzyć dwie sytuacje, tj. gdy jednostka zabezpiecza
się przed spadkiem stóp procentowych (jednostka posiada np. lokaty bankowe) oraz
jednostka zabezpiecza się przed wzrostem stóp procentowych (np. jednostka posiada
pożyczki lub kredyty, których oprocentowanie jest uzależnione do wysokości stóp
procentowych). W konsekwencji, w przypadku zawarcia kontraktów FRA w celach
zabezpieczających, wynik na tych kontraktach może być zyskiem lub stratą. Powstaje więc pytanie,
czy w przypadku poniesienia straty na FRA, który to kontrakt zabezpieczał np. przyszłe raty
kredytu, ową stratę należy przypisać do momentów spłaty tych zobowiązań tj. (ekonomicznego
„zysku” będącego zmniejszoną ratą pożyczki lub kredytu). W uproszczeniu wątpliwość dotyczy
faktu, czy straty na kontrakcie FRA zabezpieczającym należy odnieść do momentów wystąpienie
ewentualnego zysku- tj. czy ten wydatek z rozliczenia FRA należy uznać za tzw. koszt bezpośredni
czy pośredni. Stoję na stanowisku, iż wydatek ten należy uznać za koszt bezpośredni. Natomiast w
przypadku osiągnięcia zysku na kontrakcie FRA, dla celów podatkowych należy rozpoznać
przychód w momencie otrzymania środków. Należy pokreślić, iż zasada „współmierności
przychodów i kosztów” dotyczy tylko i wyłącznie strony kosztowej w podatku dochodowym od
osób
prawnych.
W prawie
podatkowym
nie
istnieje
instytucja
prawa
bilansowego
„międzyokresowe rozliczenia przychód czynne lub bierne”. Dla celów podatkowych, przychód
powstaje tylko w jednym momencie oraz, co do zasady, nie można go odroczyć w czasie, nawet
gdy dotyczy przyszłych okresów. W konsekwencji, przychód podatkowy z kontraktu FRA powstaje
na zasadzie kasowej w momencie otrzymania.
228
Dodatkową kwestią jest określenie charaktery prawnego płatności wynikających z kontraktu
FRA – tj. czy stanowią one wypłatę odsetek. Należy wskazać, iż FRA jest pochodnym instrumentem
finansowym wystawionym na stopę procentową. Jednakże wysokość wynagrodzenia z tytułu
rozliczenia FRA nie stanowi odsetek. Aktualnie obowiązujące przepisy cywilnoprawne oraz
podatkowe nie definiują czym są odsetki. W finansach przyjmuje się, iż odsetki stanowią
wynagrodzenie za udostępnienie kapitału. W przypadku kontraktu FRA, w żadnym aspekcie nie
następuje udostępnienie kapitału. Kwota wynagrodzenia nie może być uznana za wartość odsetek od
kwoty nominalnej. W konsekwencji, przepisy szczególne obowiązujące w ustawie z dnia 15 lutego
1992 r. w zakresie odsetek (tj. zasada kasowego rozpoznawania przychodów i kosztów podatkowych
z tytułu odsetek, oraz zasady dot. tzw. niedostatecznej kapitalizacji – art. 16 ust. 1 pkt 60 i pkt 61) nie
będą miały zastosowania. Mając powyższe na uwadze, koszty związane rozliczeniem kontraktów
FRA będą uzależnione od celu zawarcia umowy. Jednakże, co do zasady, będą stanowiły koszt
podatkowy w momencie rozliczenia kontraktu.
2.
Opodatkowanie kontraktów Futures
Drugim kontraktem terminowym, obok instrumentu forward, jest kontrakt futures.
Kontrakt futures jest umową kupna-sprzedaży określonych aktywów – instrumentu bazowego po
ustalonej z góry cenie w określonym terminie. Kluczową różnicą pomiędzy kontraktami forward
oraz futures jest rynek na którym transakcje są zawierane. Kontrakty futures są zawierane na
rynku regulowanym, a więc w konsekwencji są emitowane w serii, na analogiczny instrument
bazowy, mają ten sam okres zapadalności, są w ten sam sposób rozliczane – tj. w Polsce są to
kontrakty nierzeczywiste rozliczane pieniężnie 467. Jest to kontrakt symetryczny tj. o
symetrycznym podziale ryzyk pomiędzy stronami kontraktu.
Podstawowym celem kontraktów futures jest cel spekulacyjny. Istnieją również
przypadki w których jednostki zawierają kontrakty fututres w celu zabezpieczenia określonych
aktywów w bilansie, jednakże dla celów podatkowych przedmiotowe transakcje zabezpieczające
będą rozliczne na zasadach ogólnych (analogicznie do kontraktów spekulacyjnych). W
kontraktach forward rozliczenie (realizacja praw) następuje w momencie jego zamknięcia
podczas, gdy przy transakcjach futures jego wartość kontraktu jest kwotowana każdego dnia.
Rozliczenie kontraktów futures stanowi codzienne rozliczenie do wartości rynkowej (ang. mark
to market). Przedmiotowe rozliczenie gwarantuje pewność obrotu oraz szybkość rozliczeń
467
W Stanach Zjednoczonych występują kontraktu futures rozliczane poprzez fizyczną dostawę instrumentu
bazowego.
229
finansowych. Pomimo, iż zawarcie kontraktów terminowych z reguły nie jest związane z
poniesieniem opłat wstępnych, to w przypadku transakcji na rynku giełdowym niezbędne jest
wpłacenie odpowiedniego depozytu zabezpieczającego. W przypadku poniesienia straty na
kontrakcie, izba rozliczeniowa dokona potrącenia wartości straty z depozytu zabezpieczającego.
W przypadku, gdy kontrakt futures przynosi straty, a jednostka nie uzupełni minimalnego
depozytu zabezpieczającego, izba rozliczeniowa dokona automatycznego zamknięcia otwartych
pozycji na kontraktach futures. W konsekwencji należy wskazać, iż zmiana wartości depozytu
zabezpieczającego stanowi odzwierciedlenie dziennych zmian w wycenie zawartych kontraktów
futures. Powstaje wątpliwość czy zmiana wartości depozytu stanowi pod względem prawnym
realizację kontraktu oraz czy zmiana wartości depozytu zabezpieczającego powinna znajdować
swoje odzwierciedlenie przy rozliczeniach podatkowych.
Zgodnie z interpretacją indywidualną 468 Dyrektora IS w Poznaniu, w wyniku dziennych
rozliczeń kontraktu futures opartego na indeksie WIG 20 będącego instrumentem
nierzeczywistym nie następuje fizyczna dostawa instrumentu bazowego. W przypadku kontraktu
futures nie dochodzi do zbycia prawa majątkowego lub wydania rzeczy, ani nie ma miejsca
wykonanie usługi, zysk z tytułu dodatniej kwoty rozliczenia kontraktu futures powinien stanowić
przychód podlegający opodatkowaniu zgodnie z art. 12 ust. 3e ustawy o podatku dochodowym
od osób prawnych w dniu faktycznego otrzymania. Przychód ten powinien zostać rozpoznany w
wyniku podatkowym w dniu otrzymania kwoty rozliczenia na rachunek bankowy. Organ
skarbowy definitywnie wskazał, iż każdego dnia ma zatem miejsce pieniężne rozliczenie
kontraktu futures będącego instrumentem nierzeczywistym, zaś dodatnia kwota rozliczenia
stanowi przychód podlegający opodatkowaniu w dniu jej otrzymania. Potwierdzeniem
powyższego jest stanowisko zaprezentowane przez NSA w wyrokach 469 z dnia 1 lutego 2011 r.,
w których Sąd uznał, iż „w wyniku realizacji instrumentów pochodnych nierzeczywistych nie
występuje fizyczna dostawa instrumentu bazowego, nie dochodzi do zbycia prawa majątkowego
lub wydania rzeczy, nie występuje również wykonanie usługi. Zatem, zgodnie z tymi regulacjami,
jak trafnie to ocenił Sąd pierwszej instancji, data powstania przychodu rozumianego jako
zrealizowany dodatni wynik na transakcjach z kontraktów nierzeczywistych instrumentów
pochodnych może zostać określona wyłącznie na podstawie art. 12 ust. 3e u.p.d.o.p. w
konsekwencji, w myśl tego przepisu obowiązek wykazania przychodu podatkowego powstanie
dopiero w momencie otrzymania zapłaty (delivery date)”.
468
469
Interpretacja indywidualna Dyrektora IS w Poznaniu z dnia 18 czerwca 2012 r. ILPB3/4236-199/11/12-S/MM.
Wyrok NSA z dnia 1 lutego 2011 r., II FSK 1724/09, wyrok NSA z dnia 1 lutego 2011 r. II FSK 1725/09.
230
Organy skarbowe twierdzą, iż kwota rozliczenia kontraktu futures opartego na indeksie
WIG 20 wyznaczana jest codziennie podczas sesji giełdowej oraz jest uzależniona od zmiany
wartości instrumentu bazowego. Rozliczenie kontraktu jest dokonywane codziennie, zaś kwota
rozliczenia odpowiada zmianom wartości instrumentu bazowego w tym dniu w stosunku do
wartości instrumentu bazowego w dniu poprzednim. Kwota rozliczenia może być ujemna albo
dodatnia, w zależności od zmiany wartości instrumentu bazowego. Dodatnia kwota rozliczenia
stanowi zysk, zaś kwota ujemna - stratę na kontrakcie futures. Po każdym dziennym rozliczeniu
kwota rozliczenia jest pobierana z rachunku bankowego Wnioskodawcy albo przelewana na ten
rachunek. Dyrektor IS w Poznaniu wskazuje, że w przypadku uzyskania przychodów z realizacji
pochodnych instrumentów finansowych – futures nie występuje element wydania towaru (są to
transakcje o charakterze nierzeczywistym), ani też zbycie prawa majątkowego (podmiot realizuje
uprawnienia wynikające z przysługującego mu prawa majątkowego). Nie występuje również
element wykonania usługi w momencie realizacji (wykonania) przez podmiot praw z
instrumentu pochodnego. W związku z powyższym należy przyjąć, że przychód z realizacji praw
pochodnych instrumentów finansowych (dodatni wynik z rozliczenia) – powstaje w dacie
otrzymania przez Spółkę płatności z tego tytułu, stosownie do art. 12 ust. 3e ustawy o podatku
dochodowym od osób prawnych.
W konsekwencji organy skarbowe stoją na stanowisku, iż przychód podlegający
opodatkowaniu z tytułu dziennego rozliczenia kontraktu futures opartego na indeksie WIG 20 w
przypadku, gdy kwota rozliczenia w danym dniu jest dodatnia należy rozpoznać w dniu jej
otrzymania. Potwierdza to również wyrok 470 WSA w Poznaniu z dnia 24 stycznia 2012 r.
Organy skarbowe wskazują również, iż „dnia poniesienia kosztu” nie należy utożsamiać przy
tym, z dniem faktycznego księgowania kosztów tj. z dniem technicznego zapisu operacji
gospodarczej w księgach rachunkowych. Z literalnego brzmienia przepisu art. 15 ust. 4e ustawy
o podatku dochodowym od osób prawnych wynika jednoznacznie, że ustawodawca uzależnia
moment, w którym wydatek staje się kosztem uzyskania przychodów od momentu ujęcia go w
księgach zgodnie z zasadami ustawy o rachunkowości. Dyrektor IS w Warszawie wskazuje 471,
że „nie chodzi w tym przypadku o jakiekolwiek ujęcie wydatku w księgach (np. na koncie
rozliczeń międzyokresowych kosztów), tylko jego „ujęcie jako kosztu” tzn. uznanie przez
podatnika za koszt bilansowy przy zachowaniu zasad rachunkowości: współmierności
przychodów i kosztów, istotności, ostrożności.”
470
471
Wyrok WSA w Poznaniu z dnia 24 stycznia 2012 r. I SA/Po 819/11.
Interpretacja indywidualna Dyrektora IS w Warszawie z dnia 18 czerwca 2012 r., IPPB3/423-149/12-4/AG.
231
Ustawa o podatku dochodowym od osób prawnych nie określa terminów do
dokonywania odpowiednich czynności związanych z prowadzeniem ksiąg rachunkowych. W art.
9 ustawy z dnia 15 lutego 1992 r. została zawarta norma, iż podatnicy są obowiązani do
prowadzenia ewidencji rachunkowej zgodnie z odrębnymi przepisami. W konsekwencji, jeśli
przepisy prawa bilansowego zezwalaną zaewidencjonować dany wydatek w ciężar kosztów w
danym dniu to dniem poniesienia kosztu uzyskania przychodów (zgodnie z art. 15 ust. 4e w zw.
z art. 15 ust. 4d ustawy z dnia 15 lutego 1992 r.) jest dzień, na który wydatek zostanie ujęty w
księgach podatnika (jako koszt wpływający na wynik finansowy) na podstawie faktury lub
rachunku (z wyjątkiem rezerw i biernych rozliczeń międzyokresowych kosztów). Odnosząc
powyższą analizę do rozliczenia kontraktów futures, Dyrektor IS w Warszawie wskazuje, że
„ujemna kwota rozliczenia instrumentu pochodnego (kontraktu typu „futures”) stanowi koszt
uzyskania przychodów stosownie do treści art. 15 ust. 1 ustawy o podatku dochodowym od osób
prawnych, w dacie ujęcia kwoty tego rozliczenia, jako kosztu, w księgach rachunkowych Spółki
(art. 15 ust. 4d i 4e ww. ustawy), tj. w dacie jego realizacji praw wynikających z przedmiotowej
transakcji (…).” Organy skarbowe przyjmują, iż zmiana wartości depozytu zabezpieczającego z
uwagi na zmianę wyceny kontraktów futures stanowi rozliczenie tych kontraktów dla celów
podatkowych. Dyrektor IS w Poznaniu twierdzi 472, że „Kwota rozliczenia [od autora:
kontraktów futures] może być ujemna albo dodatnia, w zależności od zmiany wartości
instrumentu bazowego. Dodatnia kwota rozliczenia stanowi zysk, zaś kwota ujemna - stratę na
kontrakcie futures. Po każdym dziennym rozliczeniu kwota rozliczenia jest pobierana z rachunku
bankowego Wnioskodawcy albo przelewana na ten rachunek. W związku z powyższym, jeżeli
chodzi o koszty uzyskania przychodów z tytułu realizacji instrumentów pochodnych (ujemny
wynik z rozliczenia), należy zauważyć, że stracie poniesionej na realizacji nierzeczywistych
instrumentów pochodnych nie można przyznać charakteru bezpośredniego, zatem stanowi koszt
pośredni potrącany w dacie poniesienia, tj. ujęcia w ewidencji księgowej, zgodnie z art. 15 ust.
4d i 4e cytowanej ustawy. Reasumując powyższe, koszt uzyskania przychodów z tytułu dziennego
rozliczenia kontraktu futures opartego na indeksie WIG 20 w przypadku, gdy kwota rozliczenia
w danym dniu jest ujemna należy rozpoznać w dacie jego poniesienia, tj. ujęcia w ewidencji
księgowej przez Wnioskodawcę.”
W konsekwencji, depozyt rozliczeniowy wniesiony przez podmiot zawierający kontrakt
futures daje prawo do otwierania każdego dnia nowych pozycji na kontraktach, oraz stanowi
zabezpieczenie finansowe jego dotychczasowych derywatów. Depozyt ten składa się, co do
472
Interpretacja indywidualna Dyrektora IS w Poznaniu z dnia 18 czerwca 2012 r., ILPB3/423-199/11/12-S-3/MM.
232
zasady, z dwóch części, tj. depozytu minimalnego wymaganego przez izbę rozrachunkową oraz
depozytu dodatkowego wymaganego przez biuro maklerskie (uczestnika rozliczającego). Strony
transakcji na instrumentach pochodnych zobowiązane są do codziennego uzupełniania środków
na rachunku depozytu zabezpieczającego do ustalonego poziomu. Z drugiej strony wszelkie
nadwyżki depozytu będące konsekwencją zmiany wyceny kontraktu są na bieżąco wypłacane
inwestorom. Podsumowując, podatnicy zobowiązani są do wykazywania w kalkulacji podstawy
opodatkowania codziennych strat oraz zysków zarówno na wygasłych, jak i niewygasłych
kontraktach futures. Dzienne rozliczenia będą odpowiednio zwiększały przychody podatkowe
lub koszty uzyskania przychodu. Należy przyjąć, iż rozliczenia za pośrednictwem izby
rozliczeniowej transakcji na rynku regulowanym stanowi dla celów podatkowych rozliczenie
pochodnego instrumentu finansowego w świetle art. 16 ust. 1 pkt 8b ustawy z dnia 15 lutego
1992 r.
3.
Opodatkowanie opcji
3.1.
Konstrukcja opcji wpływająca na konsekwencje podatkowe
Opcje są pochodnymi instrumentami finansowymi o charakterze niesymetrycznym 473.
Charakter ten wynika z zakresu oraz obowiązków każdej ze stron. Niesymetryczność praw /
ryzyk opcji przejawia się tym, iż tylko nabywca opcji ma prawo do żądania jej wykonania.
Wystawca / sprzedający opcję ustala treść praw związanych z opcją w chwili jej wystawienia –
rodzaj prawa: opcja kupna call, opcja sprzedaży put, termin zapadalności, rodzaj instrumentu
bazowego, sposób rozliczenia: rzeczywisty lub nierzeczywisty.
Podmiot zajmujący pozycję długą (kupujący instrument) decyduje, już od momentu jej
zakupu, o samym zamknięciu opcji, jak również może decydować o terminie tego zdarzenia.
Mając na uwadze rodzaje opcji w oparciu o kryterium zapadalności, opcje dzielimy na
europejskie (data wygaśnięcia jest ściśle określona już w momencie jej zakupu) oraz opcje
amerykańskie (opcja może zostać zrealizowana do określonego momentu. Nabywca opcji
wskazuje moment realizacji opcji w danym zakresie czasowym). Wystawca opcji określa
również wysokość premii opcyjnej należnej na moment wystawienia instrumentu. Wysokość
premii ma, co do zasady, rekompensować przejęcie ryzyka po stronie wystawcy – „Premia
odzwierciedla szacowane ryzyko związane z zaciągniętymi zobowiązaniami wystawcy, a w ujęciu
473
K. Biernacki, Rynek kapitałowy a podatki, część 12. Opodatkowanie instrumentów pochodnych - opcje (1).
233
finansowym stanowi kwantyfikację ryzyka niekorzystnej dla sprzedającego zmiany ceny
instrumentu bazowego.” 474 Realizacja opcji nastąpi w przypadku, gdy cena / wartość zakupu lub
sprzedaży instrumentu bazowego wynikająca z kontraktu będzie bardziej korzystna niż
obowiązująca na dzień realizacji. W przypadku, gdy cena / wartość wynikająca z opcji będzie
mniej korzystna, opcja nie zostanie zrealizowana – nabywca opcji odstąpi / zrezygnuje z
wykonania kontraktu. Jeżeli opcja stanowi instrument nierzeczywisty, rozliczenie przyjmuje
postać pieniężną będącą wynikiem „netto” na kontrakcie – będzie to dodatnia różnica pomiędzy
wartością instrumentu bazowego określoną w umowie a wartości instrumentu bazowego
obowiązującą na dzień rozliczenia. Kwota ta będzie wywoływała konsekwencje podatkowe u
stron kontraktu. Jeśli rozliczenie opcji następuje poprzez fizyczną dostawę, np. towaru (opcje
towarowe) lub waluty (opcje walutowe), wówczas w momencie rozliczenia opcji nabywca
otrzymuje wyłącznie instrument bazowy. Powstaje wątpliwość, czy nabywca instrumentu
bazowego może zaliczyć płaconą cenę zakupu w koszty podatkowe (nie jest konieczna
natychmiastowa sprzedaż zakupionego instrumentu bazowego), czy może powinien czekać do
momentu sprzedaży tego instrumentu? Konsekwencje podatkowe zawarcia oraz realizacji
kontraktów opcyjnych będą uzależnione od sposobu rozliczenia instrumentu (rzeczywistego lub
nierzeczywistego) oraz celu zawarcia kontraktu.
3.2.
Przychody i koszty związane z premią opcyjną
Konstrukcja przepisów ustawy o podatku dochodowym od osób prawnych wskazuje, iż
niezależnie od celu zawarcia kontraktu oraz sposobu jego rozliczenia, kwoty pieniężne otrzymane
z tytułu wystawienia opcji (premia opcyjna) stanowią przychód do opodatkowania. W oparciu o
najnowszą linię orzeczniczą Sądów Administracyjnych oraz linię interpretacyjną organów
skarbowych 475 – przychód podatkowy powstaje w momencie faktycznego otrzymania środków na
zasadzie kasowej – zgodnie z art. 12 ust. 3e ustawy z dnia 15 lutego 1992 r. Wynika to z faktu, iż
premia opcyjna nie stanowi wynagrodzenia za dostawę towarów, zbycie prawa majątkowego lub
wykonanie usługi albo częściowe wykonanie usługi. Należy wskazać, iż interpretacja
przedmiotowego zagadnienia obowiązująca praktycznie do roku 2010/2011 zakładała, iż
przychód z tytułu należnej premii opcyjnej należy rozpoznać na zasadzie memoriałowej.
474
K. Biernacki, Rynek kapitałowy a podatki, część 12. Opodatkowanie instrumentów pochodnych - opcje (1).
Szerzej patrz rozdział: Przychód podatkowy będący wynikiem transakcji na pochodnych instrumentach
finansowych (instrumenty nierzeczywiste).
475
234
Uprzednie stanowiska 476 potwierdzały, iż jest to przychód z prowadzonej działalności
gospodarczej zgodnie z art. 12 ust. 3 ustawy z dnia 15 lutego 1992 r. - „w przypadku zapłaty
premii, stosownie do postanowień art. 12 ust. 3 ustawy, po stronie otrzymującego premię
przychód wystąpi w dacie zawarcia kontraktu przewidującego zapłatę premii. Premia bowiem
jest opłatą niezależną od „wyniku " zawartego kontraktu, i stanowi zapłatę wystawcy instrumentu
za samo jego wystawienie (za ryzyko związane z wystawieniem instrumentu).” 477
W interpretacji indywidualnej 478 Dyrektor IS w Katowicach z dnia 13 grudnia 2011 r.
wskazał, że przychód z premii opcyjnej, w przypadku opcji warunkowej, po stronie
otrzymującego premię wystąpi w dacie wymagalności jej płatności po stronie nabywcy opcji na
rzecz wystawiającego, określonej w parametrach transakcji. Podstawą takiej interpretacji było
przyjęcie, iż termin wymagalności premii opcyjnej był określony poprzez warunek
zaakceptowany przez obie strony transakcji. Organ skarbowy potwierdził, że „na moment
rozpoznania przychodu z tytułu premii opcyjnej nie ma natomiast wpływu termin płatności tej
premii, nie jest to bowiem jedno ze zdarzeń wymienionych w art. 12 ust. 3a ustawy CIT,
albowiem termin płatności jest w dacie spot tzn. dwa dni po dacie wymagalności. (…)
stanowisko odnośnie rozpoznania przychodu z tytułu premii opcyjnej w przypadku opcji
warunkowej, który powstanie w momencie wymagalności premii opcyjnej tzn. w terminie
ziszczenia się warunku czyli zgodnie z art. 12 ust 3a updop, jest prawidłowe i zasługuje na
potwierdzenie.”
W konsekwencji należy wskazać na, co do zasady, brak symetrii w rozliczeniu
podatkowym wydatków związanych z nabyciem opcji. Podmiot płacący premię opcyjną nie może
jej zaliczyć w koszty podatkowe zgodnie z art. 16 ust. 1 pkt 8b ustawy z dnia 15 lutego 1992 r. Z
drugiej strony, podmiot wystawiający opcję ma prawo żądać wypłaty premii opcyjnej, której
wartość staje się przychodem podatkowym w momencie otrzymania (co do zasady, jest to ten sam
moment co wystawienie kontraktu). Analizując konsekwencje podatkowe zawieranych
kontraktów opcyjnych, należy rozpatrzeć wszystkie momenty, w których może powstać przychód
lub koszt podatkowy tj.:
-
moment zawarcia opcji,
-
moment wymagalności premii opcyjnej,
-
moment zapłaty premii opcyjnej,
476
A. Paczuski, Opodatkowanie dochodów kapitałowych osób prawnych, C.H. Beck 2001, s. 102.
Pismo Ministra Finansów z dnia 26 czerwca 2000 r., PB4/AK-8 02-760/8 8/00.
478
Interpretacja indywidualna Dyrektora IS w Katowicach z dnia 12 grudnia 2011 r., IBPBI/2/423-1156/11/AK.
477
235
-
moment realizacji / wykonania opcji – moment powstania wierzytelności o wypłatę zysku
z kontraktu (moment powstania wierzytelności w zakresie kupna lub sprzedaży
instrumentu bazowego),
-
moment faktycznej wypłaty środków z tytułu rozliczenia / realizacji opcji (moment
faktycznego zakupu instrumentu bazowego na warunkach wynikających z opcji),
-
moment sprzedaży nabytego instrumentu bazowego.
Przychody podatkowe z tytułu należnej premii opcyjnej
Kluczowym aspektem podatkowym, w przypadku opcji, jest kwalifikacja podatkowa
premii opcyjnej zarówno po stronie nabywcy kontraktu (podmiotu zobowiązanego do zapłaty
premii), jak również po stronie wystawcy opcji (podmiotu, który ma prawo żądać wypłaty premii
opcyjnej z tytuły wystawienia kontraktu). Wątpliwość sprowadza się do sposobu oraz momentu
rozpoznania przychodów z tytułu należnej premii opcyjnej (czy na zasadzie memoriałowej czy
kasowej, jak również momentu zaliczenia wydatku na premię opcyjną w koszty podatkowe - tj.
czy na zasadzie memoriałowej czy kasowej, oraz momentu zaliczenia w rachunek podatkowy).
Należy wskazać, iż w latach 2010 – 2013, zarówno stanowiska organów skarbowych oraz
Sądów Administracyjnych ulegały częstym zmiano w tym zakresie. Warto przytoczyć wyrok 479
NSA z dnia 1 lutego 2011 r., który utrzymał w mocy wyrok 480 WSA z dnia 4 czerwca 2009 r.
Konsekwencją przedmiotowych postępowań było uchylenie negatywnej indywidualnej
interpretacji prawa podatkowego z dnia 10 grudnia 2008 r. Podatnik twierdził, iż przychody z
premii opcyjnej powinny być rozpoznawane w dacie otrzymania płatności (kasowo lub w
momencie rozliczenia w formie potrącenia ). Organ Podatkowy zauważył, że z chwilą zawarcia
umowy strony kontraktu opcyjnego nabywają prawo majątkowe do ewentualnego uzyskania
świadczenia w przyszłości, ale przychód należny zostanie uzyskany dopiero z chwilą
zrealizowania prawa uzyskanego z instrumentu. Z tego względu podczas rozliczenia
finansowego przychód należny powstanie w dacie realizacji kontraktu. Natomiast w zakresie
przychodu z premii opcyjnej – przychód podatkowy wystąpi w dacie zawarcia kontraktu
przewidującego zapłatę tej premii. Wydatki z tytułu zapłaconej premii mogą zostać zaliczone
jako koszty uzyskania przychodów w roku podatkowym, w którym nastąpi realizacja praw
wynikających z instrumentu, którego premia dotyczy. Zarówno WSA, jak również NSA nie
zgodziły się z interpretacją prezentowaną przez organ skarbowy. Przedmiotowa interpretacja
479
480
Wyrok NSA z dnia 1 lutego 2011 r., II FSK 1725/09.
Wyrok WSA z dnia 4 czerwca 2009 r. I SA/Wr 328/09.
236
została uchylona z uwagi na naruszenie prawa materialnego, jednakże Sądy Administracyjne nie
wyraziły stanowiska wprost w zakresie przychodów z należnej premii opcyjnej. Pośrednio
można wnioskować, iż uznały, że premia należna nie stanowi wynagrodzenia z tytułu wydania
rzeczy, zbycia prawa majątkowego lub wykonania usługi (wystawienie opcji nie jest zbyciem
prawa majątkowego). W konsekwencji, nie jest możliwe zastosowanie art. 12 ust. 3 i 3a ustawy z
dnia 15 lutego 1992 r., a więc przychód powstaje w dacie faktycznego otrzymania płatności z
tego tytułu, stosownie do art. 12 ust. 3e tj. gdy zostają zapłacone należności.
Struktury opcyjnie „zero kosztowe”
W praktyce gospodarczej bardzo często podatnicy zawierali i zawierają pakiety opcji
składające się zarówno z opcji wystawiony, jak również opcji kupionych. W takim przypadku
jednocześnie jednostka miałaby prawo żądać wypłaty na swoją rzecz premii opcyjnych od
wystawionych opcji, z drugiej strony byłaby zobowiązana do zapłaty premii opcyjnych od
zakupionych opcji. Portfele opcji były konstruowane w taki sposób, iż suma wartości premii
należnych do wypłaty była równa sumie wartości premii opcyjnych do otrzymania. Warunki
portfela opcji zakładały, iż wskazane wartości podlegały netowaniu, a w konsekwencji nie
następował przepływ kasowy na moment zawarcia opcji. Przedmiotowe rozliczenie nie zmienia
faktu, iż (do do zasady) pod względem prawnym wartości premii opcyjnych stawały się należne i
wymagalne, jednakże podlegały umorzeniu umownemu pomiędzy stronami kontraktów 481. Pod
względem podatkowym powstaje wątpliwość, czy wartość należnej do otrzymania premii
opcyjnej, której faktyczny przepływ kasowy nigdy nie nastąpi powoduje powstanie przychodu
podatkowego. Organy skarbowe w interpretacji indywidualnej 482 z dnia 22 stycznia 2010 r.
potwierdziły stanowisko podatnika, „co do braku obowiązku rozpoznania w dacie zawarcia
kontraktu przychodu z tytułu premii od wystawionej opcji wchodzącej w skład nabywanego
instrumentu zerokosztowego, potwierdzają również otrzymane przez Spółkę interpretacje
indywidualne Dyrektora IS w Poznaniu z dnia 10.12.2008 r. (znak ILPB3/423-578/08-2/ŁM oraz
znak ILPB3/423-578/08-3/ŁM). Przedmiotem wydanych interpretacji była co prawda kwestia
daty rozpoznania przychodu z premii opcyjnej, w przypadku gdy przedmiotem transakcji jest
instrument prosty - wystawiana przez Spółkę opcja, przy czym treść transakcji przewiduje
przepływ płatności premii. Niemniej jednak Dyrektor w wydanych interpretacjach stwierdził, że
481
Szerzej patrz rozdział: Koszty podatkowe związane z transakcjami na pochodnych instrumentach finansowych instrumenty nierzeczywiste.
482
Interpretacja indywidualna z dnia 22 stycznia 2010 r., ILPB3/423-991/09-2/ŁM.
237
ww. premie należy rozpoznać jako przychód w rachunku podatkowym w dacie zawarcia
kontraktu, gdyż z tym dniem premia staje się należna Spółce. Dla Dyrektora momentem
decydującym o rozpoznaniu przychodu był zatem moment, kiedy premia staje się należna. W
opisanym stanie faktycznym moment taki jednak nie zaistnieje.” Organ skarbowy wprost
wskazał, iż „premia od opcji wystawianej przez Spółkę w ramach nabywanego instrumentu
zerokosztowego, skoro nie jest należna to nie stanowi przychodu, który winien być rozpoznawany
w rachunku podatkowym jako przychód należny, gdyż treść zawieranej transakcji jednoznacznie
wskazuje, że Spółka nie jest uprawniona do otrzymania, ani żądania płatności z tytułu
wystawionych opcji wchodzących w skład nabywanego instrumentu zerokosztowego. W
konsekwencji, Spółka dopiero w przyszłości - w dacie realizacji instrumentu zerokosztowego
jako całości - będzie zobowiązana do rozpoznania w rachunku podatkowym faktycznego wyniku
realizowanego na tym instrumencie.”
Pomimo, iż stoję na stanowisku, że premia opcyjna powinna być rozpoznana dla celów
podatkowych jako przychód w momencie faktycznego wpływu środków, to niestety nie mogę
zgodzić się zaprezentowaną argumentacją Organu Skarbowego. Warunki sprzedaży pakietu
opcji określają brak przepływu kasowego na dzień zawarcia, jednakże każda z opcji
wchodzących w skład struktury zero kosztowej wyszczególniała wartość premii opcyjnej
(niektóre instytucje finansowe w praktyce wskazywały wartość nierynkową premii opcyjnych na
poziomie zero złotych – jednakże te same instytucje finansowe wystawiając te same opcje poza
„pakietem” określały wartość należnej opremi opcyjnej na znacząco innym poziomie). W moim
przekonaniu, kwestią oczywistą jest, iż premia opcyjna stawała się należna i wymagalna na dzień
zawarcia struktury, jednakże odrębna kwestią jest fakt netowania przepływów finansowych z
tym związanych („netowanie” stanowi umowę cywilnoprawną wywierającą skutki umownej
kompensaty, do której mają odpowiednie zastosowanie przepisy w zakresie potrącenia
wierzytelności). Tezę dotyczącą braku powstania przychodu podatkowego w zakresie
rozpoznawania premii opcyjnych, co do których nie istnieje obowiązek płatności (a warunki
kontraktów przewidują wzajemne premie, które się znoszą) potwierdza również Dyrektor IS w
Poznaniu w interpretacji indywidualnej
483
Warszawie w interpretacji indywidualnej
484
z dnia 21 października 2008 r. oraz Dyrektor IS w
z dnia 22 grudnia 2008 r.
W odniesieniu do podatku dochodowego od osób fizycznych, Dyrektor IS w Warszawie
wskazał 485, że „przychód z wystawienia opcji w postaci premii opcyjnej otrzymanej przez
483
Interpretacja indywidualna Dyrektora IS w Poznaniu z dnia 21 października 2008 r., ILPB3/423-461/08-2/ŁM.
Interpretacja indywidualna Dyrektora IS w Warszawie z dnia 22 grudnia 2008 r., IPPB3/423-1490/08-2/AG.
485
Interpretacja indywidualna Dyrektora IS w Warszawie z dnia 8 września 2009 r., IPPB2/415-412/09-4/MK.
484
238
wystawcę opcji powstaje w dniu faktycznego otrzymania premii, (…) wynika to z faktu, iż
otrzymanie premii należy uznać za realizację prawa z pochodnego instrumentu finansowego, co
zgodnie z art. 17 ust. 1 pkt 10 pdpkt 1b ww. ustawy oznacza, iż moment ten należy uznać za
moment uzyskania przez wystawcę przychodu z tytułu otrzymanej przez niego premii.” Należy
jednak wskazać, iż pojawiają się stanowiska sprzeczne do zaprezentowanej linii interpretacyjnej.
WSA w Warszawie dnia 10 czerwca 2010 r. orzekł 486, że w opcyjnej strategii zerokosztowej
premie należne podatnikowi od instytucji finansowe, oraz instytucji finansowej od podatnika,
„które się kompensują”, są mimo kompensacji odpowiednio przychodem i kosztem
podatkowym. Dyrektor IS w Katowicach w interpretacji indywidualnej wydanej w 2011 r.
stwierdził, że przychody wynikające dla instytucji finansowej z opcyjnych instrumentów
finansowych spełniają cechy przychodów z działalności gospodarczej, gdyż instytucja finansowa
osiąga je w ramach prowadzonej przez siebie działalności gospodarczej. W stosunku do tego
rodzaju przychodów zastosowanie winien mieć art. 12 ust. 3a ustawy z dnia 15 lutego 1992 r., w
zakresie rozliczenia przychodów z premii opcyjnej. „Przychodem będzie wymagalna premia za
nabycie prawa opcyjnego w dacie jej wymagalności tzn. w przypadku premii za wystawioną
opcję warunkową spełnienie się warunku, określanego w kontrakcie jako „value date dla
premii". W przypadku nieziszczenia się warunku brak jest daty wymagalności premii i nie
dochodzi do realizacji kontraktu opcyjnego.” Dodatkowo, organ skarbowy potwierdził, że
właśnie moment wymagalności w przypadku opcji warunkowych, jest określony nie poprzez
wskazanie konkretnej daty, a poprzez wskazanie warunku, którego spełnienie wyznacza ten
termin. W żadnym wypadku datę uzyskania przychodu nie należy utożsamiać z dniem płatności
premii, aczkolwiek w niektórych przypadkach będzie to ten sam dzień. W świetle przedmiotowej
koncepcji, przychód z premii opcyjnej, w przypadku opcji warunkowej, po stronie
otrzymującego premię wystąpi w dacie wymagalności jej płatności po stronie nabywcy opcji na
rzecz wystawiającego, określonej w parametrach transakcji, ponieważ termin wymagalności jest
określony poprzez warunek zaakceptowany przez obie strony transakcji. „Na moment
rozpoznania przychodu z tytułu premii opcyjnej nie ma natomiast wpływu termin płatności tej
premii, nie jest to bowiem jedno ze zdarzeń wymienionych w art. 12 ust. 3a ustawy CIT,
albowiem termin płatności jest w dacie spot tzn. dwa dni po dacie wymagalności.”
Podsumowując, stoję na stanowisku, iż wartość premii opcyjnej stanowi przychód
podatkowy na zasadzie kasowej. Powstają wątpliwości w zakresie definiowania zapłaty jako
momentu rozpoznania przychodu powstającego na zasadzie kasowej m.in. w zakresie:
486
Wyrok WSA w Warszawie z dnia 10 czerwca 2010 r., III SA/Wa 26/10; Wyrok WSA w Warszawie z dnia 10
czerwca 2010 r., III SA/Wa 27/10.
239
potrącenia, kapitalizacji, czy kompensaty. Mając na uwadze fakt, iż kompensata jest formą
uregulowania zobowiązania, należy wskazać iż stanowi formę zapłaty. W konsekwencji,
potrącenie jest formą regulowania (wykonywania) zobowiązań, skutkującą powstaniem
przychodu podatkowego w wysokości umorzonego (potrąconego) zobowiązania (które podlega
rozliczeniu na zasadzie kasowej). Przychód z tytułu premii opcyjnej powstawałby w momencie
jej faktycznego otrzymania (zapłaty), tj. w momencie dokonania potrącenia 487. Przepisy ustawy
o podatku dochodowym od osób prawnych nie definiują instytucji prawa cywilnego, jaką jest
potrącenie (zwana również kompensatą). Należy przyjąć skutki jakie wynikają z przepisów
prawa cywilnego. Potrącenie polegające na zaliczeniu jednej wierzytelności na poczet drugiej
występuje w obrocie prawnym w postaci kompensaty umownej (u podstaw której leży umowa
pomiędzy zainteresowanymi stronami) bądź kompensaty ustawowej, opartej na przepisach art.
498-505 KC, dokonywanej w drodze jednostronnej czynności prawnej przez jednego z
wierzycieli i skutecznej o tyle, o ile zachowane zostaną przesłanki określone w tych przepisach.
Potrącenie wierzytelności jest jedną z form wygaśnięcia zobowiązania w wyniku wykonania
świadczenia poprzez umorzenie wzajemnych wierzytelności między stronami. Wygaśnięcie
zobowiązania przez potrącenie, czyli kompensata wierzytelności, następuje wówczas, jeżeli
jedna strona jest w stosunku do drugiej dłużnikiem i jednocześnie wierzycielem, tj. ma zarówno
wierzytelność, jak i zobowiązanie względem tej drugiej strony. Potrącenie, pomimo iż dotyczy
świadczeń tego samego rodzaju (z reguły pieniężnych), prowadzi do zaliczenia jednej
wierzytelności na poczet drugiej. Dochodzi w ten sposób do zaspokojenia wierzyciela i
osiągnięcia tym samym celu zobowiązania. Na skutek potrącenia wierzytelności obydwu stron
umarzają się nawzajem do wysokości wierzytelności niższej. Należy więc wskazać, iż jeżeli
konstrukcja struktury opcyjnej zakłada pod względem prawnym netowanie (kompensowanie)
wartości premii opcyjnych, każda ze stron transakcji powinna rozpoznać przychód w wysokości
wartości premii – na zasadzie kasowej, w momencie zawarcia transakcji. W przypadku, gdy
konstrukcja prawna struktury będzie zbieżna do kontraktów swap (konstrukcyjnie wartości
premii nie staną się należne ani wymagalne) nie będzie powstawał przychód podatkowy w tym
zakresie.
487
Interpretacja indywidualna Dyrektora IS w Bydgoszczy z dnia 19 marca 2013 r., ITPB4/423-31/12/AM.
240
Koszty podatkowe z tytułu zapłaconej premii opcyjnej
W przytaczanym już wyroku, NSA potwierdził 488, że ograniczenie przewidziane w art.
16 ust. 1 pkt 8b ustawy z dnia 15 lutego 1992 r. wpływa na datę potrącenia kosztu z tytułu premii
opcyjnej zapłaconej przy zawarciu kontraktu. Wydatek ten nie stanowi kosztu uzyskania
przychodu do czasu realizacji praw wynikających z instrumentów pochodnych albo rezygnacji z
realizacji praw wynikających z instrumentów pochodnych. Jednakże, w przypadku wydatków z
tytułu realizacji instrumentów pochodnych (ujemny wynik z transakcji), według stanu prawnego
obowiązującego od dnia 1 stycznia 2007 r., podatnik jest uprawniony do ich zaliczenia w koszty
podatkowe w dacie poniesienia wydatku zgodnie z art. 15 ust. 4d ustawy z dnia 15 lutego 1992 r.
Ograniczenie wynikające z art. 16 ust. 1b, nie dotyczy tej sytuacji, skoro poniesienie wydatku
nie następuje wcześniej niż realizacja praw wynikających z instrumentu pochodnego. W
konsekwencji, Sąd potwierdził, że w przypadku nabytych opcji nierzeczywistych, w sytuacji
rezygnacji przez podatnika z realizacji praw wynikających z opcji, koszty zapłaconej premii
należy rozpoznawać w dacie wykonania opcji (expiry date). Jest to moment rezygnacji z
realizacji pochodnego instrumentu finansowego.
Należy wiec wskazać, iż przepis art. 16 ust. 1 pkt 8b ustawy z dnia 15 lutego 1992 r. ma
wprost zastosowanie do płaconej premii opcyjnej. Jest to wydatek na nabycie pochodnego
instrumentu finansowego. W przypadku kwalifikacji takiego wydatku jako kosztu podatkowego
należy również odwołać się do art. 15 ust. 1 – tj. definicji kosztu uzyskania przychodu.
Niezależnie od powyższego, niezbędnym jest ustalenie, czy wydatek na nabycie derywatu
stanowi koszt tzw. koszt bezpośredni, czy tzw. koszt pośredni. Dopiero powiązanie wskazanych
przepisów daje podstawę do zaliczenia zapłaconej premii opcyjnej w koszty uzyskania
przychodu (należy wskazać, iż zaliczenia następuje, co do zasady, zgodnie z zasadą
memoriałową z uwzględnieniem art. 15b ustawy z dnia 15 lutego 1992 r.). Jednakże,
przedmiotowy wydatek nigdy nie będzie stanowił bezpośrednio kosztu podatkowego, w
przypadku gdy dany derywat stanowił zabezpieczenie kosztów nabycia środków trwałych lub
wartości niematerialnych i prawych (art. 16 ust. 1 pkt 8b w zw. z art. 16g ust. 3 ustawy z dnia 15
lutego 1992 r.) lub derywat służył nabyciu papierów wartościowych (art. 16 ust. 1 pkt 8 ustawy z
dnia 15 lutego 1992 r.)
488
Wyrok NSA z dnia 1 lutego 2011 r., II FSK 1725/09.
241
3.3.
Przychody i koszty związane z realizacją opcji
Przepisy ustawy o podatku dochodowym od osób prawnych nie regulują wprost kwestii
wykazania straty z tytułu realizacji instrumentów pochodnych w kontekście zaliczenia jej do
kosztów uzyskania przychodu 489. Należy wskazać, iż w przypadku rozliczenia pochodnych
instrumentów finansowych nierzeczywistych nie powinien znajdować zastosowania art. 16 ust. 1
pkt 8b ustawy z dnia 15 lutego 1992 r. – wbrew poglądowi dominującemu wśród organów
skarbowych.
Zgodnie z wyrokiem 490 WSA w Gliwicach z dnia 27 stycznia 2010 r., przepis art. 16 ust.
1 pkt 8b określa szczególny moment rozpoznania w czasie wydatków związanych z nabyciem
pochodnych
instrumentów
finansowych.
Konstrukcja
finansowa
kontraktu
opcyjnego
przewiduje, iż ryzyko w postaci osiągnięcia ujemnego wyniku na realizacji transakcji opcyjnej
ponosi tylko wystawca (sprzedawca) opcji. Wystawca opcji przyjmuje zobowiązanie do
ewentualnego, przyszłego świadczenia pieniężnego na rzecz nabywcy opcji. Nabywca opcji
otrzymuje uprawnieni do „zrezygnowania” z realizacji kontraktu, w przypadku gdyby miał
ponieść na nim stratę. Nabywając takie uprawnienie, podmiot zajmujący pozycję długa na
kontrakcie, zobowiązany jest do wypłaty premii opcyjnej na rzecz wystawcy opcji. WSA w
Gliwicach potwierdził, że premia opcyjna jest jednym z wydatków, o których mówi art. 16 ust. 1
pkt 8b ustawy z dnia 15 lutego 1992 r. Zgodnie z tym przepisem, ustawodawca ograniczył
możliwość zaliczenia wydatków na nabycie derywatów do kosztów uzyskania przychodów
przed zaistnieniem określonych zdarzeń wymienionych w tym przepisie tj. realizacji / rezygnacji
z realizacji praw wynikających z instrumentów pochodnych lub ich odpłatnego zbycia. WSA w
Gliwicach wskazuje na możliwość zaliczenia ujemnego wyniku transakcji opcyjnej do kosztów
uzyskania przychodu na zasadach ogólnych, przy czym art. 15 ustawy z dnia 15 lutego 1992 r.
decydować będzie o momencie powstania takiego kosztu oraz chwili jego potrącenia dla celów
podatku dochodowego. Przedmiotowe stanowisko potwierdza również WSA we Wrocławiu w
wyroku 491 z dnia 4 czerwca 2009 r.
Powstaje jednak wątpliwość, czy wydatki związane z rozliczeniem opcji będą miały
charakter kosztów bezpośrednich czy pośrednich. W konsekwencji, cel zawarcia kontraktu
będzie determinować kwalifikację kosztu w świetle art. 15 ust. 4, ust. 4b, ust. 4c bądź w świetle
art. 15 ust. 4d ustawy z dnia 15 lutego 1992 r. Potwierdza to również WSA we Wrocławiu w
489
M. G. Małecka, Ujemny wynik transakcji na pochodnych instrumentach finansowych podlega zaliczeniu do
kosztów uzyskania przychodów, Monitor Podatkowy 5/2010.
490
Wyrok WSA w Gliwicach z dnia 27 stycznia 2010 r., I SA/Gl 677/09.
491
Wyrok WSA we Wrocławiu z dnia 4 czerwca 2009 r., I SA/Wr 327/09.
242
przytoczonym wyroku wskazując, że koszty związane z rozliczeniem opcji (zawartych w celach
zabezpieczających działalność podatnika) powinny być rozpoznane jako koszty podatkowe
zgodnie z art. 15 ust. 4d i 4e ustawy z dnia 15 lutego 1992 r. – a więc w dacie poniesienia kosztu,
rozumianej jako dzień ich ujęcia w księgach rachunkowych.
Rozliczenie opcji rzeczywistych
Kluczowa wątpliwość w przypadku opcji rzeczywistych dotyczy rozpoznania kosztów
podatkowych w przypadku fizycznej dostawy instrumentu bazowego. Data realizacji kontraktu
opcji poprzez fizyczna dostawę instrumentu bazowego nie jest w moim przekonaniu momentem, w
którym powstaje dochód dla podmiotu nabywającego instrument bazowy. Należy wskazać, iż art. 16
ust. 1 pkt 8b ustawy z dnia 15 lutego 1992 r. nie ma zastosowania do przedmiotowej sytuacji.
Podmiot nabywający instrument bazowy w wyniku realizacji opcji płaci cenę ustaloną w opcji, która
z założenia jest niższa niż aktualnie obowiązująca na rynku. Wątpliwość dotyczy ewentualnej
kwalifikacji podatkowej różnicy pomiędzy wartością rynkową nabywanego dobra a wartością
wydatków poczynionych na jego nabycie. Kontrowersja sprowadza się do pytania czy powstaje
przychód w naturze – tj. przychód zgodnie z art. 12 ust. 1 pkt 2 ustawy z dnia 15 lutego 1992 r.
Przychodem podatkowym jest w szczególności wartość otrzymanych nieodpłatnie lub częściowo
odpłatnie rzeczy lub praw, a także wartość innych nieodpłatnych lub częściowo odpłatnych
świadczeń. Stoję na stanowisku, iż w przypadku gdy opcja została zawarta na warunkach
rynkowych, to przedmiotowa różnica w wartościach nie konstytuuje przychodu w naturze dla
nabywcy instrumentu bazowego.
W przypadku wykonania opcji nie można mówić o przychodzie w naturze po stronie
nabywcy. Wartość ekonomicznego zysku na kontrakcie przejawia się w możliwości zakupu
instrumentu bazowego po cenie niższej niż obowiązująca na rynku, lub sprzedaży instrumentu
bazowego po cenie wyższej niż obowiązująca na rynku. Wskazane różnice wynikają z elementów
konstrukcyjnych opcji. Różnice te mogą dotyczący również wszystkich umów o odroczonym
terminie realizacji. W konsekwencji, stoję na stanowisku, iż ewentualny dochód podatkowy z tytułu
nabycia instrumentu bazowego po cenie wynikającej z opcji może powstać w momencie zbycia
tego instrumentu bazowego.
W przypadku opcji rzeczywistej powstaje również pytanie dotyczące zaliczenia w koszty
podatkowe zapłaconej premii opcyjnej tj. czy wydatek na premię opcyjną będzie stanowił koszt
uzyskania przychodu w momencie realizacji opcji (tj. w momencie nabycia instrumentu bazowego)
czy też będzie zwiększał koszty podatkowe w przypadku późniejszej sprzedaży instrumentu
243
bazowego (tj. będzie zwiększał cenę zakupu materiałów / produktów). Analogicznie sytuacja
przedstawia się w przypadku rzeczywistych opcji rozliczanych poprzez fizyczną dostawę papieru
wartościowego. Jeżeli w wyniku realizacji opcji podatnik nabył papier wartościowy, wartość premii
powinna zwiększać koszt nabycia tego papieru jako wydatek na nabycie tego papieru – zgodnie z art.
16 ust. l pkt 8 ustawy z dnia 15 lutego 1992 r. (wydatki na nabycie papieru wartościowego nie
stanowią koszt uzyskania przychodu aż do momentu zbycia tych papierów wartościowych).
Podsumowanie
W
zakresie
momentu
powstania
przychodu
podatkowego 492
w
związku
ze
zrealizowaniem dodatniego wyniku z transakcji na nierzeczywistych instrumentach pochodnych
decydujące znaczenie mają rozwiązania prawne przyjęte w art. 12 ust.1 i ust. 3 oraz ust. 3a - 3e
ustawy z dnia 15 lutego 1992 r. W wyniku realizacji instrumentów pochodnych
nierzeczywistych nie występuje fizyczna dostawa instrumentu bazowego, nie dochodzi do zbycia
prawa majątkowego lub wydania rzeczy, nie występuje również wykonanie usługi. W
konsekwencji moment powstania przychodu rozumianego jako zrealizowany dodatni wynik na
transakcjach z kontraktów nierzeczywistych instrumentów pochodnych może zostać określona
wyłącznie na podstawie art. 12 ust. 3e ustawy z dnia 15 lutego 1992 r. - obowiązek wykazania
przychodu podatkowego powstanie dopiero w momencie otrzymania zapłaty. NSA wskazał,
jakoby strata poniesiona na realizacji nierzeczywistych instrumentów pochodnych stanowiła
koszt uzyskania przychodu - kontrakty na realizację instrumentów pochodnych zawsze
zawierane są w celu osiągnięcia przychodów. Sąd argumentował, iż powstanie tego rodzaju
straty jako kategorii kosztu uzyskania przychodu powinno być rozpatrywane zgodnie z regułami
wyrażonymi w art. 15 ust. 1 i ust.4 oraz ust. 5a - 5d ustawy z dnia 15 lutego 1992 r.
Przepisy ustawy o podatku dochodowym od osób prawnych dotyczące potrącalności
kosztów w czasie pozwalają na ustalenie kosztów bezpośrednio związanych z uzyskaniem
przychodu oraz odrębnej kategorii kosztów pośrednio związanych z przychodem. Jednakże, brak
jest definicji obu tych pojęć. Do kosztów bezpośrednio związanych z osiągnięciem przychodu
zalicza się koszty poniesione w celu osiągnięcia przychodów podczas, gdy do kosztów innych
niż koszty związane z przychodem, zaliczyć należy wszystkie te wydatki, które są ponoszone w
celu zachowania albo zabezpieczenia źródła przychodu 493. Zgodnie z art. 15 ust. 4 ustawy z dnia
492
Wyrok NSA z dnia 1 lutego 2011 r., II FSK 1725/09.
A .Gomułowicz, Podatek dochodowy od osób prawnych - Komentarz 2009, praca zbiorowa Wyd. Unimex , s.
507-510.
493
244
15 lutego 1992 r., koszty poniesione w celu uzyskania przychodów można zaliczyć w koszty
podatkowe w roku, w którym przychód ten wystąpił albo - racjonalnie oceniając - powinien
wystąpić 494.
NSA w wyroku z dnia 1 lutego 2011 r. bezpośrednio uznał, że jeśli uzyskanie przychodu
wprost zależy od poniesienia danego kosztu, koszt ten będzie można rozliczyć dopiero w
momencie wystąpienia przychodu. Taki związek pomiędzy kosztem warunkującym uzyskanie
przychodu a tym przychodem określa się mianem bezpośredniego. Przedmiotowa wykładnia
momentu zaliczenia w koszty określonych wydatków, miała zastosowanie również na tle
przepisów obowiązujących do 31 grudnia 2012 r. – tj. literalnego podziału kosztów na
bezpośrednie i pośrednia w ustawie z dnia 15 lutego 1992 r. 495
W konsekwencji, koszty bezpośrednie są potrącalne od przychodów podatkowych w
roku, którego dotyczą. Do kosztów określonego roku podatkowego mogą zostać także zaliczone
związane z nim wydatki określone do rodzaju i kwoty, czyli takie, które można zarachować,
nawet gdy jeszcze nie zostały poniesione. Z kolei koszty pośrednie potrąca się co do zasady w
roku poniesienia. Jeżeli jednak dotyczą one okresu dłuższego niż 1 rok, rozlicza się je
proporcjonalnie. Zgodnie z art. art. 15 ust. 4e ustawy z dnia 15 lutego 1992 r. koszt podatkowy
określony jest na zasadzie memoriałowej. Momentem poniesienia kosztu nie będzie dzień
wystawienia faktury, lecz będzie nim dzień, na który ujęto koszt w księgach rachunkowych, tj.
dzień, w którym zaksięgowano na podstawie otrzymanej faktury (rachunku) albo innego dowodu
w razie jej braku.
NSA wskazuje, że stracie poniesionej na realizacji nierzeczywistych instrumentów
pochodnych nie można przyznać charakteru kosztu bezpośredniego w rozumieniu art. 15 ust. 4 u
ustawy z dnia 15 lutego 1992 r. Koszt ten jest kosztem pośrednim potrącalnym w dacie
poniesienia tj. ujęcia w ewidencji księgowej. Ograniczenie wynikające z art. 16 ust. 1 pkt 8b, nie
dotyczy osiągnięcia ujemnego wyniku na pochodnym instrumencie finansowym (wydatek nie
następuje wcześniej niż realizacja praw wynikających z instrumentu pochodnego).
Odstąpienie od wykonania kontraktu opcyjnego
Zgodnie z elementami konstrukcyjnymi opcji, jeżeli cena / wartość instrumentu
bazowego ukształtowała się zgodnie z oczekiwaniami nabywcy opcji, dochodzi do wykonania
494
B. Gruszczyński, Podatek dochodowy od osób prawnych. Komentarz 2003, praca zbiorowa, Wyd. Unimex, s.
298.
495
Podział kosztów na bezpośrednie i pośrednie pojawił się w orzecznictwie jeszcze przed nowelizacją przepisów
ustawy o podatku dochodowego od osób prawnych z 2006 r - wyrok NSA z dnia 4 sierpnia 2005 r., FSK 2044/04.
245
kontraktu. Sposób realizacji / wykonania opcji jest uzależniony od szczegółowych postanowień
kontraktu (rozliczenie rzeczywiste lub nierzeczywiste). Jednakże, gdy cena wykonania kontraktu
opcyjnego jest równa lub wyższa od bieżącej ceny rynkowej496 opcja wygasa – nie dochodzi do
wykonania praw z opcji. Stoję na stanowisku, że niezależnie od faktu czy doszło do wykonania
opcji czy opcja wygasła, moment zapadalności decyduje o konsekwencjach podatkowych
kontraktów opcyjnych rozliczanych na zasadach ogólnych (co do zasady, kontrakty zawarte w
celach spekulacyjnych). Data realizacji / data wygaśnięcia opcji determinuje moment osiągnięcia
przychodu lub poniesienia kosztu podatkowego.
3.5.
Opcje walutowe (rzeczywiste i nierzeczywiste)
Analizując konsekwencje podatkowe opcji walutowych, niezbędnym jest ustalenie celu
zawarcia instrumentu, a w konsekwencji ustalenia strumienia finansowego nabywcy / wystawcy
kontraktu
narażonego
zabezpieczających)
na
bądź
ryzyko
ustalenia
zmiany
kursów
spodziewanego
walut
zysku
(w
przypadku
instrumentów
(w
przypadku
instrumentów
spekulacyjnych).
Badając sposoby opodatkowania pochodnych instrumentów finansowych w świetle
kontraktów opcyjnych, niezbędne jest wskazanie modeli opodatkowania ze względu na cel zawarcia
kontraktów:
1)
kontrakty rozliczane na zasadach ogólnych, w szczególności (katalog otwarty):
-
kontrakty zawarte w celach spekulacyjnych;
-
kontrakty zabezpieczające poziom przyszłych przychodów;
-
kontrakty zabezpieczające poziom kosztów funkcjonowania przedsiębiorstwa;
-
kontrakty zabezpieczające poziom kosztów związanych z zakupem materiałów /
produktów;
2)
kontrakty zawarte w celu zabezpieczenia kosztów związanych z nabyciem środków trwałych
lub wartości niematerialnych i prawnych;
3)
kontrakty zawarte w celu zabezpieczenia kosztów związanych z wytworzeniem środków
trwałych;
4)
kontrakty zawarte w celu nabycia papierów wartościowych.
Dodatkowo, na wskazane cztery kategorie (sposoby rozliczeń) pochodnych instrumentów
finansowych wyszczególnione dla celów podatku dochodowego od osób prawnych, niezbędnym jest
496
Ang. Spotprice.
246
„nałożenie” rozróżnienia derywatów w oparciu o sposób rozliczenia tj. rzeczywiste (delivery) oraz
nierzeczywiste (non-delivery).
Najczęstszym praktycznym scenariuszem zawierania opcji walutowych jest przypadek w
którym podatnik osiąga przychody w walucie obcej (sprzedaż towarów i usług poza terytorium
Polski) a koszty związane z prowadzoną działalnością gospodarczą ponosi w złotówkach (np.
zatrudnia polskich pracowników, zapłata dostawcom jest w polskich złotych), bądź podatnik
osiąga przychody w złotówkach (sprzedaż towarów lub usług na rynku krajowym) podczas, gdy
np. zakup materiałów / produktów jest dokonywana z poza terytorium Polski. W tych
przypadkach, podatnik kupując opcję put zabezpiecza się przed spodkiem poziomu przychodów
w walucie obcej poniżej określonego pułapu, podczas gdy zakup opcji call zabezpiecza
maksymalny poziom kosztów w walucie obcej.
Należy wskazać, przeprowadzona analiza w rozdziałach: Rzeczywisty pochodny
instrument finansowy na tle ustawy o podatku dochodowym od osób prawnych oraz Cel
zawarcia kontraktu determinujący skutki w podatku dochodowym od osób prawnych ma w pełni
zastosowanie do ustalenia konsekwencji podatkowych kontraktów opcyjnych na walutę.
W przypadku instrumentów nierzeczywistych, tylko podmiot zajmujący pozycję długa
może osiągnąć ewentualnych zysk na rozliczeniu / realizacji opcji (w przypadku, gdyby miał
osiągnąć stratę, nie dochodzi do realizacji opcji). Konsekwencje podatkowe związane z
osiągnięciem tego zysku są analogiczne ja we wszystkich innych derywatach nierzeczywistych.
Z drugiej strony, w przypadku odstąpienia od realizacji opcji, fakt ten jest neutralny podatkowo.
Niezależnie od powyższego, w momencie wygaśnięcia opcji mogą powstawać konsekwencje
podatkowe związane z uprzednim uiszczeniem wydatków na nabycie opcji – zgodnie z art. 16
ust. 1 pkt 8b ustawy z dnia 15 lutego 1992 r.
Rozliczenie rzeczywistych opcji walutowych może sprowadzać się tylko do nabycia
waluty przez podmiot zajmujący pozycję długą po kursie korzystniejszym niż obowiązujący na
rynku. Jednakże przedmiotowy fakt jest neutralny podatkowo – różnica pomiędzy kursem
walutowym z opcji a kursem spot nie stanowi różnicy kursowej w świetle ustawy o podatku
dochodowym od osób prawnych. Konsekwencje podatkowe powstaną w przypadku
wydatkowania / przewalutowania otrzymanej waluty w wyniku realizacji opcji. Dodatkowo, w
przypadku stosowania bilansowej metody rozliczania różnic kursowych, wycena pochodnych
instrumentów walutowych może skutkować powstaniem różnic kursowych bilansowych – a w
konsekwencji różnic stanowiących odpowiednio przychód lub koszt podatkowy.
247
Opcje zawarte w celu zabezpieczenia poziomu przyszłych przychodów
Przyjmując założenie, iż transakcja na instrumencie pochodnym została zawarta w celu
zabezpieczenia podatnika przed ryzykiem kursowym związanym z poziomem przyszłych
przychodów, powstaje pytanie jak należy zakwalifikować dla celów podatkowych wydatki na
nabycie opcji – tj. premię opcyjną. Powstaje wątpliwość, czy wydatek na nabycie opcji, przy
założeniu art. 16 ust. 1 pkt 8b ustawy z dnia 15 lutego 1992 r., należy uznać za koszt bezpośredni
– tj. należy go zaliczyć w koszty podatkowe w momencie rozliczenia transakcji zabezpieczanej
(zasada współmierności przychodów i kosztów), czy też stanowi koszt pośredni, a więc
powinien zostać zaliczony w koszty podatkowe w momencie poniesienia – tj. w momencie
realizacji opcji.
Mając na uwadze aktualną linię orzeczniczą Sądów Administracyjnych, w przypadku
instrumentów zabezpieczających, wydatki związane z ich nabyciem lub realizacją (rozliczane na
zasadach ogólnych) należy uznać za koszty pośrednie. Należy wskazać, iż w przypadku
transakcji zabezpieczających, zysk osiągnięty na transakcji zabezpieczanej oznacza co do zasady
poniesienie straty na transakcji zabezpieczającej, oraz przeciwnie w przypadku poniesienia straty
na transakcji zabezpieczanej – jednostka osiągnie zysk na instrumencie zabezpieczającym.
Niezależnie od faktu, iż podatnicy każdorazowo zawierając pochodny instrument finansowy
zamierzają osiągnąć zysk z tego instrumentu, to w przypadku transakcji zabezpieczających
przedmiotowy zysk stanowi pokrycie spodziewanej straty.
W konsekwencji, stoję na stanowisku, iż w przypadku transakcji zabezpieczających
rozliczanych na zasadach ogólnych (wyłączeniu podlega np. zabezpieczenie nabycia środków
trwałych) – wydatki związane z nabyciem oraz realizacją pochodnych instrumentów
finansowych powinny zostać zakwalifikowane jako tzw. koszty pośrednie – tj. koszty poniesione
w celu zachowania lub zabezpieczenia źródła przychodów. Wydatki te będą więc stanowiły
koszt podatkowy na dzień poniesienia, a nie na dzień „rozliczenia” transakcji którą
zabezpieczały. Należy jednak wskazać, iż stanowiska doktryny w początkowych latach
dwutysięcznych wskazywały na powiązanie wydatków związanych z opcją z rozliczeniem
transakcji zabezpieczanych (generujących przychody podatnika). „Stosownie do postanowień
art. 15 ustęp 4 PDOPrU nie stanowią kosztu uzyskania przychodów wydatki poniesione w roku
podatkowym, jeżeli dotyczą przychodów przyszłych okresów. (…) Oznacza to, że wydatki
poniesione na nabycie opcji (premia i ewentualna prowizja maklera) nie stanowią kosztu
uzyskania przychodu dla celów podatkowych w chwili ich poniesienia. Wydatki te mogą być
248
uznane za koszt podatkowy dopiero w momencie uzyskania przychodu, w związku z którym
zostały one poniesione.” 497 Dodatkowo należy wskazać, że nie ma wpływu na klasyfikacją
podatkową fakt czy opcja ta została zrealizowana, czy też jednostka odstąpiła od jej wykonania –
nastąpiło wygaśnięcie opcji.
Kontrakty opcyjnie zawarte w celu zabezpieczenia nabycia papieru wartościowego v.
kontrakty zawarte w celu bezpośredniego nabycia papieru wartościowego
Kontrakty opcyjnie zawarte w celu zabezpieczenia nabycia papieru wartościowego będą
stanowiły, co do zasady, instrumenty nierzeczywiste. W tym przypadku nie ma szczególnych
ograniczeń w zakresie rodzaju instrumentu bazowego. Przeciwnie, kontrakty zawarte w celu
bezpośredniego nabycia papieru wartościowego stanowią tylko derywaty rozliczane poprzez
fizyczną dostawę instrumentu bazowego będącego papierem wartościowym. Należy rozpatrzeć
odrębnie konsekwencje podatkowe związane ze wskazanymi dwoma rodzajami pochodnych
instrumentów finansowych. Powstaje wątpliwość, czy wydatki związane z zawarciem
pochodnych instrumentów finansowych zawartych w celu zabezpieczenia nabycia papieru
wartościowego powinny być kwalifikowane podatkowo jako wydatki na nabycie papieru
wartościowego czy należy je rozliczyć niezależnie od wydatków związanych z nabyciem
papierów wartościowych. W celu zobrazowania tego dylematu, można wskazać przypadek, w
którym jednostka dokonuje wydatku związanego z zakupem opcji np. na walutę lub stopę
procentową, która to opcja zabezpiecza przyszłe koszty związane zakupem akcji lub obligacji.
Zgodnie z art. 16 ust. 1 pkt 8 ustawy z dnia 15 lutego 1992 r., nie uważa się za koszty
uzyskania przychodów wydatków na objęcie lub nabycie udziałów albo akcji w spółce oraz
innych papierów wartościowych, a także wydatków na nabycie tytułów uczestnictwa lub
jednostek uczestnictwa w funduszach kapitałowych do momentu odpłatnego zbycia tych
udziałów, akcji oraz innych papierów wartościowych, w tym z tytułu wykupu przez emitenta
papierów wartościowych, a także z odkupienia tytułów uczestnictwa lub jednostek uczestnictwa
w funduszach kapitałowych albo umorzenia jednostek uczestnictwa, tytułów uczestnictwa oraz
certyfikatów inwestycyjnych w funduszach kapitałowych. W przedstawionym przykładzie, nie
można uznać iż derywat został zawarty w celu uzyskania przychodu. W konsekwencji został
zawarty w calu zachowania / zabezpieczenia źródła przychodów. Powstaje więc pytanie, czy
wartość zapracowanej premii opcyjnej powinna zwiększać wydatki na nabycie papierów
497
A. Paczuski, Opodatkowanie dochodów kapitałowych osób prawnych, C.H. Beck 2001, s. 111.
249
wartościowych. Uważam, iż należy na to pytanie udzielić negatywnej odpowiedzi. Przyjmując
zgodnie z aktualnie obowiązującymi przepisami podział kosztów podatkowych na tzw.
bezpośrednie oraz pośrednie, wydatek na nabycie derywatu zabezpieczającego należy uznać za
koszt pośredni, a ów wydatek na zakup derywatu należy rozliczyć odrębnie w stosunku do
wydatków na nabycie papierów wartościowych. W konsekwencji wartość premii opcyjnej będzie
kosztem podatkowym na moment rozliczenia opcji – zgodnie z art. 16 ust. 1 pkt 8b, podczas gdy
wydatki na nabycie papieru wartościowego będą kosztem podatkowym w momencie ich zbycia
– zgodnie z art. 16 ust. 1 pkt 8 ustawy z dnia 15 lutego 1992 r. Należy wskazać, iż pojawiały się
głosy doktryny, w oparciu o przepisy obowiązujące do 31 grudnia 2006 r., iż wartość wydatku
na nabycie derywatu (zabezpieczającego nabycie papierów wartościowych) należy powiązać z
wydatkiem na nabycie papieru wartościowego – „nie ma podstawy prawnej do uznania za koszt
podatkowy kwoty zapłaconej premii w momencie wykonania kontraktu. Nie oznacza to jednak, iż
kwota premii nigdy nie będzie stanowiła, choćby pośrednio, kosztu podatkowego. Skoro opcja
doprowadziła do nabycia dolarów amerykańskich, to bez wątpienia zapłacona premia stanowi
wydatek na nabycie tej waluty. 498”
Z drugiej strony, w przypadku osiągnięcia zysk z tytułu rozliczenia opcji
zabezpieczającej koszty nabycia papieru wartościowego, przychód podatkowy należy rozpoznać
w momencie faktycznego wpływu środków, oczywiście niezależnie od transakcji w zakresie
nabycia oraz ewentualnej sprzedaży papieru wartościowego.
Odrębnie przedstawia się sytuacja w zakresie opcji rozliczanej poprzez fizyczną dostawę
papieru wartościowego. Przyjmując założenie, iż warunkiem nabycia tych konkretnych papierów
wartościowych było nabycie derywatu, w wyniku realizacji którego zostały dostarczone papiery
wartościowe, to należy stwierdzić, iż wydatek na nabycie instrumentu pochodnej stanowi
wydatek na nabycie papierów wartościowych. W konsekwencji, wartość zapłaconej premii
opcyjnej nie będzie kosztem podatkowym na moment realizacji opcji – tj. moment nabycia
papierów wartościowych, lecz stanie się kosztem podatkowym dopiero w momencie sprzedaży
nabytych papierów wartościowych. Za podstawę prawną takiej interpretacji należy przyjąć art.
16 ust. 1 pkt 8b w zw. z art. 16 ust. 1 pkt 8 ustawy z dnia 15 lutego 1992 r.
Dodatkowo, ekonomiczny zyska na kontrakcie odzwierciedlający się w tym, iż jednostka
może nabyć papiery wartościowe po cenie niższej niż aktualnie obowiązująca na rynku, nie
będzie stanowiła przychodu podatkowego. Jednostka będzie zobowiązana do rozpoznania
498
A. Paczuski, Opodatkowanie dochodów kapitałowych osób prawnych, C.H. Beck 2001, s. 113.
250
„niższych” (wynikających z warunków opcji) kosztów uzyskania przychodów w momencie
sprzedaży papierów wartościowych.
Pozostałe transakcje zabezpieczające z wykorzystaniem opcji
Podstawową zasadą dotyczącą wydatków związanych z szeroko rozumianym procesem
zabezpieczenia działalności gospodarczej podatnika, jest brak możliwości powiązania wydatku z
konkretnym przychodem podatnika. W praktyce oznacza to, że wydatki na zabezpieczenia źródła
przychodów uznaje się za koszty podatkowe w okresie, w którym zostały poniesione.
Kontrakty opcyjnie mogą zabezpieczać koszty przedsiębiorstwa związane z zakupem
materiałów oraz produktów. Do takich przypadków w pełnym zakresie ma zastosowanie
przeprowadzona analiza z rozdziału: Kontrakty forward zawarte w celach zabezpieczających Pochodne instrumenty finansowe zabezpieczające koszty zakupu materiałów bądź produktów.
Koszty związane z zawarciem i realizacją tych derywatów powiększałyby cenę zakupu tych
materiałów lub produktów.
Co do zasady, wydatki na nabycie instrumentów zabezpieczających nie są ponoszone w
celu uzyskania przychodów. Derywaty te zawierane są w celu uniknięcia lub zmniejszenia start
wynikających np. z niekorzystnych zmian kursowych. W oparciu o aktualne brzmienie
przepisów ustawy o podatku dochodowym od osób prawnych, w szczególności art. 15 ust. 4, ust.
4b, ust. 4c, oraz ust. 4d, wydatki na nabycie opcji – jako tzw. koszty pośrednie – będą zaliczenie
w koszty podatkowe na moment poniesienia. Jednakże w oparciu o przepisy obowiązujące do 31
grudnia 2006 r. pojawiały się głosy wskazujące, że przedmiotowe wydatki dotyczące derywatów
powinny być każdorazowo powiązane z transakcją zabezpieczaną – „Wydatki poniesione na
zakup opcji nie mogą być przyporządkowane żadnemu konkretnemu przychodowi, gdyż nie w tym
celu zostały poniesione. (…) Jedynym uzasadnieniem uznania za koszt podatkowy wydatków na
nabycie opcji wydaje się powiązanie tych kosztów z wydatkami bazowymi, tzn. kosztami, które
podlegają zabezpieczeniu. 499” Dodatkowo, A. Paczuski wskazuje, że jeżeli wydatki na nabycie
opcji powinny być powiązane z wydatkami bazowymi, tzn. z kosztem, który podlega
zabezpieczeniu, oraz w przypadku, gdy transakcją zabezpieczaną jest np. spłata rat kredytu
(które to raty nie są kosztem podatkowym z wyjątkiem zapracowanych odsetek) – to powstawała
wątpliwość czy w ogóle wydatek na nabycie opcji mógł być uznany za koszt podatkowy. Autor
ten potwierdzał, iż „skoro różnice kursowe od kredytów (pożyczek), których spłata nie stanowi
499
A. Paczuski, Opodatkowanie dochodów kapitałowych osób prawnych, C.H. Beck 2001, s. 119.
251
kosztu uzyskania przychodu dla celów podatkowych, w dacie ich realizacji uznawane są za taki
koszt, to tym bardziej wydatki na nabycie opcji mogą być również uznane za koszt podatkowy.”
W chwili obecnej nie ma już tego dylematu. Podatnik jest uprawniony do zaliczenia wydatków
na nabycie opcji zabezpieczającej koszty obsługi np. kredytu / pożyczki (kredytu na działalność
bieżąco a nie na zakup np. środka trwałego) w momencie realizacji opcji. Jest to niezależne od
faktu, iż spłata pożyczki lub kredytu nie stanowi kosztu podatkowego.
Konsekwencje podatkowe opcji nierzeczywistych oraz rzeczywistych zawartych w celu
zabezpieczenia
kosztów
związanych
z
nabyciem
środków
trwałych
oraz
wartości
niematerialnych i prawnych lub wytworzeniem środków trwałych zostały omówione w
rozdziałach: Derywaty zawarte w celu zabezpieczenia kosztów nabycia środków trwałych lub
wartości niematerialnych i prawnych oraz Derywaty zawarte w celu zabezpieczenia kosztów
wytworzenia środków trwałych.
4.
Opodatkowanie kontraktów swap
4.1.
Kontrakt swap jedno i dwu strumieniowy
Kontrakt swap jest uznawany za umowę zawieraną między dwoma lub więcej stronami,
która dotyczy wymiany przyszłych płatności zgodnie z wcześniej ustalonymi zasadami 500.
Kontrakty swap należą do instrumentów finansowych o symetrycznym rozłożeniu ryzyk
pomiędzy stronami kontraktu. W doktrynie finansów wyszczególnia się kontrakty swap
pierwszej oraz drugiej generacji - tzw. swap derivatives 501. Do klasycznych kontraktów swap (do
pierwszej generacji) zalicza się:
-
swap walutowy (ang. currency swap, FX swap),
-
swap stopy procentowej (ang. interest rate swap, IRS),
-
swap walutowo-procentowy, zwany również swapem walutowym (ang. cross currency
interest rate swap, CIRS).
Modyfikację klasycznych kontraktów swap tworzą kontrakty drugiej generacji. Powstaje
pytanie czy tak szczegółowe rozróżnienie kontraktów swap np. w oparciu o rodzaj instrumentu
bazowego ma wpływ na kwalifikację podatkową rozliczeń związanych z tym kontraktem. Stoję
na stanowisku, iż czynnikami wpływającymi na określenie konsekwencji podatkowych
kontraktów swap są:
500
501
E. Leszczyńska, Rynek kontraktów swap w Polsce, Wydawnictwo NBP, 2003.
I. Tymuła, Swapy finansowe, Biblioteka Menedżera i Bankowca, Warszawa 2000.
252
-
ilość strumieni finansowych podlegających wymianie (tj. czy instrument jest jedno czy
dwu strumieniowy);
-
sposób rozliczenia kontraktu – rzeczywisty lub nierzeczywisty;
-
cel zawarcia; oraz
-
rodzaj instrumentu bazowego (papier wartościowy, waluta, towar lub inna zmienna).
Konstrukcyjnie kontrakt swap stanowi wymianę strumieni płatności pomiędzy stronami.
Warunki kontraktu określają instrument bazowy – jego rodzaj oraz wielkość / wartość. Warunki
określają również moment lub momenty zapadalności kontraktu (terminy rozliczeń), w tym
sposób
kalkulacji
płatności
lub
wydania
instrumentu
bazowego.
Kontrakt
swap
jednostrumieniowy stanowi umowę, w której w tym samym momencie każda ze stron określa
wartość płatności. Po dokonaniu stosownych obliczeń, rzeczywisty strumień płatności stanowi
dodatnią różnicę pomiędzy płatnościami każdej ze stron. Należy wskazać, iż pod względem
prawnym nie jest to netting strumieni płatności (nie jest to kompensata). W konsekwencji,
następuje tylko jedna płatność w momencie zapadalność dokonywana przez podmiot, który
poniósł stratę na rzecz podmiotu który osiągnął zysk na rozliczeniu derywatu. W przypadku
kontraktu jednostrumieniowego płatności są określane jako symetryczne – co oznacza, iż są
dokonywane w tych samych momentach. W takich kontraktach, w znaczącej większości
przypadków wartości strumieni finansowych są ze sobą rozliczane. W przypadku symetrycznych
rozliczeń, możliwe są również przypadki dokonywania płatności przez każdą ze stron, jednakże
stanowią one znaczącą mniejszość. Pod względem ekonomicznym, kontrakt swap stanowi
połączenie dwóch lub więcej kontraktów forward. Jednakże pod względem prawnym kontrakt
swap stanowi jedną umowę, która konstrukcyjnie może zawierać kalkulacją wartości
wynagrodzenia jako różnicy pomiędzy obliczonymi strumieniami płatności (jest to kalkulacja
wartości wynagrodzenia a nie kompensata wzajemnych, wymagalnych wierzytelności) – tj. swap
jednostrumieniowy.
W przypadku kontraktu swap dwustrumieniowego, płatności są dokonywane przez każdą
ze stron. Daty zapadalności poszczególnych płatności nie muszą się pokrywać – z reguły są
niesymetryczne. Jednakże, występują kontrakty w których terminy płatności strumieni
finansowych się pokrywają. Dodatkowo należy wskazać, iż zawarcie pochodnego instrumentu
finansowego swap nie wiąże się z poniesieniem początkowych wydatków. Kontrakt swap może
być rozliczany na zasadzie pieniężnej netto – tj. w formie nierzeczywistej lub poprzez fizyczna
dostawę instrumentu bazowego. W praktyce gospodarczej kontrakty swap zawierane są w celu
zamiany / przeniesienia ryzyka pomiędzy stronami kontraktu np. podmiot narażony na wahania
stóp procentowych (z uwagi na znaczące zobowiązania kredytowe) gwarantuje sobie w
253
kontrakcie swap wypłaty od strony przeciwnej wartości pokrywających zmiany wysokości stóp
procentowych (np. kontrakt IRS).
Powstaje pytanie w jaki sposób cechy kontraktów swap tj. jedno lub dwustrumieniowy,
rozliczany w sposób rzeczywisty lub nierzeczywisty, wpływają na konsekwencje podatkowe.
Należy wskazać, iż na moment zawarcia kontraktu swap, zarówno delivery jak również nondelivery, nie powstają żadne konsekwencje podatkowe. W tym momencie, co do zasady, żadna
płatność nie staje się należna, oraz żadna płatność nie jest faktycznie dokonywana. Pewnego
rodzaju
swoistym
wyjątkiem
jest
rzeczywisty
swap
walutowy,
dwustrumieniowy,
niesymetryczny, którego pierwszy strumień (pierwsza płatność) ma miejsce w momencie
zawarcia umowy. Przykładowe warunki takiego kontraktu mogą wskazywać, że jedna ze stron
zobowiązuje się do zakupu określonej ilości waluty po umówionym kursie w dniu zawarcia
kontraktu (pierwszy strumień), oraz w zobowiązuje się w określonym terminie w przyszłości do
sprzedaży ustalonej waluty po umówionym kursie (drugi strumień finansowy). W tym
przypadku powstaje wątpliwość czy taki instrument, określający płatność w momencie jego
zawarcia, spełnia definicję pochodnego instrumentu finansowego w świetle prawa bilansowego,
w szczególności rozporządzenia z dnia 12 grudnia 2001 r. Zgodnie z § 3 pkt 4 rozporządzenia z
dnia 12 grudnia 2001 r., warunkiem koniecznym uznania kontraktu za pochodnych instrument
finansowy jest m.in. fakt, iż jego rozliczenia nastąpi w przyszłości. Należy wskazać, iż taki
instrument swap zostanie zaprezentowany w sprawozdaniu finansowym jako dwa odrębne
zdarzenia gospodarcze tj. jako transakcja natychmiastowej wymiany waluty spot (pierwszy
strumień), oraz kontrakt terminowy forward (drugi strumień). Taka prezentacja przedmiotowego
przypadku najpełniej odzwierciedla charakter ekonomiczno – finansowy wskazanego kontraktu
swap. Niezależnie od powyższego, pod względem prawnym jest to jeden kontrakt swap, w
odróżniniu od dwóch kontraktów forward, czy kontraktu forward i wymiany waluty po
umówionym kursie.
Pomijając w chwili obecnej swapy walutowe, ilość oraz kierunek strumieni finansowych
determinuje przychody i koszty podatkowe na moment rozliczeń / realizacji kontraktu.
Rozpatrując kontrakty rozliczane dla celów podatkowych na zasadach ogólnych (np. kontrakty
zawarte w celach spekulacyjnych), w przypadku swapu jednostrumieniowego nierzeczywistego,
każda ze stron na moment rozliczenia będzie rozpoznawała albo przychód albo koszt podatkowy.
Przychód będzie rozpoznawany zgodnie z art. 12 ust. 3e ustawy z dnia 15 lutego 1992 r. – tj. na
zasadzie kasowej (analogiczne do innych kontraktów nierzeczywistych), podczas gdy swap
dwustrumieniowy o identycznych momentach rozliczeń będzie powodował obowiązek
rozpoznania przez każdą ze stron zarówno przychodu, jak i kosztu podatkowego. W przypadku,
254
gdy wartość otrzymanego przychodu przewyższy wartość poniesionego wydatku w danym
momencie, różnica będzie stanowiła dochód na transakcji. Jednakże, podatnik powinien
wykazywać odrębnie przychody praz koszty (w tzw. szyku rozwartym), a nie poprzez saldo
rozliczeń. Podstawą prawną do zaliczenia wydatków w koszty podatkowe będzie art. 16 ust. 1
pkt 8b, tj. wydatek będzie kosztem w momencie rozliczenia transakcji.
Wątpliwość
powstaje
w
przypadku
kontraktów
swap
dwustrumieniowych,
o
niesymetrycznych terminach rozliczeń. Może powstać przypadek, w którym jedna ze stron
kontraktu dokonuje płatności co kwartał, podczas gdy druga dokonuje płatności miesięcznie.
Mając na uwadze, iż przepisy podatkowe nie przewidują zasady współmierności przychodów i
kosztów w odniesieniu do strony przychodowej – tj. nie ma możliwości odroczenia w czasie
przychodów podatkowych, jak występuje to w prawie bilansowym jako międzyokresowe
rozliczenie przychodów czynne i bierne. Podatnik ma obowiązek rozpoznać przychód
podatkowy zawsze w momencie otrzymania środków z tytułu rozliczeń. Pytanie dotyczy drugiej
strony umowy, która dokonała jednej płatności, która to dotyczy wielu płatności w dłużnym
okresie czasu strony przeciwnej. Pytanie sprowadza się do określenia momentu zaliczenia
wydatku z tytułu dokonanej płatności w koszty podatkowe w przypadku, gdy owa płatność
odpowiada przyszłym przychodom (jeszcze w niewiadomej wysokości) w przyszłym okresie –
tj. czy należy przyporządkować wydatek odpowiednio do momentów otrzymywania przyszłych
płatności.
Stoję na stanowisku, iż podstawą prawną dokonywanych rozliczeń będzie art. 16 ust. 1
pkt 8b w zw. z art. art. 15 ust 4 ustawy z dnia 15 lutego 1992 r. - tj. podatnik powinien
przyporządkować swoją płatność do przyszłych płatności strony przeciwnej, w oparciu o długość
okresu którego dotyczy. Przykładem może być sytuacja, iż dokonując płatności kwartalnej,
jednostka otrzymuje płatności miesięcznie. W konsekwencji, jednostka będzie miała prawo
zaliczyć w każdym miesiącu w koszty podatkowe 1/3 poniesionego kwartalnego wydatku.
Należy wskazać, iż przeprowadzona analiza w zakresie rzeczywistych oraz
nierzeczywistych pochodnych instrumentów finansowych będzie miała w pełnym zakresie
zastosowanie do ustalenia pozostałych konsekwencji kontraktów swap – w szczególności z
uwagi na cel zawarcia kontraktów (spekulacyjnych czy zabezpieczający).
4.2.
Swapy towarowe
Ustawa o podatku dochodowym od osób prawnych nie odnosi się wprost do kwestii
zapasów, czy szerzej wydatków związanych z zakupem surowców bądź wytworzeniem
255
produktów (jako kategorii kosztowej) 502. Brak jest definicji tzw. kosztów bezpośrednich, chociaż
ustanawia zasady ich zaliczenia dla celów podatkowych. Zgodnie z art. 9 ust. 1 ustawy z dnia 15
lutego 1992 r. podatnicy są obowiązani do prowadzenia ewidencji rachunkowej, zgodnie z
odrębnymi przepisami w sposób zapewniający określenie wysokości dochodu (straty), podstawy
opodatkowania i wysokości należnego podatku za rok podatkowy, a także do uwzględnienia w
ewidencji środków trwałych oraz wartości niematerialnych i prawnych informacji niezbędnych
do obliczenia wysokości odpisów amortyzacyjnych zgodnie z przepisami art. 16a-16m.
Przedmiotowa regulacja stanowi połączenie pomiędzy prawem bilansowym (ustawą o
rachunkowości), a prawem podatkowym. Dyrektor IS w Warszawie wskazał, iż zasady
obowiązujące w ustawie z dnia 15 lutego 1992 r. „korygują zatem prowadzoną ewidencję
rachunkową, kształtując w ten sposób zobowiązanie podatkowe w podatku dochodowym od osób
prawnych. Mając to na względzie, należy uznać, że w tych przypadkach, gdy ustawa o PDOP nie
przewiduje odrębnych zasad ustalania wyniku podatkowego - a jest tak w przypadku oceny, czy
dana kategoria stanowi czy nie tzw. koszt bezpośredni — zasadne jest odwołanie się do
„odrębnych przepisów”, o których mowa w art. 9 ust.1 ustawy o PDOP.” Należy wskazać, iż w
przypadku gdy jednostka stosuje zasady wynikające z MSR oraz MSSF (w szczególności dot.
rachunkowości zabezpieczeń), jednostka powinna korygować wartość zapasów o zrealizowany
wynik na transakcjach zabezpieczających (swapach towarowych) 503. MSR 39 wskazuje, że jeżeli
w dniu realizacji instrumentu zabezpieczającego wystąpi wynik ujemny, wówczas wartość
zapasów zostanie powiększona o tę stratę. Z drugiej strony, w przeciwnym wypadku, tj. gdy
wystąpi wynik dodatni, konsekwentnie wartość zapasów należy pomniejszyć o ten zysk.
W konsekwencji, kwota rozliczeń instrumentów pochodnych zabezpieczających ryzyka
operacyjne działalności podmiotu (m.in. ryzyko zmiany cen surowców) nie można analizować w
oderwaniu od wartości zapasów utrzymywanych przez tego podatnika. Powstaje więc
wątpliwość, czy w przypadku, gdy swapy towarowe jako instrumenty zabezpieczające pozostają
w ścisłym związku z zapasami surowców, które po przetworzeniu zostaną zbyte jako Produkty,
należy korygować wartość owych zapasów. Stoję na stanowisku, iż w tym przypadku wynik na
realizacji instrumentów pochodnych powinien być traktowany dla celów podatku dochodowego
od osób prawnych – analogicznie jak ma to miejsce w ewidencji rachunkowej - jako element
wartości zapasów. Organ skarbowy potwierdził 504, iż „skoro na wartość zapasów, które w
502
Interpretacja indywidualna Dyrektora IS w Warszawie z dnia 29 listopada 2012 r., IPPB3/423-675/12-2/AG.
Zgodnie z MSR 39 - w przypadku zabezpieczenia wartości zapasów instrumentami finansowymi, jednostka
prowadząca księgi powinna „wyłączyć związane zyski i straty (...) i włączyć je do początkowego kosztu nabycia lub
innej wartości bilansowej składnika aktywów”.
504
Interpretacja indywidualna Dyrektora IS w Warszawie z dnia 29 listopada 2012 r., IPPB3/423-675/12-2/AG.
503
256
ostatecznym rozrachunku staną się Produktami, wpływa również zrealizowany wynik na
instrumentach pochodnych zabezpieczających ryzyka operacyjne działalności Spółki, wynik ten
rozliczany powinien być dla celów PDOP z chwilą zbycia surowców / Produktów, podobnie jak
ma to miejsce w prowadzonej przez Wnioskodawcę ewidencji rachunkowej.” Organy skarbowe
również potwierdzały 505, że sposób ewidencji rachunkowej zdarzeń gospodarczych, w
określonych sytuacjach może mieć znaczenie dla określania skutków podatkowych tych zdarzeń
W konsekwencji, zgodnie z aktualnym stanowiskiem organów skarbowych, dla celów
podatku dochodowego od osób prawnych, wynik z realizacji instrumentów pochodnych
(swapów towarowych) zabezpieczających ryzyka operacyjne działalności, dotyczące wartości
utrzymywanych zapasów, wpływa na podstawę opodatkowania dopiero w momencie uzyskania
przychodu ze zbycia surowców/ wytworzonych z nich Produktów. Oznacza to, iż wynik z
instrumentów pochodnych powinien korygować wartość zapasów, które stanowią koszty
bezpośrednie potrącane w momencie sprzedaży wytworzonych z nich Produktów.
4.3.
FX Swap / IRS / CIRS
Swap stopy procentowej (Interest Rate Swap – IRS)
Pochodny instrument finansowy IRS polega na wymianie pomiędzy stronami płatności
(nazywanych płatnościami odsetkowymi) liczonych według jednej stopy procentowej na
płatności kalkulowane według innej stopy procentowej. Możliwa jest wymiana płatności według
zmiennej stopy procentowej na stałą, stałej na zmienną lub zmiennej na inną zmienną. Oba
strumienie finansowe naliczane są w tej samej walucie od kwoty nominalnej ustalonej w
transakcji, a ich rozliczenie odbywa się w ustalonych dniach przez porównanie odpowiedniej
stawki referencyjnej (np. WIBOR / LIBOR / EURIBOR) z zakontraktowaną stopą procentową.
W przeciwieństwie do kontraktu forward opartego na stopie procentowej, transakcja IRS
zabezpiecza wszystkie płatności w okresie obowiązywania kontraktu. Umowa kontraktu IRS
może uwzględnić przepływy finansowe strony zajmującej pozycję długą (kupującą kontrakt) ich daty oraz kwoty.
W praktyce gospodarczej, kontrakty IRS są zawierane w przypadku, gdy np.
kredytobiorca zaciągnął kredyt oparty o zmienną stopę procentową, chce zabezpieczyć stały
koszt kredytu lub gdy inwestor, który ulokował na lokacie swoje środki w oparciu o zmienną
505
Interpretacja indywidualna Dyrektora IS w Bydgoszczy z dnia 10 lipca 2009 r., ITPB3/423-224/09/PS.
257
stopę procentową, chce zaplanować stały dochód z inwestycji. Należy wskazać, iż kontrakty IRS
w wersji standardowej (jednostrumieniowe), jak i ze zmienionymi datami płatności
(dwustrumieniowe), stanowią wzajemne zobowiązania stron do dokonania płatności, od
ustalonej dla każdej ze stron kwoty nominalnej, obliczonych według określonych dla każdej ze
stron stóp procentowych i płatnych w określonych terminach. Tego rodzaju derywaty
charakteryzują się brakiem opłat i prowizji w momencie zawarcia transakcji oraz możliwością
odsprzedaży lub odkupu przed zakończeniem / rozliczeniem końcowym kontraktu. Zgodnie z
interpretacją 506 Dyrektora IS w Katowicach, potwierdzającą stanowisko wnioskodawcy (banku),
należy wskazać, że „nie jest istotne, w którym momencie, ani też która strona pierwsza
zobowiązana jest do rozliczenia płatności oraz za jaki okres następuje rozliczenie - podatnik
może w całości zaliczyć wydatek poniesiony w związku z rozliczeniem transakcji do kosztów
uzyskania przychodów.” Zgodzę się z tezą zaprezentowaną we wskazanej interpretacji,
zastosowanie do rozliczenia kosztów podatkowych przepisu szczególnego określonego w art. 16
ust. 1 pkt 8b – tj. art. 16g ust. 3 i ust. 4, wyklucza zasady wynikające z przepisu ogólnego tj. art.
15 ust. 1, w szczególności w zakresie rozpoznawania kosztów bezpośrednio związanych z
uzyskanym przychodem podatkowym. Analogiczne podejście 507 przedstawił Dyrektor IS w
Poznaniu, który stwierdził, że: „Generalna zasada wynikająca z powyższej regulacji stanowi, iż
wydatki związane z nabyciem instrumentów pochodnych podlegają zaliczaniu do kosztów
uzyskania przychodów w momencie realizacji praw wynikających z danego instrumentu. Należy
jednak przy tym wspomnieć, że jeżeli nabycie pochodnego instrumentu finansowego służy
zabezpieczeniu transakcji nabycia środków trwałych oraz wartości niematerialnych i prawnych,
o których mowa w art. 16 ust. 1 pkt 1 ustawy o podatku dochodowym od osób prawnych, to
stosownie do art. 16g ust. 3 tej ustawy wszelkie wydatki poniesione w celu nabycia tego
instrumentu oraz jego realizacji powiększają wartość środka trwałego lub wartości
niematerialnej czy prawnej. W związku z powyższym, za moment potrącenia kosztu uzyskania
przychodów, w przypadku rozliczania wyników finansowych kontraktów terminowych, uznać
należy, analogicznie do momentu powstania przychodu, tę samą datę, tj. „dzień jego realizacji".
Dyrektor IS w Poznaniu wskazał 508, co uważam w części za błędne, że dla stron kontraktów na
instrument pochodny ważny jest, dla uznania jako koszt uzyskania przychodów i odpowiednio
jako przychód drugiej strony, dzień zamknięcia transakcji, nie zaś dzień faktycznych
przepływów środków finansowych, tym samym zanegował stosowanie zasady kasowej do
506
Interpretacja indywidualna Dyrektora IS w Katowicach z dnia 18 czerwca 2010 r., IBPBI/2/423-460/10/AK.
Interpretacja indywidualna Dyrektora IS w Poznaniu z dnia 5 grudnia 2008 r., ILPB3/423-573/08-2/HS.
508
Interpretacja indywidualna Dyrektora IS w Poznaniu z dnia 23 stycznia 2009 r., ILPB3/423W-101/08-2/BN.
507
258
rozliczenia przychodów z instrumentów. Przedmiotowa teza jest słuszna w zakresie zaliczenia
wydatków w koszty podatkowe, podczas, gdy rozpoznanie przychodów powinno odbywać się na
zasadzie kasowej – zgodnie z art. 12 ust. 4e.
Powstaje wątpliwość, kiedy należy rozpoznawać koszty uzyskania przychodów w
przypadku systematycznych płatności wynikających w kontraktu IRS. Wydatki związane z
nabyciem pochodnych instrumentów finansowych stają się kosztem uzyskania przychodów z
momentem realizacji praw wynikających z pochodnych instrumentów finansowych. Moment
realizacji praw z tytułu transakcji typu IRS (jak również CIRS) następuje w każdej dacie
płatności wynikającej z kontraktu, czyli każdą dokonaną płatność wynikającą z tych kontraktów
należy ująć w kosztach podatkowych z chwilą dokonania tej płatności. Przedmiotowe podejście
potwierdza również Dyrektor IS w Warszawie 509.
IRS jako zabezpieczenie kosztów finansowych związanych z kredytami / pożyczkami
Należy wskazać na brak regulacji w ustawie o podatku dochodowym od osób prawnych
wyłączających koszty związane z rozliczeniem kontraktów IRS z kosztów podatkowych
(rozliczenie IRS nie stanowi wypłaty odsetek w świetle ustawy z dnia 15 lutego 1992 r.),
rozstrzygnięcia kwestii uznania takich wydatków za koszty podatkowe należy dokonać w
oparciu o brzmienie art. 15 ust. 1 ustawy. W przypadku, gdy kontrakty IRS stanowiły
zabezpieczenie kosztów finansowych związanych z kredytami na zakupu środków trwałych –
stanowiły zabezpieczenia przed ryzykiem zmiany stopy procentowej – wydatki związane z
rozliczeniem kontraktów należy uznać za racjonalne i zmierzające do zabezpieczenia źródła
przychodu, a zatem spełniające przesłanki wskazane w art. 15 ust. 1 ustawy.
Wydatki związane z końcowym rozliczeniem kontraktów będą stanowić pośrednie koszty
uzyskania przychodów, nie jest bowiem możliwe przypisanie przedmiotowych wydatków do
konkretnych przychodów podatkowych. Wydatki związane z rozliczeniem kontraktów IRS,
które nie zabezpieczały nabycia lub wytworzenia środka trwałego, będą mogły zostać uznane za
koszt uzyskania przychodu w dacie poniesienia (w dniu, na który zostaną ujęte w księgach
rachunkowych podatnika). Przedmiotowy fakt potwierdza 510 Dyrektor IS w Bydgoszczy.
Zgodnie z orzeczeniem 511 WSA „wskazane w art. 16 ust. 1 pkt 8b ustawy podatkowej jako koszty
uzyskania przychodu wydatki odnoszą się wyłącznie do wydatków związanych z nabyciem
509
Interpretacja indywidualna Dyrektora IS w Warszawie z dnia 1 grudnia 2009 r., IPPB3/423-642/09-2/AG.
Interpretacja indywidualna Dyrektora IS w Bydgoszczy z dnia 29 grudnia 2011 r., ITPB3/423-505a/11/AM.
511
Wyrok WSA w Gliwicach z dnia 10 lutego 2010 r., I SA/Gl 677/09.
510
259
pochodnych instrumentów finansowych i nie obejmuje innych wydatków w tym powstałych z
rozliczenia danego instrumentu pochodnego, np. opcji. Wydatki w postaci ujemnego wyniku z
transakcji opcyjnej stanowią koszty uzyskania przychodu o ile wypełniają dyspozycje art. 15
ustawy podatkowej. Przepis ten decyduje również o momencie powstania takiego kosztu i chwili
jego zaliczenia do kosztów uzyskania przychodu. Ograniczenie przewidziane w art. 16 ust. 1 pkt
8b ustawy podatkowej wpływa jedynie na datę potrącenia wydatku związanego z nabyciem
pochodnych instrumentów finansowych wyłączając możliwość jego wcześniejszego zaliczenia do
kosztów uzyskania przychodów”. Powyższe zostało także potwierdzone przez NSA 512 „Zgodnie
z tymi przepisami Spółka jest uprawniona do potrącenia kosztów wynikających z rozliczenia
instrumentu pochodnego (ujemny wynik z transakcji) w dacie poniesienia wydatku, zgodnie z art.
15 ust. 4d u.p.d.o.p. Ograniczenie wynikające z art. 16 ust. 1 pkt 8b u.p.d.o.p. nie dotyczy tej
sytuacji, skoro poniesienie wydatku nie następuje wcześniej niż realizacja praw wynikających z
instrumentu pochodnego”.
Cross-Currency Swap (CIRS) oraz FX Swap
Transakcje CIRS to transakcje typu swap w dwóch różnych walutach. Transakcje te
polegają na tym, że strony derywatu zobowiązują się do dokonywania wzajemnych płatności
odsetkowych i kapitałowych we wzajemnie różnych walutach. Kwoty stanowiące podstawę
wyliczenia płatności odsetkowych oraz kapitałowych określa się w jednej walucie, podczas, gdy
kwoty stanowiące podstawę wyliczenia płatności odsetkowych oraz kapitałowych w innej
walucie kalkuluje się na podstawie umownie ustalonego kursu wymiany. Analogicznie jak inne
pochodne instrumenty finansowe, kontrakty CIRS mogą być rzeczywiste oraz nierzeczywiste.
Warunki umowy CIRS ustalają szczegółowo strony 513: Kontrakty FX swap stanowią
umowę wymiany strumieni finansowych, sprowadzającą się do zakupu waluty po umówionym
kursie w określonym terminie oraz odsprzedaży przedmiotowej waluty po ustalonym kursie w
umówionym terminie. Kontraktowi FX Swap najpełniej odpowiada powiązanie dwóch
kontraktów forward na walutą. Kontrakty te również mogą być rozliczane w sposób delivery
512
Wyrok NSA z dnia 1 lutego 2011 r., II FSK 1724/09.
M.in. okres czasu, na jaki zostało zawarte porozumienie; kurs wymiany dla danej pary walut przy zawarciu
transakcji CIRS, wg którego kwota nominalna w jednej walucie zostanie przeliczona na kwotę nominalną w drugiej
walucie (ten kurs wymiany obowiązuje jako wiążący kurs wymiany dla wszystkich rozliczeń CIRS); stopa
procentowa, płatna od kwoty nominalnej w jednej walucie oraz stopa procentowa, płatna od kwoty nominalnej w
drugiej walucie; kwoty kapitału, które w okresie obowiązywania postanowienia powinny zostać wymienione z
zastosowaniem uzgodnionych kursów wymiany w ustalonych terminach; - interpretacja indywidualna Dyrektora IS
w Bydgoszczy z dnia 23 października 2012 r., ITPB3/423-378c/12/PST.
513
260
oraz non-delivery. W przypadku kontraktów swap opartych na fizycznej wymianie walut,
podatnik powinien rozpoznawać różnice kursowe związane z wpływem i wypływem waluty
obcej (równice kursowe od tzw. posiadanych środków dewizowych) które odpowiednio będą, co
do zasady, stanowiły przychód lub koszt podatkowy. Należy jednak wskazać, iż realizacja
poszczególnego strumienia finansowego nie powoduje powstania różnic kursowych – tj. zakup
waluty po kursie korzystniejszym niż aktualnie obowiązując nie powoduje powstania dodatniej
różnicy kursowej. Konsekwencje podatkowe będą powstawały dopiero w momencie
wydatkowania / przewalutowania nabytej waluty w oparciu o kursy faktycznie zastosowane.
Dodatkowo, różnice kursowe mogą korygować wartość początkową nabytych środków trwałych
(wartości niematerialnych i prawnych) lub wytworzonych środków trwałych. Należy wskazać, iż
przytoczona interpretacja 514 Dyrektora IS w Bydgoszczy potwierdza fakt korygowania cen
nabycia oraz kosztu wytworzenia zgodnie z art. 16g ust. 5 ustawy z dnia 15 lutego 1992 r.,
jednakże błędne potwierdza stanowisko podatnika, iż różnice kursowe na rzeczywistym
kontrakcie CIRS oblicza się w oparciu o różnicę pomiędzy kursem realizacji danego strumienia a
kursem obowiązującym w danym momencie (jako rzekomy wynik na różnicy kursowej).
Konsekwencje podatkowe nierzeczywistego rozliczenia kontraktów CIRS oraz FX Swap są
analogiczne do innych instrumentów non-delivery.
5.
Opodatkowanie instrumentów strukturyzowanych i struktur złożonych (cap / floor /
collar)
Należy podkreślić, iż struktury określane w finansach jako cap, floor czy collar nie
stanowią „nowych” rodzajów pochodnych instrumentów finansowych. Są to zbiory (struktury)
instrumentów finansowych, dobrane (ustalone) w odpowiedni sposób aby strony kontraktu
osiągnęły zakładany wynik ekonomiczny. Przykładem takiej struktury jest „struktura
korytarzowa” oparta na walucie. W tym przypadku, jedna ze stron gwarantuje sobie, iż w
przypadku znaczących wahań kursu ustalonej waluty – „wyjścia” kursu poza korytarz (tj. zmiany
kursu waluty poza określony przedział), będzie osiągała zysk (w przypadku rozliczenia
nierzeczywistego) lub będzie miała prawo nabyć walutę po korzystniejszym, umówionym
kursie. Struktury są z reguły oparte na kontraktach opcyjnych, jednakże mogą zawierać również
inne derywaty.
514
Interpretacja indywidualna Dyrektora IS w Bydgoszczy z dnia 23 października 2012 r., ITPB3/423-378c/12/PST.
261
Pod względem finansowym, struktura cap stanowi finansowe zabezpieczenie
pożyczkobiorcy przed wzrostem zmiennej stopy oprocentowania ponad poziom ustalony w
umowie. W zamian za zabezpieczenie pożyczkobiorca uiści łączną premię (sumę wartości
premii opcyjnych od zakupionych opcji). Struktura floor jest zawierana w celu zabezpieczenia
przyszłych przychodów przed zmianą stopy oprocentowania (jest gwarancją stałych dochodów),
podczas gdy struktura collar jest opcją zabezpieczającą przed zmianą stopy procentowej zarówno
powyżej określonego poziomu oraz poniżej jakiegoś poziomu. Stanowi „odmianę” struktury
korytarzowej w zakresie oprocentowania akceptowanego przez nabywcę struktury opcji 515.
Konsekwencje podatkowe struktury Collar prezentował Dyrektor IS w Warszawie w
interpretacji 516 z dnia 15 kwietnia 2009 r. W ramach rozliczenia rzeczywistego walutowego
struktury opcyjnej, strona faktycznie nabywa ustaloną walutę po umówionym kursie. Kursy te
stanowią kursy faktycznie zastosowane w rozumieniu art. 15a ust. 2 pkt 3 oraz ust. 3 pkt 3
ustawy z dnia 15 lutego 1992 r., i w konsekwencji będą miały zastosowanie do ustalenia kwoty
ewentualnych dodatnich lub ujemnych różnic kursowych zrealizowanych na skutek dokonania
płatności środkami pieniężnymi zakupionymi w ramach struktury (collar). Wartość nabytej
waluty (od np. banku) powinna zostać ustalona w dniu jej zakupu według faktycznie
zastosowanych przez strony derywatów kursów walutowych. W pełni zgadzam się z powyższym
stanowiskiem. Zgodnie z art. 15a ust. 5 ustawy z dnia 15 lutego 1992 r. w sytuacji, gdy
faktycznie zastosowany kurs waluty jest wyższy lub niższy odpowiednio o więcej niż
powiększona lub pomniejszona o 5 % wartość kursu średniego ogłaszanego przez NBP z
ostatniego dnia roboczego poprzedzającego dzień faktycznie zastosowanego kursu waluty, organ
podatkowy może wezwać strony umowy do zmiany tej wartości lub wskazania przyczyn
uzasadniających zastosowanie kursu faktycznego waluty. Natomiast w razie niedokonania
zmiany wartości lub niewskazania przyczyn, które uzasadniają zastosowanie faktycznego kursu
waluty, organ podatkowy określi ten kurs opierając się na kursach walut ogłaszanych przez NBP.
Wskazana regulacja umożliwia organom skarbowym dokonanie korekty kursu faktycznie
zastosowanego
przez
strony
rozliczeń
finansowych,
w
sytuacji,
gdy
kurs
ten
z
nieusprawiedliwionych powodów odbiega od wartości kursu średniego ogłaszanego przez NBP,
powiększonego o 5%.
Stoję na stanowisku, iż organy skarbowe nie będą uprawnione do dokonania
przedmiotowej korekty w przypadku rozliczenia pochodnych instrumentów finansowych
opartych na walucie. Przyjmując założenie, iż warunku kontraktów zostały ustalone na poziomie
515
516
A. Helin, K. Drabikowska, H. Sztuczyńska, Rachunkowość Instrumentów Finansowych, ODDK, Gdańsk 2005.
Interpretacja indywidualna Dyrektora IS w Warszawie z dnia 15 kwietnia 2009 r., IPPB3/423-8/09-3/AG.
262
rynkowym, należy stwierdzić, iż założeniem stron kontraktu było osiągnięcie możliwie
największego zysku. W konsekwencji intencją każdej ze stron było dążenie aby kurs umówiony
możliwie najwięcej odbiegał (na jej korzyść) od średniego kursu NBP. Ustalone warunki
wymiany walut na tle instrumentów pochodnych mogą stanowić podstawę do wyceny waluty po
kursie faktycznie zastosowanym odbiegającym o więcej niż 5% od kursu średniego NBP.
Organy skarbowe twierdzą 517, że określenie czy warunki wynikające z pochodnych
instrumentów finansowych opartych na walucie mogą uzasadniać zastosowanie faktycznego
kursu waluty w przypadku, gdy odbiega on o więcej 5% od wartości kursu średniego
ogłaszanego przez NBP, jest możliwe dopiero w ramach ewentualnego postępowania
kontrolnego lub podatkowego. Szczegółowe kwestie dotyczące sposobu określania osiąganych
przez podatnika przychodów czy ponoszonych przez niego kosztów, wymagające analizy
uzgodnień zawartych w umowach zawieranych przez tego podatnika i w tym zakresie
przeprowadzenia postępowania dowodowego, mogą być weryfikowane tylko w trakcie
postępowania kontrolnego lub podatkowego i nie podlegają rozstrzygnięciu w trybie art. 14b
Ordynacji podatkowej.
Innym aspektem podlegającym analizie są tzw. struktury zero kosztowe tj. struktury
złożone zarówno z opcji wystawionych, jak również kupionych. Konstrukcja takich struktur
oparta jest na założeniu, iż na dzień jej zawarcia wartość premii opcyjnych należnych na być
równa wartości premii opcyjnych do zapłaty. Rozliczenia finansowe na dzień zawarcia struktury
zakłada brak jakiegokolwiek przepływu finansowego. W konsekwencji, wątpliwość sprowadza
się do określenia, czy wartość należnej premii opcyjnej powoduje powstanie przychodu na
zasadzie kasowej czy memoriałowej, oraz czy wartość premii opcyjnej do zapłaty może być
uznana za koszt podkowy pomimo braku faktycznego przepływu środków finansowych. Mając
na uwadze analizę przeprowadzoną w rozdziale: Podstawowe zasady opodatkowania
nierzeczywistych pochodnych instrumentów finansowych w podatku dochodowym od osób
prawnych należy stwierdzić, iż w przypadku braku „otrzymania” środków finansowych z tytułu
należnej premii opcyjnej, przychód podatkowy w ogóle nie powstanie. Jednakże, w przypadku
gdy charakter prawny struktury zerokosztowej wskazuje na umowne potrącenie wartości
należnych premii, należy wskazać iż przychód podatkowych z tytułu otrzymanej premii
powstanie na dzień kompensaty (zgodnie z zasadą kasowości).
Dodatkowo, powstaje wątpliwość czy u drugiej strony kontraktu wskazana wartość
będzie stanowiła koszt podatkowy. Na podstawie aktualnie obowiązujących przepisów, należy
517
Interpretacja indywidualna Dyrektora IS w Warszawie z dnia 15 kwietnia 2009 r., IPPB3/423-8/09-3/AG.
263
stwierdzić, iż co do zasady, odpowiedź jest twierdząca – na dzień rozliczenia kontraktu (mając
na uwadze memoriałową zasadę rozliczania kosztów podatkowych). Jednakże budzi to duże
kontrowersje. Należy wskazać, iż przedmiotowa wartość nigdy nie spowoduje kasowego
przepływu środków, jednakże potrącenie będzie skutkowało spłatą zobowiązania pod względem
cywilnoprawnym, co powinny być uznane za koszt podatkowy na dzień realizacji, rezygnacji lub
zbycie derywatu.
Występują również inne koncepcje w przedmiotowym zakresie. Zgodnie z pierwszą,
struktura zero kosztowa zawiera w sobie klauzulę, iż na dzień zawarcia kontraktu wartość premii
należnych oraz do zapłaty podlega tylko kalkulacji, jednakże nigdy nie staje się należna do
zapłaty z uwagi na saldowanie do zera przedmiotowych wielkości. W konsekwencji, nie
powstają ani przychody ani koszty podatkowe związane z o premiami opcyjnymi. Należy jednak
podkreślić, iż aktualne orzecznictwo w zakresie struktur zerokosztowych wskazuje, iż z uwagi
na brak faktycznego przepływu środków finansowych związanych z premiami opcyjnymi,
podatnicy nie mają obowiązku rozpoznawania żadnych konsekwencji podatkowych z tym
związanych (odpowiednio nie ma ani przychodów ani kosztów podatkowych). Przedmiotowe
stanowisko oparte jest na założeniu, iż w ramach szczególnych warunków struktury opcyjnej,
przedmiotowe premie nigdy nie stały się należne oraz nie spowodują żadnych przepływów
finansowych. W konsekwencji nie wywołują żadnych konsekwencji podatkowych. Takie
podejście znacząco zbliża rozliczenia struktur opcyjnych do kontraktów swap. Pod względem
ekonomicznym, takie stwierdzenie jest oczywiście w pełni uzasadnione. Jednakże pod względem
podatkowym, bez zmiany przepisów ustawy z dnia 15 lutego 1992 r. takie twierdzenie jest
nieuzasadnione. Zgodnie z interpretacją 518 Dyrektora IS w Poznaniu z dnia 29 kwietnia 2013 r.,
w przypadku uzyskiwania przychodów z realizacji pochodnych instrumentów finansowych
stanowiących struktury opcyjnie nierzeczywiste (collar, seagull) nie występuje element wydania
towaru (są to transakcje o charakterze nierzeczywistym), ani też zbycia prawa majątkowego
(strona kontraktu realizuje uprawnienia wynikające z przysługującego jej prawa majątkowego).
Nie występuje również element wykonania usługi w momencie realizacji (wykonania) praw z
instrumentu pochodnego. W związku z powyższym, należy przyjąć, że przychód z realizacji
praw pochodnych (dodatni wynik z transakcji) powstaje w dacie faktycznego otrzymania przez
podatnika płatności z tego tytułu, stosownie do art. 12 ust. 3e ustawy o podatku dochodowym od
osób prawnych. Przepis art. 16 ust. 1 pkt 8b ustawy z dnia 15 lutego 1992 r. wprowadza jedynie
ograniczenie czasowe co do początkowego momentu, od którego podatnik uprawniony jest do
518
Interpretacja indywidualna Dyrektora IS w Poznaniu z dnia 29 kwietnia 2013 r., ILPB3/423-260/10/13-S/ŁM.
264
rozpoznania kosztów z tytułu realizacji praw z instrumentów pochodnych. Norma ta stanowi
uzupełnienie ogólnych zasad potrącalności kosztów, przewidzianych w art. 15 ust. 4 i
następnych ustawy o podatku dochodowym od osób prawnych. Wobec tego, że stracie
poniesionej na realizacji nierzeczywistych instrumentów pochodnych nie można przyznać
charakteru bezpośredniego, to stanowi ona koszt pośredni potrącalny w dacie poniesienia, tj.
ujęcia w ewidencji księgowej, zgodnie z art. 15 ust. 4d i 4e ww. ustawy. Ograniczenie
wynikające z art. 16 ust. 1 pkt 8b ustawy nie dotyczy realizacji struktury opcyjnej bowiem
poniesienie wydatku nie następuje wcześniej, niż realizacja praw wynikających z instrumentu
pochodnego. Dyrektor IS w Poznaniu wskazał wprost, że w przypadku zawieranych przez
podatnika transakcji nierzeczywistych na instrumentach pochodnych zerokosztowych,
przychody z wykonania transakcji (dodatni wynik) należy rozpoznawać w dacie faktycznego
otrzymania płatności (kasowo). Natomiast koszty wykonania transakcji (ujemny wynik na
transakcji) należy rozpoznawać w dacie rozliczenia tych transakcji określonej umową. Organ
skarbowy nie wskazał żadnych konsekwencji podatkowych związanych z faktem netowania
wartości premii opcyjnych – tj. fundamentu struktur zerokosztowych.
Rozdział V
Aktualne regulacje międzynarodowe i krajowe dotyczące obrotu pochodnymi
instrumentami finansowymi
1.
Podatek od transakcji finansowych w ramach wzmocnionej współpracy w ramach
UE
We wrześniu 2011 r. Komisja Europejska przedłożyła wniosek w sprawie wspólnego
systemu podatku od transakcji finansowych w celu zapewnienia spójnego podejścia do
opodatkowania sektora finansowego w obrębie jednolitego rynku oraz sprawiedliwego wkładu
tego sektora w finanse publiczne. Wspólny system podatku od transakcji finansowych ma
przyczynić się do „bardziej wydajnego obrotu w sektorze finansowym, który sprzyja poprawie
dobrobytu”. Na posiedzeniach ECOFIN 519, w skład którego wchodzą ministrowie ds.
gospodarczych i ministrowie finansów państw członkowskich Unii Europejskiej, ustalono, że nie
uda się osiągnąć jednomyślności wszystkich 27 państw członkowskich w rozsądnym terminie z
zakresie wprowadzenia jednolitego podatku od transakcji finansowych. W drugiej połowie 2012
519
ECOFIN - Rada do spraw gospodarczych i finansowych, ang. Economic and Financial Affairs Council – jeden z
możliwych składów w jakich pracuje Rada Unii Europejskiej.
265
r., jedenaście państw członkowskich 520 wyraziło chęć kontynuacji działań w zakresie wspólnego
podatku od transakcji finansowych. Przedmiotowe działania miały swój wyraz w złożonym
oficjalnym piśmie z wnioskiem o udzielenie upoważnienia w zakresie wzmocnionej współpracy
na podstawie wniosku Komisji z 2011 r. Komisja Europejska ustaliła, że wzmocniona
współpraca w zakresie podatku od transakcji finansowych nie będzie miała negatywnego
wpływu na funkcjonowanie jednolitego rynku ani na zobowiązania, prawa i uprawnienia państw
członkowskich, które na taką współpracę się nie zdecydowały. Po otrzymaniu zgody na
wzmocnioną współpracę, Komisja była uprawniona do przystąpienia do prac nad założeniami do
podatku od transakcji finansowych.
Komisja Europejska przyjęła 14 lutego 2013 r. wniosek przedstawiający szczegóły w
zakresie podatku od transakcji finansowych, który ma zostać wprowadzony w ramach
wzmocnionej współpracy 521. Zakres oraz cele zaproponowanej dyrektywy wprowadzającej
podatek od transakcji finansowych, są zgodne z pierwotnym wnioskiem w tej sprawie
przedstawionym przez Komisję, na prośbę 11 państw członkowskich 522 decydujących się na
przyjęcie przedmiotowej regulacji. Podtrzymano założenie, zgodnie z którym podatek będzie
pobierany od wszystkich transakcji, w przypadku których ustalono, że są one powiązane ze
strefą objętą podatkiem od transakcji finansowych. Przyjęto stawki tego podatku wskazujące: 0,1
% od obrotu akcjami oraz obligacjami oraz 0,01 % od transakcji na pochodnych instrumentach
finansowych. Zgodnie z szacunkami, w przypadku wprowadzenia podatku przez 11 państw
członkowskich, dochody z tego tytułu mogą wynieść 30-35 mld euro rocznie. Podatek od
transakcji finansowych ma obowiązywać na mniejszym obszarze geograficznym niż pierwotnie
zakładano w pierwotnym projekcie z września 2011 r. 523 Przedmiotowe zmiany w dyrektywie
dotyczącej podatku od transakcji finansowych mają na celu zapewnienie jasności prawa oraz
zwiększenie
skuteczności
przepisów
zwalczających
przypadki
unikania
zobowiązań
podatkowych oraz nadużyć. Wniosek dotyczący zmian w zakresie podatku od transakcji
finansowych jest konsekwencją wydanego w styczniu 2013 r. pozwolenia na stosowanie podatku
od transakcji finansowych przez jedenaście państw członkowskich w ramach wzmocnionej
współpracy 524. Pozwolenie w tym zakresie zostało wydane przez ministrów finansów państw
UE. Przyjęcie podatku od transakcji finansowych ma za zadanie wypełnić trzy główne cele:
520
Francja, Niemcy, Belgia, Austria, Słowenia, Portugalia, Grecja, Słowacja, Włochy, Hiszpania, Estonia.
http://europa.eu/rapid/press-release_IP-13-115_pl.htm.
522
Francja, Niemcy, Belgia, Austria, Słowenia, Portugalia, Grecja, Słowacja, Włochy, Hiszpania, Estonia.
523
http://europa.eu/rapid/press-release_IP-11-1085_pl.htm.
524
http://europa.eu/rapid/press-release_IP-12-1138_pl.htm.
521
266
1)
wzmocnienie jednolitego rynku poprzez ograniczenie liczby rozbieżnych krajowych
strategii w zakresie opodatkowania transakcji finansowych;
2)
zagwarantowanie sprawiedliwego oraz znaczącego wkładu sektora finansowego w
dochody publiczne;
3)
podatek od transakcji finansowych będzie uzupełnieniem środków regulacyjnych oraz
zachętą dla sektora finansowego, by podejmować bardziej odpowiedzialne działania
nakierowane na gospodarkę realną.
Należy wskazać, że podatek od transakcji finansowych ma cechować się niskimi stawkami,
szeroką bazą opodatkowania oraz zabezpieczeniami chroniącymi przed realokacją sektora
finansowego. Konstrukcja podatku zachowuje „zasadę siedziby”, zgodnie z którą podatek będzie
należny, jeśli jedna ze stron transakcji ma siedzibę w państwie członkowskim uczestniczącym
we wzmocnionej współpracy, bez względu na to, gdzie odbywa się transakcja. W konsekwencji,
transakcja będzie podlegała opodatkowaniu również w sytuacji, gdy instytucja finansowa
zawierająca transakcję ma siedzibę w strefie objętej podatkiem od transakcji finansowych, jak
również w sytuacji gdy działa w imieniu strony mającej siedzibę w państwie podlegającym
ustalonym przepisom. Wniosek z lutego 2013 r. w zakresie zasad regulujących podatek od
transakcji finansowych zakładał również dodatkowy mechanizm przeciwdziałający unikaniu
opodatkowanie tj. „zasadę miejsca emisji”. W konsekwencji, obrót instrumentami finansowymi
wyemitowanymi w państwach członkowskich wdrażających podatek, będzie podlegał
opodatkowaniu, również gdy podmioty odpowiedzialne za taki obrót nie mają siedziby w strefie
objętej podatkiem od transakcji finansowych.
Należy wskazać, iż w celu ochrony gospodarki „realnej”, podatek od transakcji
finansowych nie będzie dotyczył bieżącej działalności finansowej osób fizycznych jak również
przedsiębiorców. Oznacza to, iż nie będą opodatkowane kredyty, płatności, ubezpieczenia, czy
lokaty. Podatek nie będzie również pobierany od tradycyjnej działalności w zakresie bankowości
inwestycyjnej tj. w zakresie podniesienia kapitału czy transakcji finansowych realizowanych w
ramach restrukturyzacji. W chwili obecnej, zaproponowana dyrektywa zostanie poddana pod
dyskusję państw członkowskich w celu wprowadzenia jej w życie w ramach wzmocnionej
współpracy. W dyskusjach mogą wziąć udział wszystkie dwadzieścia siedem państw
członkowskich Unii Europejskiej, jednak prawo głosu przysługiwać będzie tylko państwom
członkowskim, które zdecydowały się na wzmocnioną współpracę. Wdrożenie przedmiotowej
dyrektywy wymaga ich jednomyślności.
Podsumowując założenia dotyczące wprowadzenia podatku od transakcji finansowych,
należy wskazać, iż w przypadku jego wprowadzenia, najprawdopodobniej nie będzie on
267
obowiązywał we wszystkich krajach członkowskich EU. Konstrukcja tego podatku wskazuje, że
podstawą opodatkowania będzie obrót (a tak naprawdę wartość obrotu w zakresie wybranych
transakcji na instrumentach finansowych – zarówno pierwotnych jak również pochodnych). W
chwili
obecnej,
przedmiotowego
Polska
podatku.
nie
W
przewiduje
moim
uczestnictwa
przekonaniu,
w
jedynym
procedurze
wprowadzenia
kluczowym
założeniem
wprowadzenia tego podatku jest uzyskanie środków finansowych od instytucji finansowych,
które odegrały kluczową rolę w kryzysie finansowym z lat 2008-2009 (oraz uzyskały znaczącą
pomoc finansową). Środki finansowe uzyskane z tego podatku mają chociaż w części pokryć
zaangażowanie instytucji UE w ratowanie sektowa bankowego. Należy podkreślić, iż
konstrukcja tego podatku nie jest „zbyt wysublimowana” – wartość należnego podatku jest
niezależna od uzyskiwanego dochodu, „wartości dodanej” czy innych zmiennych poza wartością
transakcji. Mając wskazane aspekty na uwadze, w moim przekonaniu podatek od zysków
transakcyjnych nie odegra kluczowej roli w zakresie kształtowania polskiego rynku
kapitałowego, ani opodatkowania transakcji na pochodnych instrumentach finansowych
realizowanych na polskim rynku.
2.
Dyrektywa MiFID oraz Rozporządzenie EMIR (European Market Infrastructure
Regulation)
Celem dyrektywy 525 w sprawie rynków instrumentów finansowych (MiFID - Markets in
Financial Instruments Directive) było podwyższenie stopnia harmonizacji usług finansowych
tak, by zagwarantować klientom wyższy poziom ochrony ich inwestycji 526. Dyrektyw ma za
zadanie zwiększenie przejrzystości działania firm inwestycyjnych oraz zapewnienie wspólnych
ram prawnych dla usług inwestycyjnych oraz rynków finansowych w państwach Unii
Europejskiej 527. W przepisach tych przyjęto definicje kontraktów na instrumentach pochodnych
zbieżne do wprowadzonych w prawie krajowym 528.
525
Dyrektywa 2004/39/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 21 kwietnia 2004 r. w sprawie rynków
instrumentów finansowych (MIFID). Szerzej, pod pojęciem MIFID rozumie się oprócz dyrektywy 2004/39/WE,
zmieniającej dyrektywę Rady 85/611/EWG i 93/6/EWG i dyrektywę 2000/12/WE Parlamentu Europejskiego i Rady
oraz uchylająca dyrektywę Rady 93/22/EWG, ale również dyrektywę Komisji 2006/73/WE z dnia 10 sierpnia 2006
r. wprowadzającą środki wykonawcze do dyrektywy 2004/39/WE Parlamentu Europejskiego i Rady w odniesieniu
do wymogów organizacyjnych i warunków prowadzenia działalności przez przedsiębiorstwa inwestycyjne oraz
pojęć zdefiniowanych na potrzeby tej dyrektywy.
526
Wyrok NSA w Warszawie z dnia 1 lutego 2011 r., II FSK 1724/09.
527
Rozporządzenie Komisji (WE) nr 1287/2006 z dnia 10 sierpnia 2006 r. wprowadzającego środki wykonawcze do
dyrektywy 2004/39/WE Parlamentu Europejskiego i Rady w odniesieniu do zobowiązań przedsiębiorstw
inwestycyjnych w zakresie prowadzenia rejestrów, sprawozdań z transakcji, przejrzystości rynkowej, dopuszczania
instrumentów finansowych do obrotu oraz pojęć zdefiniowanych na potrzeby tejże dyrektywy (Dz. U. UE L 241 z
268
Uchwalenie ustawy z dnia 4 września 2008 r. o zmianie ustawy o obrocie instrumentami
finansowymi oraz niektórych innych ustaw, która weszła w życie dnia 21 października 2009 r.,
zakończyło na poziomie ustawowym proces implementacji do polskiego porządku prawnego
dyrektywy MiFID. Implementacja dyrektywy 2004/39/WE oznaczała redefiniowanie znaczącej
większości podstawowych pojęć dotyczących obrotu instrumentami finansowymi, jak również
towarami 529. Było to konsekwencją przyjęcia na gruncie tej dyrektywy szerokiej definicji
instrumentów finansowych, obejmującej m.in. znaczną część instrumentów pochodnych, w
szczególności instrumentów dotyczących towarów 530. Należy wskazać, na fundamentalną
zmianę wynikającą z wprowadzenia nowego katalogu praw majątkowych będących
przedmiotem zainteresowania rynków towarowych, którymi są z jednej strony towary giełdowe
na gruncie ustawy z 26 października 2000 r. o giełdach towarowych, z drugiej natomiast
instrumenty finansowe na gruncie ustawy z 29 lipca 2005 r. o obrocie instrumentami
finansowymi. Z nowym podziałem instrumentów finansowych ściśle związane jest nowe
przypisanie odpowiednim kategoriom praw majątkowych różnych platform, na których mogą
być one przedmiotem obrotu. Trzecią znaczącą zmianą jest definicja pojęcia działalności
maklerskiej, będącej nieodzownym elementem dokonywania obrotu.
W konsekwencji należy wskazać, iż nowelizacja ustawy z dnia 29 lipca 2005 r. o obrocie
instrumentami finansowymi dokonana w październiku 2009 r. implementowała do polskiego
porządku prawnego przepisy Dyrektywy MiFID. Oznacza to, iż na banki oraz instytucje rynku
kapitałowego zostało nałożone szereg obowiązków dotyczących ochrony klientów tych
instytucji. Celem znowelizowanych przepisów było zwiększenie poziomu ochrony interesów
klienta usług finansowych i inwestycyjnych, i to zarówno indywidualnego, jak i
przedsiębiorców, a także zwiększenie przejrzystości rynku poprzez zapewnienie równego
dostępu do informacji. Z drugiej strony, dyrektywa MiFID umożliwia bankom uruchomienie
doradztwa finansowego dla swoich klientów bez konieczności uzyskania licencji maklerskiej w
Komisji Nadzoru Finansowego.
Mając na uwadze zaimplementowane postanowienia dyrektywy MiFID do polskiego
systemu prawnego należy wskazać, iż był to pierwszy krok w zakresie zabezpieczenia interesów
02.09.2006, oraz Dyrektywa 2004/39/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 21 kwietnia 2004 r. w sprawie
rynków instrumentów finansowych zmieniająca dyrektywę Rady 85/611/EWG i 93/6/EWG i dyrektywę
2000/12/WE Parlamentu Europejskiego i Rady oraz uchylająca dyrektywę Rady 93/22/EWG Dz. U.UE L04.145.1
528
Art. 4 oraz sekcja C załącznika I Dyrektywy MIFID.
529
K. Gorzelak, A. Braciszewska, J. Braciszewska, T. Rogalski, Towary giełdowe i towarowe instrumenty
pochodne, C.H. Beck, Warszawa 2011.
530
J. Hatfield, M. Day, H. Smith, The Markets In Financial Instruments Directive (2004/39/EC) – The Principal
Issues, Journal of International Banking and Financial Law 2004, Nr 10; J. Herbet, B. Nasser, The MIF Directive,
the next regulatory quake in the area of European Financial Law, International Business Law Journal 2007, Nr 3.
269
inwestorów w relacji z instytucjami finansowymi. Przekazanie pełnej informacji o ryzyku
związanym z pochodnymi instytucjami finansowymi zarówno dla osoby fizycznej, jak również
podmiotu instytucjonalnego powinno być standardem. Jednakże, z praktycznego punktu
widzenia, mając na uwadze zawierane transakcje na pochodnych instrumentach finansowych na
polskim rynku w 2007 r. i w pierwszej połowie 2008 r. (tj. przed znaczącymi wahaniami kursu
polskiej waluty), mam poważne wątpliwości czy inwestorzy nawet posiadając informacje o
potencjalnym ryzyku związanym z inwestycjami mogliby przewidzieć możliwość poniesienia
tak znaczących strat na tych transakcjach.
Kolejnym krokiem w zakresie regulacji rynku kapitałowego w ramach Unii Europejskiej,
poza dyrektywą 2003/6/WE w sprawie wykorzystywania poufnych informacji i manipulacji na
rynku (nadużyć na rynku) oraz planowanym zmianom w tym zakresie, jest rozporządzenie
Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) nr 648/2012 z dnia 4 lipca 2012 r. w sprawie
instrumentów pochodnych będących przedmiotem obrotu poza rynkiem regulowanym,
kontrahentów centralnych i repozytoriów transakcji (EMIR). Rozporządzenie EMIR weszło w
życie w dniu 16 sierpnia 2012 r. oraz wprowadziło istotne zmiany na rynku instrumentów
pochodnych. Postanowienia rozporządzenia wprowadzają m.in. obowiązek raportowania
transakcji pochodnych do repozytoriów transakcji oraz obowiązek centralnego rozliczania
określonych transakcji przez centralnych kontrahentów (CCP). Wskazane obowiązki mają na
celu realizację głównych założeń EMIR tj.: zapewnieniu większej klarowności transakcji
pochodnych, ograniczeniu ryzyka kontrahenta, wzmocnieniu wymogów rozliczeniowych, oraz
ograniczeniu ryzyka operacyjnego. Nowe obowiązki mają charakter powszechny oraz odnoszą
się nie tylko kontrahentów finansowych (m.in. banków, zakładów ubezpieczeń i reasekuracji,
firm inwestycyjnych, zarządzających funduszami inwestycyjnymi UCIT oraz alternatywnymi)
ale również kontrahentów niefinansowych – przedsiębiorców (spółek prawa handlowego).
Obowiązek raportowania transakcji do repozytorium transakcji
Obowiązek zgłaszania informacji o transakcjach na pochodnych instrumentach
finansowych (np. opcje, kontrakty swap) obejmuje wszystkich kontrahentów niefinansowych
(niezależnie od wolumenu transakcji pochodnej), za wyjątkiem osób fizycznych (nawet jeżeli
prowadzą jednoosobową działalność gospodarczą). Obowiązek zgłoszenia dotyczy każdego
zawartego derywatu oraz wszelkich zmian lub rozwiązania kontraktu, tj. zarówno kontraktów
zawieranych na rynku regulowanym, jak również w obrocie OTC (tj. poza rynkiem
regulowanym).
270
Należy podkreślić, iż raportowaniu podlegają również transakcje na kredytowych
instrumentach pochodnych, tj. m.in. zabezpieczającymi / transferującymi ryzyko kredytowe.
Zgłoszeniu podlegają niezamknięte kontrakty na pochodnych instrumentach finansowych
zawarte lub obowiązujące przed 16 sierpnia 2012 r. (back-loading) oraz wszystkie kontrakty
zawarte w lub po dniu 16 sierpnia 2012 r. Zarówno kontrahent, jak również CCP (w Polsce
KDPW_CCP jako izba rozliczeniowa, prowadząca rozliczenia transakcji z zastosowaniem
szeregu mechanizmów pozwalających na systemowe obniżenie ryzyka niewywiązania się stron
ze zobowiązań wynikających z zawartych transakcji) może powierzyć zgłoszenie kontraktu
innemu podmiotowi (np. drugiej stronie kontraktu). Raportowanie w zakresie pochodnych
instrumentów finansowych jest w chwili obecnej jeszcze fakultatywne, jednakże stanie się
obowiązkowe z chwilą zarejestrowania w Europejskim Urzędzie Nadzoru Giełd i Papierów
Wartościowych (ESMA) pierwszego repozytorium. W pierwszym okresie, obowiązek
raportowania będzie dotyczył wyłącznie pochodnych instrumentów finansowych na stopę
procentową oraz kredytowych. Obowiązek raportowania dotyczący pozostałych derywatów
wejdzie w życie 1 stycznia 2014 r.
Podsumowując, wprowadzenie obowiązku raportowania w zakresie transakcji na
pochodnych instrumentach finansowych zarówno w zakresie transakcji zawartych na rynku
regulowanym, jak również poza tym rynkiem, da możliwość monitorowania ekspozycji na
ryzyko jak również bieżących wycen tych instrumentów. Analiza tych danych umożliwi, miejmy
nadzieję, przeciwdziałanie istotnym nadużyciom na rynku kapitałowym. Z drugiej strony
umożliwi regulatorowi (KNF) nadzorowanie – chociaż w części obrotu zarówna na rynku
regulowanym, jak również na OTC. Miejmy nadzieję, że w przyszłości nie wystąpi sytuacja w
zakresie „zlekceważenia” zaleceń KNF dotyczących np. opcji walutowych 531. Patrząc wstecz na
okres przed początkiem kryzysu finansowego, znaczna część podmiotów zawierających
pochodne instrumenty finansowe jako zabezpieczenia nie tylko chroniła się przed skutkami
umacniania się polskiej waluty, ale też bardzo często notowała dodatnie wyniki finansowe na
tych transakcjach. Dopiero zmiana trendu kursu złotego w drugiej połowie 2008 r. zaczęła się
przekładać na ujemne wyceny z tytułu umów opcyjnych. Mając na uwadze doświadczenia z lat
2008 i 2009, regulacje wspólnotowe – w szczególności dyrektywa MiFID, rozporządzenie
EMIR, jak również proponowane zmiany dyrektywy 2003/6/WE w sprawie wykorzystywania
531
Kluza S., Artykuł z 3 marca 2009 r. - Wywiad ze Stanisławem Kluza, przewodniczącym Komisji Nadzoru
Finansowego, Rady nadzoru w sprawie opcji walutowych zostały zlekceważone
http://biznes.gazetaprawna.pl/artykuly/116727,rady_nadzoru_w_sprawie_opcji_walutowych_zostaly_zlekcewazone.
html.
271
poufnych informacji i manipulacji na rynku (nadużyć na rynku), zwiększają ochronę klientów
instytucji finansowych.
Rozdział VI Wnioski podsumowujące
1.
Cele, założenia oraz tezy pracy
Kluczowym celem niniejszej dysertacji było opracowanie teoretycznego oraz
praktycznego modelu opodatkowania transakcji na pochodnych instrumentach finansowych w
podatku dochodowym od osób prawnych. Jednym z zadań było zdefiniowanie koncepcji
podstawy opodatkowania, w tym m.in. określenia wartości przychodów i kosztów związanych z
derywatami. W niniejszej dysertacji zostały poddane dogłębnej analizie czynniki wpływające na
sposób opodatkowania transakcji na pochodnych instrumentach finansowych.
W szczególności, teza dotyczyła faktu, iż kluczowymi determinantami wpływającymi na
konsekwencje podatkowe w podatku dochodowym od osób prawnych, na tle aktualnie
obowiązujących przepisów, zawartych pochodnych instrumentów finansowych są:
1)
sposób rozliczenia derywatu tj. derywaty rzeczywiste (kontrakty rozliczane poprzez
fizyczną dostawę instrumentu bazowego) oraz derywaty nierzeczywiste (kontrakty
rozliczane pieniężnie, poprzez wypłatę wyniku na kontrakcie);
2)
cel zawarcia kontraktu tj. derywaty rozliczane na zasadach ogólnych (kontrakty zawarte
w celach spekulacyjnych, oraz część kontraktów zawartych w celach zabezpieczających
– niezaliczonych do innej grupy derywatów); derywaty zawarte w celu zabezpieczenia
ceny nabycia środków trwałych oraz wartości niematerialnych i prawnych, derywaty
zawarte w celu zabezpieczenia kosztów wytworzenia środków trwałych oraz derywaty
zawarte w celu nabycia papierów wartościowych,
3)
rodzaj instrumentu bazowego tj. waluta, papier wartościowy, „towar” lub jakakolwiek
inna zmienna (wartość, współczynnik, indeks, lub dowolnie inna wielkość),
4)
klasyfikacja bilansowa oraz sposób prezentacji pochodnych instrumentów finansowych
dla celów sprawozdawczych (w przypadku, gdy instrumentem bazowym jest waluta
obca).
Dysertacja dowodzi, iż rodzaj pochodnego instrumentu finansowego (kontrakt forward,
futures, opacja i swap) nie jest często głównym, a nawet pobocznym czynnikiem
determinującym konsekwencje podatkowe w podatku dochodowym od osób prawnych. Zostało
dowiedzione, iż elementy konstrukcyjne poszczególnych rodzajów derywatów tylko pośrednio
272
wpływają na konsekwencje podatkowe poprzez np. powstanie wymagalnych wierzytelności
wynikających z kontraktów (które mogą być uznane w niektórych przypadkach odpowiednio za
przychody lub koszty podatkowe).
Fundamentalnym stwierdzeniem jest, iż w przypadku rozliczenia / realizacji
rzeczywistych pochodnych instrumentów finansowych, pomimo powstania ekonomicznego
zysku lub straty na kontrakcie, nie powstaje przychód lub koszt podatkowy z tytułu realizacji
derywatu (w świetle art. 16 ust. 1 pkt 8b ustawy z dnia 15 lutego 1992 r.). Konsekwencje
podatkowe mogą być związane z odpłatną dostawą towarów, jednakże podatkowy dochód /
strata z tym związana jest całkowicie niezależna od ekonomicznego wyniku na rozliczeniu
pochodnego instrumentu finansowego.
Dodatkowym elementem kształtującym konsekwencje w podatku dochodowym od osób
prawnych kontraktów na pochodny instrument finansowy jest rodzaj instrumentu bazowego. W
przypadku, gdy instrumentem bazowym jest waluta obca a kontrakt podlega rozliczeniu
nierzeczywistemu, podatnik będzie zobligowany do wykazania przychodów (w świetle art. 12
ustawy z dnia 15 lutego 1992 r.) bądź kosztów uzyskania przychodów (zgodnie z art. 15 ustawy
z dnia 15 lutego 1992 r.). Sytuacja będzie znacząco różna, w przypadku rozliczenia kontraktów
poprzez rzeczywistą dostawę waluty obcej. Jednostka nabywając walutę po kursie umówionym
(uzyskując ekonomiczny zysk lub stratę na zakupie) nie będzie rozpoznawała przychodów lub
kosztów podatkowych. Jednostka będzie zobligowana do kalkulacji różnic kursowych, m.in. w
oparciu o rzeczywiście zastosowany kurs nabycia waluty wynikający z pochodnego instrumentu
finansowego. Z drugiej strony, podmiot „sprzedający” walutę po kursie umówionym, będzie
rozpoznawał różnice kursowe związane z wydatkowaniem uprzednio nabytej waluty. Podmiot
będzie zobligowany do rozliczenia różnic kursowych związanych z wpływem i wypływem
waluty obcej (tzw. różnice kursowe od posiadanych środków dewizowych). Przedmiotowe
różnice kursowe – dodatnie lub ujemne będące odpowiednio przychodami lub kosztami
podatkowymi – mogą mieć znacząco inną wartość niż ekonomiczny wynik na rozliczeniu
samego pochodnego instrumentu finansowego. Mając na uwadze możliwość wyborów przez
podatników sposobu kalkulacji różnic kursowych dla celów podatkowych (zgodnie z art. 9b
ustawy z dnia 15 lutego 1992 r.) tj. rozliczanie różnic kursowych w oparciu o przepisy ustawy o
podatku dochodowym od osób prawnych (art. 15a ustawy z dnia 15 lutego 1992 r.) lub w
oparciu o przepisy prawa bilansowego, podatnik będzie uprawniony do zaliczenia w rachunek
podatkowy również różnic kursowych naliczonych (niezrealizowanych) wynikających m.in. z
dokonanej wyceny pozycji aktywów i pasywów, oraz pozycji pozabilansowych, wyrażonych w
walucie obcej. Niezależnie od powyższego, wybór sposobu prezentacji dla celów bilansowych
273
pochodnych instrumentów finansowych opartych na walucie tj. stosowanie przepisów
rachunkowości zabezpieczeń, wykazywania wyników z wyceny instrumentów pochodnych przez
kapitał z aktualizacji wyceny, bądź prezentacja wyceny kontraktów jako różnice kursowe, będzie
determinował wartość podstawy opodatkowania. W konsekwencji, wybór sposobu prezentacji
walutowych pochodnych instrumentów finansowych w sprawozdaniu finansowym może
stanowić podstawę do ustalenia (bądź jego braku) przychodów lub kosztów podatkowych. Stoję
na stanowisku, iż brak precyzyjnych przepisów w prawie bilansowych stanowił, oraz może
stanowić w przyszłości znaczące pole do nadużyć w podatku dochodowym od osób prawnych.
Zastanawiającym jest również istotny zakres odwołania przepisów ustawy o podatku
dochodowym od osób prawnych do szeroko rozumianych przepisów prawa bilansowego (w tym
Międzynarodowych
Standardów
Rachunkowości
oraz
Międzynarodowych
Standardów
Sprawozdawczości Finansowej) w aspekcie kalkulacji różnic kursowych. W moim przekonaniu
ustawodawca podatkowy nie miał „dostatecznej świadomości” w zakresie konsekwencji
podatkowych takiego odesłania, w szczególności w zakresie ustalenia konsekwencji
podatkowych walutowych pochodnych instrumentów finansowych. Stoję na stanowisku, iż
stosowane odesłania (bezpośrednie lub pośrednie) do innych dziedzin prawa lub innych dziedzin
nauki, powoduje znaczące trudności, a nieraz dowolność, w kształtowaniu podstawy
opodatkowania w podatku dochodowym od osób prawnych. Brak definicji poszczególnych
rodzajów pochodnych instrumentów finansowych dla celów podatku dochodowego od osób
prawnych daje możliwość „nowej kreacji” kontraktów, oraz przepływów finansowych z nimi
związanych. Dotyczy to między innymi ustalenia konsekwencji podatkowych zbiorów
derywatów, w szczególności struktur opcyjnych (np. struktur zero kosztowych). Jedyną
możliwością podatników jest w tym przypadku pośrednie zastosowanie przepisów innych ustaw
lub rozporządzeń (np. definicji obowiązujących w ustawie o rachunkowości i rozporządzeniu z
dnia 12 grudnia 2001 r.), lub odwołanie się do definicji tych pojęć występujących w ekonomii
lub finansach. W moim przekonaniu, brak szczegółowego słownika pojęć w zakresie
pochodnych instrumentów finansowych dla celów podatkowych, skutkuje możliwością
znaczących nadużyć w tym zakresie.
Brak precyzji w zakresie ustalenia momentu rozpoznawania przychodów i kosztów
podatkowych związanych z zawarciem, realizacją, rezygnacją oraz zbyciem pochodnych
instrumentów finansowych prowadzi do wniosku, iż w oparciu o aktualnie obowiązujące
przepisy, podatnicy powinni rozpoznawać przychody z tytułu zawarcia oraz rozliczenia
derywatów (nierzeczywistych) na zasadzie kasowej podczas, gdy koszty związane z tymi
derywatami mogą podlegać rozliczeniu na zasadzie memoriałowej. Dodatkowo, istnieje
274
znacząca wątpliwość jak należy rozpatrywać dla celów podatkowych wydatki związane z
nabyciem pochodnych instrumentów finansowych a wydatki związane z realizacją tych
kontraktów. Przeprowadzona analiza w niniejszej dysertacji w zakresie stanowisk organów
skarbowych od 1992 r. (tj. stanowisk organów wydanych przez ostatnie 21 lat) dowodzi, iż w
tym okresie kilkanaście razy zmieniały się koncepcje opodatkowania pochodnych instrumentów
finansowych. Mając na uwadze dotychczasową linię interpretacyjną, zaskakującą jest „dość
oczywista teza”, że czym innym są wydatki związane z nabyciem pochodnych instrumentów
finansowych a czym innych wydatki związane z ich realizacją. Sprzeczne stanowiska w
judykaturze oraz doktrynie pojawiały się w tym zakresie przez ostatnie kilkanaście lat.
Wydawane indywidualnie interpretacje prawa podatkowego, publikowane na oficjalnej
stronie internetowej Ministerstwa Finansów, prezentowały, oraz niestety również w chwili
obecnej prezentują, niejednokrotnie całkowicie sprzeczne ze sobą stanowiska. Podatnicy często
stoją przed dylematem w jaki sposób zaprezentować konsekwencje podatkowe zawartych
derywatów w podatku dochodowym od osób prawnych. Aktualny dorobek doktryny w tym
zakresie, nie odpowiada na pytania czym jest lub nawet jak kalkulować dochód na pochodnych
instrumentach finansowych.
Podstawowym problemem w zakresie ustalenia konsekwencji podatkowych pochodnych
instrumentów finansowych w podatku dochodowym od osób prawnych jest fakt, iż tylko i
wyłączenie dwa przepisy odnoszą się wprost do tych kontraktów (tj. art. 16 ust. 1b oraz art. 16
ust. 1 pkt 8b ustawy z dnia 15 lutego 1992 r.). W konsekwencji należy przyjąć, iż w kwestiach
nieuregulowanych przez wskazane przepisy, inne normy wynikające z ustawy o podatku
dochodowym od osób prawnych będą miały zastosowanie. Zarówno teoretyczny, jak również
praktyczny, problem sprowadza się do sposobu zastosowania ogólnych norm ustawy z dnia 15
lutego 1992 r. do pochodnych instrumentów finansowych. Przykładem tego może być teza, że
konsekwencje podatkowe derywatów będą uzależnione od celu zawarcia kontraktów (tj. od
wewnętrznego przekonania podatnika w zakresie zawarcia danego kontraktu). W konsekwencji,
indywidualna motywacja podatnika, która może nie mieć odzwierciedlenia w rzeczywistych
zdarzeniach, może decydować o wartości przychodów i kosztów podatkowych. Przykładem
takiego zdarzenia może być poniesienia straty na pochodnych instrumentach finansowych
zabezpieczających koszty nabycie środków trwałych. Zgodnie z przepisami ustawy z dnia 15
lutego 1992 r., podatnik powinien zwiększyć wartość początkową środka trwałego
podlegającego amortyzacji, a nie zaliczać daną wartość straty bezpośrednio w koszty podatkowe.
Jednakże, praktycznie niemożliwym jest udowodnienie lub zaprzeczenie w postępowaniu
dowodowym prowadzonym przez organy skarbowe, iż dany pochodny instrument finansowy
275
stanowił (lub nie) zabezpieczenie nabycia określonych środków trwałych. W konsekwencji,
wewnętrzna motywacja podatnika może kształtować konsekwencje w podatku dochodowym od
osób prawnych.
Należy podkreślić, iż aktualnie obowiązujące przepisy ustawy o podatku dochodowym od
osób prawnych w zakresie pochodnych instrumentów finansowych łamią fundamentalną zasadę
podatkową tj. zasadę „dogodności opodatkowania”. Zgodnie z tą zasadą, podatek powinien być
pobierany w czasie i w sposób dla podatnika najdogodniejszy. Jednakże w przypadku derywatów
rzeczywistych, konsekwencje podatkowe są określane w kompletnym oderwaniu od
rzeczywistego ekonomicznego wyniku na realizacji pochodnego instrumentu finansowego. W
konsekwencji, osiągnięcie ekonomicznego zysku na tych kontraktach nie determinuje powstania
przychodu (dochodu) podatkowego, jak również z drugiej strony poniesienie ekonomicznej
straty na kontraktach nie koniecznie przekłada się na koszt podatkowy. Pobór podatku
związanego z rozliczeniem derywatów często nie jest związany z momentem, czy okresem, w
którym powstał zysk ekonomiczny.
2.
Postulaty de lege lata oraz de lege ferenda
W wyniku przeprowadzonej analizy w zakresie transakcji na pochodnych instrumentach
finansowych, niniejszym prezentuję postulatu de lege lata oraz de lege ferenda:
1)
W oparciu o dowód sformułowanych tez badawczych w niniejszej pracy został
skonstruowany teoretyczny oraz praktyczny model opodatkowania transakcji na
pochodnych
instrumentach
finansowych.
Według
autorskiej
koncepcji,
sposób
opodatkowanie derywatów powinien być uzależniony od czterech czynników
obiektywnych oraz subiektywnych występujących po stronie podatnika tj. sposobie
rozliczenia kontraktów, celu ich zawarcia, rodzaju instrumentu bazowego oraz
klasyfikacji bilansowej derywatów.
2)
Logika rozwiązań modelowych została oparta o dowód tezy, iż konsekwencje podatkowe
w podatku dochodowym od osób prawnych w sposób wtórny, a niekiedy marginalny, są
uzależnione od znanych rodzajów pochodnych instrumentów finansowych tj.
kontraktów forward, futures, opcji oraz swap.
3)
Ustalenie cywilnoprawnego charakteru poszczególnych derywatów (np. umowy
przedwstępnej, umowy z odroczonym terminem płatności lub dostawy, umowy zakładu,
umowy warunkowej, umowy zamiany) może mieć pośredni skutek na kształtowanie
przychodów oraz kosztów uzyskania przychodów na tle ustawy z dnia 15 lutego 1992 r.
276
Kasowe rozpoznawanie przychodów z tytułu rozliczenia / realizacji derywatów oraz
zmiana w zakresie art. 15b ustawy z dnia 15 lutego 1992 r. (odejścia od zasady
memoriałowego rozpoznawania kosztów podatkowych) powodują w praktyce
pominięcie dla celów podatkowych momentów postawienia w stan wymagalności
ustalonych wierzytelności (należności oraz zobowiązania).
4)
Aktualnie obowiązujące przepisy ustawy o podatku dochodowym od osób prawnych
nie dają jednoznacznych oraz precyzyjnych podstaw do określenia konsekwencji
podatkowych pochodnych instrumentów finansowych. Odwołanie się ustawodawcy
bezpośrednio do innych dziedzin prawa oraz pośrednie nawiązanie do innych zakresów
nauk poprzez brak niezbędnych definicji legalnych skutkuje zbyt dużą swobodą, a
nawet dowolnością w kształtowaniu konsekwencji podatkowych. W konsekwencji,
istnieje obiektywna możliwość indywidualnego kształtowania podstawy opodatkowania
w podatku dochodowym od osób prawnych, w oprawcie o indywidualną decyzję
podatnika. Istnieje w moim przekonaniu poważna wątpliwość, iż aktualnie
obowiązujące przepisy dotyczące kształtowania różnic kursowych dla celów
podatkowych, pośrednio zaburzają jedną z zasad podatkowych dotyczących
sprawiedliwości opodatkowania, w szczególności zasadę zdolności dochodowej, wedle
której każdy podatnik osiągający taki sam dochód, powinien poświęcić na rzecz państwa
identyczną korzyść. Swoboda w zakresie prezentacji bilansowej walutowych pochodnych
instrumentów finansowych daje możliwość manipulacji wynikiem podatkowym
jednostki.
5)
Praktyka organów skarbowych oraz judykatury w zakresie sposobów opodatkowania
pochodnych instrumentów finansowych narusza, w moim przekonaniu, zasadę zaufania
obywateli do państwa (organów), a nawet w niektórych przypadkach podważa zasadę
państwa prawnego. Kilkunastokrotne zmiany linii interpretacyjnej oraz orzeczniczej, w
zakresie określenia sprzecznych ze sobą konsekwencji podatkowych w analogicznych
stanach faktycznych podważa pewność obrotu gospodarczego.
6)
Odwołanie się ustawodawcy podatkowego w przepisach ustawy o podatku dochodowym
od osób prawnych do przepisów prawa bilansowego, oraz równoległy brak kognicji
organów skarbowych w zakresie ustalenia konsekwencji bilansowych danych zdarzeń
gospodarczych występujących u danego podatnika – kształtujących konsekwencje
podatkowe – powoduje pozorność uprawnień podatnika w zakresie wystąpienia o
indywidualną interpretację prawa podatkowego.
277
7)
Dowolność
interpretacyjna
w
zakresie
walutowych
pochodnych
instrumentów
finansowych, w szczególności w okresie rozpoczęcia kryzysu walutowego w Polsce
(przełom roku 2008 i 2009), spowodowała istotny spadek wpływów budżetowych z
tytułu podatku dochodowego od osób prawnych. Podatnicy mieli oraz nadal mają
możliwość zaliczania w koszty uzyskania przychodów ujemnych wycen walutowych
pochodnych instrumentów finansowych. Wprowadzenie zasad art. 15b ustawy z dnia 15
lutego 1992 r., nie zmienia faktu, iż część podatników jest uprawnionych do zaliczenia w
koszty podatkowe niezrealizowanych ujemnych różnic kursowych na posiadanych
derywatach walutowych.
8)
Wysoce zastanawiająca jest niekonsekwencja ustawodawcy w zakresie odrębnego
zdefiniowania
pochodnych
instrumentów
finansowych
w
ustawie
o
podatku
dochodowym od osób prawnych oraz w ustawie o podatku dochodowym od osób
fizycznych. Pomijając odrębna koncepcję źródeł przychodów w ustawie z dnia 26 lipca
1991 r., odrębna klasyfikacja przychodów jako przychody z pochodnych instrumentów
finansowych lub papierów wartościowych jest sprzeczna z koncepcją uznania wszystkich
derywatów jako praw majątkowych (niebędących papierami wartościowymi) na tle
ustawy z dnia 15 lutego 1992 r.
9)
Obowiązek podatników w zakresie stosowania ogólnych regulacji podatku dochodowego
od osób prawnych do rozliczenia transakcji na pochodnych instrumentach finansowych
rodzi fundamentalne dylematy w zakresie sposobu zdefiniowania, oraz momentu
rozpoznania przychodów oraz kosztów podatkowych dotyczących tych transakcji.
10)
Aktualnie obowiązujące przepisy podatku dochodowego od osób prawnych, które mają
zastosowanie do ustalenia konsekwencji podatkowych rzeczywistych derywatów,
powodują oderwanie wymagalności podatku dochodowego oraz rzeczywistego
przysporzenia majątkowego podatnika (ekonomicznego zysku będącego wynikiem
prowadzonej działalności gospodarczej).
11)
W chwili obecnej brak jest jakichkolwiek wytycznych w zakresie wyceny do wartości
rynkowej transakcji na pochodnych instrumentach finansowych. Zaprezentowane
dylematy dotyczące ekonomicznej wyceny derywatów mogą skutkować niepewnością w
zakresie zdarzeń restrukturyzacyjnych mających wpływ na kalkulację podatku
dochodowego od osób prawnych.
Mając na uwadze wskazane wątpliwości w zakresie aktualnie obowiązujących przepisów,
stoję na stanowisku, iż niezbędne są zmiany legislacyjne w zakresie sprecyzowania
opodatkowania, lub jego braku, rozliczenia ekonomicznego rzeczywistych pochodnych
278
instrumentów finansowych. Powinny zostać wprowadzone regulacje jasno rozgraniczające
przychody oraz koszty podatkowe związane z zawarciem oraz realizacją pochodnych
instrumentów finansowych. Dodatkowo, niedopuszczalną w moim przekonaniu jest sytuacja, iż
w wyniku indywidualnych, zgodnych z prawem decyzji podatników na tle prawa bilansowego,
analogiczne zdarzenia prawne wywołują znacząco różne konsekwencje w podatku dochodowym
od osób prawnych. Planowane wejście nowego standardu sprawozdawczości finansowej MSSF 9
w świetle prawa bilansowego, w kształcie który w dniu dzisiejszym nie jest jeszcze ostatecznie
znany, może spowodować zmianę sposobu opodatkowania walutowych pochodnych
instrumentów finansowych w trakcie trwania kontraktów. Odmienne zasady wyceny i
prezentacji derywatów walutowych, będą miały wpływ na podatników, którzy wybrali tzw.
bilansową metodę kalkulacji różnic kursowych dla celów podatkowych.
Niezależnie od wskazanych wątpliwości natury teoretyczno-prawnej dotyczących
zawarcia, realizacji, rezygnacji oraz zbycia pochodnych instrumentów finansowych, niezbędne
jest ujednolicenie stanowisk organów skarbowych w indywidualnych sprawach podatników.
Zasady państwa prawnego wykluczają możliwość dowolności interpretacyjnej w zakresie
obciążeń fiskalnych nakładanych na jednostki.
Prawodawstwo wspólnotowe w zakresie przeciwdziałania wykorzystywaniu informacji
poufnych oraz manipulacji na rynku (nadużyć na rynku) nie będzie miało prawdopodobnie
wpływu na efektywność fiskalną podatku dochodowego od osób prawnych w zakresie transakcji
na pochodnych instrumentach finansowych. Jednakże nowe obowiązki sprawozdawcze (na tle
rozporządzenia EMIR) jednostek posiadających w swoim portfelu derywaty, zarówno zawarte na
rynku regulowanym jak również poza tym rynkiem, mogą stanowić nowe źródło informacji o
rzeczywistej, rynkowej wartości posiadanych przez podatników pochodnych instrumentach
finansowych.
Mając na uwadze postulowany sposób opodatkowania pochodnych instrumentów
finansowych, należy w pierwszej kolejności rozważyć celowość istnienie przepisów w zakresie
rozliczania różnic kursowych dla celów podatkowych. Z perspektywy fiskalnej, dochody
budżetowe z tytułu opodatkowania różnic kursowych w podatku dochodowym od osób
prawnych zbiegają do zera. Wynika to z faktu, iż w średniookresowej perspektywie, nawet przy
dysproporcji rachunku płatniczego Polski, saldo różnic kursowych u podatników podatku
dochodowego od osób prawnych zbiega do zera. Powstaje więc pytanie, jaka jest przyczyna
istnienia regulacji podatkowych w tym zakresie. Należy podkreślić, iż w znaczącej większości
krajów na świecie, w których istnieje podatek dochodowy od osób prawnych, występują
regulacje w zakresie rozpoznawania dodatnich oraz ujemnych różnic kursowych. Pomijając
279
aspekt historyczny w zakresie wprowadzenia w Polsce przepisów dotyczących różnic
kursowych, w moim przekonaniu kluczową przesłanką ekonomiczną istnienia takowych
regulacji jest przeciwdziałanie nadużyciom w zakresie transgranicznej wymiany handlowej
(towarowej i usługowej). Dodatkowo, rozpoznawanie różnic kursowych kształtujących
przychody i koszty podatkowe powoduje, w moim przekonaniu „częściowe uwzględnienie”
aspektów sprawiedliwości społecznej w prawie podatkowym 532. Pomimo, iż pod względem
wpływów fiskalnych państwa zagadnienie opodatkowania różnic kursowych powinno być
pominięte, to z punktu widzenia partykularnych interesów podatnika, sytuacja jest znacząco
odmienna. Istnieją podmioty, które wykazują głównie ujemne różnice kursowe, które to różnice
pod względem ekonomicznych zmniejszają wynik finansowy. Ci podatnicy uważaliby, że są
„pokrzywdzeni” z uwagi na fakt, iż nie mogą zaliczyć różnic kursowych w koszty podatkowe.
Patrząc szerzej na zagadnienie różnic kursowych, jako modelu opodatkowania
„waloryzacji” składników bilansu – tj. aktywów (np. środków na rachunku bankowym,
należności) lub pasywów (np. zobowiązań walutowych), powstaje pytanie dlaczego
ustawodawca wybrał właśnie aktywa lub pasywa wyrażone w walucie obcej. Przedmiotowy
model opodatkowania (wykazywania konsekwencji podatkowych) wzrostu lub spadku wartości
nie dotyczy innych aktywów np. szeroko rozumianych towarów. Nie powstają konsekwencje
podatkowe związane ze zmianą wartości towaru będącego przedmiotem dostawy na podstawie
umowy z odroczonym terminem płatności lub odroczonym terminem dostawy. Nie powstają
również konsekwencje podatkowe związane ze zmianą wartości realizowanych np. kontraktów
długoterminowych, których wartość rynkowa na poszczególne momenty realizacji ulega zmianie
(w ekonomii dość oczywistym jest zjawisko fluktuacji ceny w czasie). W tych przypadkach nie
dokonujemy „waloryzacji / indeksacji” podatkowej nabywanego towaru lub usługi – nie ulegają
zmianie przychody lub koszty podatkowe. Powstaje więc pytanie w ogóle o słuszność istnienie
zagadnienia różnic kursowych w podatku dochodowym. Odpowiedź na to pytanie, w aktualnym
kształcie gospodarki światowej, powinna być jednak twierdząca. Z jednej strony, uzasadnieniem
istnienia regulacji w zakresie różnic kursowych w przepisach regulujących podatek dochodowy
(niezależnie czy będzie to jeden podatek dochodowy dla osób fizycznych i osób prawnych czy
też będę to dwa odrębne podatki – jak w chwili obecnej) jest fakt istnienia analogicznych
regulacji dotyczących rozpoznawania konsekwencji podatkowych (przychodów / kosztów)
związanych z transakcjami walutowymi. Sam fakt istnienia „jakiś” regulacji w innych krajach
nie powinien stanowić uzasadnienia ich wprowadzenie w Polsce. Jednakże, w chwili obecnej, w
532
Wątpliwa jest w moim przekonaniu teza, czy w ogóle mona mówić o realizacji zasady sprawiedliwości
społecznej w zakresie ustawodawstwa podatkowego.
280
przypadku braku takowych regulacji w Polsce, istniałoby duże prawdopodobieństwo powstania
znaczących nadużyć.
Z drugiej strony, zmieniająca się gospodarka światowa, pokonała olbrzymi dystans od
rzeczywistych transakcji „towarowych / usługowych” do transakcji nierzeczywistych,
stanowiących tylko zapis na rachunku bankowym. Nie można zapomnieć o tym, iż w dniu
dzisiejszym pieniądz jest z znaczącej części przypadków zapisem na rachunku bankowym. To
gwarancja państwa powoduje, iż zmiana zapisu na owym rachunku powoduje powstanie lub
wygaśnięcie zobowiązania. W chwili obecnej istnieje odrębny sektor gospodarki, w którym
podmioty zajmują się obrotem walutą. Przedmiot tych transakcji sprowadza się do zmian
ewidencyjnych na rachunkach w instytucjach finansowych. Dodatkowo, pochodny instrument
finansowy stanowi, tak naprawdę „zakład / grę”, w której wygra ten (osiągnie zysk), kto lepiej
przewidzi przyszłość. Jeśli nie byłoby regulacji w zakresie podatkowych różnic kursowych, cały
sektor gospodarki były wyłączony z opodatkowania. Oczywiście istnieją sektory w gospodarce,
w których dochody uzyskiwane przez podatników z prowadzonej działalności nie podlegają (lub
są zwolnione z opodatkowania) – np. działalność rolnicza czy leśna, to chyba sektor
finansowych nie powinien podlegać pod takowe zwolnienie. Mając na uwadze przytoczone
argumenty, wydaje się być zasadnym istnienie przepisów podatkowych dotyczących różnic
kursowych.
Pojawiają się głosy nawołujące do „uproszenia podatków”, bez nadmiernej kazuistyki.
Pomijając aspekt populistyczny przedmiotowej tezy, oczywiści dobrze byłoby aby podatki były
prostsze. Dlaczego więc należy stworzyć pakiet regulacji w zakresie szczególnego sposobu
opodatkowania transakcji finansowych. Koncepcja podatku dochodowego istnieje od stuleci, co
do zasady, bez szczególnych przepisów dotyczących pochodnych instrumentów finansowych.
Jednakże, w chwili obecnej transakcje w sektorze finansowym stają się w znaczącej części / w
całości
nierzeczywiste.
Historycznie,
transakcje
na
giełdach
towarowych
dotyczyły
„konkretnych” towarów. W dniu dzisiejszym, przedmiotem obrotu na rynkach regulowanych jest
„instrument finansowy” – „nierzeczywiste prawo” wymyślone przez człowieka. W
konsekwencje, trzeba odpowiedzieć na pytanie: czy transakcje w szeroko rozumianym sektorze
finansowym powinny podlegać opodatkowaniu podatkiem dochodowym? Jeśli na to pytanie
udzielimy odpowiedzi twierdzącej, to niestety należy dostosować przepisy ustaw podatkowych
do specyfiki sektora. Ustawodawca podatkowy nie zajmował się uprzednio zagadnieniem
opodatkowania pochodnych instrumentów finansowych prawdopodobnie z uwagi na fakt iż
przedmiotowe zagadnienie dotyczy czasów nowożytnych, a istotny wpływ transakcji na
instrumentach finansowych na gospodarkę został uwidoczniony w ostatnich latach.
281
Teoretycznym zagadnieniem pozostaje: czy regulacje podatkowe powinny być zbieżne,
analogiczne a może nawet tożsame do przepisów bilansowych? Czy odwołanie polskiej ustawy o
podatku dochodowym od osób prawnych do prawa bilansowego (art. 9b ustawy z dnia 15 lutego
1992 r.) jest słusznym posunięciem ustawodawcy? W moim przekonaniu - nie. Wynika to
między innymi ze znacząco innych przesłanek - celów, którymi kieruje się ustawodawca
bilansowy i ustawodawca podatkowych. Podstawowym celem przepisów prawa bilansowego
jest, aby sprawozdanie finansowe w sposób rzetelny (najbardziej miarodajny) prezentowało stan
aktywów przedsiębiorstwa (jego majątek), sposób finansowania tego majątku oraz przepływy
finansowe związane z tym majątkiem. W dużym uproszczeniu można by było wskazać, iż
kluczowym celem prawa bilansowego jest zaprezentowanie – najdokładniejsze odwzorowanie –
sytuacji ekonomiczno-finansowej danego podmiotu w określonym momencie. Z drugiej strony,
ustawodawca podatkowy charakteryzuje się znacząco odrębnymi cechami. Aktualnie
obowiązująca koncepcja dochodu w podatku dochodowym od osób prawnych wskazuje, że
przychód podatkowy jest całkowicie „oderwany” od przychodu / przysporzenia / zysku
ekonomicznego, a koszt uzyskania przychodu to znacząco inna kategoria niż wydatek / koszt
ekonomiczny / strata. Dla celów podatkowych, przychodem jest tylko ta wartość którą
ustawodawca uznał, iż podlega opodatkowaniu, a kosztem podatkowym jest tylko ten wydatek,
który za takowy został uznany. Połączenie więc tych dwóch koncepcji, stanowi fundamentalny
błąd metodologiczny. Aktualnym pokłosiem tego błędu, są między innymi możliwe manipulacje
wynikiem podatkowym (przychodami i kosztami podatkowymi) w zakresie opodatkowanie
transakcji na walutowych pochodnych instrumentach finansowych, w przypadku wyboru tzw.
bilansowej metody rozliczenia różnic kursowych.
Sfera hazardu i gier losowych pozostawała poza zakresem regulacji przepisów
dotyczących podatków dochodowych 533. Powstaje jednak pytanie czy aktualnie obowiązujące
przepisy tak naprawdę rozgraniczają te zagadnienia. W moim przekonaniu, pod względem
funkcjonalnym, zagadnienia tez w części się pokrywają. Zgodnie z art. 10 ustawy z dnia 26
października 2006 r., transakcja giełdowa nie stanowi gry ani zakładu w rozumieniu art. 413 KC,
ani też gry losowej lub zakładu wzajemnego w rozumieniu przepisów o grach hazardowych.
Jednakże, przedmiotowy zapis nie dotyczy obrotu poza rynkiem regulowanym na pochodnych
instrumentach finansowych. Jeżeli przyjmiemy za prawdziwą tezę, że pod względem
ekonomicznym konstrukcja derywatu zbiega do umowy gry lub zakładu, aktualnie obowiązujące
533
Ustawy z dnia 19 listopada 2009 r. o grach hazardowych (Dz.U. Nr 201, poz. 1540 z późn. zm.).
282
przepisy nakazują opodatkować podatkiem dochodowym zyski z „takich gier lub zakładów”. W
konsekwencji, jest to znaczący błąd metodologiczny.
Czy transakcje na pochodnych instrumentach finansowych powinny podlegać
opodatkowaniu podatkiem dochodowym od osób prawnych? Jeśli tak, to w jaki sposób?
Pierwsza część pytania stanowi oczywiście pytanie retoryczne. Jednakże, w jaki sposób
należy sformułować przepisy w zakresie rozpoznawania przychodów i kosztów podatkowych
związanych z transakcjami na pochodnych instrumentach finansowych. W moim przekonaniu,
regulacje ustaw podatkowych powinny odnosić się do ekonomicznych konsekwencji na tych
transakcjach. Ekonomiczny zysk na derywatach może wystąpić zarówno:
-
w momencie zawarcia transakcji – nie dotyczy to tylko wynagrodzenia za zawarcie
kontraktu – premii opcyjnej. Ekonomiczny zysk powstaje również w przypadku
wystąpienia dodatniej wartości wewnętrznej derywatu na dzień zawarcia. Oznacza to, iż
kontrakt już w momencie jego zawarcia przynosi ekonomiczny zysk dla jednej ze stron
kontraktu,
-
w trakcie trwania umowy – np. w przypadku gdy następuje etapowe rozliczenie kontaktu
lub w przypadku, gdy następuje wycena kontraktu generująca powstanie wierzytelności /
długu u jednej ze stron kontraktu,
-
w momencie realizacji kontraktu – np. w datach zapadalności derywatu, w datach
rozliczenia kontraktu w oparciu o zasadę „mark to market”,
-
w momencie odstąpienia do realizacji kontraktu – np. w momencie rezygnacji z realizacji
umowy,
-
w momencie zbycia kontraktu – np. w momencie sprzedaży praw majątkowych.
Stoję na stanowisku, iż przychód podatkowy powinien być rozpoznawany przez
podatników w przypadku każdorazowego, bezzwrotnego przysporzenia majątkowego w oparciu
o zasadę memoriału. Przedmiotowa reguła miałaby dotoczyć wszystkich transakcji na
pochodnych instrumentach finansowych, z wyjątkiem derywatów rozliczanych przez fizyczną
dostawę towaru w znaczeniu ścisłym. W przypadku takich transakcji tj. transakcji realizowanych
poprzez rzeczywistą dostawę towaru np. stali, konsekwencje podatkowe powinny być
rozpoznawane analogicznie jak w przypadku zakupu towaru z odroczonym terminem dostawy.
W przypadku rzeczywistych transakcji towarowych, zgodnie z ekonomiczną funkcją tych
transakcji, nie powstawałyby konsekwencje podatkowe związane ze zmianą ceny rynkowej na
moment dostawy. Odrębnemu opodatkowaniu podlegałyby transakcje, których zawarcie,
„trwanie”, rozliczenie, odstąpienie lub zbycie – powoduje ekonomiczne przysporzenie
majątkowe u podatnika. Przykładem takiego rozliczenia byłyby transakcje na pochodnych
283
instrumentach walutowych, których realizacja - czy to poprzez fizyczną dostawę waluty, czy
poprzez rozliczenie netto - generuje analogiczny zysk ekonomiczny, który na dzień wystąpienia
powinien stanowić przychód podatkowy 534.
Z drugiej strony, za koszt podatkowy powinna być uznawana wartość ekonomicznej
straty w tytułu zawarcia, „trwania”, rozliczenia, odstąpienia lub zbycia pochodnych
instrumentów finansowych. Przedmiotowa autorska koncepcja opodatkowania transakcji na
pochodnych instrumentach finansowych oraz koncepcja dochodu w tym zakresie stanowiącego
nadwyżkę ekonomicznego zysku nad wartością poniesionych ekonomicznie strat związanych z
derywatami, posiada cechy częściowo zbieżne do cech podatków od przyrostu majątku lub
podatków od wzrostu posiadanego majątku. Jednakże jest to założenie celowe, z uwagi na fakt,
iż ów „przyrost / wzrost” posiadanego lub postulowanego majątku jest wynikiem prowadzonej
działalności gospodarczej. W moim przekonaniu taka koncepcja odpowiadałaby założeniu
opodatkowania uzyskiwanego dochodu z prowadzonej działalności gospodarczej. Pozostawienie
aktualnie obowiązującej koncepcji opodatkowania derywatów, daje możliwość manipulacji
wynikiem podatkowym.
Sformułowane tezy doktorskie w zakresie ustalenia czterech kluczowych determinant
wpływających na aktualny sposób opodatkowania pochodnych instrumentów finansowych,
mogą mieć pośrednie zastosowanie do wyciągnięcia ogólnych wniosków dotyczących
opodatkowania dochodu w podatku dochodowym od osób prawnych. Pierwsza determinanta
dotycząca ustalenia celu zawarcia transakcji ma wprost odzwierciedlenie w art. 15 ustawy z dnia
15 lutego 1992 r. Wskazany przepis bezpośrednio uznaje za koszt podatkowy tylko ten wydatek,
co do którego podatnik ma wewnętrzne przekonanie, iż został poniesiony w celu uzyskania
przychodów, zachowania lub zabezpieczenia źródeł przychodów. Oznacza to, iż „intencjonalne
nastawienie” podatnika będącego osoba prawną, ma fundamentalne znaczenie dla ustalenia co
jest kosztem podatkowym.
Druga determinanta w zakresie sposobu rozliczenia transakcji na derywatach ma również
pośrednie zastosowanie do określenia sposobu opodatkowania innych transakcji w podatku
dochodowym od osób prawnych. Odrębne konsekwencje podatkowe wywołują transakcje,
których rozliczenie powoduje nabycie środków trwałych, wartości niematerialnych i prawnych,
papierów wartościowych czy pieniędzy. Oznacza to, iż wybór sposobu rozliczenia transakcji,
534
W praktyce gospodarczej, znacząca większość warunków ogólnych dotyczących transakcji walutowych na
pochodnych instrumentach finansowych zawieranych w polskich instytucjach finansowych zawiera klauzulę
wyboru sposobu rozliczenia – tj. rozliczenia rzeczywistego lub nierzeczywistego. Podmiot ma prawo wyboru
sposobu rozliczenia w przypadku uprzedniego poinformowania instytucji finansowej. Przedmiotowa klauzula
stanowi pośredni dowód na fakt, iż dla instytucji finansowej sposób rozliczenia derywatów walutowych na wtórne
znaczenia, a zyski kalkulowane są w oparciu o ekonomiczny wynik na transakcji.
284
przy analogicznym skutku ekonomicznym, może wywoływać odrębne konsekwencje
podatkowe.
Trzecia i czwarta determinanta dotycząca wyboru sposobu opodatkowania transakcji
walutowych, ich bieżącej wyceny oraz wyboru przepisów prawa bilansowego, generalnie
sugeruje tendencję ustawodawcy podatkowego w kierunku uznawania waloryzowanych /
indeksowanych / uaktualnionych wartości dla celów podatkowych. Już na tle aktualnie
obowiązujących przepisów, podatnik w znaczącej części przypadków powinien rozpoznawać
przychód podatkowy w oparciu o wartość rynkową (wartość godziwą) transakcji. Ustalenie
precyzyjnych regulacji w zakresie rzeczywistych wartości transakcyjnych generujących
odpowiednio przychody lub koszty podatkowe, odnoszących się do pojęć ekonomicznego
przysporzenia lub straty, jest nieuchronne w moim przekonaniu. W konsekwencji, historia
najprawdopodobniej zatoczy koło, ponieważ pierwotne koncepcje dochodu odnosiły się właśnie
do ekonomicznego przysporzenia majątkowego.
3.
Wnioski końcowe
Pochodne instrumenty finansowe odgrywają kluczową rolę na międzynarodowym rynku
finansowym.
Dają
możliwość
multiplikacji
osiąganych
zysków
przy
minimalnym
zaangażowaniu kapitału. Jednakże owa dźwignia finansowa ma również drugie oblicze. Wartość
możliwych strat na pochodnych instrumentach finansowych może być nieograniczona.
Ekonomiści upatrują początek międzynarodowego kryzysu finansowego właśnie w derywatach
wystawionych na ryzyko kredytowe. „Lewartowanie” pozycji ryzyka w instytucja finansowych
umożliwia zmniejszenie zaangażowanych bezpośrednio środków finansowych. Jednakże
przedmiotowa strategia przynosi spodziewane efekty tylko do czasu. Wyjęcie – załamanie się
jednej z części „finansowej układanki” powoduje załamanie się całej strategii finansowej. W
chwili obecnej wiemy dużo więcej o przyczynach upadku banku Lehman Brothers w Stanach
Zjednoczonych. Jednym z kluczowych dokumentów przedstawionych w sądzie w Nowym
Yorku w zakresie toczącego się powództwa cywilnego dotyczącego upadłości tego banku był
raport autorstwa Antona Valukasa, inspektora ds. bankructw. Podstawowe wnioski sprowadzały
się do stwierdzenia, iż kluczowi decydenci Banku Lehman Brothers manipulowali danymi oraz
stosowali tzw. niedozwoloną kreatywną księgowość.
Powstaje wątpliwość czy kierunek w którym poszedł polski ustawodawca podatkowy tj.
uznanie w określonych sytuacjach wyceny bilansowej walutowych pochodnych instrumentów
finansowych za czynnik kształtujący przychody bądź koszty podatkowe, jest kierunkiem
285
słusznym. W moim przekonaniu, ustawodawca „nie miał świadomości” jakie mogą być
konsekwencje art. 9b ustawy z dnia 15 lutego 1992 r. Planowane zmiany międzynarodowego
prawa bilansowego – tj. wprowadzenia nowego MSSF 9 jako standardu kompleksowo
regulującego kwestię instrumentów finansowych, jest dowodem na to, iż zmiany legislacyjne
dostosowujące regulacje poszczególnych aspektów derywatów są niezbędne. Niestety polskie
przepisy ustawy o podatku dochodowym od osób prawnych, w moim przekonaniu, nawet w
minimalnym zakresie nie wychodzą naprzeciw rzeczywistości gospodarczej. Z jednej strony
przepisy wskazują opodatkowanie wartości, która w rzeczywistości nie odpowiada, a nawet nie
jest kierunkowo zbieżna, z ekonomicznym zyskiem na transakcji. Z drugiej strony, manipulacja
sposobem prezentacji dla celów bilansowych ujemnej wyceny walutowych pochodnych
instrumentów finansowych daje możliwość dość swobodnej kreacji kosztów uzyskania
przychodów. Przykłady pokazują, iż klauzula w zakresie „badania sprawozdania finansowego
przez biegłego rewidenta” nie jest, w moim przekonaniu, rozwiązaniem słusznym.
Podsumowując, mając na uwadze kluczowy cel podatków, tj. określenie wpływów
budżetowych, aktualnie obowiązująca regulacja w zakresie opodatkowanie transakcji na
pochodnych instrumentach finansowych nie spełnia podstawowego założenia. Jednakże, jest
przyczyną niejednokrotnie dowolności interpretacyjnej organów skarbowych, które mają
obiektywny i zrozumiały problem w zakresie transponowania ogólnych przepisów podatku
dochodowego od osób prawnych na grunt transakcji na derywatach rzeczywistych oraz
nierzeczywistych. Brak aktywnych działań Ustawodawcy w tym względzie może przedmiotowy
stan pogłębiać.
Zwięzła charakterystyka pracy w języku angielskim
The subject of this doctoral dissertation is a range of tax, legal and accounting aspects
referring to financial derivatives. Dissertation presents different methods of financial derivatives
taxation in Corporate Income Tax, in particular based on Polish Corporate Income Tax Act,
dated 15 of February, 1992. Author describes de lege lata and de lege ferenda demands referring
to procedure of derivatives taxation. Author presents theoretical and practical models of taxation
based on the income, which depends on:
‐
delivery and non-delivery derivatives;
‐
purpose of the transaction (speculative derivatives, derivative used for hedging of
acquisition of fixed and intangible assets, derivatives used for hedging of creation of
fixed assets; derivatives used for acquisition of securities);
286
‐
kind of underlying instrument (foreign currency, securities or other instrument);
‐
accounting aspects of presentation of financial derivatives (hedging or speculative
instruments) and accounting method of foreign exchange rate differences calculation for
tax purposes.
Dissertation presents innovative analysis of derivatives taxation in accordance with
Polish Corporate Income Tax Act, concerns a period of approximately 21 years from 1992 till 1st
September 2013. The author concentrates mainly on Polish law, the phenomenon of financial
aspects of derivative and in some aspects the civil law and accounting law (i.e. IFRS Polish
GAAP). The author proves that tax consequences in corporate income tax depends on
construction of separate contract (i.e. delivery or non-delivery contract, kind of underlying
instrument), independently from kind of derivative (forward, future, option or swap).
Author provides prove, that the revenue from the non-delivery derivatives should be
presented on cash basis (different from other transaction from business activity taxed on
memorial basis). On the other hand, numerous controversies arise in practice in respect of the
application of relevant regulations to the expenses incurred on the purchase of financial
derivatives. Dissertation present the model of calculation of tax deductible costs, matched with
respective taxable revenue. It is not clear whether matching principle (defined in CIT Act)
should also apply to costs relating to financial derivatives as there is an explicit regulation in the
CIT Act under which costs are tax deductible when the derivative is exercised, waived or
disposed of. Author describes procedure of calculation referring to revenue and costs for hedging
transactions or commercial / speculative transactions – in case of transactions that are performed
merely for the purpose of generating revenue on the transaction. Additionally, there are shown
principles applicable in respect of expenses relating to financial derivatives hedging the expenses
borne on the creation of fixed or intangible assets incurred before the utilisation of such fixed
assets (method of estimation of the initial value of these assets). Author analysis tax treatment of
the conclusion of a financial derivative, tax consequences of the disposal of a financial derivative
during the life of the instrument, and tax consequences of the closing / exercise of a financial
derivative.
Dissertation divides tax consequences referring to derivatives settled in cash or in kind. In
this context difference should be made between delivery of currency and delivery of securities,
and any other underlying instruments. The tax consequences of a delivery derivative depend on
the kind of the underlying and the position taken in the contract. In the case of currency delivery
contract, the purchaser makes a commitment to sell or buy the underlying currency at a price
agreed at a specific moment in the future. Therefore if under the terms of the contract a party is
287
obliged to sell the currency, then the tax consequences would depend on whether it delivers the
currency it already has or is forced to buy the currency on the market in order to deliver it.
Provided that it has its own funds that it disposes in the execution of the contract, it will then be
obliged to calculate foreign exchange differences on its own funds. Depending on the conditions
of the contract at the moment of the acquisition of the foreign currency it could recognize taxable
revenue or tax deductible cost. If however the party is forced to buy the currency to deliver it at
the same day no foreign exchange differences should arise.
Author considers tax treatment of the premium paid or received by option contract and
option structures. Additionally, dissertation analyses tax treatment of swap agreements,
according to kind of underlying instrument. The author used several methods of scientific
researches, in particular: the analysis of legal acts (especially polish tax law, civil law, and
accounting law but also EU law and international accounting standards) and international
financial transactions, verdicts of polish courts, tax rulings and decisions of tax authorities,
documents and reports of various institution, literature – almost 300 Polish, English and German
publications and all possible methods of legal inference.
Bibliografia
Publikacje polskojęzyczne
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
Bakalarski T., Naczyński R., Preuss P., Wbudowane instrumenty pochodne, Rynek
Terminowy, Nr 2/2002.
Bartosiewicz A., Kubacki R., PIT Komentarz. Warszawa 2009.
Bączyk M., Papiery wartościowe, 2000.
Bednarz I., Zwyrtek M., Handel emisjami CO2 – aspekty podatkowe, PP 2007, Nr 9.
Bennet D., Ryzyko walutowe, Dom Wydawniczy ABC, Warszawa 2001.
Biegański M., Janc A., Ryzyko w działalności gospodarczej oraz hedging jako instrument
zabezpieczania się przed ryzykiem; Hedging i nowoczesne usługi finansowe, Wydawnictwo
Akademii Ekonomicznej w Poznaniu, Poznań 2001.
Bień W., Rynek papierów wartościowych, Difin Warszawa 2001.
Bieńkowski G., Kwiatkowski Ł., Nowjalis P., Opodatkowanie instrumentów pochodnych zagadnienia szczegółowe, Biuletyn Instytutu Studiów Podatkowych Modzelewski i
Wspólnicy Nr 4/99.
Biernacki K., Kontrakt forward czy opcja - podatkowe konsekwencje zabezpieczania
zobowiązań walutowych, Prawo i Podatki 2009, Nr 1.
Binkowski P., C.H. Beck, Innowacje bankowe, instrumenty terminowego rynku
finansowego, Poltex, Warszawa 1998.
Bliźniak D., Gontarski L., Giełda towarowa.
Błachnio-Parzych A., Seredyńska I., Wykorzystanie informacji poufnej i manipulacja na
288
13
14
15
16
17
18
19
20
21
22
23
24
25
26
27
28
29
30
31
32
33
34
35
36
rynku - nowe projekty Komisji Europejskiej przeciwdziałające nadużyciom na rynku,
Europejski Przegląd Sądowy, Czerwiec 2013.
Bojarski J., Oczkowski T., Przestępstwo oszustwa kapitałowego, MoP 1999, Nr 7.
Borowski A., Konstrukcja i charakter prawny umów dotyczących instrumentów
pochodnych, Warszawa 2005.
Borszowski P., Koszty uzyskania przychodów w orzecznictwie Naczelnego Sądu
Administracyjnego, Glosa 2006r. Nr 3.
Borszowski P., Pojęcie działalności gospodarczej w przepisach prawno podatkowych,
Przegląd Podatkowy Nr 12/2007.
Broda A., Analiza podatkowa instrumentów pochodnych w świetle obowiązujących
uregulowań, Rynek Terminowy 1999/1/80.
Brzeziński B., Szkice z wykładni prawa podatkowego, Gdańsk 2002.
Brzeziński B., Wstęp do nauki prawa podatkowego, Toruń 2003.
Buczkowski K., Przestępstwa giełdowe – nowa regulacja prawna, Przegląd Prawa Karnego
1998, Nr 18.
Chłopecki A., Definicja papierów wartościowych dłużnych, Zeszyty Prawnicze
Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego 2003, Nr 3.2. Zeszyt dedykowany
Profesorowi Tomaszowi Dybowskiemu.
Chłopecki A., Dyl M., Prawo rynku kapitałowego, 2011.
Chłopecki A., Instrumenty pochodne w polskim systemie prawnym (rozważania na kanwie
„toksycznych opcji”), PPH Nr 7/2009.
Chłopecki A., Mechanizm prawny transakcji giełdowych – nowe zjawiska w obrocie
gospodarczym, PPW 2000.
Chłopecki A., Mikosz A., Prawo do akcji w publicznym obrocie papierami wartościowymi,
PPH 1999.
Chłopecki A., Obrót instrumentami finansowymi na rynku kapitałowym, - Prawo papierów
wartościowych, prof. dr hab. Andrzej Szumański, C.H. Beck, 2006.
Chłopecki A., Opcje i transakcje terminowe w prawie polskim, Glosa, Czerwiec 1996.
Chłopecki A., Opcje i transakcje terminowe. Zagadnienia prawne, Dom Wydawniczy ABC,
2001.
Chłopecki A., Prawo papierów wartościowych, pod red. prof. dr hab. Andrzej Szumański,
C.H. Beck, Warszawa 2006.
Chłopecki A., Przeniesienie praw z papierów wartościowych w publicznym obrocie, PPG
1994.
Chłopecki A., Publiczny obrót i instrumenty finansowe – redefiniowanie podstawowych
pojęć rynku kapitałowego, PPH 2005.
Chłopecki A., Publiczny obrót papierami wartościowymi – pojęcie i zakres, PP 1993.
Chłopecki A., Sobolewski L., Prawo o publicznym obrocie papierami wartościowymi.
Komentarz (pod red. L. Sobolewskiego), Warszawa 1999.
Chłopecki A., System Prawa Prywatnego, C.H. Beck. t. 19.
Chłopecki A., Szumański A., Prawo papierów wartościowych, 2006.
Chmielewski J., Szczególna forma finansowania inwestycji - swap zerokuponowy, FK 2010,
Nr 10.
289
37
38
39
40
41
42
43
44
45
46
47
48
49
50
51
52
53
54
55
56
57
58
59
60
61
62
63
64
Chudzik M., Opodatkowanie instrumentów pochodnych – zagadnienia ogólne,
Transformacje Prawa Podatkowego Nr 3/2003.
Ciarkowski S., Prawa pochodne jako papiery wartościowe.
Ciarkowski Sz., Prawa pochodne jako papiery wartościowe, Prawo Papierów
Wartościowych, Nr 4/2001.
Ciołek R., Niedostateczna kapitalizacja. Zmiany w podatku dochodowym od osób
prawnych, P.Pod. 3/1999.
Crawford G., Sen B., Instrumenty pochodne. Narzędzie podejmowania decyzji finansowych,
K.E. Liber, Warszawa 1998.
Czachórski W., Zobowiązania. Zarys wykładu, Wydawnictwa Prawnicze PWN, Warszawa
1995.
Czarnecka M., Ogłódek T., Prawo energetyczne.
Czerniawski R., Wierzbowski M., Ustawa Prawo o publicznym obrocie papierami
wartościowymi. Komentarz, Warszawa 2002.
Dadak W., Prawnokarna ochrona tajemnicy państwowej w obrocie papierami
wartościowymi, Czasopismo Prawa Karnego i Nauk Penalnych 2000, Nr 1.
Daniluk M., Rynek kapitałowy, Dom Wydawniczy Bellona, Warszawa 1998.
Dębiec A., Akademia Podatkowa cz. 1107, Kiedy powstaje przychód w podatku
dochodowym z tytułu rozliczenia transakcji opcyjnych.
Dmoch W., Podatek dochodowy od osób prawnych, C.H. Beck, Warszawa 2002.
Dmoch W., Podatek dochodowy od osób prawnych. Komentarz. 2006, C.H. Beck, Wyd. 5.
Dmoch W., Podatek dochodowy od osób prawnych. Komentarz., C.H. Beck, Wyd. 3, 2012.
Dmoch W., Szymury T., Podatek dochodowy od osób fizycznych 2006r., Podatkowe
Komentarze Praktyczne, wydawnictwo C.H. Beck.
Dmowski A., Ceny transferowe. Analiza regulacji prawnych, Przykłady dokumentacji
podatkowej, DIFIN 2006.
Drab M., Sowińska-Kobelak D., Papiery wartościowe i prawa pochodne, Fundacja Rozwoju
Rachunkowości w Polsce, Warszawa 2001.
Dul A., Jastrzębski M., Giełdy towarowe.
Dul M., Jastrzębski R., Giełdy towarowe. Komentarz, Warszawa 2006.
Dyl M., System Prawa Prywatnego, C.H. Beck. t. 19.
Dyl M., System Prawa Prywatnego, t. 19, Prawo papierów wartościowych (pod red. A.
Szumańskiego), Warszawa 2006.
Dziawgo D., Rynek finansowy. Istota – Instrumenty – Funkcjonowanie, Stowarzyszenie
Księgowych w Polsce, Warszawa 2007.
Ernst & Young, Opracowaniem International GAAP'2005 - Instrumenty finansowe.
Fedorowicz Z., Finanse w gospodarce socjalistycznej, Warszawa 1966.
Fierla A., Giełdowy rynek opcji na akcje. Możliwość rozwoju w Polsce, Oficyna
Wydawnicza SGH, Warszawa 1997.
Fierla A., Opcje akcji, Nowy instrument polskiego rynku kapitałowego, Monografie i
opracowania, Oficyna Wydawnicza SGH, Warszawa 1996.
Fierla A., Opcje na akcje, Difin 2004.
Fojcik-Mastalska E., Rutkowska-Tomaszewska E., Bezpieczeństwo rynku finansowego,
290
Wrocław 2010.
65
66
67
68
69
70
71
72
73
74
75
76
77
78
79
80
81
82
83
84
85
86
87
88
89
Gajl N., Finanse i prawo finansowe, Warszawa 1980.
Gajl N., Modele podatkowe. Podatki dochodowe, Warszawa 1995.
Gamoła M., Wierzytelność jako przedmiot wkładu do spółki kapitałowej - wybrane
zagadnienia, Pr.Sp. 2002, Nr 10.
Gawrońska J., Kontrakty forward w księgach rachunkowych, http://ksiegowosc.infor.pl.
Gątarek D., Maksymiuk R., Wycena i zabezpieczenie pochodnych instrumentów
finansowych, K.E. Liber.
Gątarek D., Masymiuk R., Wycena i zabezpieczenie pochodnych instrumentów
finansowych, Przewodnik inwestora 1998.
Gląbinski S., Nauka skarbowości z dodatkiem o skarbowości Austryi i Galicyi, Lwów 1911.
Gląhiński S., Austriacki podatek osobisto dochodowy w praktyce, Lwów 1901.
Glogowski E., Munch M., Nowe usługi finansowe, Wydawnictwo Naukowe PWN, 1996.
Głuchowski J., Leksykon finansów, red. J Głuchowski, Warszawa 2001.
Głuchowski J., Patyk J., Zarys polskiego prawa podatkowego, Wyd.: 3, LexisNexis, 2011.
Głuchowski J., Uwarunkowania i regulacje prawne systemu podatkowego a problem jego
reformy" [w:] Opracowanie naukowe z serii „Przedsiębiorczość" pt. „O nowy ład
podatkowy" pod red. J. Ostaszewskiego, Wyd. Szkoły Głównej Handlowej, Warszawa 2007.
Godyń J, Keler G., Zaliczenie do kosztów uzyskania przychodu wydatków związanych z
nabyciem instrumentów pochodnych – wybrane problemy, Monitor Podatkowy Nr 11/2011.
Gomułowicz A., J. Małecki, Podatki i prawo podatkowe, Warszawa 2002.
Gomułowicz A., Podatek dochodowy od osób prawnych - Komentarz 2009, praca zbiorowa
Wyd. Unimex.
Gomułowicz A., Podatek dochodowy od osób prawnych. Komentarz 2010.
Gorzelak K., Braciszewska A., Braciszewska J., Rogalski T., Towary giełdowe i towarowe
instrumenty pochodne, C.H. Beck, Warszawa 2011.
Gorzelak K., Niezbyt udany lifting prawa energetycznego, Rzeczpospolita z dnia 18
stycznia 2010 r.
Gorzelak K., Odżyły plany budowy nowych platform obrotu, Parkiet z dnia 15 grudnia 2009
r.
Górski M., Handel uprawnieniami do emisji gazów cieplarnianych i innych substancji w
świetle ustawy z 22 grudnia 2004 r., Prawna ochrona powietrza i handel uprawnieniami
emisyjnymi w Polsce i Niemczech (pod red. J. Bocia i K. Nowackiego), Wrocław 2006.
Grabawska A., Kontrakty FRA, Rynek terminowy, Nr 5/1999.
Graczyk B., Materiały z konferencji: Rachunkowe i podatkowe traktowanie finansowych
instrumentów pochodnych, Warszawa 1998.
Grąt A., Ryzyko stopy procentowej i instrumenty pochodne służące zabezpieczeniu przed
nim, Materiały i Studia NBP, Nr 124/1998.
Grela P., Rynki terminowe. Koncepcja i systemy transakcyjne, Tradercom Investments.
Greszta P., Kontrakty terminowe typu forward - wycena kontraktu oraz skutki jego realizacji
w zakresie podatku dochodowego od osób prawnych, Biuletyn Instytutu Studiów
Podatkowych, N4 4/2008.
291
90
91
92
93
94
95
96
97
98
99
100
101
102
103
104
105
106
107
108
109
110
111
112
113
114
115
116
117
Gruszczyński B., Podatek dochodowy od osób prawnych. Komentarz 2003, praca zbiorowa,
Wyd. Unimex.
Grzybowski S., System Prawa Cywilnego, C.H. Beck, t. III, cz. 2.
Gutowski M., Umowa opcji, Kraków 2003.
Gwóźdź E., Podstawa opodatkowania.
Helin A., Drabikowska K., Sztuczyńska H., Rachunkowość instrumentów finansowych,
ODDK, Gdańsk 2005.
Helin A., Jak rozliczać wbudowane instrumenty finansowe, Gazeta Prawna, 22 września
2007 r., www.gazetaprawna.pl.
Helin A., Szymański K.G., Rachunkowość i opodatkowanie spółek kapitałowych, C.H.
Beck 2005.
Helin A., Ustawa o rachunkowości Komentarz, C.H. Beck, Wyd. V, 2013.
Helin A., Ustawa o rachunkowości. Komentarz, C.H. Beck, Warszawa 2005.
Hull J., Kontrakty terminowe i opcje. Wprowadzenie, WIG PRESS 1998.
Jajuga K., Jajuga T., Inwestycje, instrumenty finansowe, ryzyko finansowe i inżyniera
finansowa, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1996.
Jajuga K., Kuziak K., Markowski P., Inwestycje finansowe, Wydawnictwo Akademii
Ekonomicznej im. Oskara Langego we Wrocławiu, Wrocław 1997.
Jajuga K., Podstawy inwestowania na giełdzie papierów wartościowych, Giełda Papierów
Wartościowych w Warszawie, Styczeń 2006.
Jajuga K., Teresa J., INWESTYCJE Instrumenty finansowe, aktywa niefinansowe, ryzyko
finansowe, inżynieria finansowa, PWN 2011.
Jakubowski J., Palczewski A., Rutkowski M., Stettner Ł., Matematyka finansowa
instrumenty pochodne, Wydawnictwa Naukowo-Techniczne 2004.
Janiak A., Charakter prawny kontraktów terminowych i opcyjnych nierzeczywistych,
Przegląd Prawa Handlowego, Nr 9/2002.
Janiak A., Opcje czy loteria, Rzeczpospolita, 11 października 1995 r.
Jaruga R., Michalski M., Papiery wartościowe w obrocie masowym, Polskie Wydawnictwo
Ekonomiczne, Warszawa 1997.
Jasionka B, Woźniak P., Skutki w podatkach dochodowych wyjścia wspólnika ze spółki
osobowej, Prawo i podatki 2/2008.
Johnson P. M., Instrumenty pochodne. Przewodnik menedżera, WIG PRESS 2000.
Juchniewicz E., Przeniesienie praw własności z papierów wartościowych w zakresie prawa
prywatnego międzynarodowego, PUG 2002.
Jurga R., Michalski M., Krótkoterminowe papiery dłużne w obrocie papierami
wartościowymi, PPW 2001.
Kaczanowski K., Wiaderek G., Przenoszenie praw z opcji, Glosa, Nr 3/1997.
Kalinowski M., Pojęcie przedmiotu podatku, Toruński Rocznik Podatkowy 2011.
Kalinowski M., Współczesne systemy podatkowe, Zarys wykładu, Toruń 1996.
Kidyba A., Kodeksu spółek handlowych, Komentarz, LEX, 2013.
Kidyba A., Spółka z ograniczoną odpowiedzialnością. Komentarz.
Kluza S., Artukuł z 3 marca 2009 r. - Wywiad ze Stanisławem Kluza, przewodniczącym
Komisji Nadzoru Finansowego, Rady nadzoru w sprawie opcji walutowych zostały
292
zlekceważone.
118 Kolassa D., Podatek dochodowy od osob fizycznych i prawnych.
119 Kolb R. W., Wszystko o instrumentach pochodnych, WIG PRESS.
120 Kołacz J., Obrót uprawnieniami do emisji – zagadnienia konstrukcyjne, Przegląd Prawa
Publicznego 2008.
121 Komar A., Systemy podatkowe krajów Unii Europejskiej, Warszawa 1996.
122 Komosa T., Papiery wartościowe.
123 Koperkiewicz-Mordel K., Chróścielewski W., Nykiel W.: Polskie prawo podatkowe –
podręcznik akademicki. Wyd. Difin, Warszawa 2006.
124 Kosikowski C., Ustawa podatkowa, Warszawa 2006.
125 Kostecki A., Elementy konstrukcji instytucji podatku.
126 Kostecki A., Teoria podatkowego stanu faktycznego, System podatkowy. Zagadnienia
teoretycznoprawne, pod red. C. Kosikowskiego i T. Dębowskiej-Romanowskiej, Łódź 1992.
127 Kostrzewski P., Przedmiot opodatkowania podatkiem dochodowym od osób prawnych.
128 Kowalski A., Rowiński J., Wigier M., Kwoty produkcyjne, powierzchnie bazowe i plony
referencyjne – Analiza różnych wariantów negocjacyjnych, Warszawa 2001.
129 Kowalski R. (red), BDO, Ustawa – Podatek dochodowy od osób prawnych (Komentarz),
Difin, 2005.
130 Kozierowski L., Pojęcie kontraktu opcyjnego i opcji w prawie polskim, Radca prawny 6/99.
131 Koziński M. H., Papiery wartościowe, 2000.
132 Koziorowski L., Umowa opcji kupna lub sprzedaży jako gra i zakład. Przegląd Prawa
Handlowego, Nr 5/1996.
133 Krawczyk T., Normatywne ujęcie problematyki przestępczości „insider trading” w polskim
prawie karnym, SPE 2000, Nr 61.
134 Kruszczyński S., Z rozwoju pojęcia dochodu. Poznań 1958.
135 Krzyżanowski A. Nauka skarbowości, Poznań 1923.
136 Krzyżkiewicz Z., Jawoski W.L., Puławski M., Leksykon bankowo-giełdowy, Poltext,
Warszawa 1998.
137 Kubacki R., Podatek dochodowy od osób prawnych Komentarz 2005, Oficyna Wydawnicza
Unimex, Wrocław 2005.
138 Kurzawińska K., Artykuł z dnia 7 listopada 2011 r, Jak ustalić przychód z tytułu aportu, gdy
pojawia się agio, http://prawo.rp.pl/artykul.
139 Leszczyńska E., Rynek kontraktów swap w Polsce, Wydawnictwo NBP, 2003.
140 Litwińczuk H., Prawo podatkowe przedsiębiorców, t.I, Warszawa 2008.
141 Łaganowski A., Instrumenty pochodne, Giełda Papierów Wartościowych w Warszawie,
Warszawa, Czerwiec 2006.
142 Łukiańczuka A., Bilansowa wycena instrumentów pochodnych a zagadnienie różnic
kursowych, Biuletyn Instytutu Studiów Podatkowych Nr 5/2008.
143 Łyszczak M., Prawne otoczenie rynku kapitałowego, Warszawa 1997.
144 Machnikowski P., Numerus clausus papierów wartościowych inkorporujących
wierzytelności, PiP 2000, Nr 8.
293
145 Majdowski F., Uregulowania prawno-podatkowe instrumentów pochodnych w
ustawodawstwie polskim oraz europejskim. Wybrane zagadnienia, czerwiec 2009.
146 Malinowski A., Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Przyrodniczo-Humanistycznego w
Siedlcach, Nr 88 Seria: Administracja i Zarządzanie 2011.
147 Małecka M. G., Ujemny wynik transakcji na pochodnych instrumentach finansowych
podlega zaliczeniu do kosztów uzyskania przychodów, Monitor Podatkowy 5/2010.
148 Małecki P., Mazurkiewicz M., CIT Podatki i Rachunkowość. Komentarz, Lex, 2013.
149 Marciniuk J., Podatek dochodowy od osób prawnych. Komentarz, C.H. Beck, Warszawa
2011, Wyd. 11.
150 Mariański A., Realizacja transakcji terminowych wniesionych do spółki osobowej w formie
wkładu niepieniężnego a koszty uzyskania przychodów w podatku dochodowym od osób
prawnych, Przegląd Podatkowy 12/2011.
151 Mariański A., Ustawa o podatku dochodowym od osób prawnych. Komentarz, Warszawa
2011.
152 Mazur Ł., Sokolowska E., Kompensata a różnice kursowe, MP, 2003/7/52.
153 McDougall A., Swapy, Dom Wydawniczy ABC, Kraków 2001.
154 Michalski M., Zasada numerus clausus w prawie papierów wartościowych, PS 1995.
155 Miller T., Opcje walutowe jako gra i zakład wzajemny, Przegląd Prawa Handlowego, Nr
7/1998.
156 Modzelewski W. (red.), Bielawny W., Furtus J., Greszta P., Kłoskowski K., Łukiańczyk A.,
Pyssa J., Szajkowski J., Żarkowska A., Komentarz do ustawy o podatku dochodowym od
osób prawnych, Wyd. VIII, Warszawa 2012, Instytut Studiów Podatkowych Modzelewski i
Wspólnicy Sp. z o.o.
157 Nieborak T., Huczek S., Instrumenty pochodne w działalności samorządu terytorialnegopodstawowe zagadnienia, Finanse Komunalne, Nr 12/2004.
158 Nieborak T., Pochodne instrumenty finansowe. Aspekty prawnopodatkowe, DIFIN,
Warszawa 2004.
159 Niestrzębski D., Różnice kursowe ciągle budzą wątpliwości, Rzeczpospolita z dnia 23
czerwca 2005 r.
160 Nodzyński T., Pojecie dochodu w teorii ekonomii i skarbowości. „Czasopismo Skarbowe"
Nr 4/1935.
161 Nowak A., Maćkowska K., Podgórski G., Jak ustalać "wartość zadłużenia" w przepisach o
cienkiej kapitalizacji?, Jur.Podat. 2009/5.
162 Nykiel W., Pojęcie i konstrukcja podatku, System prawa finansowego, t. III, Prawo
daniowe, pod red. L. Etela, Warszawa 2010.
163 Obońska A., Chudy M., Godyń J., Kaniewska-Środecka M., Mastalski M., Mikuła P.,
Podatek dochodowy od osób prawnych, LEGALIS, 2013.
164 Ochendowski E., Prawo administracyjne. Część ogólna, Toruń 1999.
165 Ostrowski K., Prawo finansowe. Zarys ogólny, Warszawa 1970.
166 Ośko T., Angielski wzór, Nasz Rynek Kapitałowy 2007, Nr 12.
167 Owczarski M., Specjalne Strefy Ekonomiczne-zagadnienia praktyczne, Katowice 1997.
168 Pachucki M., Alternatywny System Obrotu – nowe miejsce obrotu instrumentami
finansowymi, PPH 2008, Nr 1.
294
169 Paczuski A., Opodatkowanie dochodów kapitałowych osób prawnych, C.H. Beck 2001.
170 Pasternak R., Jak rozliczać różnice kursowe przy zagranicznych zakupach, Gazeta Prawna z
dnia 26 lipca 2007 r., Nr 144.
171 Pastusiak R., Warrant na rynku instrumentów pochodnych w Polsce, Prawo Bankowe, Nr
4/1997.
172 Patterson R., Kompendium terminów bankowych, Business Press, Warszawa 1999.
173 Pawlak W., Wywiady prasowe na przełomie listopada - grudnia 2008 r.
174 Pietrasiewicz W., Romańczuk M., Koszty uzyskania przychodów. Komentarz, C.H. Beck,
Warszawa 2009, Wyd. 1.
175 Pietrasz P., Opodatkowanie dochodów nieujawnionych, Warszawa 2007.
176 Powierża A., Transakcja terminowa-charakter prawny, Glosa, Nr 6/1999.
177 Preś J., Zarządzanie ryzykiem pogodowym, Wydawnictwo CeDeWu.Pl 2007.
178 Pruchnicka-Grabias I., Egzotyczne opcje finansowe - systematyka, wycena, strategia, Wyd.
III zmienione, CeDeWu 2010.
179 Pruchnicka-Grabias I., Pochodne instrumenty kredytowe. Systematyka, wycena,
zastosowanie. Struktury standardowe i egzotyczne, CeDeWu 2011.
180 Pruchnicka-Grabias I., Warranty opcyjnie jako sposób na ryzyko giełdowe, Wydawnictwo
Drukpol 2003.
181 Pruchnicka-Grabias I., Warranty opcyjnie jako sposób na ryzyko giełdowe.
182 Puławska E., Różnice kursowe powstałe w momencie dokonania potrącenia wzajemnych
wierzytelności a koszty uzyskania przychodów, MoPod 2006/4/41.
183 Puterko P., Kontrakty opcyjnie na kupno i sprzedaż, Rzeczpospolita, 15 listopada 1995 r.
184 Pyzel B., Opodatkowanie instrumentów finansowych, ODDK, Gdańsk 2007.
185 Radwański Z., Zobowiązania. Część ogólna. C.H. Beck.
186 Radziszewski H., Nauka skarbowości. Wykład skarbowości państwowej i innej, Warszawa
1917.
187 Reuters, Instrumenty pochodne. Wprowadzenie, Dom Wydawniczy ABC, 2001.
188 Romanowski M., Charakter prawny kontraktu opcyjnego, PPH 1999, Nr 5.
189 Romanowski M., Prawo do akcji – nowy instrument finansowy, PPH 1998, Nr 8.
190 Romanowski M., Prawo o publicznym obrocie papierami wartościowymi. Komentarz.
Wydawnictwo C.H. Beck, Warszawa 1999.
191 Romanowski M., Prawo papierów wartościowych, pod red. prof. dr hab. Andrzej
Szumański, C.H. Beck, Warszawa 2010.
192 Romanowski M., Szumański A., System Prawa Prywatnego, t. 18, Prawo papierów
wartościowych, Wyd. 2.
193 Romanowski M., System Prawa Prywatnego, C.H. Beck, t. 18.
194 Roth P., Rynki walutowe i pieniężne, Dom Wydawniczy ABC, Warszawa 2000.
195 Rudecka I., Definicja pochodnych instrumentów finansowych w świetle przepisów ustawy z
dnia 26 lipca 1991r. o podatku dochodowym od osób prawnych, Biuletyn Instytutu Studiów
Podatkowych, Część II, Nr 10/2006.
196 Rudecka I., Giełdowe instrumenty pochodne w świetle ustaw o podatkach dochodowych,
Biuletyn Instytutu Studiów Podatkowych, Nr 1/2007; Nr 9/2006, Nr 11/2006; Nr 12/2006.
197 Rybarski R., Wartość, kapitał i dochód. Warszawa 1922.
295
198 Schaffle A., Die Nationalokonomie oder Allgemeine Wirtschaftslehre, Leipzig 1861.
199 Sekuła M., Lis K., Bartko W., System handlu uprawnieniami do emisji CO2 – prace wciąż
trwają, Chemia i Biznes 2010, Nr 2.
200 Seredyński F., Sobiech M., Konwersja wierzytelności na podwyższenie kapitału oraz aport
w postaci wierzytelności - skutki podatkowe, PP 2005, Nr 3.
201 Smithson C.W, Smith C.W.Jr., Wilford D. S., Zarządzanie ryzykiem finansowym, Dom
Wydawniczy ABC, Kraków 2000.
202 Smoktunowicz E., Wielka Encyklopedia Prawa, Białystok-Warszawa 2000
203 Sobolewski L., Prawo o publicznym obrocie papierami wartościowymi. Komentarz,
Wydawnictwo C.H. Beck, Warszawa 1999.
204 Sobolewski L., Umowa opcji zbycia lub nabycia instrumentów finansowych, Przegląd
Ustawodawstwa Gospodarczego, Nr 1/1998.
205 Sokal P., Definicja i znaczenie instrumentów finansowych w świetle nowych regulacji
prawnych, Pr. Sp. 2006.
206 Sopoćko A., Rynkowe instrumenty finansowe, Warszawa 2005.
207 Sopoćko A., Rynkowe instrumenty finansowe, Wyd. Naukowe PWN 2010.
208 Soroczyński S., Stachowicz J., Kontrakty futures i opcje. Zabezpieczenie ryzyka stopy
procentowej i ryzyka walutowego za pomocą transakcji nierzeczywistych futures i options
wraz z aktami prawnymi, Kraków 1994.
209 Stępień W., Wprowadzenie praw pochodnych na giełdę, PPW 2001, Nr 3.
210 Strasburger E., Nauka skarbowości, Warszawa 1924.
211 Sundaresan S., Papiery wartościowe o stałym dochodzie i instrumenty pochodne, Wolters
Kluwer 2011.
212 Szajkowski A., Tarska M., Kodeks Spółek Handlowych, 2005, t. II.
213 Szczerbetka Z, Instrumenty pochodne „niewidzialne gołym okiem”, Rynek Terminowy Nr
4/2001.
214 Kruszczyński S., Z rozwoju pojęcia dochodu, Poznań 1958.
215 Szopa A., Podstawy inżynierii finansowej, Wolters Kluwer 2012.
216 Szumański A., Prawo papierów wartościowych, Ch Beck, 2006.
217 Szumański A., Prawo papierów wartościowych, C.H. Beck, 2010.
218 Szumański A., System Prawa Prywatnego, t. 19, Prawo papierów wartościowych.
219 Szydlo M., Swoboda działalności gospodarczej, Warszawa 2005.
220 Świderski A., Pochodne oraz strukturyzowane instrumenty finansowe - "sprawcy" czy
"ofiary" ostatniego kryzysu finansowego?
221 Tarczyński W., Instrumenty pochodne na rynku kapitałowym, PWE, Warszawa 2003.
222 Tarczyński W., Zwolankowski M., Inżynieria finansowa, Warszawa 1999.
223 Taylor F. Rynki i opcje walutowe, Oficyna Ekonomiczna, Kraków 2000.
224 Trymula I., Swapy finansowe, Warszawa 2000.
225 Tymuła I., Swapy finansowe, Biblioteka Menedżera i Bankowca, Warszawa 2000.
226 Varga W., Potrącenie a różnice kursowe, MoPod 2006/7/18.
227 von Schmoller G., Grimdriss der allgemeinen Volkswirtschaftslehre, Leipzig 1904.
228 Waślicki T., Różnice kursowe od dnia 1 stycznia 2007 r. (2), Przegląd Podatkowy 3/2007.
229 Weron A., Weron R., Inżynieria finansowa, Wydawnictwa Naukowo-Techniczne 2009.
296
230 Wiaderek G., Umowa opcyjna- konstrukcja prawna, Glosa, Nr 3/1999.
231 Wierzbowski M., Sobolewski L., Wajda P., Ustawa o obrocie instrumentami finansowymi.
Komentarz , 2012.
232 Wiśniewska E., Giełdowe instrumenty pochodne, Wydawnictwo CeDeWu.Pl 2007.
233 Wiśniewski A.W., Prawo o spółkach t. II.
234 Wojda A., Artykuł z 21 kwietnia 2008 r., Rzeczpospolita, dodatek Dobra Firma Nr 1130/94
(7995).
235 Wolańska A., Ekonomiczne modele wyceny swapów walutowych i procentowych, „Rynek
terminowy".
236 Wolter A., Ignatowicz J., Stefaniuk K., Prawo cywilne, 1998.
237 Woyzbun S., Giełda.
238 Wójcik A., Opodatkowanie podatkiem od towarów i usług transakcji zamiany stóp
procentowych- swap, Biuletyn Instytutu Studiów Podatkowych Nr 4/2002.
239 Wysocki P., Czy straty z tytułu kontraktów terminowych możesz zaliczyć do kosztów?
Orzecznictwo Podatkowe, Marzec 2010.
240 Zacharzewski K., Prawo giełdowe.
241 Zajdler R., Janowska A., Korzyści i zobowiązania dla polskich przedsiębiorstw wynikające
z działań na rzecz ochrony klimatu – wspólnotowy system handlu emisjami (cz. V), Prawo i
Podatki Unii Europejskiej 2005.
242 Zajdler R., Korzyści i zobowiązania dla polskich przedsiębiorstw wynikające z działań na
rzecz ochrony klimatu – zarządzanie emisjami z dużych obiektów spalania (cz. VI), Prawo i
Podatki Unii Europejskiej 2005.
243 Zalewski G., Kontrakty terminowe i forex. Teoria i praktyka (edycja 4), Linia 2010.
244 Zawada K., Włodyka, Prawo papierów wartościowych.
245 Zdzieborski R.R., Wybrane bankowe instrumenty pochodne, Biuletyn Bankowy, dodatek do
Monitora Prawniczego, Nr 9/1999.
246 Zdzitowiecki J., Pojecie dochodu w polskim prawie podatkowym, Poznań 1939.
247 Zieliński R., Pojęcie dochodu podatkowego, Państwo i Prawo 10/2009.
248 Ziembiński Z., Teoria prawa, Poznań 1972.
249 Zoll F., Wacławik A., O zasadzie numerus clausus wierzycielskich papierów
wartościowych. Uwagi na tle zagadnienia ochrony interesów inwestorów na rynku pożyczek
masowych, TPP 2003, Nr 1.
250 Zwolińska-Doboszyńska A., Nowelizacja ustawy o giełdach towarowych – liberalizacja
zasad obrotu towarami giełdowymi, PPH 2004, Nr 5.
251 Zwolińska-Doboszyńska A., Przenoszenie praw w publicznym obrocie papierami
wartościowymi, PPW 2000, Nr 2.
252 Zwolińska-Doboszyńska A., Tryb zawierania umów na rynku papierów wartościowych ze
szczególnym uwzględnieniem umów „z samym sobą”, PUG 2000, Nr 9.
253 Żukowski P., FX swap możliwy także w Polsce, „Rynek Terminowy” Nr 4/6/99, listopad
1999.
254 Żuławska C., Komentarz do KC, Ks. III, t. II, 2003.
297
Publikacje obcojęzyczne
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
16
17
18
19
20
21
22
23
24
25
26
27
28
29
30
31
Ammann B., Erscheinungsformen und Rechtsnatur der Swap- und swapähnlichen Geschäfte
auf dem Kapitalmarkt, Zürich 1990.
Bauckner A., Der privatwirtschaflliche Emkommensbegriff, Munchen 1921.
Bayer H.-W. H., Steuerlehre. Steuerverfassung, Steuergesetz, Steuergericht, Berlin 1997.
Birk D., Steuerrecht, Heidelberg 2010.
Blumenstein E., Handbuch der Finanzwissenschaft.
Boulat P. A., Les swaps. Technique contractuelle et regime juridique, Paris 1992.
Braun S., Dennerlein B., Wunsche M., Steuerrecht und betriebliche Steuerlehre: mit
Übungsklausuren für die IHK, Wiesbaden 2011.
Brown C., How to recognize a derivative, International Financial Law Review 1995, Nr 5.
Bühler O., Stickrodt G., Steuerrecht, Berlin 1958.
Chew L., Managinng derivatives risks. The Use and Abuse of Leverage, John Wiley&Sons,
Chichester 1996 r.
de Enterrior E. G., Codigo de Leyes Administrativas, Madryt 1969.
Falsitta G., Manuele di diritto tributario, Wyd. Edam, Mediolan 2008.
Ferrarini G., Prudential Regulation of Banks and Securities Firm, London 1995.
Fischer I., The Natura of Capital and Income, New York 1919.
Fleiner F., Institutionen des deutschen verwaltungsrechts, Berlin 1963.
Fuisting B., Die PreuBischen direkten Steuern, Berlin 1902.
Gest G., Tixier G., Manuel de dront fiscal, LGDJ, Paryż 1986.
Goris P., The Legal Aspects of Swap - An Analysis Based on Economic Substance, London
1994.
Guth F., Die Lehre vom Einkommen in dessen Gesammtzweigen. Prag 1869.
Hahn H., Die Grundsätze der Gesetzmäßigkeit der Besteuerung und Tatbestandsmäßigkeit
der Besteuerung in rechtsvergleichender Sicht.
Haig R.M., Tax Reform Act z 1986 r.
Haig R.M., The Concept of Income – Econimic and Legal Aspects; M.R. Haig, The Federal
Income Tax, New York 1921.
Haller H., Die Steuern, Tubingen 1981.
Hatfield J., Day M., Smith H., The Markets In Financial Instruments Directive (2004/39/EC)
– The Principal Issues, Journal of International Banking and Financial Law 2004, Nr 10.
Hensel A., Steuerrecht, Berlin 1927.
Herbet J., Nasser B., The MIF Directive, the next regulatory quake in the area of European
Financial Law, International Business Law Journal 2007, Nr 3.
Hudson A., The Law on Financial Derivatives, Sweet&Maxwell, London 1996 r.
Hull J. C., Options, Futures, and Other Derivatives, New Jersey 2009.
Inglis-Taylor A., Direcory of Derivatives, MacMillan Press Ltd., Londyn 1995.
Jèze G., Le fait générateur de l’impôt, Revue de science financière 1936.
Kindermann E., Rechtliche Strukturen der Deutschen Boerse, Wertpapiermitteilungen 1989,
Nr 10, Sonderbeilage 2/1989.
298
32
33
34
35
36
37
38
39
40
41
42
43
44
45
46
47
48
49
50
51
52
53
54
55
56
57
Kreft V., Steuerrecht, Berlin 2002.
Lotz W., Finanzwissenschaft. TObingen 1917.
Marr S., Implementing the European Emissions Trading Directive in Germany, Legal
Aspects of Implementing the Kyoto Mechanisms: Making Kyoto Work (pod red. D.
Freestone’a, Ch. Streck), New York 2005.
McDonald R. L., Derivatives Markets, Boston 2005.
McDougall A., Mastering Swaps markets. A step-by-step guide to the products, applications
and risk, Financial Times Prentice Hall, Great Britain 1999.
Mehl L., Beltrame P., Science et technique fiscales, PUF, Paryż 1984.
Merk W., Steuerschuldrecht, Tübingen, 1926.
Musgrave RA., Musgrave RB., Public finance in theory and practice, New York 1980.
Pohl
W.,
Innovative
Finanzinstrumente
im
gemeinsamen
Europaeischen
Bankenbinnenmarkt, Baden-Baden 1994.
Ralph N., Emission allowances: legal uncertainties, Journal of International Banking and
Financial Law 2010, Nr 1.
Rayroux F., Netting – the effectiveness of close-out netting in international transactions; a
multinational survey, materiały firmy Clifford Chance z lutego 1995 r.
Rayroux F., Neue Aspekte der Vertragsgestaltung bei derivativen Finanzinstrumenten,
Schweizerische Zeitschrift fuer Wirtschaftsrecht, 1996, Nr 1.
Sainz de Bujanda B., Análisis Juridico del Hecho Imponibile, RDF 1965.
Schmitte K., Aufklaerung- und Beratungspflichten der Kreditinstitute bei
Boersentermingeschaeften an der Deutschen Terminboerse, Hamburg 1994.
Schwarz E. W., Hill J. M., Schneeweis T., Financial Futures, Fundamentals, Strategies and
Applications, Homewood, Illanois, 1986.
Seligman J., The Sec and the future of finance,Westport, Connecticut, 1986.
Simons H.C., Personal Income Taxation: the Definition of Income as a Problem of Fiscal
Policy, Chicago 1938.
Smithson Ch. W., A LEGO Approach to Financial Engineering, Midland Corporate Finance
Journal Nr 4/1987 r.
Strutz G., Grundlehren des Steuerrechts, Berlin 1922.
Tezauro F., Istituzioni di diritto tributary, t. I, Wyd. Wolters Kluwer Italia, Rzym 2008.
Tipke K., Lang J., Steuerrecht, Wyd. OUS, Kolonia 2010.
Vanoni E., Opere giuridiche, vol. II, Milano 1961.
Von Myrbach-Rheinfeld F., Grundriss des Finanzrechts, Berlin 1909.
Wagner A., Grundlegung der politlsthen Okonomie, cz. 1, Leipzig 1892.
Wemaere M., Streck Ch., Chagas T., Legal Ownership and Nature of Kyoto Units and EU
Allowances, Legal Aspects of Carbon Trading. Kyoto, Copenhagen and beyond (pod red. D.
Freestone’a, Ch. Streck), New York 2009.
Wood P., Principles of netting in financial and commodities markets, Edward J. Swan,
(Wyd.) Derivative instruments, London 1994.
299
Wykaz kluczowych wyroków sądowych
Wykaz wyroków Wojewódzkich Sądów Administracyjnych
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
16
17
18
19
20
21
22
23
24
25
26
27
28
29
30
31
32
33
34
35
36
37
Wyrok WSA w Warszawie z dnia 25 marca 2004 r., II SA 2501/02.
Wyrok WSA z dnia 5 kwietnia 2004 r., I SA/Wr 3918/01.
Wyrok WSA w Białymstoku z dnia 11 sierpnia 2004 r., I SA/Bk 159/04.
Wyrok WSA w Warszawie z dnia 16 lutego 2007 r., I SA/Kr 1543/06.
Wyrok WSA w Kielcach z dnia 22 marca 2007 r., I SA/Ke 72/07.
Wyrok WSA w Warszawie z dnia 9 listopada 2007 r., III SA/Wa 1235/07.
Wyrok WSA w Gliwicach z dnia 29 listopada 2007 r., I SA/GI 614/07.
Wyrok WSA w Lublinie z dnia 20 grudnia 2007 r., I SA/Lu 694/07.
Wyrok WSA w Olsztynie z dnia 21 grudnia 2007r., I SA/Ol 534/07.
Wyrok WSA w Warszawie z dnia 2 kwietnia 2008 r., III SA/Wa 2199/07.
Wyrok WSA w Gliwicach z dnia 5 maja 2008 r., I SA/Gl 201/08.
Wyrok WSA w Warszawie z dnia 10 czerwca 2008 r., III Sa/Wa 544/08.
Wyrok WSA w Warszawie z dnia 30 września 2008 r., III SA/Wa 638/08, opubl. Legalis.
Wyrok WSA z dnia 10 grudnia 2008r., I SA/Ol 470/08k.
Wyrok WSA w Warszawie z dnia 11 lutego 2009 r., III SA/Wa 1665/08, LEX Nr 485944.
Wyrok WSA we Wrocławiu z dnia 27 marca 2009 r. I SA/Wr 1246/08, PP 2009/5/69.
Wyrok WSA w Warszawie z dnia 14 kwietnia 2009 r., III SA/Wa 3103/08.
Wyrok WSA w Krakowie z dnia 23 kwietnia 2009 r., I Sa/Kr 296/09.
Wyrok WSA w Kielcach z dnia 29 kwietnia 2009 r., I SA/Ke 121/09.
Wyrok WSA we Wrocławiu, z dnia 4 czerwca 2009 r., I SA/Wr 328/09.
Wyrok WSA we Wrocławiu z dnia 4 czerwca 2009 r., I SA/Wr 327/09.
Wyrok WSA we Wrocławiu z dnia 4 czerwca 2009 r., I SA/Wr 327/09.
Wyrok WSA we Wrocławiu z dnia 4 czerwca 2009 r., I SA/Wr 328/09.
Wyrok WSA w Gdańsku z dnia 17 lipca 2009 r., I SA/Gd 340/09.
Wyrok WSA we Wrocławiu z dnia 13 października 2009 r., I SA/Wr 1183/09, LEX Nr
610297.
Wyrok WSA w Poznaniu z dnia 22 października 2009 r., SA/Po 761/09, niepubl.
Wyrok WSA w Warszawie z dnia 4 grudnia 2009 r., III SA/Wa 1190/09.
Wyrok WSA w Gdańsku z dnia 12 stycznia 2010 r., SA/Gd 790/09, niepubl.
Wyrok WSA w Gliwicach z dnia 27 stycznia 2010 r., I SA/Gl 677/09.
Wyrok WSA w Kielcach z dnia 4 lutego 2010 r., SA/Ke 568/09, niepubl.
Wyrok WSA w Gliwicach z dnia 10 lutego 2010 r., I SA/Gl 677/09.
Wyrok WSA w Gdańsku z dnia 15 marca 2010 r., SA/Gd 90/10, niepubl.
Wyrok WSA w Warszawie z dnia 29 marca 2010 r., III SA/Wa 1790/09.
Wyrok WSA w Warszawie z dnia 24 maja 2010 r., III SA/Wa 1838/09.
Wyrok WSA w Warszawie z dnia 10 czerwca 2010 r., III SA/Wa 26/10.
Wyrok WSA w Warszawie z dnia 10 czerwca 2010 r., III SA/Wa 27/10.
Wyrok WSA w Warszawie z dnia 11 czerwca 2010 r., III Sa/Wa 100/10.
300
38
39
40
41
42
43
44
45
46
47
48
49
50
51
52
53
54
55
56
57
58
59
60
Wyrok WSA w Kielcach z dnia 30 czerwca 2010 r., I SA/KE 274/10, opubl. Legalis.
Wyrok WSA w Gliwicach z dnia 6 lipca 2010 r., I SA/Gl 460/10.
Wyrok WSA w Gliwicach z dnia 21 lipca 2010 r., I SA/Gl 539/10.
Wyrok WSA we Wrocławiu z dnia 12 sierpnia 2010 r., I S.A./Wr 606/10.
Wyrok WSA w Krakowie z dnia 14 września 2010 r., I SA/Kr 767/10.
Wyrok WSA w Warszawie z dnia 21 września 2010 r., III SA/Wa 112/10.
Wyrok WSA w Warszawie z dnia 30 września 2010 r., III SA Wa 519/10.
Wyrok WSA w Warszawie z dnia 8 listopada 2010 r., III SA/Wa 368/10.
Wyrok WSA w Warszawie z dnia 9 listopada 2010 r., III SA/WA 2158/10, opubl. Legalis.
Wyrok WSA w Warszawie z 3 grudnia 2010 r., III SA/Wa 2365/10.
Wyrok WSA w Poznaniu z dnia 7 grudnia 2010 r., I SA/Po 561/10.
Wyrok WSA w Gdańsku z dnia 8 grudnia 2010 r., I SA/GD 931/10.
Wyrok WSA we Wrocławiu z dnia 10 grudnia 2010 r., I SA/Wr 980/10.
Wyrok WSA w Poznaniu z dnia 14 stycznia 2011 r., I SA/Po 780/10.
Wyrok WSA w Warszawie z dnia 25 stycznia 2011 r., III SA/Wa 909/10.
Wyrok WSA we Wrocławiu z dnia 23 lutego 2011 r., I SA/WR 1461/10, MoPod 2011, Nr 5.
Wyrok WSA w Bydgoszczy z dnia 4 kwietnia 2011 r., I SA/Bd 135/11.
Wyrok WSA w Poznaniu z dnia 23 września 2011 r., I SA/Po 522/11.
Wyrok WSA we Wrocławiu z dnia 14 października 2011 r., I SA/Wr 1229/11.
Wyrok WSA we Wrocławiu z dnia 16 listopada 2011 r., I SA/Wr 1310/11.
Wyrok WSA w Poznaniu z dnia 24 stycznia 2012 r., I SA/Po 819/11.
Wyrok WSA we Wrocławiu z dnia 13 kwietnia 2012r., I SA/Wr 166/12.
Wyrok WSA w Warszawie z dnia 24 września 2012 r., III SA/Wa 3071/11.
Wykaz wyroków Naczelnego Sądu Administracyjnego
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
16
Wyrok NSA z dnia 15 grudnia 1993 r., III S.A. 576/93.
Wyrok NSA z dnia 8 września 1994 r., SA/Po 884/94, Przegląd Ustawodawstwa Podatkowego
Nr 2/1999, poz. 44.
Wyrok NSA z dnia 30 sierpnia 1995 r., III S.A. 71/95.
Wyrok NSA z dnia 13 marca 1998 r., I SA/Lu 230/97.
Wyrok NSA z dnia 14 maja 1998 r., SA/SZ 1305/97, Legalis.
Wyrok NSA z dnia 16 lutego 2000 r., I SA/GD 790/99, opubl. Legalis.
Wyrok NSA z dnia 9 maja 2000 r., III SA 1804/99.
Wyrok NSA z dnia 24 maja 2002 r., I SA/Kr 1274/00.
Uchwała NSA z dnia 18 listopada 2002 r., FPS 9/02.
Wyrok NSA z dnia 18 marca 2003 r., III SA 2073/01.
Wyrok NSA z dnia 27 listopada 2003 r., III SA 3382/02, MoPod 2004, Nr 1.
Wyrok NSA z dnia 7 października 2004 r., FSK 594/04, opubl. w LEX 145503.
Wyrok NSA z dnia 14 grudnia 2004 r., FSK 2066/04, Mon.Pod. 2005, Nr 10, poz. 38.
Wyrok NSA z dnia 4 sierpnia 2005 r., FSK 2044/04.
Wyrok NSA z dnia 8 marca 2006 r., II FSK 399/05, MoPod 2006/4/2.
Wyrok NSA z dnia 10 maja 2006 r., II FSK 313/06.
301
17
18
19
20
21
22
23
24
25
26
27
28
29
30
31
32
33
34
35
36
37
38
39
40
41
42
Wyrok NSA z dnia 10 sierpnia 2006 r., II FSK 1084/05, LEX Nr 304064.
Uchwała NSA z dnia 16 października 2006 r., II FPS 1/06.
Wyrok NSA z dnia 20 grudnia 2006 r., II FSK 20/06, LEX Nr 262007.
Wyrok NSA z 9 stycznia 2007 r., II FSK 1554/05.
Wyrok NSA z dnia 12 grudnia 2008 r., II FSK 1361/07.
Wyrok NSA z dnia 23 lutego 2009 r., II FSK 1753/07.
Wyrok NSA z dnia 13 października 2009 r., II FSK 514/09.
Wyrok NSA z dnia 26 stycznia 2010 r., II FSK 1417/08.
Wyrok NSA z dnia 1 lutego 2011 r., II FSK 1724/09.
Wyrok NSA z dnia 1 lutego 2011 r., II FSH 1725/09.
Wyrok NSA z dnia 3 lutego 2011 r., II FSK 1682/09, LEX Nr 784846.
Wyrok NSA z dnia 27 września 2011 r., II FSK 524/10, LEX Nr 941965.
Wyrok NSA z dnia 5 października 2011 r., II FSK 277/11.
Wyrok NSA z dnia 9 listopada 2011 r., II FSK 21/11.
Wyrok NSA z dnia 19 stycznia 2012 r., I SA/Bd 694/11.
Wyrok NSA z dnia 25 stycznia 2012 r., II FSK 1350/10, LEX Nr 1123040.
Wyrok NSA z dnia 16 marca 2012 r., II FSK 1667/10.
Wyrok NSA z dnia 23 marca 2012 r., II FSK 1508/10, LEX Nr 1163736.
Wyrok NSA z dnia 28 marca 2012 r., II FSK 1780/10.
Wyrok NSA z dnia 12 kwietnia 2012 r., II FSK 1984/10.
Wyrok NSA z dnia 22 czerwca 2012 r., II FSK 2522/10.
Wyrok NSA z dnia 5 lipca 2012 r., II FSK 2580/10, LEX Nr 1215172.
Wyrok NSA z dnia 5 lipca 2012 r., II FSK 2580/10.
Wyrok NSA z dnia 23 sierpnia 2012 r., II FSK 144/11.
Wyrok NSA z dnia 28 listopada 2012 r., II FSK 699/11.
Wyrok NSA z dnia 12 grudnia 2012 r., II FSK 849/11.
Wykaz wyroków Sądu Najwyższego
1 Wyrok SN z 9 lipca 2004 r., II CK 460/03, OSN 2005, Nr 4, poz. 72.
2 Uchwała Sądu Najwyższego z dnia 30 listopada 1990 r., III CZP 134/92, OSNCP 1993r., Nr 5,
poz. 79.
3 Uchwała SN z dnia 20 maja 1992 r., III CZP 52/92, OSNCP 1992, Nr 6, poz. 106.
Wykaz kluczowych aktów prawnych
Wykaz polskich aktów prawnych
1
2
Ustawa z dnia 26 lipca 1991 r. o podatku dochodowym od osób fizycznych (tekst
jedn. Dz.U. z 2000 r. Nr 14, poz. 176 ze zm.)
Ustawa z dnia 15 lutego 1992 r. o podatku dochodowym od osób prawnych (tekst
jedn. Dz.U. z 2000 r. Nr 54, poz. 654 ze zm.).
302
3
4
5
6
7
Ustawa z dnia 29 września 1994 r. o rachunkowości (tekst jedn. Dz.U. z 2009 r. Nr
152, poz. 1223 ze zm.).
Ustawa z dnia 21 sierpnia 1997 r. – Prawo o publicznym obrocie papierami
wartościowymi (tekst jedn. Dz.U. z 2002 r. Nr 49, poz. 447 ze zm.).
Ustawa z dnia 29 sierpnia 1997 r. - Prawo Bankowe (tekst jedn. Dz. U. z 2002 r. Nr
72, poz. 665 ze zm.).
Rozporządzenia Ministra Finansów z dnia 12 grudnia 2001 r. w sprawie
szczegółowych zasad uznawania, metod wyceny, zakresu ujawniania i sposobu
prezentacji instrumentów finansowych
Ustawa z dnia 4 września 2008 r. o zmianie ustawy o obrocie instrumentami
finansowymi oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. z 2009 r. Nr 165, poz. 1316).
Wykaz zagranicznych aktów prawnych
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
Dyrektywa Rady 85/611/EWG.
Dyrektywa 89/592/EEC z dnia 13 listopada 1989 r., (OJ L 334, 18.11.198).
Dyrektywa Rady 93/6/EWG.
Dyrektywa Rady 93/22/EWG (Dz.U. UE L 145 z 30.4.2004 r., ze zm.).
Dyrektywa 2000/12/WE Parlamentu Europejskiego i Rady.
Dyrektywa 2004/39/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 21 kwietnia 2004 r.
w sprawie rynków instrumentów finansowych (MIFID).
Dyrektywa 2006/49/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 14 czerwca 2006 r.
w sprawie adekwatności kapitałowej firm inwestycyjnych i instytucji kredytowych
(Dz.U. UE L 177 z 30.6.2006 r., ze zm.).
Dyrektywa Komisji 2006/73/WE z dnia 10 sierpnia 2006 r.
Rozporządzenie Komisji (WE) Nr 1287/2006 z dnia 10 sierpnia 2006 r.
Traktat z Lizbony zmieniający Traktat o Unii Europejskiej i Traktat ustanawiający
Wspólnotę Europejską podpisany w Lizbonie dnia 13 grudnia 2007 r. (2007/C
306/01).
Projekt Komisji Europejskiej z dnia 20 października 2011; KOM(2011) 651 wersja
ostateczna 2011/0295 (COD).
Wniosek Rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady w sprawie
wykorzystywania informacji poufnych i manipulacji na rynku (nadużyć na rynku)
(Tekst
mający
znaczenie
dla
EOG)
{SEK(2011)
1217
wersja
ostateczna}{SEK(2011) 1218 wersja ostateczna}.
Projekt Komisji Europejskiej z dnia 20 października 2011; KOM(2011) 654 wersja
ostateczna 2011/0297 (COD).
Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady w sprawie sankcji karnych za
wykorzystywanie informacji poufnych i manipulacje na rynku, {SEC(2011) 1217},
{SEC(2011) 1218}.
***
303