17. Gwardynski R., Dziadkiewicz A. 211-220

Robert GWARDYŃSKI
Uniwersytet Wrocławski
Anna DZIADKIEWICZ
Wyższa Szkoła Oficerska Wojsk Lądowych im. gen. T. Kościuszki we Wrocławiu
GRUPA A JEDNOSTKA W SYTUACJI ZAGROŻENIA
Rozwój cywilizacji nie przyczynił się do tego by współczesny człowiek żył
w poczuciu większego bezpieczeństwa niż jego przodkowie przed wiekami1. Jest to
skutkiem zarówno odrzucenia natury zarówno swej własnej jak i tej, w której funkcjonował od zarania dziejów. Człowiek nie chce być częścią otaczającego świata, lecz pragnie ten świat dla siebie podbijać. Dąży do poznania procesów nim rządzących, ale
obok nowych odkryć piętrzą się nowe pytania. Na dodatek „wychowany” przez ociekające krwią i ludzką tragedią przekazy medialne traci pewność, że jest bezpieczny. Rzadko kto pamięta, że epatowanie zagrożeniami (a z tym przeważnie mamy do czynienia
we współczesnych mediach) bez wskazania możliwości przeciwstawienia się im wywołuje tylko lęk nie przyczyniając się do sprawnego działania2.
Współczesny człowiek ustawicznie szuka możliwości skutecznego przeciwstawienia się rzeczywistym lub tylko urojonym (wykreowanym przez media) zagrożeniom.
Mając świadomość swej bezradności łączy się w grupy, zawiera sojusze, szuka kooperacji z innymi (zarówno na poziomie jednostkowym jak i grupowym3) dla wspólnego
zagwarantowania sobie bezpieczeństwa.
Determinacja jednostki do zaspokojenia potrzeby bezpieczeństwa może być tak
silna, że gotowa będzie zrzec się tego, co wydaje się najbardziej ludzkie, swej indywidualności i wolności. Człowiek w sytuacji zagrożenia nie tylko godzi się by zostać częścią szarej masy, trybikiem w mechanizmie działania grupy, bezwolną marionetką,
cząstką w „stadzie niewolników”4, on tego po prostu chce.
E. Fromm pisał: „Pierwszym mechanizmem ucieczki od wolności […] jest tendencja do rezygnacji z niezależności swojego indywidualnego «ja» i wtopienie się
w kogoś albo w coś znajdującego się na zewnątrz, aby na tej drodze uzyskać siłę, której
brak się odczuwa samemu”5. Człowiek tym chętniej zrzeka się swej odrębności swych
poglądów, ideałów i wartości im bardziej czuje się zagrożony, a grupa, do której chce
1
E. Fromm, Zdrowe społeczeństwo, Kraków 2012, s. 30-35.
E. Aronson, Człowiek istota społeczna, Warszawa 2011, s. 95.
3
C. von Clausewitz, O wojnie, 2010, s. 20.
4
G. Le Bon, Psychologia tłumu, Kęty 2004, s. 57.
5
E. Fromm, Ucieczka od wolności, Warszawa 2005, s. 142.
2
Robert GWARDYŃSKI, Anna DZIADKIEWICZ
należeć silniejsza. Pragnieniu przynależenia do grupy nie stoi na przeszkodzie wypierana, lecz oczywista myśl, że będąc eksploatowanym przez ogół nie ma gwarancji równej
dla wszystkich członków opieki. T. Kotarbiński pisał: „Gdy strona uczestnicząca w
walce jest zespołem, wtedy powstaje zazwyczaj sytuacja, w której ważniejsza dla zespołu jest obrona grona zarządzającego niż obrona którejkolwiek z jednostek składowych zespołu”6.
Charakter grup, z którą identyfikuje się jednostka może być odmienny. Może być
to społeczeństwo zorganizowane w państwo, gdzie jak pisał Rousseau „…każdy członek wspólnoty oddaje władzy siebie i wszystkie swoje siły, gdyż siły zbiorowe są nieporównanie większe od sił jednostki prywatnej”7. Członkiem takiej grupy staje się jednostka głównie z urodzenia i od tego momentu podlega kształtowaniu według uznanych
przez nią prawideł. Państwo w głównej mierze chroni swych obywateli przez specjalnie
dobranych ludzi wchodzących w skład wyspecjalizowanych instytucji. W warunkach
zagrożenia działania są prowadzone przez „grupy dyspozycyjne” będącymi niewielkimi
strukturami społecznymi, posiadającymi „wyspecjalizowany i specyficzny charakter
działań w stosunkowo ograniczonym zakresie”. Dzielą się one na militarne grupy dyspozycyjne (wojsko), paramilitarne (np. policja), cywilne (np. pogotowie gazowe)
i ochotnicze (np. ochotnicze pogotowia ratunkowe)8.
Społeczeństwo kształtuje swoich członków poprzez wychowanie. Ujednolica ich,
pozwalając na taki stopień indywidualności, który jest korzystny dla ogółu lub jego
przywódców. Według F. Znanieckiego „«wychowanie» polega na pewnych czynnościach, spełnianych przez pewnych ludzi z zamiarem wywołania, zahamowania lub
zmodyfikowania, zaraz lub w dalszej przyszłości, pewnych czynności innych ludzi;
innymi słowy, wychowanie jest działalnością, dążącą do wywarcia wpływu na postępowanie ludzkie”9. Poprzez wychowanie, wpierw w środowisku rodzinnym, następnie
szkolnym, a potem pozaszkolnym (np. środowisko zawodowe) człowiek zmienia swe
postawy i zachowania. Uczy się postępowania prospołecznego, edukuje się do bezpieczeństwa (np. poprzez edukację antyterrorystyczną10). To społeczeństwo poprzez wychowanie wskazuje, jakie wartości, i w jaki sposób należy chronić (np. poświęcenie
życia dla honoru ojczyzny).
Historia odnotowała fakty dotyczące sprawnego kształtowania mas dla obrony
i ochrony bezpieczeństwa narodów i państw. Między innymi to model „szkoły pruskiej”
legł u podstaw zjednoczonego państwa niemieckiego i zbudowania potęgi Niemiec11.
Siła państwa niemieckiego była oparta na jedności armii, przemysłu i odpowiednio
ukształtowanego poprzez wychowanie społeczeństwa12.
6
T. Kotarbiński, Abecadło praktyczności, Warszawa 1971, s. 31.
Rousseau, Umowa społeczna, Kęty 2009, s. 23.
8
J. Maciejewski, Grupy dyspozycyjne. Analiza socjologiczna, Wrocław 2012, s. 50.
9
F. Znaniecki, Socjologia wychowania, Tom 1 Wychowujące społeczeństwo, Warszawa 2001, s. 3.
10
M. Żuber, M. Wicik, Edukacja społeczności lokalnych w zakresie przeciwdziałania zagrożeniom terrorystycznym, [w:] Edukacja dla bezpieczeństwa w społecznościach lokalnych, „Studia i monografie Wyższej Szkoły Humanistycznej w Lesznie, M. Marcinkowski, M. Żuber (red.), Leszno 2013, s. 211-230.
11
C. Clark, Prusy. Powstanie i upadek 1600-1947, Warszawa 2009, s. 523.
12
W. Sikorski, Przyszła wojna jej możliwości i charakter oraz związane z nim zagadnienia obrony kraju,
Kraków 2010, s. 66.
7
212
Grupa a jednostka w sytuacji zagrożenia
W sytuacji zagrożenia możemy mieć do czynienia z zbiorowością ludzką będącą
tworem tymczasowym, powstałym tylko w konkretnych, sprzyjających tworzeniu okolicznościach. Możemy mieć do czynienia z tłumem.
Tłum psychologiczny jest zbiorowiskiem ludzi, którzy stają się jedną „zbiorową
istotą, którą rządzi prawo «jedności umysłowej tłumów»”13. Najważniejszą jego cechą
jest „zanikanie własnego «ja»” u poszczególnych osób i poddanie uczuć i myśli pewnemu kierunkowi”14. Nie można od niego oczekiwać racjonalności i moralności. Jest
podatny na sugestie i łatwowierny, nietolerancyjny dla „innych”, autorytarny (stado
niewolników chcących innych uczynić swymi niewolnikami), zmienny i gwałtowny15.
Wspólną cechą tłumu i grup sformalizowanych (np. dyspozycyjnych) jest dążenie
do unifikacji zachowań swoich członków i do ujednolicenia poglądów. Tak jak
w tłumie powstaje jedna dusza a myślom i uczuciom zbiorowość nadaje kierunek również w grupach dyspozycyjnych dąży się by wszyscy członkowie byli jak palce jednej
ręki. Już w starożytności Sun Zi powiadał: „Utwierdzaj je [wojsko] w duchu jednomyślności, dodawaj mu sił. […] Takie wojsko nie potrzebuje zachęty do czujności.
Spełnia swe obowiązki bez przymusu, jest oddane swemu dowódcy bez żadnych starań
i przestrzega dyscypliny bez nakazów”16.
Jakie mechanizmy psychologiczne wpływają na zmianę zachowań człowieka
funkcjonującego w grupie, z którą się identyfikuje? Co wpływa, że człowiek będący
odrębnym bytem, myślącym, kochającym, marzącym o czymś wyznającym uniwersalne
zasady moralne, poszukujący prawdy i pragnący czynić dobro pod wpływem grupy zatraca swe indywidualne jestestwo mogąc stać się zarówno bohaterem jak
i zbrodniarzem?
Człowiek będący w grupie działa pod jej naciskiem oraz pod presją autorytetu
wpływającego na zachowanie jednostki bądź pośrednio (poprzez grupę) bądź bezpośrednio (w sytuacji bezpośredniego kontaktu – w ramach odprawy, narady służbowej
itp.) (rys.1).
Człowiek przejawia naturalną skłonność do przyjmowania zachowań i opinii innych . Zmiana własnego zachowania pod wpływem grupy nazywa się konformizmem18. Jednostka modyfikuje swe zachowanie, gdyż odczuwa presję ze strony otoczenia. Może być ona rzeczywista lub urojona19.
17
13
G. Le Bon, Psychologia tłumu…, op. cit., s. 15.
Ibidem.
15
Ibidem, s. 30.
16
Sun Zi, Sztuka wojenna, Kraków 2010, s. 109-110.
17
P.G. Zimbardo, R.L. Johnson, V. McCann, Psychologia. Kluczowe koncepcje. Człowiek i jego środowisko,Warszawa 2010, s. 38.
18
E. Aronson, T.D. Wilson, R.M. Akert, Psychologia społeczna, Poznań 2006, s. 211.
19
W. Wosińska, Psychologia życia społecznego, Gdańsk 2004, s. 213.
14
213
Robert GWARDYŃSKI, Anna DZIADKIEWICZ
Lider
Członkowie grupy
Jednostka
Rys. 1. Wpływy wewnątrz grupy wywołujące zmianę zachowania jednostki
Źródło: Opracowanie własne
Konformizm wynika z tego, że:
• ludzie zabiegają o akceptację innych;
• pragną uchodzić za tych co mają rację, zatem powielają racje ogółu20.
• chcą unikać przykrego przeciwstawiania się grupie, gdyż zachowanie
wbrew ogółowi wiąże się z negatywnymi doznaniami i znacznym obciążeniem emocjonalnym21.
Generalnie konformizm sprzyja budowaniu silnej grupy. Może ją ocalić w sytuacji zagrożenia. Jednostka nie jest obarczona samodzielnym poszukiwaniem rozwiązań.
Nie zadaje pytań „Dlaczego, przed czym i gdzie uciekamy?”. Nie pyta, lecz ucieka wraz
z innymi. Bywa jednak, że grupa popełni błąd, wtedy skutki dla niej i jej poszczególnych członków mogą być tragiczne.
Dla konformizmu nie jest istotne, czy jednostka zgadza się z postępowaniem grupy. Publiczne podporządkowywanie się innym, nawet w sytuacji wewnętrznego sprzeciwu (brak prywatnej akceptacji) nazywany jest publicznym konformizmem22.
Konformizm powstaje, gdy:
• liczebność grupy przekracza 2 osoby;
• w grupie panuje jednomyślność;
• zachowanie jest zbliżone do obiektywnie właściwego.
Konformizm jest silniejszy, gdy:
• sytuacja wymagająca odpowiedniego zachowania trudniejsza (np. w sytuacji
zagrożenia);
20
W. Wosińska, Psychologia życia społecznego…, op. cit., s. 222.
P.G. Zimbardo, R.L. Johnson, V. McCann, Psychologia…, op. cit., s. 42.
22
E. Aronson, T.D. Wilson, R.M. Akert, Psychologia społeczna…, op. cit., s. 212.
21
214
Grupa a jednostka w sytuacji zagrożenia
• zachowania są popierane przez autorytet;
• istnieje publiczna akceptacja zachowań;
• w grupie nikt nie przejawia zachowań odmiennych23.
W sytuacjach dla człowieka trudnych, działając w stresie, człowiek ma ograniczoną możliwość myślenia produktywnego. Nie jest w stanie dokonywać odpowiednich
wyborów, a na jego decyzje mają wpływ negatywne emocje. W takich sytuacjach oczekuje od grupy rozwiązania problemu i wskazania zachowania, które może go ocalić
(rys. 2).
Deprywacje: np. brak tlenu
Przeciążenia: np. mięśni
Zagrożenie
Utrudnienia: np. brak uregulowań prawnych
Modyfikowanie zachowania przez
wpływ grupy
Cel
Działanie
Rys. 2. Modyfikowanie zachowania jednostki w grupie w sytuacji trudnej
Źródło: Opracowanie własne
Każda zbiorowość zabiega o to by przejawiać jednomyślność w zakresie swych
pryncypiów. Osoby inaczej myślące, trwające w swym uporze, są izolowane. Wynika to
z naturalnej skłonności do odrzucania obcych i niezrozumiałych idei, co zapobiega
osłabieniu konformizmu. Warto zaznaczyć że ludzie początkowo inaczej myślący, po
„nawróceniu się” są z radością witani przez ogół, gdyż ich zachowanie świadczy o racji
tego ogółu (powrót „syna marnotrawnego”)24.
Jedność grupy zależy od:
• istnienia przywódcy obdarzonego autorytetem;
• jedności myśli;
• poczucia wspólnego zagrożenia;
• braku sformalizowanego mechanizmu weryfikacji dowodów;
• jej homogeniczności25.
23
P.G. Zimbardo, R.L. Johnson, V. McCann, Psychologia ..., op. cit., s. 39.
W. Wosińska, Psychologia życia społecznego …, op. cit., s. 220-221.
25
P.G. Zimbardo, R.L. Johnson, V. McCann, Psychologia .., op. cit., s. 43.
24
215
Robert GWARDYŃSKI, Anna DZIADKIEWICZ
Tak jak tłum wymaga poddaństwa od swych członków, tak pragnie podporządkować się komuś, kto „staje się jego panem. Tłum bowiem, to stado niewolników, które
nigdy nie obejdzie się bez pana”26. Przywódca uchodzi za „najrówniejszego wśród
równych”, „najuczciwszego wśród uczciwych”, „najmądrzejszego wśród mądrych”.
Obdarzony jest autorytetem, czyli „możliwością wpływania na wybór wartości przez
innych ludzi”27. E. Fromm pisał: „Pojęcie autorytetu odnosi się do takich stosunków
międzyludzkich, w których jedna osoba traktuje drugą jako wyższą od siebie”28. Autorytet można postrzegać jako „racjonalny” (relacja mistrz – uczeń: istotę stanowi pomoc
osobie podporządkowanej) i oparty na zakazie (pan – niewolnik: istotę stanowi eksploatacja osoby podporządkowanej)29. Autorytet może być osobisty (chęć podporządkowania się drugiej osobie wynika z jej właściwości indywidualnych: szlachetności, dzielności, waleczności, niezłomności, ale też brutalności, zdecydowania) lub instytucjonalny
(chęć chwilowego podporządkowania się osobie jedynie z powodu zajmowanej pozycji,
stanowiska, pełnienia lepszej funkcji)30.
Ceniony przez grupę przywódca posiada również prestiż, będący podporą każdej
władzy. To dzięki niemu może skutecznie zapładniać umysły innych swymi ideami31.
Prestiż, to podziw wynikający z osobistych właściwości człowieka (sławy, pochodzenia,
majętności) lub zajmowanego stanowiska32.
Przywódcami przeważnie zostają ludzie czynu nie myśliciele33. Nawet
w sytuacjach, gdy przejęciu władzy towarzyszyło niebywałe okrucieństwo ludzie po
pewnym czasie przestają o tym myśleć34.
Dla zwartości grupy oraz sprawności jej działania ważne jest by ośrodek władzy
był tylko jeden. Istnieje zatem powszechne przyzwolenie, by autorytet nie tylko utrzymał władzę, ale i ją pogłębiał.
Posłuszeństwo wobec autorytetu jest kształtowane poprzez wychowanie do posłuszeństwa oraz zwiększanie dystansu autorytet – podwładny.
Wychowanie do posłuszeństwa powoduje, że cnotą staje się uległość wobec przełożonych a poddawanie w wątpliwość ich poleceń zbrodnią (przykładem może być stalinowski Związek Radziecki, w którym do łagrów zsyłano miliony ludzi za choćby podejrzenie nieprawomyślności). Ludzie są podatni na wpływ autorytetu, nawet gdy ten
w sposób oczywisty popełnia błędy lub dopuszcza się niegodziwości (udział społeczeństwa niemieckiego i kolaborantów Trzeciej Rzeszy w shoah; donoszenie przez dzieci na
swych rodziców w ZSSR itp.) . W doświadczeniu Hoflinga ujawniono, że 22 % z badanych pielęgniarek było gotowych podać pacjentom zabójczą ilość leku, tylko dlatego,
że otrzymały takie polecenie od nieznanego im lekarza (polecenie wydane telefonicz26
G. Le Bon, Psychologia tłumu…, op. cit., s. 57.
Z. Bauman, Socjologia, Poznań 1996, s.125.
28
E. Fromm, Ucieczka od wolności…, op. cit., s. 161.
29
Ibidem, s. 161-162.
30
J. Maciejewski, Grupy dyspozycyjne…, op. cit., s. 61.
31
G. Le Bon, Psychologia tłumu…, op. cit., s. 63.
32
J. Maciejewski, Grupy dyspozycyjne…, op. cit., s. 61.
33
G. Le Bon, Psychologia tłumu…, op. cit., s. 57.
34
Machiavelli, Książę. Rozważania…, Warszawa 2008, s. 67-70.
27
216
Grupa a jednostka w sytuacji zagrożenia
nie)35. W badaniach Milgrama wykazano, że aż 90 % badanych jest zdolnych do rażenia
innych ludzi prądem tylko dlatego, że autorytet wydał im takie polecenie36.
Z oczywistych względów posłuszeństwo wobec przełożonych jest szczególnie
kształtowane w grupach dyspozycyjnych. Wojsko bowiem ma służyć do działania
w sytuacji realnego zagrożenia, a nie do dumania nad zasadnością wydanych rozkazów.
Jednak ślepe posłuszeństwo może doprowadzić do tragedii,. W. Wosińska przytacza
doświadczenie, w którym piloci ćwicząc na symulatorze lotu na skutek błędnych poleceń, doprowadzali do sytuacji mogących w rzeczywistości doprowadzić do katastrof
lotniczych37.
Posłuszeństwo wobec przełożonych wypracowuje się poprzez zwiększanie dystansu pomiędzy autorytetem a podwładnym. Temu ma służyć oddawanie honorów,
noszenie odmiennych oznaczeń (lampasów, szabli, sznurów galowych), meldowanie
się. Do podkreślania rangi autorytetu, do wskazywania jego ponadprzeciętnej pozycji
służy tworzenie osobnych kantyn (kantyny oficerskie), toalet (często zamykanych na
klucz przed osobami niższymi rangą), wydzielonych wind itp. Wizerunek przełożonego
jest tak tworzony by zniechęcać podwładnych do podejmowania dyskusji na temat pomysłów, poleceń i rozkazów przez niego wydawanych38.
Uleganiu autorytetowi sprzyja:
• jego bliskość względem podwładnego39;
• wcześniejsze obserwowanie podobnych zachowań u innych podwładnych40;
• możliwość usprawiedliwienia swych czynności przez podwładnego („wykonywałem tylko rozkazy”, „robiłem to dla większej sprawy)41;
• nie obarczanie autorytetu zbrodniami („to inni mordowali a wódz o niczym nie wiedział”);
• poczucie słabości w obliczu zagrożenia.
Człowiek jest zdolny do największych poświęceń i największych okrucieństw tylko dlatego, że inni, na których mu zależy tego oczekują. Do ślepego posłuszeństwa może dojść poprzez zmniejszanie negatywnych doznań w trakcie wielokrotnego wykonywania nieprzyjemnych czynności (rutynizacja) oraz stopniowe angażowaniem się podwładnego w nieprzyjemną dla niego sytuację.
Grupa może doprowadzić do zmiany zachowania jednostki w sposób pośredni, poprzez uprzednią zmianę jej postaw (zmianę ocen ludzi, przedmiotów lub poglądów42)
względem obiektu ocenianego. Komponenty postawy przedstawia rys. 3. Proces,
35
W. Wosińska, Psychologia życia społecznego …, op. cit., s. 231.
P.G. Zimbardo, R.L. Johnson, V. McCann, Psychologia ..., op. cit., s. 48.
37
W. Wosińska, Psychologia życia społecznego …, op. cit., s. 231.
38
Ibidem, s. 232.
39
P.G. Zimbardo, R.L. Johnson, V. McCann, Psychologia.., op. cit., s. 49.
40
Ibidem.
41
W. Wosińska, Psychologia życia społecznego …, op. cit., s. 232.
42
E. Aronson, T.D. Wilson, R.M. Akert, Psychologia społeczna …, op. cit., s. 180.
36
217
Robert GWARDYŃSKI, Anna DZIADKIEWICZ
w wyniku którego dochodzi do zmiany postaw nazywamy perswazją43. Perswazja wynika z działania o charakterze komunikacyjnym44.
Bodziec
Komponent
emocjonalny
Komponent
poznawczy
Komponent
behawioralny
(reakcja na
bodziec)
(myśli, przekonania)
(zachowanie
względem
ocenianego
obiektu)
Rys. 3. Komponenty postawy
Źródło: Opracowanie własne
Sprawność ( tj. skuteczność i ekonomiczność45) perswazji zależy od cech:
• nadawcy (np. powinien być ekspertem, wzbudzać zaufanie, być atrakcyjnym dla odbiorcy);
• przekazu (np. emocjonalny dla masowego odbiorcy, racjonalnych dla fachowców);
• kanału (np. zróżnicowany i jak najkrótszy);
• odbiorcy (np. zaangażowanie w problematykę i jego cechy indywidualne
takie jak wiek, płeć, nastrój, wykształcenie)46.
W sytuacji zagrożenia komunikat kierowany do szerokiej grupy odbiorców powinien uwzględniać nadawanie przez osoby umundurowane (żołnierzy, policjantów, strażaków, lekarzy w uniformach itp.). Przekaz powinien mieć charakter emocjonalny (silnie zatrważający, jednak pod warunkiem przekazania jasnej instrukcji postępowania),
jednostronny (argumentacja tylko jednego sposobu postępowania). Kanały powinny
uwzględniać jak najkrótszą drogę przepływu informacji oraz posiadać urozmaicony
charakter (prasa, radio, telewizja, internet, sieć komórkowa oraz mobilne urządzenia
rozgłoszeniowe). To wszystko winno uwzględniać możliwości odbioru komunikatu
przez odbiorcę.
Każdy człowiek posiada cechy indywidualne wynikające z dyspozycji osobowościowych, charakteru, wartości oraz struktury genetycznej. To one determinują jego zachowanie
w codziennym życiu. Przychodzi jednak moment zagrożenia, stres, bezradność. Wtedy na
plan pierwszy wysuwają się mechanizmy pozwalające oddać się silniejszej zbiorowości pod
opiekę i we władanie. To na skutek wpływu wywieranego przez grupę człowiek zmienia
swoje zachowanie. Może stać się bohaterem lub zbrodniarzem. Może ocalić życie swoje
i innych lub wręcz przeciwnie. Zachowanie jednostki w grupie, będącej w sytuacji zagroże43
A.M. Colman, Słownik psychologii, Warszawa 2009, s. 513
M. Tokarz, Argumentacja Perswazja Manipulacja. Wykłady z teorii komunikacji, Gdańsk 2006, s. 195.
45
T. Kotarbiński, Abecadło praktyczności…, op. cit., s.18.
46
W. Wosińska, Psychologia życia społecznego…, op. cit., s. 176-196.
44
218
Grupa a jednostka w sytuacji zagrożenia
nia, może zupełnie odbiec od tego co chciałaby czynić posiadając wolność i zachowaną
indywidualność. Trzeba mieć tego świadomość.
Literatura
1. Aronson E., Człowiek istota społeczna, Wydawnictwo Naukowe PWN,
Warszawa 2011.
2. Aronson E., Wilson T.D., Akert R.M., Psychologia społeczna, Zysk i S-ka Wydawnictwo, Poznań 2006.
3. Bauman Z., Socjologia, Zysk i S-ka Wydawnictwo, Poznań 1996.
4. Clark C., Prusy. Powstanie i upadek 1600-1947, Bellona, Warszawa 2009.
5. Colman A.M., Słownik psychologii, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa
2009.
6. Fromm E., Ucieczka od wolności, Czytelnik, Warszawa 2005.
7. Fromm E., Zdrowe społeczeństwo, Vis-à-vis Etiuda, Kraków 2012.
8. Kotarbiński T., Abecadło praktyczności, Wiedza Powszechna, Warszawa 1971.
9. Le Bon G., Psychologia tłumu, Wydawnictwo Antyk, Kęty 2004
10. Machiavelli, Książę. Rozważania…, Unia Wydawnicza “Verum”, Warszawa
2008.
11. Maciejewski J., Grupy dyspozycyjne. Analiza socjologiczna, Wydawnictwo
Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław 2012.
12. Rousseau, Umowa społeczna, Wydawnictwo Marek Derewiecki, Kęty 2009.
13. Sikorski W., Przyszła wojna jej możliwości i charakter oraz związane z nim zagadnienia obrony kraju, Towarzystwo Autorów i Wydawnictw Prac Naukowych
Universitas, Kraków 2010.
14. Sun Zi, Sztuka wojenna, Vis-à-vis Etiuda, Kraków 2010.
15. Tokarz M., Argumentacja Perswazja Manipulacja. Wykłady z teorii komunikacji, Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdańsk 2006.
16. Von Clausewitz C., O wojnie, Mireki, 2010.
17. Wosińska W., Psychologia życia społecznego, Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdańsk 2004.
18. Zimbardo P.G., Johnson L.R., McCann V., Psychologia. Kluczowe koncepcje.
Człowiek i jego środowisko, Wydawnictwo Naukowe Warszawa 2010.
19. Znaniecki F., Socjologia wychowania, Tom 1 Wychowujące społeczeństwo, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2001.
20. Żuber M., Wicik M., Edukacja społeczności lokalnych w zakresie przeciwdziałania zagrożeniom terrorystycznym, [w:] Edukacja dla bezpieczeństwa w społecznościach lokalnych, „Studia i monografie Wyższej Szkoły Humanistycznej
w Lesznie, (red.) M. Marcinkowski, M. Żuber, Wydawnictwo Wyższej Szkoły
Humanistycznej w Lesznie im. Króla Stanisława Leszczyńskiego , Leszno 2013.
219
Robert GWARDYŃSKI, Anna DZIADKIEWICZ
GROUP VS. PERSON IN DANGER SITUATION
Summary
In danger people react under psychological factors. They are under pressure and have difficulties making choices. People are not able to solve problems. They are influenced by a group to
whom they belong. This group or team of people should prepare other members for an action
and support in danger. In the paper the problem of behaviors both groups and persons was presented.
220