etyka wartości

2_ETYKA – etyka wartości i etyka zasad
Etyka jako filozofia praktyczna (od greckiego praxis - czyn, działanie i
postępowanie) jest wiedzą o życiu ludzkim i sztuką życia, dokonywanych
wyborach, urzeczywistnianiu pragnień, potrzeb i zamiarów-dobra przy
jednoczesnym unikaniu zła. Ale etykę jako filozofię praktyczną określić można
również jako wiedzę o pierwszych przyczynach i zasadach ludzkiego życia, jego
realizacji, formach i celach (celu lub powołaniu).
Celem tego życia jest szczęście i pomyślność. Drogą zaś do niego cnota,
dzielność i właściwe działanie (inaczej czyste sumienie). Życie ludzkie jest
szczęśliwe i pomyślne jeżeli zachowuje się umiar. W zaleceniu Arystotelesa
zachowanie tego umiaru polega na kompromisie pomiędzy nadmiarem czegoś i
niedostatkiem czegoś innego. Daje się ten kompromis zinterpretować jako
niwelowanie nadmiaru pragnień części bezrozumnej natury ludzkiej i
wzmacnianie niedostatku pragnień jej części rozumnej. Jest to zalecenie tępienia
przede wszystkim nadmiaru „chuci” (pożądliwości seksualnej), w jakiejś mierze
także pragnień zmysłowych, instynktownych i wegetatywnych. Ale jest to
jednocześnie zalecenie wzmacniania przede wszystkim pragnień rozumu. W
sumie więc, chodzi o racjonalizację tego, co wypływa z bezrozumnej części
duszy i ma charakter czegoś wegetatywnego.
1
Arystoteles, rozwijając to zalecenie, zbudował swoistą etykę normatywną, która
jest etyką cnót − z jednej strony, jako wartości, z drugiej zaś, jako zasady
złotego środka. Powiada w niej o tym, aby zachowywać umiar pomiędzy
nadmiarem zmysłowości i niedostatkiem racjonalności. Jest to więc etyka
zasady złotego środka, umiaru, kompromisu i racjonalizacji pożądliwości,
popędów i zmysłowości. Ale ta arystotelesowska etyka normatywna jest
jednocześnie etyką wartości. Osnuta jest ona bowiem o przeświadczenie, iż
dobrem najwyższym jest szczęście (etyką eudajmonistyczna). Ono jako takie
jest − jak napisał w Etyce nikomachejskiej − umiarem pomiędzy, nadmiarem
charakterystycznego dla pospólstwa (pojmowanego jako ludzie bezrozumni lub
mało rozumni) starania o rozkosz, przyjemności zmysłowe i używanie z jednej
strony, z drugiej zaś, niedostatkiem charakterystycznego dla mędrców wpadania
w teoretyczną kontemplację. Szczęście i pomyślność jest przeto złotym środkiem
pomiędzy popędami zmysłowymi i wymogami rozumu.
Ale dzieje normatywnej myśli etycznej ukształtowały co najmniej dwa podejścia
do problemu źródeł wartości i dwa podejścia do sposobu praktycznego
osiągnięcia zalecanych wartości.
Ze względu na źródła wartości etyka dzielona jest na heteronomiczną i
autonomiczną. Etyka heteronomiczna (z gr. heteros - inny; nomos - prawo)
źródeł wartości i norm upatruje w czymś, co jest poza konkretnym człowiekiem.
2
Pochodzą one z przyrody, tradycji, od Boga lub jakiegoś autorytetu moralnego.
W tej etyce wartości i normy moralne czynów pochodzą z poza podmiotu
działającego i nie zależą od niego. Człowiek podlega normom i dąży do
wartości, których sam nie stanowi. Etyka autonomiczna (z gr. autos - sam;
nomos - prawo) zaś głosi, że źródła te znajdują się w samym człowieku i zależą
od niego. Człowiek, jako istota rozumna i wolna jest niezależny od wpływów
zewnętrznych w kwestiach moralnych, sam rozpoznaje i ustanawia wartości i
normy.
Ze względu na praktyczne funkcjonowanie etyki ukształtowały się dwie jej
koncepcje: etyka cnót (inaczej wartości) oraz etyka reguł (zasad). Etyka cnót –
czyli wartości pojmowanych jako zalety etyczne, wskazuje jakie wartości
(dobra) należy wybierać, do czego dążyć i czego pragnąć. Natomiast etyka reguł
zaleca jakiś zestaw właściwych postępowań, dążeń i oferuje jakiś sposób ich
osiągania. Etyka cnót daje się więc zredukować do wartości i celów osiąganych
przez działanie ludzi, zaś etyka reguł, do sposobów i metod tego działania.
Jak wskazuje wielu historyków myśli etycznej, ta pierwsza (etyka cnót) bardziej
charakterystyczna jest dla czasów starożytnych, zaś druga − dla czasów
nowożytnych.
Jednocześnie
charakterystycznym
dla
etyki
reguł
jest
preferowanie kodeksów moralnych, które zawierają zalecane procedury, reguły i
dyrektywy etycznych wyborów i postępowań. Wyprowadzają je z właściwej
3
danemu systemowi etycznemu zasady lub zasad.
Nieco upraszczając, można powiedzieć, że są dwie koncepcje normatywnej
myśli etycznej, a mianowicie: etyka wartości i etyka zasad (norm).
ETYKA WARTOŚCI specyfikuje i hierarchizuje różne dobra, wskazuje te
najważniejsze i mniej ważne, bardziej i mniej cenne. Ona odróżnia wartości
same w sobie (niezbywalne) od wartości instrumentalnych. Te ostatnie można i
należy poświęcać. Wartości same w sobie (autoteliczne) zaś stanowią punkt
oparcia i kryterium ocen czynów, działań i zachowań moralnych. Jest to etyka
pierwszeństwa dla wartości, cnót i celów. Sposób działania bywa w niej często
usprawiedliwiany celem, zamiarem i intencją.
W dziejach myśli etycznej ukształtowały się dwa podstawowe nurty etyki
wartości: naturalistyczny i antynaturalistyczny. Wedle tego pierwszego
(naturalistycznego) potrzeby naturalne wyznaczają świat wartości i przez to
także etykę. Jest to świat wartości pojmowanych użytkowo. W nurcie
antynaturalistycznym zaś świat wartości i etyka wyznacza cele i działania
społeczne.
Jest
to
świat
wartości
pojmowanych
spirytualistycznie
i
transcendentalnie.
4
ETYKA ZASAD (norm) wskazuje na sposoby postępowania i zaleca określone
wybory wśród wielu względnie równych wartości, dóbr i celów. Ona po prostu
formuje zasady, reguły i dyrektywy postępowania. Dla niej punktem oparcia jest
dzielność czynów, ich etyczny charakter. Ogranicza ona sposoby osiągania
celów do moralnych i oddziela je od niemoralnych. Nie każdy z możliwych
czynów jest dla niej etyczny.
W dziejach myśli etycznej wymieniane są różne zasady, reguły i dyrektywy. Są
one różnie klasyfikowane. Jednak węzłową rolę spełniają właściwie cztery
zasady:
 przedarystotelesowska zasada sprawiedliwości;
 Arystotelesa zasada złotego środka;
 Cycerona i tomistyczna zasada słuszności;
 Kantowska zasada imperatywu kategorycznego – powszechnej
praworządności i autonomii.
Ponadto, charakterystyczną dla relatywizmu moralnego jest (piąta) zasada, która
głosi, że w rzeczywistych wyborach moralnych nie ma żadnych zasad.
Spór między etyką wartości a etyką zasad
Zwolennicy etyki cnót (wartości) skłaniają się do przeświadczenia, że cel
(wartość) uświęca środki i sposoby jego osiągania. Słuszna (dobra) intencja,
5
zamiar i cel dopuszcza wielość środków, reguł i zasad. Cel uświęca środki,
umoralnia je i czyni etycznymi − dobrymi. Natomiast zwolennicy etyki reguł,
sposobów i zasad skłaniają się ku przeświadczeniu, że ocenie etycznej podlega
także sposób działania. Spełniać on powinien wymogi dzielności, a więc
dobrego, etycznego i moralnego dochodzenia do celu. Dla skrajnych
zwolenników tego poglądu sposób i zasady osiągania danego dobra jest
ważniejszy od jego skutków, które nie koniecznie pokrywają się z wcześniejszą
intencją, zamiarem i celem.
Ocenie podlega czyn człowieka. Są trzy źródła, kryteria tej oceny:
- przedmiot czynu (cel działania – co chcę zrobić? zrobiłem to)
- intencja (cel działającego – dlaczego chcę to zrobić? zrobiłem to)
- okoliczności
Rozstrzygający jest tak naprawdę i ostatecznie przedmiot (są czyny same w
sobie złe np. zabójstwo)
6