Zarys teorii i filozofii prawa

Zarys teorii i filozofii prawa
S. Wronkowska, Z. Ziembiński „Zarys teorii prawa” (wydanie po 2000 r.)
L. Leszczyński „Zagadnienia teorii stosowania prawa. Doktryna z orzecznictwa” 2001 r.
1. POJMOWANIE PRAWA
Prawo to zjawisko złożone, wieloaspektowe, można je badać w różnych płaszczyznach i różnymi metodami:
- ontologia – nauka o bycie
- epistemologia – nauka o poznaniu
- aksjologia prawa – nauka o wartościach; można sprowadzić do kilku grup.
Grupy o byt prawa:
1. prawo to norma lub system norm prawnych
2. prawo to fakt społeczny
3. prawo to fakt psychiczny – przeżycia
4. prawo to określone wartości, czy przejaw wartości
5. prawo to zjawisko złożone.
Te ujęcia można zredukować i otrzymamy dwupodział ujęć prawa:
1. ujęcie prawa jako zespołu tak czy inaczej rozumianych norm postępowania,
2. ujęcie prawa, w którym prawo jest zespołem faktów społ. czy psychicznych związanych z
określonego rodzaju normami, Są to tzw. kierunki realistyczne (koncepcja realistyczna)
Ujęcie nr 1 – prawo jako norma, jako zespół norm postępowania – wyróżnia się tu:
a) koncepcja prawnonaturalna
b) koncepcja pozytywistyczna.
Sposób wyznaczania treści tych norm:
Koncepcje pozytywistyczne – zakładają, że treść jest wyznaczona przez akty stanowienia czy uznania ze
strony państwa (przez decyzje organów państwowych) – prawem są jedynie normy prawa pozytywnego
pochodzące od kompetentnych organów państwa, ich realizowanie poparte jest zagrożeniem przymusu ze
strony państwa w przypadku ich przekroczenia.
Koncepcje prawno-naturalne – zakładają, że istnieją i obowiązują pewne normy prawa naturalnego
niezależnie od aktów ustanowienia norm o takiej treści przez władze państwowe, niezależnie od źródeł, z
których te normy mogą być wyprowadzone (Bóg, natura czy godność człowieka).
Podstawowym twierdzeniem jest to, że prawo naturalne istnieje obiektywnie, jest czymś naturalnym, realnie
istniejącym. Istnieje niezależnie od działania i poczynań ludzkich, nie jest to wytworem kultury. Człowiek jest
zdolny te normy rozpoznać za pomocą czynności o charakterze poznawczym.
Są to normy o cechach sprawiedliwości i słuszności. Ze względu na walory traktowane są jako normy prawa
najwyższego.
KONCEPCJA PRAWNONATURALNA
Te kierunki korzeniami tkwią w starożytnej Grecji. Taki sposób patrzenia (prawnonaturalny) można dostrzec
u Arystotelesa i Platona. Stoicy przyjmowali, że istnieje powszechne prawo „nomos” będące źródłem i
wzorcem dla prawa ludzkiego stanowionego. Takie poglądy utrzymywał się aż do XIX w. (do pojawienia się
historycznej szkoły prawa, a później pozytywizmu prawniczego, którego ojcem był John Austin) W historii
myśli prawniczej można wskazać okresy żywego rozwoju prawa natury i ich silnego oddziaływania, ale też i
czasy, gdzie były one spychane na margines.
- nie mogły się rozwijać w Polsce, gdyż wiodącą koncepcją była koncepcja marksistowska; wyjątkiem –
ośrodkiem, w którym udało się koncepcję prawa natury rozwijać był KUL.
- rozwój był po II wojnie światowej, ale nie w Polsce
- w USA był bardzo żywy rozwój koncepcji prawa natury.
W okresie moralnych kryzysów prawa pozytywistycznego wzmaga się potrzeba odwołania do wartości
niespornych.
Wspólnym elementem jest przeciwstawianie się woluntarystycznej (wola) wizji, iż cokolwiek ustanowią
rządzący ma moc prawną.
Inne wspólne elementy koncepcji prawnonaturalnej i pozytywistycznej:
a) prawo naturalne istnieje obiektywnie, niezależnie od aktów władzy państwowej, nie jest
to jako rezultat woli człowieka
b)
obowiązywanie norm prawa pozytywnego – prawo pozytywne w przeciwieństwie do
prawa natury ulega częstym zmianom; natomiast prawo natury charakteryzuje się
stabilnością, niezmiennością
c) w koncepcjach prawa natury przyjmuje się, że podstawa obowiązywania prawa
pozytywnego istnieje poza systemem norm prawnych. Nie wystarczy wskazać, że normy
powstały w drodze czynienia użytku z przyznanej kompetencji prawodawczej,
Dla obowiązywania prawa pozytywnego powinny być spełnione jeszcze inne warunki,
np. ogłoszenie w dzienniku promulgacyjnym (tzn. w oficjalnie urzędowym ogłoszeniu
aktu prawnego),
d) dotyczy funkcji koncepcji – funkcją prawa natury jest eliminowanie prawa złego,
niesłusznego, niesprawiedliwego, podłego. Prawo natury pełni rolę wzorca dla prawa
tworzonego przez ludzi, jest środkiem walki o prawo słuszne.
Nurty koncepcji prawa natury:
Są 3 główne nurty:
1. kosmologiczny
2. religijny
3. laicki.
Nurt kosmologiczny – prawo natury to prawo kosmosu mające boskie pochodzenie. Te prawa w swoistym
sensie obowiązują w świecie przyrody, którego człowiek jest elementem. Człowiek jako fragment świata
przyrody podlega prawom natury. Przełomu w tym sposobie myślenia o prawie natury dokonał Arystoteles.
Odróżnił on prawo przyrody, odnoszące się m.in. do człowieka jako do istoty biologicznej od prawa
naturalnego rozumianego jako zespół norm postępowania odnoszących się do człowieka jako istoty
społecznej. Uważał, że źródłem prawa natury jest istota człowieka, a norma prawa naturalnego poznawalne
są ludzkim rozumem.
Podstawowa norma prawa natury miała wg Arystotelesa charakter normy moralnej
i głosiła „Należy czynić dobro, a zła unikać”.
Nurt religijny – przedstawiciele tego nurtu to: św. Augustyn (354-430) oraz św. Tomasz z Akwinu (12251274, XIII w.).
Dzieła św. Augustyna: „O państwie bożym”, „O doskonałej sprawiedliwości człowieka”, „Wyznania św.
Augustyna”.
Dzieła św. Tomasza z Akwinu: „Summa teologiczna”, „Summa filozoficzna”.
Św. Augustyn – wg niego wszelka władza pochodzi od Boga, a jej podstawą powinna być sprawiedliwość.
Prawo naturalne to nakazy Boże, a źródłem ich poznania jest objawienie.
Św. Augustyn utożsamia prawo i porządek. Prawo układa się w hierarchię:
1. prawo wieczne – które jest boską wolą i rozumem, przenika cały wszechświat
2. prawo naturalne – to norma uniwersalna zapisana przez Boga w duszy człowieka
3. prawo ludzkie – doczesne, wywodzi się z prawa naturalnego; celem prawa jest zapewnienie pokoju
w rodzinie i państwie.
Św. Augustyn opierał się na Platonie.
Św. Tomasz z Akwinu – wg niego podstawową myślą jest idea hierarchii, na czele której stoi Bóg. Hierarchia
ta jest czymś stałym, niezmiennym, właściwa jest zarówno dla świata przyrody, jak i społeczeństwa ludzkiego,
dotyczy też duchowego świata aniołów.
Wg Tomasza z Akwinu prawo naturalne (lex naturalis) stanowi jedną z czterech porządków normatywnych
częściowo ze sobą powiązanych, obok prawa wiecznego (lex eterna) będącego zgodnym z zamysłem Boga
porządkiem świata jest to najwyższe prawo, normy tego prawa są odbiciem mądrości Stwórcy, prawa bożego
(lex divina), które objawione w piśmie świętym ma pomagać człowiekowi w osiągnięciu zbawienia oraz
prawa ludzkiego (lex humana) wywodzącego się z prawa wiecznego za pośrednictwem prawa naturalnego i
które jeśli jest zgodne z prawem naturalnym zasługuje na miano prawa.
Hierarchia wg św. Tomasza:
1. Lex eterna
2. Lex naturalis
3. lex humana
4. lex divina
Normy prawa naturalnego są wyryte w sercach ludzkich. Te normy człowiek odczytuje swoim sumieniem.
Podstawowy nakaz prawa natury wg Tomasza – „czyń dobro, a zła unikaj”. A co jest dobre człowiek musi
1
odczytać w swoim sumieniu.
Św. Tomasz sformułował definicję prawa jako normy:
Prawo to rozporządzenie rozumu dla dobra wspólnego nadane publicznie i obwieszczone przez tego, kto
ma pieczę nad wspólnotą.
Dobro wspólne – to dobro całego społeczeństwa i indywidualne.
Prawo pozytywne niezgodne z prawem naturalnym nie wiąże sumienia i wolno się przeciwko niemu
buntować, chyba że w następstwie buntu powstałoby więcej zamętu i zła niż w następstwie przestrzegania
niesłusznego i złego prawa pozytywnego.
Neotomizm – przedstawicielem w Polsce jest prof. Krępiec (z KUL)
Nurt laicki (świecki) – koncepcje te upatrywały źródeł prawa natury w istocie człowieka, w jego rozumie czy
godności, czy też w naturze społeczeństwa lub jednostki. Przyjmowały, że to prawo jest poznawalne ludzkim
rozumem.
Przedstawicielami tego nurtu są Hugo Grocjusz, Russo, Spinozo.
W tym nurcie nastąpiło odwiązanie prawa natury od prawa wiecznego, następuje tu rozdział prawa
naturalnego i nakazów moralnych, normy prawa naturalnego nie muszą wyznaczać powinności czynienia
tego, co jest dobrem moralnym.
Przez odwołanie się do natury człowieka uzasadnia się konieczność oparcia życia społecznego na
własności prywatnej. Wprowadzenie dominacji własności społecznej jest niezgodne z naturą człowieka, gdyż
zmusza go do szczególnej dbałości o to, co do niego
nie należy.
H. Grocjusz (1583-1645) rozpoczął ten nurt. Jego dzieła to: „Traktat o prawie wojny i pokoju” (1625),
„Wolność mórz”.
Grocjusz uwalnia normy praw natury od treści religijnych, wiążąc je z naturą człowieka. Prawo natury
towarzyszy człowiekowi z racji jego człowieczeństwa od zawsze. Jest tak absolutne i niezmienne, że sam Bóg
nie może go zmienić.
Wg Grocjusza prawo natury istniałoby nawet wtedy, gdyby Boga nie było. Oczywiście Bóg jest twórcą natury
i nie ma powodu przypuszczać, że Boga nie ma, takie myślenie byłoby zbrodnią.
Wg Grocjusza prawo natury wyprzedza wszelkie umowy.
Zasady prawa natury wg H. Grocjusza:
1. pacta sund servanda – umów należy dotrzymywać
2. poszanowanie cudzej własności
3. wynagradzanie szkód
4. wymierzanie kar za popełnione przestępstwa.
Klasyfikacja koncepcji prawa natury ze względu na moc wiążącą:
- jurydyczne
- filozoficzne.
Koncepcja jurydyczna – normom prawa natury przypisuje się moc wiążącą w obrocie prawnym i uważa się
za normy nadrzędne w stosunku do norm prawa pozytywnego. Koncepcja ta utożsamia prawo z prawem
godnym przestrzegania, więc dobrym prawem. Nie jest prawem to, co jest niesprawiedliwe. Złe prawo
pozytywne nie jest prawem z mocy samej definicji prawa. Prawo pozytywne niezgodne z prawem naturalnym
nie obowiązuje jako normy prawne.
Prawo natury może pełnić w stosunku do prawa pozytywnego funkcję walidacyjną –co oznacza, że daje
podstawy obowiązywania prawa pozytywnego. Obowiązywanie prawa pozytywnego zależy od jego zgodności
z prawem naturalnym.
Koncepcja filozoficzna – normy prawa natury traktowane są jedynie jako wzorzec dla prawa pozytywnego w
tym sensie, że normy prawa pozytywnego, które są niezgodne z normami prawa naturalnego są złymi
normami prawa, ale pozostają normami prawa, które nie wiążą w sumieniu, ale są normami prawa.
Prawo naturalne pełni rolę wzorca ideału dla prawa pozytywnego, które może być oceniane dodatnio – gdy
jest zgodne z tym wzorcem – lub oceniane negatywnie – gdy jest niezgodne. Niesłuszne normy traktowane są
jednak jako prawo, ale jako prawo niesprawiedliwe, niesłuszne.
Prawo naturalne w tej wersji jest dla prawa obowiązującego z woli organów państwa wzorcem dającym
wskazania dla prawodawcy co do ukierunkowania jego działań, ale nie rozstrzygającym bezpośrednio o treści
prawa obowiązującego w obrocie prawnym.
Klasyfikacja koncepcji prawa natury ze względu na zmienność treści prawa natury oraz
z jakim rodzajem zmienności mamy do czynienia:
1. koncepcja statyczna
2. koncepcja o zmiennej treści
3. koncepcja dynamiczna.
Koncepcja statyczna – prawo natury ma treść niezmienną. Ukształtowała się w starożytności i ma charakter
religijny.
Koncepcja o zmiennej treści – ukształtowała się na przełomie XIX i XX w. Twórcą był Rudolf Sztamler
(1856-1938). Przyjmuje on, że treść prawa natury ulega zmianom, jest zrelatywizowana do określonej kultury
czy warunków historycznych. Każda epoka ma jakieś najlepsze prawo naturalne. Są to koncepcje o
charakterze świeckim.
Koncepcja dynamiczna – powstała w połowie XX w. Znalazła wyraz w dokumentach
II Soboru Watykańskiego. Wg tej koncepcji zasady prawa naturalnego są niezmienne, ale odpowiednio do
czasu znajdują zastosowanie do zmieniającego się świata. Człowiek, świat zmieniają się i zmienne jest też
poznanie prawa natury. Koncepcje te mają charakter religijny.
Inny podział koncepcji:
1. koncepcja o charakterze materialnym (substancjonalne)
2. koncepcja o charakterze proceduralnym (formalnym)
Koncepcja o charakterze materialnym – formułuje bezpośrednio treść norm, jakie powinno zawierać
prawo pozytywne, żeby było prawem słusznym i sprawiedliwym. Są to wskazania dość ogólne – np. zasady
prawa naturalnego wg Grocjusza (umów należy dotrzymywać, itp).
Koncepcja o charakterze proceduralnym – wyznaczają pewne formy tworzenia prawa pozytywnego,
których zachowanie ma być warunkiem koniecznym do ukształtowania prawa sprawiedliwego, np. koncepcja
Leona Fullera (1902-1978) – jego dzieło „Moralność prawna”. Fuller daje wskazania, jak powinien być
skonstruowany system norm i jak należy go stosować. Mówi też o wewnętrznej (formalnej) moralności
prawa. Te prawa natury nie mają nic wspólnego z prawem powstałym z woli niebios.
Na wewnętrzną moralność prawa składają się postulaty:
a) postulat ogólności prawa – reguły prawa mają moc o charakterze generalnym
b) postulat jasności – mają być zrozumiałe dla adresatów
c) postulat niesprzeczności systemu prawa
d) postulat zakazu wstecznego działania prawa
e) postulat zakazu wyznaczania obowiązków niemożliwych do spełnienia
f)
postulat publikowania prawa
g) postulat trwałości prawa w czasie – prawo nie zmienia się zbyt często – nie powinno
h) postulat praworządności – zgodnego z normami prawnymi działania organów państwa.
Te postulaty mają charakter koniunkcyjny, tzn. naruszenie któregokolwiek z nich powoduje, że
dany system nie może być uznany za prawny.
Istotna jest wewnętrzna moralność prawna, minimum moralne, które porządek prawny powinien spełniać.
Odniesienie do zewnętrznych norm prawa natury nie ma tu znaczenia. Społeczność międzynarodowa w
dokumentach takich jak Karta Narodów Zjednoczonych (1945), czy Powszechna Deklaracja Praw Człowieka
(1966) uznała istnienie wynikających z godności osoby ludzkiej przyrodzonych i niezbywalnych praw
człowieka, które państwo zastaje, kieruje mają obowiązek chronić. Tym samym można powiedzieć, że
odwołano się pośrednio do norm prawa naturalnego.
Art. 30 naszej konstytucji stanowi odwołanie do godności człowieka (przyrodzona
i niezbywalna godność człowieka). Stanowi ona źródło wolności i praw człowieka
i obywatela. We wstępie do konstytucji jest również mowa o godności.
Pozytywistyczna koncepcja prawa
Pozytywizm uznaje, że normami prawnymi są tylko normy postępowania bezpośrednio lub pośrednio
zaakceptowane przez organizację państwową i zagwarantowane przymusem państwowym. Dla zaliczenia
jakiejś normy do norm prawnie obowiązujących istotny jest sposób formy powstania, a nie treść.
Koncepcja pozytywistyczna odwołują się do tetycznego uzasadnienia obowiązywania prawa. Cechą jest
przekonanie o możliwości oddzielenia prawa od pozostałych systemów normatywnych, np. moralnych,
obyczajowych. Moralna ocena prawa nie ma wpływu na jego obowiązywanie. Zbiór norm moralnych w
pozytywizmie prawniczym traktowany jest jako odrębny zbiór prawa.
Pozytywiści odrzucają podział na to, co jest i co powinno być prawem. Przyjmują tezę o niezależności
obowiązującego prawa od moralności. Prawem jest prawo rzeczywiste pochodzące od władzy państwowej.
Moralna ocena prawa nie jest zadaniem pozytywistów, prawo może być moralnie słuszne, lecz może też być
2
moralnie odrażające.
Pozytywizm prawniczy rozwinął się w 2 wersjach:
a) anglosaski – John Austin, Herbert Hart
b) kontynentalny – Karl Bergbohm (czyt.Berbon), Rudolf Jering, Jerzy Jelinek.
Berbon – przedstawiciel tzw. „twardego pozytywizmu” pisał, że tylko prawo pozytywne jest prawem i każde
prawo pozytywne jest prawem.
Ojcem pozytywizmu prawniczego był J. Austin (1790-1859) (to tzw. radykalny pozytywizm).
Wg niego prawem jest to, co ustanawia władza państwowa, to wola prawodawcy. Prawo jest ustanowione
przez suwerena (pojmowanego personalnie) i oznacza to, że suweren ma możliwość przymuszenia adresata
prawa do wymaganego zachowania.
Prawo to rozkaz i należy badać to co jest.
Prawo pozytywne jest przedmiotem zainteresowania.
Tylko prawo pozytywne jest prawem.
Jest tu odwartościowanie prawa. Prawo nie podlega wartościowaniu na to, co jest dobre, a co złe.
Austin wyróżnił 4 elementy prawa:
1. rozkaz
2. sankcje
3. obowiązek wykonania
4. suwerenność władzy.
Istotą prawa jest rozkaz zwierzchnika.
Pozytywistów nie interesuje, jakie prawo być powinno, interesuje ich tylko prawo pochodzące od
prawodawcy.
To pierwotny, twardy pozytywizm. Są koncepcje bardziej otwarte. Są to:
Koncepcja Herberta Harta – wg niego system prawny zbudowany z reguł dwóch typów:
a) pierwotnych
b) wtórnych
Typ pierwotny – wyznaczają adresatom powinność zachowania, czyli nakazy i zakazy.
Typ wtórny – reguły wtórne same nie ustanawiają wiążących standardów obowiązkowego postępowania.
Dzielą się na reguły:
- uznania
- zmiany
- rozsądzania.
Reguły uznania dostarczają kryteriów rozstrzygania co do tego, czy jakaś reguła jest lub nie jest regułą
obowiązującego systemu. Pozwalają stwierdzić, czy dana reguła jest wytworem podmiotu wyposażonego w
kompetencje prawotwórcze. Wyznaczają kryteria obowiązywania prawa.
Reguły zmiany – pozwalają na zmianę tych reguł pierwotnych, które są nieadekwatne do potrzeb
społeczności. One wskazują, w jakim trybie mają być dokonywane akty dawnych i ustanowienia nowych
reguł.
Reguły rozsądzania – określają, jakie podmioty i w jakiej procedurze są kompetentne do stwierdzenia, iż
nastąpiło naruszenie reguły pierwotnej. Reguły te przyznają możność sądzenia i stosowania prawa.
Reguły wtórne nie mogą istnieć samodzielnie. Odnoszą się do reguł pierwotnych, pasożytują na regułach
pierwotnych, są konieczne dla każdego systemu prawa.
Taki związek reguł wtórnych i pierwotnych tworzy nową jakość, jaką jest rozwinięty system prawny.
Nową wersją pozytywizmu współcześnie jest pozytywizm instytucjonalny. Twórcami są Ota
Wainberger, Nil McCornik, polemizuje z uproszczoną wersją pozytywizmu prawniczego. Odrzuca skrajny
woluntaryzm, za ważne uznaje politykę prawa i rozważania, jakie prawo być powinno (de lege ferenda).
Dostrzega się tu rolę nowych wartości, jakie wnoszą podmioty stosujące prawo do aktów stosowania prawa.
Pierwotny pozytywizm – jeśli chodzi o pojmowanie prawa, o rozwój metody badawczej, analizy, metodą
formalno-dogmatyczną.
Prawo stanowienia praw człowieka ma swoje granice, których nie można przekraczać. To granice
wyznaczone przez prawo natury, za pomocą którego Bóg sam chroni podstawowe dobro człowieka (Jan
Paweł II, „Pamięć i tożsamość”).
NORMATYWISTYCZNE UJĘCIE PRAWA
Normatywizm – to kontynuacja pozytywizmu prawniczego. Twórca to Hans. Kelsen (1881-1973). Stworzył
czystą teorię prawa. Wyróżnił 2 sfery (od Kanta)
1. sfera bytu
2. sfera powinności
Prawo nie należy do sfery bytu. Prawo jest powinnością. Za prawo uważa się normę, która jest definiowana w
kategoriach powinnościowych.
Czysta teoria prawa ujmowała prawo wyłącznie jako powinność. Prawo nie należy do sfery rzeczywistości,
nie jest faktem realnym, ale powinnością.
Odrzuca pogląd, że norma prawna jest rozkazem. Normę tworzy swoista relacja między hipotetycznym
warunkiem a następstwem, „jeśli zdarzy się X, to powinno nastąpić Y”.
Wg Kelsena norma prawna to norma należąca do systemu, obowiązuje ona i wyznacza powinność w
systemie. Należą doń normy, które powstały na podstawie kompetencji udzielonej przez normę wyższego
rzędu.
System prawa ma strukturę hierarchiczną. Na szczycie stoi tzw. grund-norma, czyli norma podstawowa – nie
jest normą ustanowioną i nie należy do systemu prawa, nie ma ona merytorycznej treści. Nakazuje ona
jedynie dawanie posłuchu normom ustanowionym w określony sposób.
Czystość metody normatywnej to uwolnienie pojęcia prawa od zewnętrznej wobec systemu normatywnego
empirycznej rzeczywistości.
Marksistowskie ujęcie prawa
Jest ujęciem pozytywistycznym - wyjaśnia się pojęcie prawa przez odwołanie się do funkcji prawa (czyli jak
prawo istnieje w danej społeczności). To jest element, który odróżnia marksistowskie ujęcie prawa od ujęć
pozytywistycznych.
Przedstawicielem jest Karol Marks (1818 – 1883), Fryderyk Engels (1820 – 1895).
W marksistowskim ujęciu:
 prawo jest dyktatem klasy panującej, jest wyrazem woli władzy państwowej podniesionej do
godności ustaw,
 prawo jest wyrazem interesów określonej grupy społecznej,
 prawo ma charakter klasowy,
 prawo stanowione jest wyłącznie przez państwo,
 państwo ma monopol na tworzenie prawa,
 przymus jest niezbędnym elementem prawa,
 funkcją norm prawnych jest funkcja polegająca na ochronie i zabezpieczeniu interesów
ekonomicznych i politycznych korzystnych dla klasy panującej,
 ma tu miejsce redukcja człowieka do społeczeństwa - człowiek ma wartość jedynie
w społeczeństwie.
Marksistowska koncepcja obumierania państwa i prawa.
W ujęciu Marksa i Engelsa prawo i państwo z czasem miało obumierać. To marksowska koncepcja
obumierania państwa i prawa. Twierdzono, że kiedyś klasy zanikną
i wtedy kiedy nie będzie już klas nie będzie istniała potrzeba utrzymywania takiej struktury władztwa
publicznego, jaką jest państwo. A jeśli nie będzie państwa, to nie będzie też prawa.
Realistyczna koncepcja prawa
W przeciwieństwie do koncepcji prawonaturalnych i pozytywistycznych w koncepcjach realistycznych prawo
traktowane jest nie jako zespół norm, ale jako zespół faktów społecznych bądź psychicznych związanych z
normami prawnymi.
W tych koncepcjach nie stawia się pytań o „istotę” czy „byt” prawa, ale o to, jak prawo „istnieje” w danej
społeczności, w czym się przejawia w życiu jednostki i społeczeństwa.
Petrażycki nie traktuje normy prawnej jako prawa, ale jako „projekcję przeżycia emocji prawnej”.
Według Petrażyckiego prawo to pewne przeżycie psychiczne o charakterze dwustronnym – emocja
imperatywna i atrybutywna (zobowiązująco-uprawniające). Zatem istotą prawa są określone zjawiska
psychiczne.
Petrażycki wyróżnił jako zasadniczy element psychiki ludzkiej emocje obok takich elementów jak doznanie,
uczucia. I właśnie na emocjach należy się skoncentrować. Twierdził, że wśród emocji wyróżniamy emocje
etyczne. Te emocje etyczne można odczuwać dwojako: jako jednostronnie imperatywne, czyli nakazujące
zachować się w pewien sposób wobec innego podmiotu, ale bez odczucia, że się temu podmiotowi należało i
te emocje to emocje moralne (np. żebrak – możemy mu dać jałmużnę, ale nie musimy; biedak nie ma
uprawnienia, aby domagać się od nas wsparcia). Emocje moralne mają charakter jednostronny imperatywny.
I drugi rodzaj emocji to emocje - przeżycia imperatywno-atrybutywne (obowiązująco-
3
uprawniające). One nakazują zachować się tak a nie inaczej wobec kogoś, połączone jest to z odczuciem, że
ten drugi właśnie takiego zachowania może się domagać.
I te przeżycia nazwał przeżyciami prawnymi. Tu występuje obowiązek i uprawnienie (przykład: pożyczamy
pieniądze koleżance i umawiamy się na oddanie za 3 dni, koleżanka przychodzi w terminie i mówi, że nie
może oddać pieniędzy. Z jednej strony jest tu przeżycie obowiązku oddania pieniędzy, a z drugiej strony my
mamy uprawnienie domagania się oddania pieniędzy).
Dla Petrażyckiego emocje stanowią podstawową klasę zjawisk psychicznych. One właśnie decydują
o naszym zachowaniu i działaniach. Prawo ma swoje źródło w psychice.
Petrażycki dzieli przeżycia prawne na 2 grupy:
1. przeżycia prawa pozytywnego
2. przeżycia prawa intuicyjnego
Ad. 1
Człowiek ma wyobrażenie, że norma prawna jest rezultatem decyzji zewnętrznej. A zatem w przeżyciu
prawnym mieści się wyobrażenie źródeł, na których można się opierać.
Ad. 2
W przeżyciach drugiego rodzaju nie ma wyobrażenia zewnętrznych źródeł, które nadają moc wiążącą
normom prawnym. Te przeżycia prawne mają charakter autonomiczny. Prawo jest rezultatem wewnętrznego
przekonania. Właśnie w tych sytuacjach Petrażycki mówił o prawie autonomicznym lub inaczej intuicyjnym.
Twierdził, że przeżycia prawne zawierające wyobrażenie zewnętrznych źródeł są jednolite w całym
społeczeństwie. A autonomiczne przeżycia prawne są zmienne.
Jeśli chodzi o stosunek prawa pozytywnego do prawa intuicyjnego Petrażycki widział
3 możliwości:
1. prawo intuicyjne zgodne z prawem pozytywnym
2. prawo intuicyjne wyprzedza prawo pozytywne
3. prawo pozytywne wyprzedza prawo intuicyjne.
Petrażycki formułował tezę o dokonującym się stale postępie społecznym, który wyraża się w doskonaleniu
psychiki ludzkiej. To doskonalenie polega na kształtowaniu predyspozycji do coraz lepszych przeżyć
psychicznych, w tym przeżyć prawnych. Petrażycki wierzył w wychowawczą rolę prawa, przez prawo, przez
właściwe regulacje, właściwe tworzenie prawa można wychowawczo oddziaływać na społeczeństwo. Jego
dzieło „Teoria prawa i państwa” w związku z teorią moralności, a także „Wstęp do nauki prawa i moralności”.
Prawo porównywał do wody, a moralność do wina. Dla niego ważniejsze było prawo.
Do ujęć realistycznych zaliczamy także amerykański realizm prawniczy - przedstawiciele to
Grace Holmes, Grey, Llewellyn, realizm skandynawski – Ross, Olivecron
i jurysprudencja socjologiczna – Rosco, Pound.
Te trze koncepcje można nazwać w uproszczeniu funkcjonalizmem prawniczym.
W tych ujęciach nie sformułowano jakiegoś klarownego
pojęcia prawa. Zajmowano się działaniem prawa,
jak prawo działa. Prawo istnieje jako określone zachowania i postawy ludzi.
Realizm amerykański programowo traktował prawo jako fakt. Dla czołowych prawników prawo jest
zachowaniem się osób związanych z prawem, a więc zachowanie się adwokatów, urzędników państwowych, a
w szczególności sędziów. Jednak podstawowy cel tej koncepcji głosi, że prawo kształtuje się w procesie
podejmowania decyzji sądowych. O tym co jest, a co nie jest prawem obowiązującym rozstrzyga obserwacja
zachowań ludzi związanych w prawem. Zadaniem prawoznawstwa jest badanie zachowań owych osób i
czynników wpływających na podejmowane przez nich decyzje. Poza zakresem zainteresowania
funkcjonalistów pozostają normatywne aspekty prawa, takie, jak problemy budowy norm, czy też
zachodzących pod koniec między nimi związków formalnych.
O obowiązywaniu normy prawnej decyduje w tych ujęciach to, czy norma w danej społeczności jest
faktycznie realizowana. Ewentualnie to, czy organy powołane do sankcjonowania realizują normy
sankcjonujące. Realizm wprowadza rozróżnienie prawa i ustawy.
Prawem jest wszystko to, co robią sędziowie. Prawem rzeczywistym jest zatem prawo działania. Nie jest
więc prawem rzeczywistym sama książka, bo nie jest prawem praktyki prawnej. Jest zbiorem tekstów,
przepisów. Sędzia przecież nie jest bezwzględnie podległy ustawie, nie stosuje prawa według jednego
wyuczonego algorytmu, ale poprzez twórczą interpretację, prawo to tworzy – współtworzy.
Realiści głosili tezę o niezdeterminowaniu decyzji sędziowskiej przez przepisy prawa. Zadaniem nauk
prawnym wg realistów jest przedstawienie faktycznej praktyki prawnej i jej prawidłowości, a następnie
wnioskować z dotychczasowego zachowania się sądów o ich przyszłym postępowaniu w sprawach
podobnych.
Z punktu widzenia realizmu prawniczego nie do przyjęcia jest zarówno koncepcja prawa natury dlatego, że
różne jej teorie odwołują się do założeń metafizycznych. Również nie do przyjęcia przez realistów jest
pozytywizm prawniczy ze względu na formalistyczne ujęcie prawa i metody prawnicze.
Do koncepcji realistycznej zaliczamy także szkołę historyczną w prawie (Niemiecka szkoła
historyczna).
Pierwsze tezy tej szkoły, zwanej też szkołą profesorską, bowiem jej przedstawiciele pełnili funkcje
uniwersyteckie formułował na początki XIX w. Gustaw von Hugo. Wg niego ustawy nie są jedynym źródłem
prawa. Prawo tworzy przede wszystkim historia. Najwybitniejszym czołowym przedstawicielem szkoły
historycznej jest Fryderyk von Savini (177-1861). Napisał dzieło „O powołaniu naszych czasów do
prawodawstwa i nauki prawa”. Prawo dla Saviniego jest jednym z produktów ducha narodu. Jest jak inne
zjawiska wytworem naturalnie wewnętrznych sił narodu, a nie rezultatem woli ustawodawcy. Prawo dla
Saviniego jest wytworem zbiorowości, dlatego legislatywa musi czerpać te koncepcje wprost z narodowych
korzeni i tradycji. Prawo tworzy przede wszystkim historia, jest częścią życia narodu. Prawo zostało zaliczone
do zjawisk historycznie ukształtowanych. Prawo kształtuje się w sposób samorzutny, spontaniczny.
Prawodawca nie ma tworzyć treści prawa, ale ma jedynie odczytywać prawo, które jest tworem
ducha narodu i umiejętnie nadawać im szatę przepisów prawnych. Prawodawca nie tworzy, nie kreuje treści
prawa, poszukuje pewnych reguł, obyczajów i nadaje im formę przepisów prawnych. Prawodawcy potrzebna
jest m.in. wiedza techniczno-prawna, aby ująć te obyczaje, zwyczaje w formę prawa, przepisów prawnych.
Savini wyróżniał legislację w znaczeniu:
- technicznym – wiąże się z właściwym odszukaniem historycznie ukształtowanych zwyczajów i
nadanie im postaci prawa (zwolennikiem tej koncepcji był Savini),
- politycznym.
Był przeciwnikiem legislacji w znaczeniu politycznym, a więc takiej, która by kryła treści prawa.
Może się zdarzyć tak, że istnieje różnica między tym, co prawo zaleca, a tym co istnieje w rzeczywistości jako
rezultat starego zwyczaju czy też zakorzenionych odczuć ludzi. I wtedy wg Saviniego nie obowiązuje prawo
stanowione, lecz wyrażające ducha narodu zwyczaje i postępowanie. Savini twierdzi, że cała teraźniejszość
jest ograniczonym wytworem przeszłości.
Savini twierdzi, że ustawodawstwo i kodyfikacje są dopuszczalne po to, aby uchwycić zasady już istniejące.
Zaprezentowanym ujęciom – chodzi o prawno-naturalną koncepcję pozytywistyczną, a także
koncepcję realistyczną – tym ujęciom, które trzeba określić jako koncepcje prawa współcześnie niektórzy
zarzucają cechy jednostronności.
Są nowe kierunki myśli prawniczej inspirowane m.in przez filozofię hermeneutyczną oraz teorię krytyczną
szkoły frankfurckiej. Mamy tu na myśli głównie koncepcję myśli Kaufmana, jeżeli chodzi o teorię dyskursu
prawniczego (argumentacji) , również koncepcję retoryki prawniczej.
Współczesne koncepcje myśli prawniczej
Koncepcje drogi pośredniej – jeśli chodzi o kierunki próbujące przezwyciężyć jednostronność pozytywizmu
prawniczego i koncepcji prawa natury (chodzi o kierunki poszukujące trzeciej drogi, tzn. drogi pośredniej
pomiędzy prawno-naturalną koncepcją a pozytywistyczną) – to te kierunki kwestionują, jeśli chodzi o
pozytywizm w szczególności 2 założenia pozytywistyczne:
1. istnieje pojęciowy rozdział między prawem a moralnością,
2. prawo da się sprowadzić do zbioru norm ustanowionych przez odpowiedni autorytet
prawodawczy bez względu na treść owych norm.
Kierunki poszukujące „trzeciej drogi” krytykują 2 założenia charakterystyczne dla koncepcji prawa natury:
1. założenie o uznawalności wartości i norm,
2. założenie, że z jakichś stwierdzeń o rzeczywistości da się wyprowadzić w drodze operacji logicznych
wypowiedzi powinnościowe
Kierunki „trzeciej drogi” swoje zainteresowanie koncentrują na czynnościach rozstrzygania, konkretnie
stanów faktycznych, na problemach stosowania prawa. Przyjmuję, że prawodawca, a więc zbiór norm przez
niego ustanowionych poddawane są swoistemu opracowaniu w procesie stosowania prawa.
Kierunki drogi pośredniej przyjmują, że prawo staje się dopiero w procesie interpretacji przepisów.
HERMENEUTYKA PRAWNICZA !!
Hermeneutikos – znaczy dotyczący wyjaśniania.
4
Geneza pojęcia hermeneutyka wiązano też z imieniem posłańca bogów Hermesa, któremu przypisywano
początek języka.
Pierwotnie oznaczono nim sztukę, umiejętność objaśniania tekstów, zwłaszcza tekstów biblijnych.
W pierwszych wiekach działały 2 szkoły hermeneutyczne zajmujące się objaśnianiem pisma
świętego. Była to Szkoła Aleksandryjska i Szkoła Antiocheńska.
Do głównych przedstawicieli Szkoły Aleksandryjskiej należą: Justyn, Ireneusz, Tertulian oraz Orygenes. Ta
szkoła rozwinęła teorię alegorycznej interpretacji pisma świętego. Orygenes wyróżnił 3 znaczenia pisma
świętego:
1. sens somatyczny (literalny) – ten sens dostępny jest dla wszystkich wierzących
2. sens psychiczny (moralny)
3. sens pneumatyczny (duchowy) – do niego docierają nieliczni badacze pisma świętego.
Tym 3 sensom odpowiadają 3 sposoby rozumienia:
1. literalne
2. moralne
3. mistyczne
Wydobycie sensu duchowego jest możliwe przez interpretacje alegoryczne.
Szkoła Antiocheńska założona przez Teodorosa i Diodorosa? Ta szkoła głosiła potrzebę dosłownej
wykładni pisma świętego.
Teoria wykładni alegorycznej została zastąpiona tutaj teorią krytycznej egzegezy odwołującej się przede
wszystkim do badań filologicznych. Wg tej szkoły istnieje potrzeba uwzględniania okoliczności
historycznych, w jakich powstawała biblia. Ich odtworzenie jest warunkiem zrozumienia pisma św.
Twórcą najbardziej wpływowej i spójnej teorii interpretacji tekstu biblijnego wczesnego
średniowiecza był św. Augustyna. Podjął on problem analizy pojęcia znaków, które określił jako pośrednim
między myślą a rzeczywistością.
- problematyka filologiczna - każdy tekst w sensie gramatycznym stanowiący jednocześnie od strony
literackiej zamkniętą całość. Początki tej hermeneutyki przypadają już od powstania filozofii starożytnej
Grecji. A zaczęło się od fachowej wykładni Homera.
Współcześnie wyróżniamy 2 nurty hermeneutyki:
1. pewną metodę interpretacji tekstu i innych wytworów kultury (nurt metodologiczny)
2. pewną filozofię określaną jako nauka rozumiejąca czy też filozofia rozumienia (nurt filozoficzny)
Przedstawicielami nurtu – filozofii jest Martin Haideger??? oraz Georg Gadan???
Hermeneutyka prawnicza nawiązuje do obu tych nurtów.
Jeśli chodzi o nurt metodologiczny, przedstawicielem jest Josef Esser, Karl Engisch, karl Larenz
Hermeneutyka jako teoria interpretacji podkreśla, że niewystarczające są metody służące wyjaśnianiu
określonych faktów. Prawoznawstwo nie może ograniczać się do wyjaśniania. Podstawowym zadaniem nauk
prawnych jest rozumienie tekstu prawnego i znajdowanie rozwiązania odnoszącego się do określonych
stanów faktycznych. Interpretacja tekstu prawnego jest zawsze aktem twórczym. Ten element twórczy ma
ten, kto dokonuje interpretacji. I ten podmiot, który interpretuje prawo (typy stosowania prawa – to typ
sądowniczy i pozasądowy, czyli ..........), kieruje się pewnymi wartościami oraz znajduje się w określonej
sytuacji dziejowej.
Zrozumienie tekstu nie polega jedynie na odtworzeniu sensu w tym tekście zakodowanego. W tym nurcie
hermeneutyki metodologicznej odrzuca się pogląd, że interpretacji tekstu można dokonać wg ścisłych,
dających się sformalizować reguł. Odrzuca się również pogląd, że istnieje jeden i tylko jeden obiektywny
rezultat wykładni. Nurt ten kładzie nacisk na wypracowanie pewnych typów argumentacji co do poprawnych
sposobów rozumienia tekstów.
Nurt filozoficzny
Nie jest teorią interpretacji tekstu, ale ontologią prawa (ontologia – to nauka o bycie, to podstawowy dział
filozofii). W tym nurcie przyjmuje się, iż rozumiejąc tekst (język)
rozumiemy zarazem świat, o którym ten język mówi. Rozumienie jest procesem, w którym człowiek wyraża
swój stosunek do świata, nadaje mu sens, tekst nie ma znaczenia sam przez się. Punktem wyjścia procesu
rozumienia jest jakieś intuicyjne rozumienie wstępne (prerozumienie). I to rozumienie wstępne warunkuje
rozumienie tekstu przez interpretatora. Proces rozumienia dokonuje się poprzez kolejne przybliżenia,
rozpoczyna się od wstępnego zapoznania się z tekstem i daje ono ogólne wyobrażenie o całości. A następnie
dokonuje się interpretacji szczegółowej, rozstrzyga się konkretne wątpliwości, co znowu wymaga odwołania
się do całości tekstu. I to nazywa się mianem spirali hermeneutycznej (lub hermeneutyczne koło).
Hermeneutyczna filozofia prawa odrzuca przeciwstawienie: tekst interpretowany – podmiot
dokonujący interpretacji. Przyjmuje koncepcję rozumienia jako swoistego dialogu między interpretatorem a
tekstem. I w tym dialogu kształtuje się rozumienie.
Przedstawicielem hermeneutycznej filozofii prawa jest Kaufman. Kaufman twierdzi, że prawo koncentruje
się w hermeneutycznym akcie rozumienia. Prawo nie istnieje przed wykładnią, prawa nie ma przed
interpretacją, trzeba ją stworzyć, określić. Wykładnia prawa, proces ustalenia rozstrzygnięcia prawnego
posiada w pełni twórczy charakter.
Kaufman odróżnia ustawę od prawa. Ustawa ma swoje źródło w autorytecie ustawodawcy. Pochodzi ona z
normującej woli. A prawo ma źródło w naturalnym porządku rzeczy. Jest czymś pierwotnie istniejącym.
Prawo jest pierwsze. Ustawa nie jest rzeczywistością prawa, ale tylko jednym ze stopni na drodze do
urzeczywistnienia prawa.
Ustawa składa się z norm ogólnych znajdujących zastosowanie we wszystkich możliwych przypadkach. A
prawo natomiast rozstrzyga sytuację tu i teraz. Ustawa i prawo mają się do siebie jak ..............i akt, jak
możliwość i rzeczywistość. Na gruncie tej koncepcji prawo jest relacją, jaka istnieje pomiędzy normą a
przypadkiem ugruntowaną bezpośrednio w osobie ludzkiej.
Reasumując hermeneutyka ma cechy pozytywizmu. Poznanie jest zawsze aktem twórczym rozumiejącej
jednostki.
TEORIE ARGUMENTACJI PRAWNICZEJ I RETORYKA PRAWNICZA
Teorie argumentacji prawniczej (teorie dyskursu prawniczego) i retoryka prawnicza przyjmują podobny z
hermeneutyką punkt widzenia – tzn. rozumowania, które przeprowadza prawnik, nie da się ująć w jakieś
schematy, które wypracowała logika. Oba kierunki mają nastawienie antynaturalistyczne, starają się
wypracować metody, które legitymowałyby decyzje sędziów i innych podmiotów dokonujących interpretacji
tekstu prawnego i rozstrzygających konkretne przypadki. Założenie, że możliwe jest wypracowanie takich
metod różni te kierunki od hermeneutycznej filozofii prawa.
Teoria dyskursu prawniczego (argumentacji prawniczej) – są szczególnym przypadkiem ogólnej teorii
dyskursu prawniczego, racjonalnego uzasadnienia wartości i norm.
Dyskurs jest procesem, w toku którego stwierdza się prawidłowość albo fałszywość wypowiedzi opisowych,
czy tez poprawność względnie nietrafność wypowiedzi pozaopisowych.
Zgodnie z tą teorią zdaniom opisowym przysługuje wartość prawdy lub fałszu, wypowiedziom
pozaopisowym przysługiwać ma wartość „trafności”.
Teoria argumentacji prawniczej opiera się na przekonaniu, że w toku dyskursu możliwe jest zawsze
wypracowanie, dojście do kompromisu i w tej sposób powinny być rozwiązywane konflikty społeczne.
Teorie te zakładają konsensualną koncepcję prawdy, odrzucają tezę, iż stwierdzenie jest prawdziwe
jedynie wtedy, gdy adekwatnie opisuje rzeczywistość. Wg konsensualnej koncepcji prawdy wypracowanej
przez Szkołę Frankfurcką, twierdzenia są prawdziwe, a wypowiedzi pozaopisowe są trafne, jeżeli co do ich
prawdziwości czy trafności istnieje potencjalna zgoda wszystkich uczestników dyskursu.
Przedstawicielami są Jurgen Habermas, Robert Alexy
Ich zdaniem tylko dyskurs, który spełnia warunki wypracowane przez teorię argumentacji, zapewnia
konsensus całkowicie dobrowolny, porozumienie niewymuszone. Konsensus ten jest ideałem etycznym i
zarazem formą poznania świata – bo dochodzenia do prawdy.
Konieczne jest respektowanie kilku zasad:
1. równość szans wszystkich uczestników dyskursu
2. wolność argumentowania
3. prawdomówność
4. zasady znoszące przywileje i przymus w procesie argumentacji.
Prawo nie jest traktowane jako instrument, przy pomocy którego państwo kieruje społeczeństwem.
Jest zbiorem reguł, przy pomocy których władza państwowa i społeczeństwo mają rozwiązywać społeczne
problemy w drodze porozumienia. Jest to wizja prawa zbliżona do tej, jaką zakłada prawo zobowiązań: równi
partnerzy w drodze pertraktacji, w sposób niewymuszony osiągają porozumienie, dochodzą do
zharmonizowania rozbieżnych interesów, samozobowiązują się do określonego postępowania. I na tym
właśnie wg twórców konsensualnej koncepcji prawa ma polegać jej wyższość etyczna nad pozytywistycznie
zorientowanymi koncepcjami prawa (owa wyższość etyczna jest podważalna, gdyż istnieją konflikty
społeczne, które ze względów etycznych nie mogą być rozwiązywane w drodze dyskursu i konsensusu, wtedy,
gdy zagrożone są wartości podstawowe, np. życie jednostki).
Koncepcje retoryki prawniczej mają odmienny charakter od hermeneutyki prawniczej i teorii
5
argumentacji.
Koncepcje retoryki prawniczej są zorientowane praktycznie, nie formułują własnych założeń filozoficznych,
własnych koncepcji poznania prawdy.
Przedstawicielem jest tu Chaim Perelman (1912-1984).
Nawiązują do antycznej tradycji retoryki, podstawy stworzone przez Arystotelesa, Cycerona, Kwintyliama.
Retoryka rozumiana była jako praktyczna nauka wymowy, była sztuką przekonywania poprzez
zastosowanie właściwej argumentacji.
Mowa retora składała się z 5 elementów:
1. wstęp
2. jasne sformułowanie tematu
3. argumentacji
4. omówienia wyników
5. konkluzja (zakończenie), podsumowanie.
Retoryka opierała się z jednej strony na sofistyce, a z drugiej na logice. Logika jest nauka o tzw. miejscach
wspólnych mających zastosowanie w sposobach dochodzenia i ujmowania zagadnień. Takich właśnie ogólnie
przyjętych zwrotów i sformułowań uczono się na pamięć, aby posłużyć się nimi w dyskusji.
Retoryka jest wiedzą o tym, jak zdobywać aprobatę dla głoszonych tez.
Nowa retoryka budowana przez Perelmana jest techniką zdobywania akceptacji dla głoszonych
przez kogoś twierdzeń, ocen czy norm. Akceptację tę osiąga się w drodze dyskursu. Miarą argumentacji jest jej
skuteczność, zdolność do przekonania słuchacza o prawdziwości twierdzeń. Za argumenty racjonalne uważa
się takie, które mogą liczyć na akceptację najszerszej publiczności lub audytorium ludzi rozsądnych –
uniwersalne audytorium obejmuje wszystkich dobrze poinformowanych i rozsądnych ludzi lub pewne
idealne wyobrażenie takiej zbiorowości, do której filozof dokonujący argumentacji przemawia. Uznanie
pewnych racji uniwersalnych oznacza, iż dana argumentacja jest racjonalna i obiektywna.
Dyskurs argumentacji ważny jest wtedy, gdy zostanie przyjęty przez uniwersalne audytorium.
Argumentacja jest skuteczna nawet wtedy, jeśli zostanie przyjęta przez część takiego audytorium.
Cel budowanej przez niego koncepcji można widzieć w analizie technik argumentacyjnych, których zadaniem
jest wywołanie lub wzmocnienie poparcia do przedkładanych twierdzeń. Retoryka stara się przekonać za
pomocą dyskursu, który ma być racjonalny.
Dyskurs argumentacji nie jest mierzony ani prawdą ani fałszem, ale racjonalnością – siłą
przekonywania, skutecznością i ważnością.
W ujęciu koncepcji retorycznych prawo jest zbiorem norm, który może liczyć na społeczną
akceptację w drodze przekonywania zainteresowanych, a decyzje prawnika polegające na zastosowaniu
normy do rozstrzygnięcia konkretnego przypadku są wtedy należycie legitymowane, jeżeli są
przekonywujące dla zainteresowanej publiczności.
1. perfekcjonistyczny
2. solidarnościowy.
Nurt perfekcjonistyczny – normy moralne wskazują, jak człowiek ma żyć i postępować, aby osiągnąć
doskonałość, jak żyć godnie. To moralność cnót.
Nurt solidarnościowy – zasady dobrego współżycia – normy moralne wskazują, jak żyć, aby nie tylko nam z
innymi, ale innym z nami było dobrze. To moralność dobrych uczynków.
RÓŻNICE MIĘDZY NORMAMI PRAWNYMI A NORMAMI MORALNYMI
Różnica ze względu na;
Normy moralne
Normy prawne
Geneza
- kształtują się w sposób niezależny od państwa, nie pochodzą od władzy państwowej, są
tworem ludzkim, elementem rozwoju społeczeństwa i jego kultury,
- wywodzą się ze źródeł nadprzyrodzonych (np. Bóg),
Obowiązywanie norm moralnych oparte jest na ich uzasadnieniu aksjologicznym
- pochodzą od państwa,
- są ustanowione lub uznane przez państ
- uważa się je za obowiązujące ze względ
rodzaju uzasadnienie tetyczne, ale
- odmawia się mocy wiążącej normom pr
jaskrawy sposób naruszają podstawowe
- są w pełni sformalizowane
- precyzyjnie i szczegółowo zapisane w p
(w common law to decyzja sądowa)
- są uporządkowane w zbiory, kodeksy,
- normy prawne tworzą jeden system, kt
społeczeństwo w jednakowy sposób.
Stopień sformalizowania
Zakres przedmiotowy
Zakres podmiotowy
(relacje A do B)
Sankcje
2.NORMY PRAWNE A INNE NORMY SPOŁECZNE !!!
Zachowania członków społeczeństwa kontrolowane są nie tylko przez normy obowiązujące
prawnie, ale też przez normy z innego względu uznawane za obowiązujące. Wszystkie normy istniejące w
społeczeństwie pełnią funkcję regulatorów społecznych wyznaczających wzory zachowań i jednocześnie
stanowiących system kontroli społecznej. Niemożliwe byłoby życie w społeczeństwie bez norm. Zarówno
normy prawne, moralne, jak i normy innych systemów kontroli społecznej są specyficznymi tworami ludzkiej
kultury, wytworzone przez ludzi w procesie społecznego ich bytowania i stanowią wynik różnorodnych
stosunków, zależności i więzi społecznych, które kształtują się między ludźmi (normy moralne, religijne,
statutowe, estetyczne, obyczajowe, normy ustanawiające w ramach różnych organizacji społecznych czy
gospodarczych i inne).
Normy te mogą być zgodne albo niezgodne co do ich treści, różnica zaś między nimi leży w tym, na jakiej
podstawie uważa się daną normę za obowiązującą.
Każda społeczność dąży do przewidzialności zachowań swoich członków. Czasami mówi się o
wielości systemów norm. Normy te łącznie tworzą system kontroli społecznej. Szczególną doniosłość mają
normy moralne.
Moralność – to zespół ocen i norm moralnych, kwalifikujące postępowanie ludzkie w kategoriach dobra lub
zła, jako sprawiedliwe lub niesprawiedliwe, godne pochwały lub naganne. Moralność to też postępowanie
ludzkie w świetle norm, to poruszanie się w płaszczyźnie dobra i zła.
Współcześnie wyróżnia się 2 nurty myśli moralnej:
- są mniej sformalizowane, (formalizacja dla bytu norm moralnych nie jest konieczna),
- często nie są zapisane, zinstytucjonalizowane,
- mniej precyzyjne,
- nie są uporządkowane w zbiory,
- wyznaczają jedynie ogólny kierunek działania (np. czyń dobro),
- podstawowy nakaz wg św. Tomasza z Akwinu brzmi „czyń dobro, zła unikaj” (normy
moralne, które mają charakter sformalizowany odnoszą się do norm religijnych, czego
przykładem jest Dekalog, innym przykładem sformalizowania norm moralnych może być
samorząd zawodowy posiadający własny kodeks etyczny, np. lekarze, prawnicy – to
normy religijno-moralne; w kodeksie etycznym jest ukazany sposób wykonywania
określonego zawodu.
- regulują nie tylko zachowania obserwowalne, ale też zachowania wewnętrzne: myśli,
intencje, pobudki, uczucia (motywy działania, subiektywne przeżycia jednostki, motywy
zamierzone, ale nie zrealizowane, np. „pożądanie żony bliźniego swego lub rzeczy innej,
która jego jest” – to jest już naruszenie dekalogu
- oprócz regulacji stosunków między podmiotami, regulują takie kwestie jak: stosunek
człowieka do samego siebie, do Boga, do drugiego człowieka, do przyrody,
- stawiają niekiedy o wiele wyższe wymagania, w moralności wyróżnia się: koncepcję
perfekcjonistyczną – dążenie do doskonałości. Takie kwestie jak: samopoświęcenie,
bohaterstwo, świętość są istotne dla moralności, ale nie leżą w gestii uregulowań
prawnych,
- adresatem norm moralnych jest wyłącznie człowiek posiadający wolną wolę i do niego
skierowana jest odpowiedzialność moralna,
- może być wiele zbiorów norm moralnych, nakazy z nich płynące są oczywiste, tzn.
normalny człowiek wie, że taki nakaz istnieje
- przestrzeganie norm moralnych wypływa z przekonania o ich słuszności, jest dyktowane
przez sumienie człowieka,
- na straży przestrzegania norm moralnych stoi opinia środowiska, która potępia osoby
naruszające normy moralne,
- sankcje moralne są niesformalizowane, nie są zinstytucjonalizowane, mają charakter
rozproszony, rozsiany,
- nie wywołują reakcji państwa, są w płaszczyźnie realnej,
- mają charakter wewnętrzny w postaci wyrzutów sumienia za naruszenie norm
powszechnie uznawanych za moralne – to sankcje moralne wewnętrzne
- a zewnętrzny i dotkliwy charakter przejawia się np. odrzuceniem, potępieniem i izolacją ze
strony społeczeństwa – to sankcje moralne zewnętrzne.
- regulują zachowania uchwytne zewnętr
nie można karać), a więc prawo odnosi s
- regulują stosunki między podmiotami, u
paradygmat prawa,
- prawo stawia wymagania minimalistyc
zwykłą przeciętnością,
- adresatami norm prawnych są nie tylko
ale także osoby prawne i organy państwo
państwami federalnymi tworzą jeden sys
- przestrzeganie norm prawnych wymuszo
groźbą użycia przymusu,
- na straży przestrzegania norm stoi państw
- sankcje prawne mają charakter sformaliz
występują jako elementy norm, ale też w p
realnej
Wg koncepcji Petrażyckiego – normy moralne mają charakter imperatywny (jednostronny), a normy
prawne imperatywno-atrybutywne (czyli po jednej stronie leży obowiązek, a po drugiej uprawnienie).
NORMY RELIGIJNE:
Wyróżnia się 3 rodzaje norm religijnych:
1. normy dotyczące spraw kultu religijnego,
2. normy dotyczące zasad działania organizacji wyznaniowych – regulują funkcjonowanie danego
kościoła jako instytucji o charakterze wewnątrzorganizacyjnym (Katechizm Kościoła Katolickiego,
Prawo kanoniczne zawarte w Kodeksie Prawa Kanonicznego z 1963 r.),
3. normy moralne poparte autorytetem religii.
NORMY OBYCZAJOWE:

normy obyczajowe mają mniejszą doniosłość od norm moralnych
6




nie służą do oceny zachowań z punktu widzenia legalności i nielegalności
nie służą do wartościowania ludzi z punktu widzenia dobra i zła
mają postać niepisaną – uzasadnione są tradycją, źródło tych norm jest anonimowe
odwołują się do pewnych konwencji i dotyczą zachowań ujmowanych w kategoriach
„wypada”, „nie wypada”, „jest przyjęte” lub „nie jest przyjęte”

obowiązywanie norm obyczajowych polega na społecznym upowszechnianiu nawyku
postępowania w określonych sytuacjach, połączonego z przekonaniem, że tak właśnie
postępować należy – jeżeli chce się należeć do danego kręgu

są ukształtowane w wyniku społecznego nawyku.
Przykład normy obyczajowej: zdejmowanie kapelusza przez panów podczas witania, całowanie pani w rękę.
Różnice w porównaniu z normami prawnymi:

normy obyczajowe powstają w sposób niezależny od państwa

sankcją za nieprzestrzeganie norm obyczajowych jest ośmieszenie, odrzucenie przez grupę.
NORMY STATUTOWE (normy organizacji gospodarczych i społecznych)

to normy pisane

tworzone są przez legalnie działające organizacje społeczne i gospodarcze

nie mogą zawierać uregulowań sprzecznych z prawem danego państwa (wymóg ten jest
zastrzeżony przez rejestrację)

przynależność do organizacji społecznej jest dobrowolna. Takie normy są w spółdzielniach,
związkach zawodowych, partiach politycznych

mają charakter sformalizowany – statuty, regulaminy – obowiązują członków danej organizacji

sankcją za nieprzestrzeganie norm statutowych jest wydalenie, usunięcie z partii czy organizacji.
Różnice w porównaniu z normami prawnymi:

powstają nie za sprawą państwa, ale za sprawą działań organizacji

o ich przestrzeganie troszczy się dana organizacja, a nie państwo

sankcje – najsurowsza to wykluczenie z organizacji

bywa, że normy statutowe mają wpływ na prawo, jeżeli dana organizacja jest u steru władzy (np.
komunizm, faszyzm).
NORMY ESTETYCZNE:

regulują stosunek do piękna

są zmienne historycznie i różne dla pewnych grup społecznych (np. moda)

normy estetyczne to główne kanony mody, piękna, mierniki fizyczne (opis jak ma dana rzecz być
przedstawiana, sposób układania rzeczy i znalezienie im odpowiedniego miejsca to również normy
estetyczne).
Współzależność różnych systemów norm:
Są 2 ujęcia:
1. funkcjonalne
2. strukturalne.
W ujęciu funkcjonalnym:
Inne niż prawne normy społeczne pełnią funkcję kontrolną. W ramach tej funkcji:
1. mogą wspierać, a także wzmacniać system prawny – jest to relacja optymalna z punktu widzenia
ładu i porządku prawnego
2. mogą czasem, w niektórych obszarach regulacji konkurować z normatywnym systemem prawnym
– może to być na granicy sytuacji dodatniej
3. inne normy społeczne mogą działać zdecydowanie osłabiająco na system prawny w skrajnych
przypadkach zwalczając ten system – stając się destruktywnym.
W ujęciu strukturalnym są 2 typy rozbieżności:
1. wyłączność regulacji zachowań przez normy prawne lub inne normy społeczne – normy prawne
regulują stosunki nienormowane przez inne normy, tylko jeden system kontroli; chodzi tu o
obojętność norm, np. kłamstwo – moralnie naganne, ale nie każde kłamstwo jest dla prawa
obojętne
2. wspólność regulacji zachowań przez normy prawne i inne normy – polega na tym, że normy
prawne regulują stosunki i przedmioty zachowań regulowane także innymi normami, nakładają się
dwa lub więcej regulacji dotyczących wielu zachowań – wtedy jest wspólny przedmiotowy zakres
regulacji – w takiej sytuacji wzorce mogą być trojakie:
a) zbieżne – najbardziej optymalne – wzmacnia posłuch wobec prawa (np. Dekalog) – jednostka,
która narusza zbieżne normy może być dotknięta różnymi sankcjami; wzorce zachowań pokrywają
się (np. nie kradnij, nie zabijaj)
b) niezgodne – dozwolenie kontra zakaz – powstaje, gdy prawo traktuje jakieś zachowanie jako
dozwolone, a inne normy, np. moralne, zabraniają (np. aborcja ze względów społecznych, rozwód)
c) sprzeczne – „nakaz kontra zakaz i odwrotnie”; wtedy, gdy norma prawna nakazuje, a inne normy
zakazują – jest to zła sytuacja i towarzyszą jej dramatyczne wybory, sytuacja ta osłabia prestiż
prawa (tak było w Antygonie).
Funkcjonowanie prawa wymaga współistnienia wielu zespołów norm, które prawo uzupełniają.
NORMY PRAWNE
Są 2 znaczenia wyrazu „norma”:
1. norma – to słowo używane jest do określenia jakiegoś wzorca, miary, prawidła czy ilości czegoś –
służy określeniu tego, co zwykłe, normalne,
2. norma – to pewna wskazówka postępowania, czy dyrektywa postępowania regulująca zachowanie
ludzi – to znaczenie jest dla nas istotne.
Znaczenie terminu „norma” w polskiej literaturze prawniczej:
Termin „norma” można sprowadzić do kilku podstawowych założeń:
1. zakres rozważań ograniczony do prawa przedmiotowego
2. ontologicznie norma prawna zostaje przedstawiona na tle relacji do przepisu prawnego.
Norma prawna – to termin równoznaczny z „przepisem prawnym”, obydwa te określenia używane są
zamienne. Takie stanowisko reprezentował Józef Nowacki i Tobot.
Koncepcja J. Nowackiego i Tobota – przyjmują, że niezależnie od tego, czy mówimy „norma prawna” czy
„przepis prawny” to chodzi o całokształt wypowiedzi, będący regułą postępowania i stanowiący określony
fragment tekstu prawnego. W tym ujęciu przepisy same są regułą zachowania. W szczególnych dyscyplinach
prawniczych stosuje się znak równości i traktuje się je jako synonimy. Praktyka prawnicza chętnie się nimi
posługuje, jest to najprostszy zamiennik.
Koncepcja prof. Jana Studnickiego – przyjmuje, że norma prawna jest znaczeniem przepisu prawnego.
Przez sam „przepis prawny” rozumie swoistą wykładnię zawartą w dzienniku ustaw pod pewną pozycją,
liczbą artykułu, a norma prawna jest znaczeniem tego słowa.
Przepis prawny – to napis, a norma prawna – to znaczenie tego napisu. Przez normy prawne rozumie się
znaczenie zwrotów prawnych zawartych w aktach normatywnych. Ta koncepcja rozróżnia pojęcie normy
prawnej ściśle związane z tekstem prawnym.
Koncepcja prof. Jerzego Wróblewskiego – to ujęcie logiczne.
Norma prawna – to reguła zachowania skonstruowania z elementów zawartych w przepisach prawnych,
przyjętych wg określonego wzorca, który określa jej strukturę. Tu odróżnia się przepis prawny od normy
prawnej. W tej koncepcji położony jest nacisk na słowo „reguła”. Norma prawna to reguła zbudowana z
założeń pewnych konstrukcji, opiera się na tekstach przepisów prawnych, ale nie musi pokrywać się z tymi
przepisami, nie jest związana z przepisem prawa jako całość.
W tej koncepcji trzeba samemu odkodować i stworzyć normę.
Koncepcja prof. Zygmunta Ziembińskiego – to koncepcja norm sprzężonych.
Norma prawna to wypowiedź wyinterpretowana z przepisów prawnych, które bezpośrednio wskazują, w jaki
sposób ktoś powinien postępować.
Termin „norma” oznacza normę prawną jako wypowiedź – wyrażenie w danym języku – nakazujące lub
zakazujące odpowiednim podmiotom określonego zachowania, w określonej sytuacji. Wypowiedzi mają
pełnić funkcję sugestywną. Normy prawne łączy w pewną strukturę wzorcową: „Osoba A w okolicznościach B
powinna uczynić C”.
Elementy składowe normy postępowania:
1. określenie adresata
2. określenie okoliczności, w których norma znajduje zastosowanie
3. określenie wyznaczonego zachowania (nakaz lub zakaz)
Za cechy definicyjne normy postępowania Ziembiński przyjmuje:
a) czy dana wypowiedź spełnia bezpośrednio funkcję sugestywną – czyli wpływa na adresatów norm,
aby postępowali w określony sposób
b) czy wypowiedź tego rodzaju zawiera wyraźnie sformułowane wszystkie elementy treściowe
7
(składowe)
Normy postępowania mają charakter prospektywny, skierowane są na przyszłość.
W tej koncepcji normy prawne uważa się za normy generalne i abstrakcyjne. Autor stoi na stanowisku, że
normy nie są zdaniami w sensie logicznym – niczego nie opisują, nie są ani prawdziwe, ani fałszywe. Wyraźnie
odróżnia normę prawną od przepisu prawnego. W tych przepisach zakodowane są normy prawne,
odkodowanie ich następuje podczas wykładni prawa.
Autor wyróżnia:
a) normy sankcjonowane – nakazują lub zakazują adresatom postępowania w określony
sposób, w określonych okolicznościach. Mogą być skierowane do wszystkich podmiotów
danego rodzaju. Są to normy, których spełnienie jest głównym celem ich stanowienia.
b) normy sankcjonujące – nakazują pewnym organom państwa wymierzenie adresatom
normy różnego rodzaju sankcje, jeżeli adresaci nie zrealizowali skierowanych do nich
nakazów.
c) normy kompetencyjne – szczególne normy, które udzielają upoważnienia do
dokonania czynności konwencjonalnych umów określonego rodzaju z takim skutkiem,
że przez ich dokonanie ulegają aktualizacji obowiązki dla określonych adresatów. (jeśli
ktoś należycie napisze testament, to sąd nie będzie miał problemów z jego odczytanie sporządzenie testamentu jest czynnością kompetencyjną, której prawidłowe dokonanie
aktualizuje obowiązki sądu). Normy udzielają kompetencji prawodawczych.
Koncepcja prof. Jerzego Kowalskiego
Norma jest traktowana jako zjawisko złożone, zwrot językowy stanowi jeden z elementów tego zjawiska.
Norma prawna ma złożoną strukturę, składa się z elementów ze sobą powiązanych, tj.:
a) elementu intelektualnego (językowego)
b) elementu realnego (psychospołecznego)
Łączne występowanie tych elementów tworzy zjawisko normy prawnej, wzór postępowania, który występuje
w przepisach prawnych. Element realny – to ochrona wzorca postępowania społecznego wsparta przez
organy państwa realną sankcją. Wzór językowy nie mający wsparcia społecznego jest tylko faktem
językowym (intelektualnym).
O tym, czy mamy do czynienia z normą prawną czy wypowiedzią językową decyduje nie treść, ale fakt
empiryczny, pozajęzykowy. O prawności normy decyduje gotowość jej obrony przez organy państwa. Jest to
ujęcie prawno-socjologiczne.
Prawno-socjologiczne ujęcie normy – norma prawna jest strukturą zmienną, dynamiczną, zmianie
ulega treść wypowiedzi i sankcje w znaczeniu realnym.
RODZAJE WYPOWIEDZI !!!!!!!
- opisowe
- ocenne
- dyrektywalne (normatywne)
- performatywne (dokonawcze)
Wypowiedzi opisowe – czyli zdania w sensie logicznym; stwierdzają pewne fakty, przekazują informacje o
pewnych zjawiskach, dają pewien obraz rzeczywistości, podlegają sprawdzeniu czy są prawdziwe czy tez
fałszywe.
Klasyczne kryterium prawdy sformułował Arystoteles – jest tu zgodność obrazu zawartego w wypowiedzi
opisowej z samymi faktami. Jeśli w rzeczywistości jest tak samo, jak w wypowiedzi opisowej – jest to prawda
(np. aula ma 2 m długości – prawda czy fałsz – jest to wypowiedź fałszywa).
Wypowiedzi ocenne – pełnią funkcję ekspresyjną, mają wyrazić ocenę, uzewnętrznić określone przeżycia
autora wypowiedzi i jego stosunek do rzeczywistości (do wycinka rzeczywistości). Treścią wypowiedzi
ocennych jest aprobata lub dezaprobata pewnego stanu rzeczy.
Wyróżnia się 2 rodzaje wypowiedzi ocennych:
1. wyrażające oceny zasadnicze samoistne – cechą charakterystyczną jest tu subiektywizm; są to
wypowiedzi typu „X jest dobry”, „X jest piękny” i informują nas o tym, że w przekonaniu autora tej
wypowiedzi pewne cechy X zasługują, aby uznać je za dobre lub piękne - a takie zjawiska jak piękno
czy dobro należą do odczuć subiektywnych.
2. wyrażające oceny zasadnicze podbudowane instrumentalnie (zwane wypowiedziami
instrumentalnymi) – wyrażają aprobatę lub dezaprobatę dla pewnego rodzaju rzeczy, jako środka
prowadzącego do osiągnięcia celu lub korzyści (np. spacer jest dobry dla zdrowia).
U podstaw norm prawnych leżą oceny. Ocena później przekształca się w normę. Norma jest
czymś więcej niż ocena, norma nakłania, ma wpływać na postępowanie.
Wypowiedzi dyrektywalne (normatywne) – do wypowiedzi dyrektywalnych zaliczamy
wypowiedzi normatywne; wypowiedzi dyrektywalne stanowią pojęciowo klasę wypowiedzi szerszą niż
wypowiedzi normatywną.
Wypowiedzi normatywne nie opisują ani nie wartościują rzeczywistości, ale wskazują pewien wzór
powinnego zachowania. Wypowiedzi te sugerują, iz określony adresat wypowiedzi powinien zachować się w
określony sposób (schemat logiczny: X powinien czynić Y).
Normy prawne to wypowiedzi normatywne.
Wypowiedzi performatywne (dokonawcze) – np. „nadaję ci imię Jan”, „mianuję pana na stanowisko”, „biorę
sobie ciebie za męża (żonę)” – łączy się z nimi dokonanie zmiany rzeczywistości; schemat logiczny: „czynię X”.
W tekstach prawnych pierwszorzędne znaczenie mają wypowiedzi normatywne. Normy postępowania są
jednym z typów wyrażeń dyrektywalnych, wskazują określony sposób postępowania.
Wypowiedzi dyrektywalne to szersza kategoria niż wypowiedzi normatywne. Do wypowiedzi
dyrektywalnych zalicza się także: prośby, życzenia, rady, polecenia, wytyczne. Normy są jednymi z wielu
dyrektyw.
Normy prawne wyróżniają się spośród innych dyrektyw przede wszystkim źródłem pochodzenia (pochodzą
od prawodawcy) i specyficznymi sankcjami za ich naruszenie.
Normy prawne zaliczamy do dyrektyw stanowczych.
Dyrektywy niestanowcze to prośba, życzenie, apel.
Spór o ontologiczną naturę norm prawnych
W filozofii toczy się spór o naturę normy prawnej, spór dotyczy lingwistycznego i nie lingwistycznego ujęcia
normy.
 W ujęciu lingwistycznym – norma jest pewną wypowiedzią językową
 W ujęciu nie lingwistycznym – norma jest pewnym faktem pozajęzykowym, pewnym produktem
powstałym w wyniku aktu normowania.
W polskiej nauce dominuje ujęcie lingwistyczne.
Elementy składowe normy postępowania w ujęciu lingwistycznym:
 adresat – to ten, komu norma nakazuje lub zakazuje określonego postępowania
 okoliczności, w których norma znajduje zastosowanie, tzn. w których to postępowanie ma być
spełnione
 określenie nakazywanego lub zakazywanego postępowania.
Adresat w prawie określony jest generalnie.
Przeciwieństwem normy generalnej jest norma indywidualna. Adresat w normie indywidualnej określony jest
z imienia i nazwiska.
Norma prawna ma charakter generalny i abstrakcyjny. Norma prawna wyznacza czyn określonego
rodzaju (charakter abstrakcyjny). W wyniku stosowania prawa norma staje się indywidualną i
konkretną.
Normy postępowania same przez się nie opisują stanu rzeczy, nie są wypowiedziami spełniającymi funkcje
opisowe, ale sugestywne – czyli wpływają na adresatów normy, aby postępowali w określony sposób.
Od norm postępowania należy odróżnić dyrektywy celowościowe.
Dyrektywa celowościowa wyznacza warunki konieczne lub wystarczające do zrealizowania określonego
stanu rzeczy, wskazuje środki do osiągnięcia danego celu;
- głosi, co należy czynić, aby osiągnąć zamierzony skutek (jeżeli chcesz, aby w pokoju było jasno, należy
zaświecić światło)
- wyraża powinność warunkową (czy ktoś dąży do określonego stanu rzeczy), ona niczego nie nakazuje, tylko
wskazuje, co należy czynić, aby osiągnąć zamierzony cel.
Ustalenie treści normy polega na ustaleniu zakresu jej zastosowania (normowania).
Zakresem normowania (regulowania) danej normy nazywamy klasę przyszłych, możliwych zachowań
adresata normy, nakazywanych przez nią do spełnienia, w których norma ta znajdzie faktyczne zastosowanie
(tj. wtedy, gdy adresat normy znajdzie się w przewidzianych w normie okolicznościach).
Zakres zastosowania wyrażony jest w hipotezie normy.
Zakres normowania wyrażony jest w dyspozycji normy.
Dopóki norma prawna nie znajdzie zastosowania, obowiązek adresata normy ma charakter
potencjalny, podlegający aktualizacji, gdy spełni się ostatni element zespołu okoliczności, które tworzą
8
sytuację należącą do zakresu zastosowania normy.
NORMY TECHNICZNE – to szczególnego rodzaju przepisy, które określają jakość, wzory, rozmiar produktów,
towarów, technikę produkcji towarów, dokonywanych czynności.
Sam opis wzorcowych przedmiotów nie jest normą postępowania, ale na podstawie tego opisu rekonstruuje
się normy, zakaz dopuszczenia do obrotu tych towarów czy produktów, które nie odpowiadają wymaganej
normie technicznej wyrobu.
Postać słowna norm postępowania
W zależności od tego, jak norma jest zapisana wyróżnia się różne postacie słowne norm:
1. rozkaźnikowa – najbardziej dobitna postać słowna normy – sformułowana jest w trybie
rozkazującym, rzadko występuje w aktach normatywnych (KK nie mówi bezpośrednio „nie kradnij”
czy „nie zabijaj”, taka forma najczęściej występuje w normach religijnych). Forma rozkaźnikowa
skierowana jest bezpośrednio do osób.
2. powinnościowa – „może”, „powinien”, „musi”, „ma” – ta postać nie jest często używana w tekstach
prawnych – cechuje ją wieloznaczność.
3. pozornie opisowa – formułuje się opis czyjegoś przyszłego postępowania, występuje bardzo
często w przepisach prawnych, np. w prawie konstytucyjnym „Sejm uchwala ustawę” – to
wyrażenie należy rozumieć jako normę nakazującą sejmowi uchwalać ustawy, gdy zachodzi
uzasadniona potrzeba i udziela sejmowi kompetencji do uchwalania ustaw.
4. norma może być wysłowiona w postaci okresu warunkowego – np. „jeżeli, to”.
Najczęściej spotykana jest postać opisowa i powinnościowa.
JĘZYK PRAWNY (język tekstów, przepisów prawnych)
Język prawny – jest odmianą języka etnicznego (naturalnego, potocznego) wytworzonego w sposób
spontaniczny, a nie ustalony z góry, jak w przypadku języka sztucznego, np. język logiki formalnej (język
formalny to język sztuczny).
Język prawny cechują pewne odrębności, które zbliżają go do języka sztucznego:
1. język prawny zawiera pewne słowa, które nie są używane powszechnie lub są używane w innym
znaczeniu, np. „powód” (w j. prawnym – jako jedna ze stron w procesie, a w j. naturalnym – jako
uzasadnienie czynu, zachowania – z jakiegoś powodu lub z jakiejś przyczyny).
2. język prawny zawiera pewne wyrażenia, które nie występują w języku powszechnym, np. depozyt
nieprawidłowy.
3. w języku prawnym występują definicje legalne (ustawowe), które wskazują sposób rozumienia
zwrotów zawartych w tekście prawnym. Przepisy, które tworzą definicje legalne nie formułują
norm prawnych, ale określają sens słów, zwrotów, są to przepisy dotyczące sensu innych
przepisów drugiego stopnia.
Język prawny niekiedy nie jest jasny, jest trudno zrozumiały lub niezrozumiały. Osiągnięcie jasności języka
prawnego jest trudne ze względu na złożoność tekstu prawnego, skróty myślowe.
STRUKTURA NORMY PRAWNEJ
W kwestii budowy normy prawnej istnieje wiele różnorodnych poglądów, od struktury jednoelementowej,
dwu- i trójelementowej i bardziej rozbudowane i na koncepcji norm sprzężonych kończąc.
 struktura jednoelementowa – przyjmuje się, że norma to taka wypowiedź, która wskazuje sposób
powinnego zachowania,
 struktura dwuelementowa – przyjmuje się, że norma, typ wypowiedzi „jeżeli, to”. W doktrynie
niemieckiej przyjmuje się, że normy składają się z wypowiedzi wyróżniającej jakiś stan faktyczny i
określającej skutki prawne.
Przez skutki prawne rozumie się:
- wyznaczenie powinnego sposobu postępowania
- powinność zastosowania przez organ państwa ujemnych następstw.
W wypowiedziach o strukturze dwuelementowej występują ciągi relacji typu: „jeżeli P, to Q”, „jeżeli nie Q to
S”, itp.
W polskiej teorii prawa występują dwie koncepcje budowy normy:
1. koncepcja klasyczna (jest już przestarzała) – norma ma budowę trójelementową i składa się:
- z hipotezy – określa adresata, do którego skierowana jest norma i okoliczności, w których jest mu
czynić nakazane, zakazane czy dozwolone,
- z dyspozycji – czyli jakie zachowanie się wyznacza; dyspozycja może być nakazem, zakazem,
dozwoleniem,
- z sankcji – konsekwencje dla każdego, kto mimo, że spełniły się warunki podane w hipotezie, nie
zastosował się do treści dyspozycji.
Te 3 elementy występują łącznie i tworzą całość normy prawnej.
2. koncepcja norm sprzężonych – twórcą tej koncepcji jest Jerzy Lande; wg niego norma składa się
z:
- normy sankcjonowanej
- normy sankcjonującej.
Norma sankcjonowana – składa się z hipotezy – oznacza ona adresata, zależność, warunki
zastosowania normy oraz z dyspozycji – jest to ta sama hipoteza i dyspozycja, co w koncepcji
klasycznej. Są one połączone i stanowią jedną normę – normę sankcjonowaną.
Norma sankcjonująca – ma charakter posiłkowy i składa się również z hipotezy i dyspozycji:
- hipotezą jest fakt naruszenia normy sankcjonowanej (faktycznie oznacza fakt naruszenia
dyspozycji normy sankcjonowanej, w której określony jest wzór powinnego zachowania) – jest to
hipoteza wtórna.
- dyspozycja normy sankcjonującej wyznacza podmiotowi naruszającemu normę sankcjonowaną
obowiązek poniesienia ujemnych skutków naruszenia, zawiera jednocześnie kompetencje do
realizacji sankcji skierowane do organu państwowego (on bedzie to realizował).
Dyspozycja normy sankcjonującej ma 2 adresatów:
1. adresat pierwotny – to podmiot, do którego skierowany jest wzór zachowania normy
sankcjonowanej; ma on obowiązek ponoszenia skutków naruszenia normy,
2. adresat wtórny – to organ państwa, który ma realizować ujemne dolegliwości, gdyż zawiera
upoważnienie (kompetencje) do realizacji wszystkich skutków, które przewiduje norma.
Norma sankcjonująca ma charakter posiłkowy (hipotetyczny), uruchamia się wtedy, gdy zostanie naruszona
norma sankcjonowana.
Przykłady:
Norma sankcjonowana: „Kto prowadząc pojazd mechaniczny uczestniczy w wypadku drogowym, ten
powinien niezwłocznie udzielić pomocy ofierze wypadku”.
Hipoteza: kto prowadząc pojazd mechaniczny uczestniczy w wypadku drogowym
Adresat: kto prowadząc pojazd mechaniczny
Okoliczności: uczestniczy w wypadku drogowy
Dyspozycja: ten powinien niezwłocznie udzielić pomocy ofierze wypadku.
Norma sankcjonująca: „Kto prowadząc pojazd mechaniczny uczestnicząc w wypadku drogowym nie udzielił
pomocy ofierze wypadku, podlega karze”
Hipoteza: Kto prowadząc pojazd mechaniczny uczestniczy w wypadku drogowym, ten powinien
niezwłocznie udzielić pomocy ofierze wypadku
(hipoteza wtórna określająca fakt naruszenia normy sankcjonowanej)
Dyspozycja: podlega karze
adresat pierwotny – ten, kto nie udzielił pomocy
adresat wtórny – organ realizujący sankcje
Norma sankcjonowana często nie jest umieszczana w tekstach ustaw przez prawodawcę.
O jej istnieniu wnioskujemy z istnienia normy sankcjonującej, np. art. 148 KK mówi: „kto zabija człowieka
podlega karze do lat...”. Reguła zachowania określona w dyspozycji normy sankcjonowanej brzmi – „nie
zabijaj człowieka” – to przykład normy sankcjonującej.
W koncepcji norm sprzężonych sankcja nie jest członem normy – jest normą odrębną, normą sankcjonującą
sprzężoną z normą sankcjonowaną.
Koncepcja norm sprzężonych jest lepsza.
Rozróżnienie norm może mieć charakter relatywny, może zdarzyć się, że norma sankcjonująca z punktu innej
normy będzie normą sankcjonowaną.
OBOWIĄZYWANIE NORM PRAWNYCH
Normy postępowania (w tym normy prawne) interesują prawników jako środek oddziaływania na
postępowanie innych ludzi, a nie tylko z językowego punktu widzenia. Sam fakt, że norma postępowania nie
ma doniosłości społecznej, jeżeli nikt nie uważa takiej normy za obowiązującą – w tej sytuacji norma
postępowania jest wyrażeniem , wypowiedzią mającą jedynie doniosłość językową.
Dopiero fakt uznania , tak czy inaczej , brzmiącej normy za obowiązującą może wywierać wpływ taki
wywierać.
9
Norma prawna obowiązuje wtedy, gdy jest odpowiednio uzasadniona.
Trzy rodzaje uzasadnienia obowiązują normy:
1. tetyczne (formalne) – odwołuje się do faktu ustanowienia lub uznania normy oraz jej nie
odwołania przez kompetentny i dysponujący społecznie realną mocą organ państwa (władzę
publiczną). Norma prawna obowiązuje mocą uzasadnienia tetycznego o ile została ustanowiona,
lub uznania przez odpowiedni organ państwowy, wydana w odpowiednim trybie i odpowiedniej
formie i dotychczas nie została uchylona.
Może wykazywać , o należytym uzasadnieniu tetycznym, gdy możemy wskazań, że
adresat
normy jest niejako w mocy normodawcy, który może dla niego spowodować istotne zło, dotkliwość
lub odmówić dobro. Bądź też wtedy gdy wykażemy, że normodawca z jakiś względów
legitymowany do tego, aby w jakiejś dziedzinie prawa stanowić normy dla tego samego adresata,
czyli posiada władzę nad adresatami norm.
2. aksjologiczne - polega na odwołaniu się do podstawowych założeń określonego systemu wartości.
Argumentuje się, iż daną normę należy uznać za wiążącą, gdyś to co ona nakazuje jest godne
aprobaty, a to czego zakazuje, jest godne dezaprobaty. Zgodnie z tym uzasadnieniem norma
obowiązuje, gdy jest zgodna z uznanymi wartościami. Jeżeli prawo pozytywne (tworzone przez
człowieka) nie spełnia wymogu zgodności z powszechnie uznanymi wartościami moralnymi to jak
mówi Gustaw Radbruch mamy doczynienia z ustawowym bezprawiem (ponad ustawowe
prawo) np. aborcja, związki między osobami tej samej płci, eutanazja).
Przy uzasadnieniu aksjologicznym chodzi nie tyle o oceny dokonywane przez jakieś indywidualne
osoby, lecz o pewien typ ocen rozpowszechnionych w danym środowisku. Skutki czynów
nakazywanych lub zakazywanych ocenami często nie tylko z jednego, ale z wielu punktów
widzenia, oceny takie mogą być rozbieżne, w tym wypadku uzasadnienie opierać się musi na
dokonaniu oceny globalnej danego postępowania czy skutków takiego postępowania.
Uzasadnienie aksjologiczne jest akcentowane silnie w koncepcji praw natury, sprowadza się do
zgodności norm ustawowych jako prawne z podstawowymi wartościami normami moralnymi.
3. behawioralne, socjologiczne, realistyczne – odwołuje się defektywności społecznej danej normy.
Wypowiedź iż dana norma obowiązuje oznacza, że jest dostatecznie, powszechnie przestrzegana w
sytuacji gdy znajdzie ona zastosowanie gdy znajduje zastosowanie względnie, że dostatecznie
znane, sankcjonowane jest jej przekroczenie. Chodzi o zgodność zachowań adresatów normy z tymi
normami, norma obowiązuje ponieważ jest przestrzegana. Podstawa uzasadnienia ma charakter
marginalny. Czyli norma obowiązuje o ile w rzeczywistości realizowana jest przez adresatów, a jej
naruszenie wiąże się z działaniem konkretnych organów państwowych. Koncepcja ta oparta jest o
de suetudo (odwyknienie) szczególny sposób utraty mocy obowiązującej przez normę prawną
na skutek długotrwałego niestosowania lub nieprzestrzegania. Państwo straciło zaufanie –
kilkadziesiąt lat. Słabością desuetudo jest to że trudno wykazać konkretny moment kiedy norma
utraciła moc prawną.
Te argumentacje nie wykluczają się nawzajem ale splatają się , uzupełniają. Te same normy mogą
być ustanawiane przez upoważniony organ państwowy, nakazuje czynny powszechnie uznane za
słuszne, dobre mogą spotykać się z posłuchem. Dana norma obowiązuje mocą uzasadnienia
tetycznego – bo została wydana przez kompetentny organ, i aksjologiczne – bo jest uznawana jako
dobra, a także behawioralna – bo spotyka się z posłuchem.
4. TWORZENIE PRAWA (ŹRÓDŁA PRAWA)
Teoretyczne koncepcje dotyczące powstawania prawa - problematyka dotycząca powstawania
prawa pojawia się w wielu doktrynach, właściwe we wszystkich podstawowych. Nie można sformułować
pełnej koncepcji prawa bez przyjęcia określonej koncepcji powstawania prawa.
Wyróżniamy trzy grupy koncepcji powstawania prawa:
 koncepcje odkrywania prawa
 koncepcje woluntaryzmu prawodawczego
 koncepcje racjonalnych działań prawodawczych
KONCEPCJA ODKRYWANIA PRAWA: stanowią, że działalność pozytywnego prawodawcy sprowadza się do
odzwierciedlenia w prawie ukształtowanych już reguł ukształtowanych bądź w naturze bądź w życiu
społecznych. Reguły te powinny być odtworzone w prawie jak najwierniej – w przepisach prawnych,
decyzjach sądowych.
Do koncepcji odkrywania prawa zaliczamy:
1)
koncepcje prawno-naturalne : to prawo naturalne ogranicza rolę prawodawcy
pozytywnego . Normy istnieją niezależnie od prawodawcy i mają być odzwierciedlone w
prawie pozytywnym.
2) koncepcje szkoły historycznej (Savigny) - Prawo to historycznie ukształtowany zwyczaj,
ukształtowany niezależnie od państwa. Zasady kształtowały się w życiu jak język –
samorzutnie, spontanicznie. Prawodawca nie kreuje ale odkrywa te normy, nie tworzy prawa
tylko je odkrywa i ustala fakt obowiązywania zwyczajów ukształtowanych w życiu
społecznym. Savigny był zwolennikiem legislacji w znaczeniu technicznym - nadaje postać
przepisów .
3) koncepcja prawa żywego – funkcjonalizm prawniczy – prawem jest jedynie prawo żywe ,
prawo w działaniu (EGON ERLICH)
4) koncepcja solidaryzmu prawniczego (LEON DUGUIT)
KONCPECJA WOLUNTARYZMU PRAWNICZEGO /z łac. voluntarius dobrowolny)- koncepcja
przeciwstawna do koncepcji odkrywania prawa. Wola władzy decyduje o tym czym jest prawo, związane z
treścią prawa z wolą władzy państwowej.
1. koncepcja Benhama (1748-1832) prekursor pozytywizmu prawniczego, twórca utylitaryzmu –
naczelna zasada jego filozofii moralnej stwierdza, że celem wszelkiego prawa jest „jak największe
szczęście dla jak największej liczby osób”.
2. Koncepcje pozytywizmu prawniczego (AUSTIN – ojciec prozy) prawo to rozkaz władzy
państwowej. Austin upatrywał istotę prawa w czterech elementach: rozkaz, sankcja, obowiązek
wykonania i suwerenność władzy
3. koncepcja marksistowska- odwołuje się do funkcji prawa – prawo do wola klasy panującej
podniesiona do godności ustawy. Prawo chroni interesy klasy panującej.
KONCEPCJA RACJONALNYCH DZIAŁAŃ PRAWODAWCZYCH - charakteryzują się wysuwaniem wymagań
jakie prawodawca ma spełnić, aby jego działania były uznane za racjonalne. Na gruncie tych koncepcji
prawodawca ma określony zakres swobody, a co do podjęcia decyzji to jego działalność ograniczona jest
wieloma czynnikami: kontekstu społecznego, kulturalnego, politycznego. Jeżeli działanie prawodawcy ma być
skuteczne to musi uwzględnić wszelkie ograniczenia swobody jego decyzji.
Twórcą polskiej koncepcji nauki o prawodawstwie określanej jako „polityka prawa” był prof. Leon
Petrażycki. Polityka prawa” wg. L. Petrażyckiego polega na uzasadnionym naukowo przewidywaniu
następstw, jakich spodziewać się należy w razie wprowadzenia pewnych przepisów prawnych oraz na
opracowaniu takich zasad, których wprowadzenie do systemu prawa obowiązującego stałoby się przyczyną
pewnych pożądanych skutków. Zadaniem polityki prawa jest wypracowywanie praktycznych wskazówek dla
podmiotów tworzących prawo. Polityka prawa jest więc w jego ujęciu nauką praktyczną, która formułuje dla
podmiotów tworzących prawo dyrektywy celowościowe, wskazujące racjonale środki prawne do osiągania
zamierzonych celów. Wg Petrażykiego jest to nauka o opracowaniu zasad prawodawczych w celu osiągnięcia
pożądanych skutków.
Polityka prawa nie wiąże się z przypisywaniem prawodawcy nieograniczonych możliwością, związana jest z
ewolucją społeczną, wykorzystuje naturalny postęp etyczny w społeczeństwie. Ewolucja psychiki społecznej
to wyznaczanie celów i kierunków rozwoju. Zadaniem prawodawcy jest świadome i skuteczne kierowanie
życiem społeczeństwa.
1. Koncepcja Petrażyckiego polityki prawa:
- wskazuje nie tylko jak przez odpowiednie stanowienie prawa osiągnięć określone
stany rzeczy, ale także
- wskazuje jaki cel działalności prawodawczej, a jest nim osiągnięcie ideału miłości
– stanu w którym ludzie realizują w swym postępowaniu zasadę uspołecznienia
(mają głębokie poczucie swojej godności i są zarazem gotowi działań na rzecz
innych) , taki stan można osiągnąć dzięki stałemu doskonaleniu się różnych
dyspozycji psychicznych do pewnych przeżyć,
- jest swoistą pedagogiką poprzez prawo : prawodawca może doskonalić ludzką
psychikę, przyspieszając osiągnięcie stanu będącego celem prawodawstwa –
ideału miłości
2. Koncepcja Rosko Ponda – inna wersja polityki prawa – Jest to koncepcja polityki
prawa. Jest to koncepcja „inżynierii społecznej poprzez prawo”. Paund jest
przedstawicielem kierunku zwanego jurysprudencją socjologiczną (teoria interesu
10
społecznego).
Pojmował on prawo jako środek oddziaływania na członków społeczeństwa,
twierdził, że środek ten służy do osiągnięcia danego celu, który da się udowodnić
naukowo. Celem tym jest łagodzenie konfliktów społecznych w danej grupie
społecznej oraz utrzymanie stanu równowagi poprzez doprowadzenie do
kompromisu między niezgodnymi interesami. Inżynieria ma doprowadzić do
skuteczności tych działań.
Współczesny program tworzenia polityki prawa obejmuje trzy typy problemów:
- dobór środków prawnych dla realizowania złożonych stanów rzeczy
- problemy efektywności tworzenia prawa w przyjmowanych dla danych systemów formach i
strukturach organizacyjnych
- problemy techniki prawodawczej (regulacje jak powinny być tworzone prawo miejscowe jest
załącznikiem do rozporządzenia)
Problematyka tworzenia prawa jest przeciwstawna problematyce stosowania prawa. W systemie prawa
stanowionego (kontynentalnego) nastąpiło oddzielenie tych problemów poprzez oddzielenie organów
ustawodawczych i sądowniczych. Efektem finalnym organu stanowiącego prawo jest zakodowana w
przepisach norma prawna (abstrakcyjna i generalna). Efektem końcowym w procesie stosowania prawa to
decyzja (sądowa lub administracyjna) o charakterze indywidualnym i konkretnym.
FORMY TWORZENIA PRAWA
Tworzenie prawa można dokonywać w różnych formach:
1. stanowienie prawa
2. precedens prawotwórczy
3. umowa
4. prawo zwyczajowe
5. nauka
STANOWIENIE PRAWA: jest czynnością konwencjonalną konkretnego organu państwa poprzez którą
organ ów żąda aby normy generalne i abstrakcyjne o ukształtowanej przez niego treści były
realizowane. Stanowienie prawa to akt kreujący normy prawne. Do jego ważności nie jest wymagana
zgoda adresatów norm. W Europie rozkwit prawa stanowionego przypada na wiek XIX- jet to wiek
kodyfikacji. (stanowienie prawa powstaje poprzez rozporządzenia ministrów, Prezydenta, ustawy przez
Parlament).
PRECEDENS PRAWOTWÓRCZY – polega na tworzeniu nowego prawa niejako przy okazji podejmowania
decyzji w konkretnej indywidualnej sprawie przez upoważniony prawnie do tego organ najczęściej sąd
(a więc w procesie stosowania prawa. Organ podejmując decyzję w konkretnej sprawie, biorąc pod
uwagę swoiste, niepowtarzalne cechy rozważanej sprawy formułuje normę generalną, . Wypracowana
przez niego ogólna zasada rozstrzygnięcia tzw. ratio decidenti w danej konkretnej sprawie staje się
powszechną podstawą do rozstrzygania we wszystkich podobnych sprawach. Dzieje się tak na mocy
reguły systemu common laww myśl której decyzja w szczególności sądowa, która zapadła w konkretnej
sprawie wiąże wszystkie inne organy, sądy o takiej samej lub niżej pozycji prawnej rozstrzygające w
podobnych sprawach , chodzi o zasadę stałej decyzji (związana precedensem) . W państwach
anglosaskich (Anglia, Kanada, USA, Australia) zasada związana precedensem jest ważnym źródłem
prawa.
W systemie prawa kontynentalnego sędziowie są niezawiśli – podlegają tylko konstytucji i ustawom (np. w
Polsce zgodnie za art. 178 Konstytucji) i nie pełnią wprost funkcji prawotwórczych, ale z drugiej strony
orzecznictwo NIK i TK odgrywa ogromną rolę.
Prawo powstaje poprzez stanowienie
UMOWA – jest odmianą stanowienia, bo stanowienie prawa jest jednostronne, bądź też może być dwustronne
i wielostronne. Umowa jest czynnością prawotwórczą co najmniej dwustronną, przez którą strony
uczestniczące w umowie ustalają wiążące jej normy generalne i abstrakcyjne. Umowa jest aktem
kreującym normy prawne (podobnie jak stanowienie). Jest aktem tworzącym prawo międzynarodowe
(konkordaty, traktaty – podstawowe źródła prawa) . Jest aktem tworzącym prawo wewnętrzne np. w
prawie pracy – układy zbiorowe.
W przeszłości umowa była podstawowym sposobem powstawania prawa lennego (np. w Polsce Pacta
Conventa)
Od stanowienia dwu lub wielostronnego należy odróżnić umowy społeczne , które mogą wpływać na
akty praw choć same takiego charaktery nie posiadają, ale mogą wpływać na przyszłe regulacje prawne
(1989 r. –Okrągły Stół)
Umowy cywilno-prawne oparte są na prawie, które już istnieje (Kodeks cywilny) i nie są źródłem prawa
powszechnie obowiązującego ale źródłem prawa wiążącego strony umowy cywilno-prawnej.
Odmianą stanowienia prawa jest ten typ umów, które kreują nowe normy prawne (powstają z nowy
norm prawnych).
ZWYCZAJ – kształtuje się spontanicznie w ciągu długiego czasu, bez udziału państwa. Prawo zwyczajowe w
państwach europejskich było rozpowszechnione w średniowieczu, wykształciło się ze zwyczajów
rodowych. przełomowym znaczeniem w procesie przekształcania się zwyczaju w normy prawne było
uznanie zwyczaju przez władzę publiczną (sądy) jako normatywnej postawy wydania decyzji.
Kształtowanie się prawa zwyczajowego przez wiele wieków było podstawową formą tworzenia prawa.
Do XIX wieku rozkwit prawa stanowionego. Kodyfikacja. Uważane było za lepsze od prawa stanowionego.
Prawo zwyczajowe mające za sobą argument dawności uważane było za prawo lepsze, prawo o wyższej
mocy niż prawo stanowione.
Kodeks cywilny odsyła do zwyczaju (art. 69, 56).
W prawie międzynarodowym ma duże znaczenie.
NAUKA – kształtowanie prawa z opinii uczonych prawników jurystów. Współcześnie nauka nie jest źródłem
prawa chociaż uczeni prawnicy mają wpływ na tworzenie i stosowanie prawa. Prawnicy uczestniczą w
komisjach kodyfikacyjnych (np. w 1932 r. Kodeks Karny Makarewicza – LEX Makarewicz)
rozporządzeniem prezydenta z mocą ustawy był obowiązującym aktem prawnym w Polsce czy Kodeks
Handlowy z 1934 r. ).
Najistotniejsze cechy charakterystyczne faktów prawotwórczych:
 w systemie prawa stanowionego – stanowienie norm
- fakty prawotwórcze powstają w formie stanowienia
- rozdzielenie procesu tworzenia od procesu stosowania prawa
- jednoznaczny związek z prawem rzymskim
 w systemie prawa common law - w drodze precedensów prawotwórczych
- brak recepcji prawa rzymskiego – nie miała prawa recepcja w prawie rzymskim.
- dopuszcza się tworzenie prawa przez sądy
- dominująca rola decyzji sądowych występująca w postaci precedensu decyzji stanowiących
podstawę dla innych decyzji w podobnej sprawie
- wzrasta rola stanowienia prawa.
PROBLEMY RACJONALNEGO TWORZENIA PRAWA
Postulat racjonalności stanowienia prawa jest obok postulatów tworzenia prawa sprawiedliwego i
słusznego, wewnętrznie niesprzecznego, jednym z elementów podstawowych wymogów.
Dane działania można uznać za racjonalne gdy:

jasno określony jest cel działania

środki służące realizacji celu są właściwe dobrane

a metody działania umożliwiają adekwatność wysiłków do wyników działania.
TRÓJCZŁONOWOŚĆ PROCESU TWORZENIA PRAWA
Na proces tworzenia prawa można widzieć:
I.
człon obejmuje działania związane z podejmowaniem decyzji politycznych (formułowane są
cele, kierunki regulacji i podstawowe zasady), w tych działaniach biorą udział podmioty które sprawują
władzę polityczną w państwie /(aparat rządowy, organizacje społeczne, organizacje polityczne, grupy
nacisku. Kierują całym procesem.
II.
człon obejmuje opracowanie projektów aktów prawodawczych przyszłych regulacji stanowią kontynuację działań poprzednich, a ich celem jest sformułowanie nowych regulacji prawnych w
oparciu o decyzję, w tym typie działaś prawodawczych poszukuje się właściwych środków prawnych do
regulacji celu prawodawczego wyrażonego w decyzji politycznej.
Opracowanie projektu powinno obejmować:
- opracowanie i uzgodnienie założeń wstępnych
- sformułowanie tekst aktu prawnego
- jego uzasadnienie projektu wg dyrektyw techniki prawodawczej adresowane do osób opracowujących
akty prawne i wskazujące im w przepisach prawnych adekwatnie wyrazić decyzje merytoryczne
11
prawodawczy (rozporządzenie – akt techniki prawodawczej). W działaniach tych muszą uczestniczyć
podmioty fachowe, tu odejmowane są działania by jak najlepiej zapisać prawo w sensie jednostkowym ,
całościowym jako zespół norm.
III.
człon obejmuje procedurę legislacyjną – ustanowienie aktu normatywnego oraz poddanie go
procedurze publikacyjnej.
W systemach autorytarnym i totalitarnych - to faza kontrolna czy ustalenia polityczno- prawne zostały
prawidłowo wyrażone w akcie normatywnym.
W systemach demokratycznych procedura legislacyjna podlega istotnym korektom, działania są bardziej
kreatywne, podlegają korekcie. Parlament może korygować poprzednie ustalenia (czytania, poprawki).
Zmiana konstytucji w 1997r. Zasada demokratycznego państwa prawnego została wprowadzona do Polskiego
porządku prawnego pod koniec 1989 r.
5.WYKŁADNIA PRAWA I WNIOSKOWANIA PRAWNICZE
Prawoznawstwo jest dziedziną wiedzy opartej na interpretacji. Artur Kaufmann twierdzi że prawa nie ma
przed wykładnią , prawa nie ma przed interpretacją. (kierunek myśli prawniczej to koncepcja drogi
pośredniej hermeneutyka prawnicza)
WYKŁADNIA PRAWA jest to ciąg operacji myślowych (opartych na odpowiedniej wiedzy prawniczej,
znajomości języka prawnego oraz umiejętności posługiwania się językiem prawniczym), której celem jest
wydobycie z obowiązujących przepisów prawnych norm prawnych oraz ustalenie ich znaczenia w taki sposób
, aby można ją było uznać za wypowiedź prawodawcy nie budzącą wątpliwości.
Przedmiotem wykładni prawa - przedmiotem są wszystkie przepisy prawne czy szerzej tekst prawny.
Specyfika interpretacji prawa ma związek z obowiązywaniem prawa, normy prawnej, przedmiotem
wykładni jest tekst prawny, tekst prawny to narzędzie dostarczające wskazań powinnego postępowania, ale
te wskazania trzeba z tekstu wydobyć, ograny państwa nie formułują gotowych norm postępowania ale
wydają przepisy prawne (tekst prawny).
TEORIE WYKŁADNI PRAWA:
Wyróżniamy dwie grupy teorii:
I. opisowe teorie prawa - obrazują rzeczywisty przebieg wykładni prawa. Zajmują się opisem w jaki
sposób przebiegała, przebiega , lub będzie przebiegać wykładnia w pewnym zakresie spraw.
II. normatywne teorie wykładni prawa - nie opisują przebiegu, ale lecz formułują zalecenia,
postulaty, jak powinno się dokonywać wykładni.
Dzielimy je na:
1. teorie statyczne (subiektywne) - celem jest zapewnienie ciągłości i stałości prawa. Preferują
językowe i systemowe dyrektywy interpretacyjne) według nich znaczenie prawa jest stałe, niezmienne od
momentu jego powstania aż do momentu jego uchylenia. Znaczenie normy jest więc takie jak chciał jej
nadać prawodawca w momencie tworzenia zatem trzeba sięgnąć do woli historycznego prawodawcy, po to
by ustalić właściwe znaczenie faktu.
Najwyższą wartością dla przedstawicieli tych teorii jest pewność prawa i bezpieczeństwo prawne.
2. teorie dynamiczne (obiektywne) - wg nich znaczenie normy prawnej jest zmienne. Celem jest
dostosowanie prawa do zmieniającej się sytuacji społecznej i ekonomicznej, chodzi więc o zapewnienie
adekwatności między prawem a życiem. Zatem interpretator musi ustalić znaczenie normy tak, aby
przystawało ono do aktualnych wymogów życia, zatem jego zadaniem nie jest odtworzenie znaczenia
tekstu, tak jak rozumiał prawodawca, gdyż wobec upływu czasu i zachodzących przemian to znaczenie
może być nieprzydatne.
Dynamiczne teorie wykładni nabierają znaczenia, dużej aktualności w okresach przemian , przejścia
jednego systemu do drugiego.
EGZEGEZA
Reguły egzegezy – to reguły opracowywania tekstów prawnych. Na te reguły składają się:
1. reguły interpretacyjne (reguły wykładni)
2. reguły inferencyjne
3. reguły kolizyjne.
Reguły interpretacyjne (reguły wykładni) – to reguły przekładu przepisów prawnych na normy prawne.
Nie są na ogół ujęte w tekście prawnym. Reguły te wytworzyła doktryna prawnicza w ciągu wielu wieków i
tworzą one dorobek światowej myśli prawniczej.
Reguły inferencyjne (reguły wnioskowania) – to normy konsekwencji, normy wywnioskowane z innych
norm. Normy te wchodzą do systemu prawnego.
Reguły kolizyjne – to reguły wskazujące, wskazują, które z niezgodnych ze sobą norm należy uznać za
obowiązujące, są wytworem doktryny prawniczej, służą do wyeliminowania niezgodności w zbiorze
obowiązujących norm prawnych.
Na podstawie tych samych przepisów, przy przyjęciu odmiennych reguł egzegezy można wytworzyć normy o
odmiennej treści.
MOC WIĄŻĄCA WYKŁADNI
Aktu wykładni obowiązującego tekstu normatywnego może dokonać każdy, ale nie zawsze wykładnia ta
będzie miała moc wiążącą.
Rodzaje wykładni prawa:
- ze względu na moc wiążącą:
a) wiążąca
b) niewiążąca
- ze względu na podmiot dokonujący wykładni:
a) autentyczna
b) legalna
c) praktyczna
Niewiążącej wykładni prawa może dokonać każdy podmiot, który nie jest uprawniony do dokonania
wykładni wiążącej. Warunkiem dokonania takiej wykładni jest posiadanie odpowiednich kompetencji
kulturowych (zwłaszcza językowych). Niewiążąca wykładnia prawa dokonywana jest przez przedstawicieli
doktryny prawniczej (w postaci glos, do orzeczeń sądowych, artykułów naukowych, dysertacji, polemik, itp).
Ogromne znaczeni ema dydaktyka uniwersytecka w zakresie ogólnych postaw oraz mechanizmów wykładni
prawa, kształtuje bowiem umysły i postawy przyszłych prawników, wyposażając ich w niezbędną wiedzę
oraz fundamentalne kryteria wartościowania i oceny, preferowane w ramach normatywnej kwalifikacji
określonych zachowań.
 wykładnia prywatna – dokonywana jest na użytek własny interpretatora – nie wiąże nikogo,
 wykładnia doktrynalna (naukowa) – ma szczególny charakter, jest wykładnią pomocniczą,
nieoficjalną, jest wykładnią prywatną prawników, jest instrumentem oddziaływania na
świadomość prawną stosujących prawo, nie ma wiążącego charakteru. Nie służy bezpośrednio do
rozstrzygnięć konkretnych sytuacji, ma postać komentarza do aktów normatywnych, glos do
orzeczeń sądowych itp. Akty wykładni dokonywane przez umiejętnie argumentujących prawników
są, ze względu na argumentacje czy autorytet naukowy, faktycznie uwzględniane przez organy
stosujące prawo.
Wiążąca wykładnia prawa – dokonywana jest głównie w procesie stosowania prawa przez organy
państwowe wyposażone w odpowiednie kompetencje zawarte w obowiązujących przepisach ustawowych.
Moc wiążąca wykładni polega na tym, że podmioty prawa, których zachowania podlegają normatywnej
kwalifikacji, są obowiązane podporządkować się rezultatom tej wykładni. Moc wiążąca wykładni wyróżnia
wykładnię prawa na tle innych interpretacji zjawisk kulturowych. Osoby tworzące skład organów
upoważniających do stosowania prawa (organy administracji, sądownicze) upoważnione są do dokonywania
wiążącej wykładni prawa
Do wiążącej wykładni prawa (władczej) określanej jako oficjalna zaliczamy wykładnię autentyczną, legalną i
praktyczną (to podział ze względu na podmiot dokonujący wykładni).
Wykładnia praktyczna (sądowa lub operatywna) – to wykładnia oficjalna, dokonywana jest przez organy
państwowe stosujące prawo (zwłaszcza przez sądy). Wiąże podmioty uczestniczące jako strony w danym
procesie stosowania prawa, a także organy wydające w tej sprawie decyzje stosowania prawa.
Moc wiążąca wykładni praktycznej zależy do tego, kto ją stosuje i w jakim trybie:
a)
jeśli wykładnia dokonywana jest na użytek jakiegoś rozstrzygnięcia – nie wiąże organu
stosującego prawo na przyszłość, chyba, że w danym porządku prawnym przyjmowana jest reguła
uznawania pewnych aktów interpretacji za precedensowe i wiązany jest z nią obowiązek przestrzegania
przez inne podmioty rezultatów wykładni,
b)
interpretacja sądów odwoławczych wiąże sąd, któremu przekazano sprawę do dalszego
rozpoznania,
c)
kwestie prawne budzące poważne wątpliwości interpretacyjne w trakcie rozpoznawania
danej sprawy sąd może przekazać sprawę Sądowi Najwyższemu. Uchwała SN jest wiążąca dla sądów
rozstrzygających dana sprawę,
d)
pozaorzecznicza działalność Sądu Najwyższego – do 1989 r. narzędziem praktycznej
12
wykładni prawa były wytyczne wymiaru sprawiedliwości i praktyki sądowej. Celem ich miało być
ujednolicenie orzecznictwa wszystkich sądów oraz innych organów, których orzecznictwo było poddane
nadzorowi SN. Uchwały zawierające „wytyczne” w zakresie wykładni prawa i praktyki sądowej miały moc
wiążącą zarówno w stosunku do działania sądów jak i innych organów, których orzecznictwo było
poddane nadzorowi SN (wykładnia wiążąca ograniczenie). Po 1989 r. w trosce o pełną niezawisłość
sądów i sędziego i aby zapobiec wcześniejszym częstym przypadkom ustanawiania nowych norm
prawnych
w „wytycznych” zostały one zniesione.
e)
W ramach pozaorzeczniczej działalności SN uchwala także zasady prawne – mają one
graniczoną moc wiążącą w porównaniu z wytycznymi. Zasady prawne wiążą tylko wszystkie składy
orzekające . uchwalone przez SN zasady prawne wpisywane są do księgi zasad prawnych.
Wykładnia autentyczna – dokonywana jest przez organ państwowy, który ustanowił dany akt normatywny
(ma moc powszechnie obowiązującą). Ten rodzaj wykładni wynika z zasady cuius est condere, eius est
interpretari (komu przysługuje stanowienie prawa, temu przysługuje jego interpretacja). Znajduje ona wyraz
w tzw. definicjach ustawowych, gdzie prawodawca sam ustala znaczenie terminów występujących w danym
akcie prawnym.
Wykładnia legalna – ma miejsce wówczas, gdy interpretacji dokonuje organ, który ma generalną
kompetencję do dokonywania wykładni prawa wszystkich aktów prawnych lub aktów danego rodzaju (np.
ustaw), niezależnie od kogo akt normatywny pochodzi. Wykładnia dokonana przez ten organ ma moc wiążącą
wszystkie podmioty stosujące prawo.
Wyróżnia się tu:
a)
ogólna wykładnia legalna – ma miejsce wtedy, gdy przepisy konstytucyjne przyznają
określonemu podmiotowi generalną kompetencję do dokonywania powszechnie wiążącej wykładni
wszelkich ustaw (przykład: takie kompetencje miał Trybunał Konstytucyjny; dokonywał on powszechnie
wiążącej wykładni ustaw. Wykładnia ta była dokonywana w trybie uchwały na posiedzeniu TK w pełnym
składzie, uchwały te były ogłaszane w Dz.U. Obecna konstytucja zniosła instytucję powszechnie
obowiązującej ogólnej wykładni ustaw dokonywanej przez TK i nie upoważnia innego organu do
dokonywania takiej wykładni, a dawniejsze uchwały wykładnicze TK straciły swą moc powszechnie
obowiązującą).
b)
Wykładnia legalna delegowana – jest rodzajem wykładni wiążącej inne podmioty niż te, które
interpretowały tekst wykładni, czyli organ może uzyskać kompetencje do wiążącego interpretowania
określonego aktu wydanego przez inny organ; ma charakter wykładni o mocy powszechnie obowiązującej.
Podmiot dokonuje wykładni w oparciu o szczegółowe upoważnienie z ustawy w ściśle określonym zakresie
(np. Komisja powołana przez sejm).
RODZAJE REGUŁ WYKŁADNI
1. koncepcja semantyczna (klaryfikacyjna) – przyjmuje się, że interpretowane są jedynie te
elementy prawa, które są w jakimś sensie niejasne, a to, co jest jasne interpretacji nie podlega
(clara non sunt interpretanda) – polega na ustaleniu językowego sensu wyrażeń wchodzących w
skład tekstu prawnego.
2. koncepcja derywacyjna – zakłada, że interpretacji podlega każdy przedmiot, bowiem nie ma
przedmiotów zupełnie jasnych (jednoznacznych), niezależnie od tego, czy mówimy o wyrażeniach
językowych, czy o faktach, wartościach lub ocenach – koncepcja ta koresponduje z teorią
interpretacji humanistycznej (kulturowej); obejmuje nie tylko klaryfikację wyrażeń, ale także inne
reguły egzegezy (inferencyjne i kolizyjne).
REGUŁY EGZEGEZY
REGUŁY INTERPRETACYJNE – reguły przekładu przepisów prawnych na normy prawne (reguły wykładni),
Nie są ujęte w tekście prawnym. Rodzaje:
a) takie, które prowadzą do odtworzenia jakiejś wypowiedzi o kształcie normy postępowania na
podstawie różnokształtnych przepisów prawnych – I faza wykładni,
b) takie, które dotyczą ustalenia dokładnego sensu zwrotów występujących w tych, wstępnie
wyinterpretowanych wypowiedziach normatywnych – II faza wykładni.
I. JĘZYKOWE REGUŁY INTERPRETACYJNE – odwołują się do języka etnicznego, w którym formułowane są
przepisy prawne. Od tych reguł zaczyna się zawsze wykładnia. Rola reguł językowych wynika z roli, jaką pełni
język w formułowaniu prawa. Z założenia językowej racjonalności prawodawcy wyprowadza się reguły:
a)
jeśli przepis jednoznacznie w danym języku formułuje normę postępowania, to tak właśnie dany
przepis należy rozumieć. Przy językowej jednoznaczności przepisu nie ma podstaw, by odwoływać
się do innych reguł niż reguły językowe. Jednak, gdyby tak wyinterpretowana norma była
społecznie niedorzeczna, absurdalna lub wskazywała zbyt wąski lub zbyt szeroki zakres
zastosowania lub normowania to taką wykładnię należy odrzucić,
b) każde słowo użyte w tekście prawnym jest potrzebne dla zrekonstruowania jakiejś normy
postępowania (nie ma zbędnych sformułowań tekstu, zbędnych lub brakujących przecinków,
kropek itp); gdyby pojawił się błąd w tekście, to może go poprawić tylko ustawodawca,
c) to samo słowo czy zwrot językowy powtarzający się w tekście aktów normatywnych ma zawsze
taki sam sens, natomiast użycie odmiennego słowa czy zwrotu ma świadczyć o tym, że prawodawca
miał na myśli dwa odmienne pojęcia,
d) jeżeli w danym akcie normatywnym użyty jest specyficzny zwrot, termin języka prawnego, to
należy go rozumieć zgodnie ze znaczeniem nadanym w tym języku (np. powód); zwrotom języka
prawnego nie należy bez wyraźnego powodu nadawać innego znaczenia niż to, które te zwroty
mają na gruncie języka potocznego 9naturalnego), jest to tzw. domniemanie języka potocznego,
e) jeżeli w przepisie nie wskazuje się okoliczności, w jakich dane zachowanie jest nakazane lub
zakazane, to należy przyjąć, że dany czyn jest nakazany lub zakazany we wszelkich okolicznościach.
II. FUNKCJONALNE (CELOWOŚCIOWE) REGUŁY INTERPRETACYJNE – jeżeli językowe dyrektywy nie
pozwalają z danego tekstu prawnego wyinterpretować jednoznacznej normy prawnej, wtedy kierujemy się
funkcjonalnymi regułami interpretacyjnymi. Odwołują się one do założeń aksjologicznej racjonalności
prawodawcy. W oparciu o te reguły, spośród dopuszczalnych językowo znaczeń danego zespołu przepisów,
wybieramy takie znaczenie, przy którym wyinterpretowana norma ma najlepsze uzasadnienie aksjologiczne
w ocenach, które przypisuje się prawodawcy. Zaczynamy interpretację od reguł językowych, mają one
pierwszeństwo przed regułami funkcjonalnymi.
Reguły funkcjonalne same przez się nie wyznaczają norm postępowania.
Gdy zastosowanie dyrektyw językowych doprowadza do kilku rezultatów, trzeba z nich wybrać
tylko jedną. Wtedy, gdy tekst prawny jest wieloznaczny lub gdy przepisy zredagowane są niejasno,
odwołujemy się do funkcjonalnych reguł interpretacyjnych, jakimi wartościami kierował się prawodawca. Ma
tu miejsce „racio legis” – cel ustawy – tzn. cel, dla którego interpretowana regulacja została wydana.
Reguły funkcjonalne (celowościowe) występują w dwóch wersjach odmiennie ujmujących cele, do
których odwoływał się interpretator:
1. podmiot dokonujący interpretacji może odwoływać się do ocen, wartości i wiedzy
przypisywanych prawodawcy w chwili wydania danego aktu – jest to wykładnia
statyczna, jest tu odwołanie do celu historycznego, czyli do momentu tworzenia prawa,
2. podmiot dokonujący interpretacji może odwoływać się do ocen, wartości i wiedzy w
chwili dokonywania wykładni – cel aktualny prawodawcy – jest to wykładnia
dynamiczna.
W obu sytuacjach zakłada się racjonalność prawodawcy, ale ta racjonalność odnoszona jest do innej wiedzy i
do innych ocen. Reguły funkcjonalne odwołują się też do funkcji społecznej, jaką ma pełnić interpretowana
norma. Może tez pełnić funkcję historyczną (funkcja normy zakładana w momencie jej powstawania) i
adaptacyjną (funkcję jaką norma ma pełnić obecnie).
W wyjątkowych sytuacjach stosuje się reguły funkcjonalne, mimo, że interpretowane przepisy są językowo
jasne, da się z nich w drodze wykładni językowej wyinterpretować jednoznaczną normę postępowania,
dopuszczalne jest to w sytuacjach, kiedy norma wyinterpretowana przy zastosowaniu językowych reguł
interpretacyjnych rażąco narusza system wartości przypisywanych prawodawcy.
III. SYSTEMOWE REGUŁY INTERPRETACYJNE – sprowadzają się do zalecenia, by odrzucać te wyniki
wykładni, które prowadzą do wyinterpretowania z tekstu prawnego norm postępowania ze sobą
niezgodnych, należy dążyć do wyinterpretowania norm, które tworzą spójny system wartości.
Ustalenie znaczenia normy następuje przez zestawienie normy z innymi normami. Punktem
odniesienia może być cały lub część systemu prawnego zawarta np. w jakimś akcie normatywnym. W
rezultacie zastosowania reguł systemowych powinno się otrzymać normy zgodne co do treści z innymi
normami tego samego interpretowanego aktu i z aktami hierarchicznie wyższego rzędu. Przejawem tej
wykładni systemowej jest odwołanie do systematyki aktu normatywnego.
REGUŁY INFERENCYJNE
Do systemu prawnego należą nie tylko te normy, które zostały wyinterpretowane z przepisu prawnego, ale
13
też normy wywnioskowane z norm poprzednio zaliczanych do systemu, według przyjętych w danym systemie
reguł inferencyjnych. Pozwalają na wyprowadzenie norm z norm, chodzi o swoiście rozumiane wnioskowania
z norm o normach. O normach postępowania nie da się orzekać, że są fałszywe lub prawdziwe. Wnioskowanie
odnosi się do norm opisowych.
Mogą to być związki swoiście rozumianego wynikania norm, czy też związki polegające na tym, iż pewne
normy mają wspólne uzasadnienie aksjologiczne, a stąd jeżeli uznaje się za obowiązujące jedne z nich, to
uznać należy za obowiązujące odpowiednio inne, ze względu na założenie racjonalności aksjologicznej
prawodawcy, konsekwentnie kierującego się określonymi ocenami.
Reguły inferencyjne przyjęte przez doktrynę prawniczą stają się podstawą wnioskowania, że zdania o
obowiązywaniu jakiejś normy N1 w systemie jakiejś normy N2.
Wnioskowania prawnicze można podzielić na 2 podstawowe rodzaje:
1. wnioskowanie oparte na wynikaniu norm z norm i tu wyróżnia się:
a) wnioskowanie oparte na logicznym wynikaniu normy z normy
b) wnioskowanie oparte na instrumentalnym wynikaniu normy z normy.
2. wnioskowanie oparte na założeniu konsekwentności ocen prawodawcy i tu wyróżnia się:
a) wnioskowanie wg „argumentum a fortiori” (silniejsza racja, tym bardziej)
b) wnioskowanie wg „analogia iuris” (analogia z prawa)
Wnioskowania oparte na wynikaniu norm z normy
Wnioskowanie oparte na logicznym wynikaniu normy z normy – logiczne wynikanie normy N2 z normy
N1 polega na tym, że jeżeli zakres zastosowania normy N1 obejmuje zakres zastosowania normy N2, lub
zakres normowania normy N1 obejmuje zakres normowania normy N2, to mówi się wtedy o logicznym
wynikaniu N2 z N1 na gruncie zdania stwierdzającego odpowiednio zamienność lub podrzędność
odpowiednich zakresów. Wynikanie takie określa się mianem subsumcji dokonywanej przez każdy sąd w
procesie stosowania prawa, który na podstawie normy generalnej i abstrakcyjnej ustala normę indywidualną
i konkretną, jaką ma ustanowić dla danego przypadku (obrazowe wyjaśnienie powyższego: jeżeli mówi się na
gruncie definicji, że motocykl to pojazd mechaniczny, mówi się, iż z normy nakładającej określonego rodzaju
obowiązki na wszystkich użytkowników pojazdów mechanicznych wynika logicznie norma nakładająca takie
obowiązki na użytkowników motocykli).
Wynikanie oparte na instrumentalnym wynikaniu normy z normy – o wynikaniu instrumentalnym
normy N2 z normy N1 mówi się w tych przypadkach, gdy zrealizowanie normy N2 jest warunkiem
przyczynowo koniecznym dla zrealizowania normy N1. Wynikanie opiera się na założeniu, że zrealizowanie
N2 jest przyczynowo konieczne dla zrealizowania N1.
Na koncepcji instrumentalnego wynikania normy z normy opierają się 2 ważne reguły inferencyjne:
1. instrumentalnego nakazu
2. instrumentalnego zakazu
Reguła (dyrektywa) instrumentalnego nakazu głosi, iż jeśli się uznaje za obowiązującą normę N1
nakazującą jej adresatom spowodować stan rzeczy R, to należy uznać za obowiązującą normę N2, która
nakazuje adresatom normy N1 czynić wszystko, co jest przyczynowo konieczne dla zrealizowania owego
stanu rzeczy R (jeżeli jest obowiązek jazdy na światłach, to trzeba mieć w samochodzie zapasowe żarówki na
wypadek, gdyby jakaś się spaliła).
Reguła (dyrektywa) instrumentalnego zakazu głosi, iż jeżeli uznaje się za obowiązującą normę N1, która
nakazuje spowodować stan rzeczy R, to należy uznać za obowiązującą normę N3, która temu adresatowi
zakazuje czynić czegokolwiek, co byłoby warunkiem przyczynowo wystarczającym do spowodowania, że stan
rzeczy R nie powstanie (obowiązek alimentacyjny wobec dziecka; jeżeli mam pilnować magazynu, to nie mogę
się upić).
Wnioskowanie oparte na założeniu konsekwentności ocen prawodawcy
Obok reguł inferencyjnych opartych na wynikaniu logicznym czy instrumentalnym norm z norm przy
założeniu określonej wiedzy są inne reguły inferencyjne, które nakazują zaliczać do systemu prawnego także
normy wyprowadzone z poprzednio uznanych za obowiązujące w oparciu o założenie konsekwentności ocen
prawodawcy i założeniu aksjologicznej racjonalności prawodawcy.
Wnioskowanie wg analogia iuris – jeżeli na podstawie szeregu obowiązujących przepisów wyinterpretować
można normy N1, N2, N3 aż do Nn, takie, które można uznać za uzasadnione aksjologicznie przez ocenę
(zespół ocen) O, to należy uznać za obowiązującą w tym systemie również normę Nr (normę konsekwencję),
która wprawdzie nie została sformułowana w obowiązujących przepisach, ale ma to samo, jak poprzednie,
uzasadnienie aksjologiczne.
Normę konsekwencję przyjmuje się za obowiązującą ze względu na jej wspólne z normami przesłankami
uzasadnienia aksjologiczne.
Wnioskowanie wg argumentu a fortiori (silniejszej racji) – dzielą się na:
a) argumentum a maiori ad minus – komu wolno czynić więcej, temu wolno czynić mniej- jeśli uzna się
za obowiązującą normę nakazującą realizowanie jakiegoś stanu rzeczy przy większym wysiłku, to
tym bardziej konsekwentnie należy uznać za obowiązujące normy nakładające obowiązki mniej
uciążliwe w tej sprawie „jeżeli nakazany jest X, to nakazane jest wszystko, co oznacza mniej niż X”
(jeżeli należy wpuścić sąsiada dla umożliwienia mu zebranie owoców z gałęzi zwisających na
nieruchomość sąsiednią, to tym bardziej należy umożliwić mu zrywanie tych owoców poprzez
płot),
przykłady: wymachiwanie kijem, żeby strącić owoce – nic nie grozi; odwołanie darowizny – wynika
to z przepisu prawnego
b) argumentum a minori ad maius – komu nie wolno czynić mniej, temu nie wolno czynić więcej – jeżeli
uznaje się za obowiązującą normę zakazującą naruszać pewne dobro w stopniu mniejszym, to tym
bardziej zakazane jest to czynić w stopniu większym. Słabością tego rodzaju reguł inferencyjnych
jest konieczność uzyskania zgody co do tego, co bardziej, a co mniej uciążliwe czy szkodliwe. Brak
bezpośredniej regulacji odnoszącej się do konkretnego stanu faktycznego ustalonego w procesie
decyzyjnym musi być w warunkach proceduralnego nakazu usunięte. Podmiot stosujący prawo
(interpretator) musi „dotworzyć” źródło podstawy decyzji, to dotworzenie musi mieć
ugruntowanie w obowiązujących przepisach prawnych, są to tzw. normy konsekwencji
wyprowadzone z innych norm; mogą być dotworzoną podstawą normatywną decyzji w
konkretnym procesie decyzyjnym (przykład: jeżeli nie może obok siebie jechać 2 rowerzystów, to
tym bardziej nie może jechać obok siebie 3 rowerzystów, jeżeli nie można wejść do pomieszczenia
z cygarem, to tym bardziej nie można tam rozpalać ogniska).
REGUŁY KOLIZYJNE
Pozwalają przyjąć, że przepisy, które ustanawia prawodawca nie formułują norm między sobą wzajemnie
niezgodnych. Doktryna prawnicza przyjęła pewien zespół norm kolizyjnych nakazujących uznawać niektóre
normy sformułowane w tekście prawnym za nieobowiązujące ze względu na ich niezgodność z innymi
normami systemu, lub ograniczać zakres zastosowania lub zakres normowania jednej z nich.
Normy między sobą są sprzeczne – takie dwie normy, z których jedna w pewnych okolicznościach nakazuje
jakiemuś adresatowi czynić to, czego druga w takich samych okolicznościach czynić mu zakazuje.
Normy między sobą przeciwne – to takie dwie lub więcej norm, które mają chociażby częściowo wspólny
zakres zastosowania, a nakazują czyny takie, których zarazem spełnić nie można (np. normy, które nakazują
komuś stawiennictwo w tym samym czasie w 2 różnych miejscach).
Reguły kolizyjne znajdują zastosowanie, gdy brak odpowiedniego przepisu uchylającego, przepisy
między sobą niezgodne.
Wśród reguł kolizyjnych można wyróżnić takie:
 reguła chronologiczna - nawiązują do czasowego następstwa wydanych przepisów. Ich rola jest, by
nie dopuścić do kolizji przepisów w czasie. Do tej grupy przepisów zaliczamy regułę „lex posterior
derogat legi priori” (norma późniejsza uchyla normę wcześniejszą) – reguła ta służy do ustalenia
aktualnego tekstu prawnego, z którego odtwarza się następnie obowiązujące normy prawne.
Warunki, jakie muszą być tu spełnione:
a) regulacja późniejsza musi mieć taką samą moc prawną, co wcześniejsza (reguła hierarchiczna lex
superior jest silniejsza, tzn. nie jest lex generalis wobec wcześniejszej lex specialis
b) regulacja późniejsza nie jest szersza zakresowo
 lex specialis derogat legi generali (norma szczególna wypiera normę ogólną) – może mieć
zastosowanie wtedy, gdy w tej samej ustawie zawarty jest przepis podstawowy, formułujący normę
generalnie nakazującą czy zakazującą działań danego rodzaju, a także inny przepis, który w
stosunku do tego generalnego zakazu czy nakazu wprowadza wyjątki (zezwolenia), przy czym z
przepisem wyjątkowym może łączyć się przepis wyjątkowy wprowadzający wyjątki od wyjątków.
Przepis wprowadzający wyjątek nie uchyla przepisu generalnego, tylko wskazuje okoliczności, w
których nie stosuje się przepisu ogólnego tylko szczególny (np. art. 148 § 1 KK – to przepis ogólny
(kto zabija człowieka podlega karze), ale § 4 stanowi wyjątek od ogólnej zasady i przewiduje
okoliczności, w których kary można uniknąć lub zostać ukaranym mniej dotkliwie – okoliczności
wyłączające winę, np. pod wpływem silnego wzburzenia – „w afekcie”).
14
Ta reguła wynika z zakresu regulacji, pozwala usunąć kolizję poprzez zawężenie zakresu
zastosowania czy normowania wyznaczonego przez przepis ogólny. Reguła ta oznacza, że norma
ma mieć zakres zastosowania określony przez przepis ogólnie sformułowany z wyłączeniem
okoliczności przewidzianych w przepisie.
 reguły kolizyjne oparte o hierarchiczność norm – lex superior derogat legi inferiori (akt
normatywny hierarchicznie wyższego rzędu uchyla niezgodny z nim akt czy przepis
niższego rzędu) – Lex superior wiąże się z zasadą strukturalnych systemów prawa, według której
regulacje o niższej mocy prawnej powinny być zgodne z regulacjami o wyższej mocy prawnej. Ta
reguła kolizyjna upoważnia organ stosujący prawo do niezastosowania w konkretnym przypadku
regulacji o niższej mocy, niezgodnych z regułą o mocy wyższej.
6. STOSOWANIE PRAWA
Stosowanie prawa rozumiane jest niejednolicie:
Dwa podstawowe określenia terminu:
1. wg prof. Zygmunta Ziembińskiego (szerokie rozumienie) – stosowanie prawa to dokonywanie
przez podmiot prawa czynności konwencjonalnych, doniosłych prawnie poprzez czynienie użytku
z przyznanej kompetencji (upoważnienia). Podmiotami stosującymi prawo są organy państwa,
organy samorządu terytorialnego oraz organy spółek z o.o., osoby fizyczne, organy samorządu
zawodowego. Stosowanie prawa związane jest z korzystaniem z upoważnień, których określona
norma prawna udziela jakiemuś podmiotowi (to np. zawieranie umów cywilno-prawnych)
2. wg prof. Jerzego Wróblewskiego (ujęcie węższe) – stosowanie prawa to ustalenie konsekwencji
stanu faktycznego przez organ państwowy w postaci decyzji jednostkowej. Stosowanie prawa w
tym ujęciu ma węższy zakres podmiotowy, jest kompetencją powołanych do tego organów
państwowych i odpowiada typowemu sądowemu stosowaniu prawa. Obejmuje administracyjne
stosowanie prawa. To podciągnięcie stanu faktycznego pod odpowiednią normę prawną i ustalenie
skutków prawnych wynikających dla norm tego przypadku
Definicje stosowania prawa:
Typ administracyjny (pozasądowy) stosowania prawa – stosowanie prawa polega na podejmowaniu
przez kompetentny organ władzy państwowej (lub inne podmioty upoważnione, np. organy samorządu
terytorialnego czy zawodowego) wiążących, indywidualnych i konkretnych decyzji prawnych na podstawie
obowiązujących norm prawnych.
Stosowanie prawa jest przeciwne do tworzenia prawa. Rozdzielenie procesów tworzenia i stosowania prawa
widoczne jest zarówno od strony podmiotów decyzyjnych w obu procesach, jak też w kształcie ostatecznych
rezultatów tych procesów.
efektem tworzenia prawa jest zakodowana w przepisach prawnych norma prawna – abstrakcyjna i
generalna, skierowana do nieokreślonej liczby adresatów na x okazji
 efektem stosowania prawa jest decyzja praca – indywidualna i konkretna
 decyzja stosowania prawa skierowana jest do określonego indywidualnie, wyodrębnionego i
możliwego do zidentyfikowania adresata (są to osoby fizyczne, prawne, organy państwowe) oraz
dotycząca konkretnej sytuacji jednorazowo (np. naprawienie szkody) lub trwająca jakiś czas (np.
okres płacenia alimentów)
 stosowanie prawa to stosowanie sankcji, ale nie tylko, polega również na stosowaniu norm
sankcjonujących (wyrok karny, decyzja o wypłacie odszkodowania, grzywna za wykroczenie w
ruchu drogowym – mandat), także dyspozycji normy prawnej sankcjonowanej (np. decyzja
administracyjna o wymiarze podatku lub decyzja administracyjna np. wydanie prawa jazdy)
 decyzje stosowania prawa podejmowane są na podstawie obowiązujących norm prawnych. Organ
stosujący prawo musi przestrzegać. Stosowanie prawa bez upoważnienia lub wykraczające poza
zakres upoważnienia (kompetencji) ulega uchyleniu.
Typ decyzyjny (sądowy) stosowania prawa – składa się z ciągu następujących po sobie rozumować i
działań, kończących się wydaniem decyzji. Poszczególne fazy kończą się wydaniem decyzji cząstkowej, a
decyzje cząstkowe prowadzą do decyzji finalnej – orzeczenia oraz uzasadnienia tej decyzji.
1. decyzja ustalająca stan faktyczny – ten etap zajmuje najwięcej czasu; trzeba zebrać materiał
dowodowy o faktach, to co zaistniało w rzeczywistości musi zostać wyjaśnione, udowodnione,
obowiązują następujące normy:
a) koncepcja swobodnej oceny dowodów – jest to faza najdłuższa – fakty muszą zostać

udowodnione; podmiot decyzyjny ma kompetencje do wyrażenia oceny w stosunku do każdego
przedstawionego dowodu
b) zasada prawdy materialnej (obiektywnej) – obraz faktów zgodny z rzeczywistym przebiegiem
c) zasada prawdy formalnej – sądowej (przeciwieństwo prawdy materialnej) – obraz faktów, na
jaki godzą się strony postępowania i na jaki godzi się organ stosujący prawo, czyniąc go podstawą
decyzji. Jest tu:
- domniemanie prawne (formalne) – polega na tym, iż z mocy ustanowienia prawodawcy należy
przyjmować, iż ma lub miał miejsce stan faktyczny określonego rodzaju, dopóki nie zostanie
wykazane, że miał miejsce fakt przeciwny (zasada domniemania dobrej wiary) – np. że dziecko
urodziło się żywe
- domniemanie prawne (materialne) – polega na ty, że z mocy ustanowienia prawodawcy należy
przyjąć, że fakt B zostaje ustalony, jeżeli został należycie ustalony fakt A. ustalenie faktu B ma
charakter niewzruszalny i wzruszalny (większość ma taki charakter), opiera się na wysokim
prawdopodobieństwie zdarzenia faktu B ze względu na stwierdzony fakt A.
Prawdopodobieństwem niewzruszalnym jest domniemanie ojcostwa (domniema się, że ojcem
dziecka jest mąż matki, jeżeli nie złożył oświadczenia o zaprzeczeniu ojcostwa) - cechą
niewzruszalności jest upływ terminu.
Domniemanie faktyczne nie mają charakteru prawnie obowiązujących reguł postępowania
dowodowego. Przy takich domniemaniach organ stosujący prawo może, ale nie musi wyciągnąć
wnioski co do zaistnienia nieznanego faktu na podstawie znanych faktów (np. sędzia słuchając
wyjaśnień oskarżonego domniemywa o jego poczytalności)
2. decyzje walidacyjne ustalające podstawę normatywną decyzji stosowania prawa – podmiot
stosujący prawo musi ustalić, czy dany stan faktyczny wywołuje problem prawny oraz czy dowody
skłaniają do udzielenia mu ochrony prawnej lub do poniesienia jakichś konsekwencji , jeśli tak, to
trzeba wskazać przepisy regulujące dany stan faktyczny. Podstawy prawnej należy szukać w
przepisach prawnych, w których zakodowane są normy prawne. Trzeba ustalić, czy przepisy
mające być podstawą decyzji obowiązują. Uzasadnienie może być tetyczne – należy wyłączyć te
przepisy, które są ustanowione z pogwałceniem zasady lex retro non agit, nie mogą być podstawą
normatywnej decyzji stosowania prawa
3. decyzja interpretacyjna ustalająca znaczenie odkodowanej z przepisu prawnego normy
prawnej – w tym momencie następuje wykładnia prawa.
Te trzy decyzje często przebiegają równolegle.
4. decyzja subsumpcyjna – podciągniecie ustalonego stanu faktycznego pod wyinterpretowaną
decyzję (podciągnięcie faktu pod normę) – jest tu konfrontacja ustalonego stanu faktycznego z
ustaloną treścią obowiązującej normy
5. decyzja ustalająca konsekwencje prawne czynu – kwalifikacje sankcjonujące rozstrzygnięcie,
ustanowienie normy indywidualnej i konkretnej, ustalenie konsekwencji, wybór rodzaju
konsekwencji i jej wymiar. Konsekwencjami prawnymi są:
- ustalenie sankcji karnej
- ustalenie prawa adresata decyzji do czegoś
- aktualizacja obowiązku adresata decyzji do dokonania działań prawnych lub faktycznych
6. uzasadnieniem decyzji stosowania prawa jest argumentacja związana z procesem decyzyjnym,
w tym sensie, że uzasadnia się wynik tego procesu. Uzasadnienie może być rozumiane jako:
a) usprawiedliwienie decyzji, uzasadnienie wyniku procesu (argumenty aksjologiczne)
b) legitymizacja decyzji (przeważają formalne argumenty)
c) racjonalizacja decyzji i procesu jej wydawania – przeważają argumenty przekonywania
adresatów do decyzji o poprawności procesu decyzyjnego i o trafności decyzji.
Współpodstawą decyzji może być norma moralna, ustalony zwyczaj, norma zwyczajowa, przepisy
prawa międzynarodowego, itp.
Adresat uzasadnienia to adresat decyzji. Adresatami są: bezpośredni adresaci, wyższa instancja
decyzyjna (zaskarżenie do wyższej instancji), środowisko zawodowe (np. prawnicze), całe
społeczeństwo (publikacja orzeczeń).
Typ administracyjny – przebieg procesu decyzyjnego nie ma w tym modelu ustalenia stanu faktycznego (nie
ma też subsumpcji), decyzja płynie wprost z normy o charakterze zadaniowym – jest realizacją pewnego celu.
Decyzje takie podlegają kontroli sądowej. Dla adresata jest ważne prawomocne orzeczenie sądu.
15
Porównanie: typ sądowy – typ kierowniczy (różnice)
- pod względem pozycji podmiotu podejmującego decyzję:
Typ sądowy:
sądy powszechne szczególnie, a także podmioty upoważnione do działań o charakterze sądowym (np.
komisje dyscyplinarne, sądy koleżeńskie)
pozycja sądu jest określana przez zasadę niezależności i niezawisłości sędziego
brak jest stosunku służbowego pomiędzy sądem a adresatem
brak zainteresowania sądu w takiej a nie innej decyzji (czyli sędzia jest bezstronnym arbitrem)
istotą decydowania jest rozsądzenie racji stron na podstawie argumentów prawnych
Typ pozasądowy:
prawo stosują organy administracyjne – różnego rodzaju organy administracji klasyfikowane jako
organy administracji ogólnej, państwowej, samorządowej, decyzje wojewodów, ministrów,
urzędów skarbowych, prokuratorów, ZUS, policja, prezydentów miast, inspekcji pracy, komisji
papierów wartościowych i giełd, urząd ochrony konsumenta, a także działania kierownika zakładu
pracy, jeśli mają charakter decyzji stosowania prawa w postaci polecenia służbowego
brak stosunku służbowego może określać relacje między organem a adresatem (np. decyzje
prokuratora); organ kierując daną jednostką jest zainteresowany treścią podejmowanej przez
siebie decyzji. Występuje to stosunek służbowy.
- pod względem trybu podejmowania decyzji – sytuacja decyzyjna
Typ sądowy:
jedynym trybem podejmowania decyzji jest kwalifikowanie stanu faktycznego z punktu widzenia
kryteriów normy prawnej
działalność sądu jest reakcją na wniosek decyzyjny. Takim wnioskiem w sprawach cywilnych jest pozew,
a w karnych – akt oskarżenia
tryb ten przejawia się w 2 postaciach postępowania: spornym i niespornym
stosowanie prawa polega na ustaleniu skutków prawnych pewnego stanu faktycznego, który zaistniał;
decyzja wydawana w sądowym stosowaniu prawa jest wymierzaniem sprawiedliwości na
podstawie prawa.
Typ pozasądowy:
 kwalifikacja faktów odbywa się co do zasady w ten sposób, co w typie sądowym – postępowanie
sporne i niesporne. Postępowanie sporne – występuje głównie w decyzjach podejmowanych na
wniosek (dwa lub więcej wniosków w tej samej sprawie; brak sporu. Brak sporu:
- reakcja na wniosek przyszłego adresata decyzji (np. wniosek o pozwolenie na budowę)
- działanie organu z urzędu – bez wniosku -organ administracyjny sam podejmuje proces
decyzyjny, nie czeka na inicjatywę stron, jako realizacja norm zadaniowych (np. mandat za
przekroczenie przepisów ruchu drogowego, nakaz rozbiórki, podejmowanie decyzji przy okazji
kierowania jednostką organizacyjną i sferą rzeczywistości społecznej)
- ze względu na decyzje stosowania prawa:
Typ sądowy:
 stosowanie prawa polega na ustaleniu skutków prawnych pewnego stanu faktycznego, jaki
zaistniał
 decyzje w tym typie to decyzje jednostkowe; strona podmiotowa – czyli adresat określony jest w
sposób indywidualny, strona przedmiotowa – konkretne określenie zachowania, które adresat
zobowiązany jest spełnić lub do którego jest uprawniony oraz konkretne określenie przedmiotu w
stosunku do którego ma lub uzyskuje prawa lub obowiązki
 decyzja co do treści nie realizuje żadnego celu polityki ustalonej przez ośrodki władzy
 decyzja wyznaczana jest przez normy prawne
Typ pozasądowy:
 decyzja często jest następstwem sformułowanego zadania, decyzja skutki te wyznacza
 decyzja ma często nakierować na powstanie takiego, a nie innego stanu faktycznego; może to być
polecenie generalne kierownika zakładu pracy do ogółu pracowników
 działań kierowniczych nie nazywa się wymiarem sprawiedliwości
W ramach obu typów stosowania prawa, istotnym elementem jest kontrola treści decyzji.
W obu tych typach proces decyzyjny obejmuje także fazę odwoławczą (w formie apelacji, rewizji, kasacji,
zażalenia, odwołania, wniosku o ponowne rozpatrzenie czy form nadzwyczajnych).
W ramach typu sądowego jest to kontrola instancyjna w ramach organów wymiaru sprawiedliwości.
W ramach typu kierowniczego, obok kontroli instancyjnej, istnieje też kontrola „zewnętrzna”, a jej
podstawowym elementem jest sądowa kontrola administracji, obejmująca sferę legalności podejmowania
decyzji administracyjnych.
Jest też formalna lub nieformalna kontrola przeprowadzana przez podmioty władzy politycznej ustalające
zadania dla administracji.
- ze względu na zakres luzu decyzyjnego wynikający z norm prawa materialnego
Typ sądowy:
 zakres luzu decyzyjnego jest ograniczony poprzez tworzenie specjalnych konstrukcji klauzul
odsyłających
Typ pozasądowy:
 zakres luzu decyzyjnego jest większy, treść decyzji w ogólnym zarysie wyznaczona jest przez
normy prawa materialnego, określają swobodną decyzję urzędnika wykonującego prawo
obowiązujące w sprawach indywidualnych
LUZY DECYZYJNE W PROCESIE STOSOWANIA PRAWA !!!!!!!!!!!!!!
Luz decyzyjny – to pewna swoboda decyzji, sfera autonomii organu stosującego prawo związane z
nieokreśleniem pewnych kryteriów treści decyzji.
Luz decyzyjny oznacza określenie relacji, głównie pomiędzy podmiotami stosującymi prawo a tworzącymi
przepisy prawne.
Źródła luzu decyzyjnego:
- Prawo w postaci przepisu istnieje w postaci niezmiennej, natomiast życie społeczne jest dynamiczne. Przy
stanowieniu praw nie jest możliwe przewidzenie z góry wszystkich możliwych sytuacji, w jakich tworzone
normy znajdą w przyszłości zastosowanie. Podmiot stosujący prawo stara się usunąć niezgodności między
elementami dynamicznymi a statycznymi prawa, a czynienie tego bez minimalnego stopnia luzu jest
niemożliwe. Luz wyraża się przede wszystkim w rozciąganiu zakresu zastosowania normy na sytuacje,
których prawodawca nie przewidział (nie mógł przewidzieć) oraz w korzystaniu z wartości (ocen)
społecznych, mających zapewnić elastyczność w stosowaniu prawa, a także artykułowania własnych
preferencji.
- luz semantyczny – naturalna nieostrość językowa wyrażeń języka prawnego – wyrażenia nieostre,
niewyraźne – prawodawca stara się ten luz zmniejszyć, m.in. poprzez definicje legalne,
- prawodawca świadomie poszerza luz decyzyjny tworząc konstrukcje prawne, które upoważniają organ
stosujący prawo do odwoływania się do kryteriów pozaprawnych. Przykładami takich konstrukcji są: zwroty
niedookreślone kreujące pojęcia prawne, np. obrona konieczna, przykładami są też zwroty szacunkowe, czyli
takie, które wymagają ustalenia stopnia, skali, czy natężenia wystąpienia danego zjawiska, np. odpowiednia
różnica wieku (w przypadku adopcji), ważne powody, uzasadniona przyczyna, trwały i zupełny rozpad
pożycia małżeńskiego (w przypadku rozwodu). Takimi konstrukcjami poszerzającymi luz decyzyjny są
klauzule generalne.
Klauzule generalne !!!!!!!!!!– to zwroty będące częścią przepisu prawnego, odsyłające adresatów norm do
innych kryteriów pozaprawnych, które w tym zwrocie są tylko wymienione. . Dla ustalenia ich treści
wymagają odwołania się do innych systemów pozaprawnych, które w tym zwrocie są tylko wymienione i
ogólnie ukierunkowane, ale nie są określone od strony konkretnych preferencji. Treść odesłania
pozaprawnego ustalana jest w procesie stosowania prawa przez podmiot stosujący prawo na podstawie
normy prawnej zawierającej klauzule generalne.
Otwierają one system prawny, ich funkcją jest uelastycznienie procesu stosowania prawa.
Są też odesłania wymagające ocen – mają charakter aksjologiczny.
Odesłania, które nie mają charakteru aksjologicznego – to odesłania do zwyczajów. Sędzia ma stwierdzić
istnienie zwyczaju, ale go nie ocenia. Zwyczaj to wąskie źródło poszerzające luz decyzyjny, gdyż te odesłania
nie odsyłają do ocen (najwięcej odesłań do zwyczajów zawiera kodeks cywilny). Takie odesłania do
zwyczajów nie występują w prawie karnym.
Do świadomych środków prawodawczych poszerzania luzu decyzyjnego należy także korzystanie z
konstrukcji decyzji uznaniowej. Konstrukcja uznania w dziedzinie prawa administracyjnego dotyczy
wyłącznie kierowniczego typu stosowania prawa, poszerza luz decyzyjny, jednocześnie ograniczona zostaje
treść decyzji uznaniowej przez wyraźne dodanie kryteriów kierunkujących ........organów.
Koncepcje luzu decyzyjnego stosowania prawa
Do sądowego typu stosowania prawa wyróżnia się 3 koncepcje decyzji sądowej w różny sposób ujmujące
16
obecność i akceptowany zakres luzu decyzyjnego:
1. Koncepcja związanej decyzji sądowej – sędziowie nie powinni tworzyć prawa, ale też nie
powinni mieć żadnego luzu w stosowaniu prawa. „Sędziowie są tylko ustami ustawy” –
Monteskiusz. Luz decyzyjny nie jest potrzebny. Decyzja sądowa jest całkowicie wyznaczona przez
ustawę i jest jej automatyczną konsekwencją. W tej koncepcji prawo jest tożsame z ustawą.
Stosowanie prawa na gruncie tej koncepcji jest wykonywaniem ustaw, sędzia jest całkowicie
związany ustawą.
2. Koncepcja swobodnej decyzji sądowej – postuluje szeroki zakres swobody podejmowania
decyzji, przyjmuje się, że nie można wymagać od sędziego automatycznego stosowania prawa. W
koncepcji tej odróżnia się prawo od ustawy, ustawa jest tylko jednym ze składników procesu
wykładni i stosowania prawa. Podmiot stosujący prawo jest do pewnego stopnia niezależny od
ustawy, autonomiczny, niekiedy może dokonywać wykładni „contra lege” (sprzecznych z
normami)W tej koncepcji chodzi głównie o zachowanie celowości, sprawiedliwości wydawanych
decyzji.
Do tego nurtu zalicza się Szkołę Wolnego Orzecznictwa Kantorowicza, amerykański realizm
prawniczy, hermeneutykę prawniczą.
Szkoła Wolnego Orzecznictwa Kantorowicza – występowała przeciwko pozytywizmowi
prawniczemu. Proces stosowania prawa nie ma sformalizowanego, logicznego charakteru, ustawa
nie musi być samodzielnym, ani też jedynym źródłem dla konkretnego rozstrzygnięcia prawnego.
Sędzia dysponuje dużym zakresem wolności podobnej do tej, jaką posiada ustawodawca. Obok
prawa stanowionego istnieje także tzw. prawo sędziowskie. Wolność sędziowskiego orzekania
polega m.in. na możliwości dokonywania wykładni przeciw ustawie, contra legem. Kantorowicz
dostrzegał niebezpieczeństwo przyjęcia teorii związanej decyzji sądowej na długo przed
pozytywistycznym kryzysem prawa łączonym z III Rzeszą.
Amerykański realizm prawniczy – kładzie nacisk na prawo sędziowskie, nazywane prawem
rzeczywistym (prawem w działaniu). Sędzia nie jest bezwzględnie podległy ustawie, nie stosuje
prawa wg jednego wyuczonego algorytmu, ale przez twórczą interpretację tworzy to prawo.
Wyrazem autonomii sędziowskiej jest prawo do ustanawiania precedensu.
Hermeneutyka prawnicza – jej przedstawiciele stwierdzają, że prawo konstytuuje się w
hermeneutycznym akcie rozumienia. Kaufman twierdził, że prawa nie ma przed wykładnią, trzeba
je dopiero stworzyć.
3. Koncepcja racjonalnej i praworządnej decyzji sądowej – koncepcja ta dopuszcza korzystanie z
luzu decyzyjnego przy podejmowaniu decyzji z ty, że wymaga dla takich operacji upoważnienia
ustawowego (np. w postaci zwrotów niedookreślonych czy klauzul odsyłających) oraz poddania
korzystania z luzu kontroli instancyjnej. Stosowanie prawa nie jest zabiegiem mechanicznym,
proces stosowania prawa jest uwikłany aksjologicznie. Stosowanie prawa trzeba widzieć w
kontekście realizowania pewnych wartości wewnętrznych i zewnętrznych. Jeśli chodzi o wartości
wewnętrzne – to stosowanie prawa wiąże się z realizacją takich wartości jak pewność, legalność,
jednolitość, skuteczność stosowania prawa. A wartości zewnętrzne – to sprawiedliwość i
słuszność stosowania prawa. Prawo powinno być prawem sprawiedliwym w każdym przypadku.
Art. 2 Konstytucji – nakłada na organy państwowe obowiązek realizowania zasad sprawiedliwości
społecznej.
Art. 30 – odwołuje się do przyrodzonej i niezbywalnej godności ludzkiej, a jej poszanowanie jest
obowiązkiem władz publicznych. Godność jest źródłem wolności praw człowieka i obywatela. Jest
ona nienaruszalna.
SYSTEM PRAWA
System to całość złożona z powiązanych ze sobą wg pewnych zasad elementów. Ta ogólna charakterystyka
odnosi się do różnego rodzaju systemów. Wyróżnia się systemy:
- naturalne
- sztuczne
Przyjmując za kryterium genezę systemów:
Systemy naturalne – powstają bez ingerencji człowieka, siłami, np. układ planetarny, żywy organizm.
Systemy sztuczne – są dziełem człowieka. Powstają najczęściej wedle z góry przyjętego planu dla osiągnięcia
zamierzonych przez projektodawcę celów, np. urządzenie techniczne
Ze względu na cechy elementów składających się na dany system:
- realne – składają się z realnie materialnie istniejących obiektów, np. samochód
- nominalne (pojęciowe) – elementami tych systemów są twory kulturowe, np. wartości, normy, pojęcia
abstrakcyjne.
Jak można zakwalifikować system prawa?
Dla zwolenników szkoły prawa natury niektóre fragmenty systemu prawnego będą charakteryzowane jako
zarazem naturalne i nominalne.
Dla konsekwentnych pozytywistów uznają cały system prawa za sztuczny i nominalny. Sztuczny bo będący
dziełem człowieka.
System prawa – to zbiór w pewien sposób powiązanych i uporządkowanych generalnych i abstrakcyjnych
norm zawartych w przepisach oraz utworzonych w drodze wnioskowań prawniczych i obowiązujących w
danym państwie w określonym czasie.
System prawa to system norm prawnych. Do systemu prawa należą:
- normy wyprowadzone wprost z przepisów (przepisów zawartych w obowiązujących aktach normatywnych)
- normy z przepisów wywnioskowane w drodze wnioskowań prawniczych.
Do systemu prawnego zaliczamy też normy konsekwencji, czyli normy wyprowadzane z innych norm w
drodze wnioskowań prawniczych.
Mówiąc system prawa można mieć na myśli:
1. zbiór norm, które obowiązywały lub obowiązują w określonym państwie i w określonym czasie, np.
system prawa polskiego w II Rzeczypospolitej
2. system pomyślany jedynie jako zbiór norm uporządkowanych wg relacji zachodzących między
elementami zbioru, np. system prawa powstający wyłącznie poprzez precedensy prawotwórcze
3. systemy prawa obowiązujące w jakichś krajach mogą posiadać cechy pomyślanego systemu prawa
w mniejszym lub większym stopniu.
Jeśli posiadają je w stopniu, w którym uważa się za zadawalający zalicza się je do systemu danego
typu, np. w systemie prawa obowiązującego, które mają tę cechę wspólną, że powstają w
przeważającej mierze w drodze precedensów prawotwórczych zaliczamy do systemu common law.
A systemy powstające w drodze stanowienia zaliczamy do systemu prawa stanowionego. Przepisy
prawne zawarte w aktach normatywnych są materiałem, z którego przedstawiciele praktyki,
doktryny tworzą normy łącząc je następnie w większe całości, np. łącząc je w instytucje prawne,
gałęzie prawne, system prawa.
Elementami systemu prawa są normy prawne. Uwaga prawników koncentruje się na normach generalnych i
abstrakcyjnych i te są uważane za normy prawne. Normy generalne i abstrakcyjne należą do systemu prawa,
jeżeli powstały w określony sposób. A więc są rezultatem określonych faktów, które uważa się w danym
systemie za fakty prawotwórcze, np. są rezultatem stanowienia, uznania normy zwyczajowej albo
wywnioskowane z norm powstałych w rezultacie faktów prawotwórczych wg przyjętych w danym systemie
reguł inferencyjnych.
System prawa nie jest zbiorem chaotycznym, pomimo jego zróżnicowania jest zbiorem uporządkowanym.
Uporządkowanym w oparciu o różne kryteria:
- pionowe – chodzi tu o moc prawną zróżnicowanych norm o wyższej lub niższej mocy prawnej,
- poziome (horyzontalne) – chodzi o sferę stosunków regulowanych przez prawo. I tutaj w efekcie dochodzi
do podziału systemu prawa na gałęzie.
CECHY SYSTEMU PRAWA
- jednolitość
- niesprzeczność
osiągnięcie tych cech jest trudne
- zupełność
JEDNOLITOŚĆ
Zbiór norm prawnych obowiązujących na terytorium danego państwa, będących dziełem jednego państwa,
ale reprezentowane są przez różne organy, a więc jest to twór jednorodny pod względem celów, które za
17
pomocą prawa chce osiągnąć prawodawca.
NIESPRZECZNOŚĆ
Normy prawne jednak między sobą są sprzeczne. Niektóre sprzeczności są nie do uniknięcia. Można wyróżnić
w systemie:
a) sprzeczności wewnętrzne – wynikają z kolizji norm w ramach gałęzi prawa lub między
gałęziami prawa. Ich przyczyną są z reguły wady techniki prawodawczej. Są one
konsekwencją niedoskonałości procesu tworzenia prawa.
b) sprzeczności zewnętrzne – są wynikiem z jednej strony statycznego prawa, a z drugiej
strony zmieniającej się rzeczywistości społecznej, która regulowana jest przez prawo,
które jest statyczne. Są to sprzeczności usuwane za pomocą reguł kolizyjnych
(wewnętrzne)
ZUPEŁNOŚĆ!!
W znaczeniu podstawowym mamy na myśli wolność od luk. Zjawisko luki w prawie ma miejsce wówczas, gdy
w obowiązującym prawodawstwie brak jest normy, która mogłaby być zastosowana w jakimś konkretnym
przypadku. Wyróżniamy:
a) luki aksjologiczne
b) luki logiczne
c) luki strukturalne (konstrukcyjne)
Luka aksjologiczna !!!– inaczej luka ocenna, wartościująca, de lege ferenda. Zachodzi, jeżeli w systemie
prawnym brak jest normy prawnej, która mogłaby przy przyjęciu określonego wartościowania kwalifikować
prawnie stan faktyczny, który w rzeczywistości zaistniał lub może zaistnieć. Formułowanie twierdzeń o
aksjologicznych lukach jest szczególną formą zgłaszania postulatów dotyczących zmiany danego systemu
prawa. Luki te przez wielu teoretyków prawa są uważane za luki pozorne. Istnieją one tylko w wyobraźni
osób oceniających prawo. Ktoś uważa, że ich zachowanie powinno być przedmiotem regulacji prawnej, np.
ktoś uważa, że jakiś czyn powinien być uznany za przestępstwo (zdrada małżeńska). Luka tego rodzaju jest w
istocie luką pozorną, bo jeśli prawodawca nie ustanowił norm nakazujących, zakazujących jakieś zachowania,
a jest prawodawcą racjonalnym to trzeba przyjąć, że jego zamiarem jest, aby dane zachowanie było
indyferentne (prawnie obojętne).
Luka logiczna – spowodowana jest istnieniem dwóch sprzecznych norm, które istnieją w systemie prawa,
które w sposób nie dający się ze sobą pogodzić regulują ten sam stan faktyczny. I te sprzeczne normy
regulujące ten sam stan faktyczny należy uchylić przyjmując, że na ten temat ustawodawca się nie
wypowiedział.
Luka strukturalna – typowy przykład: gdy normy prawne o wyższej mocy prawnej są unieruchomione przez
brak norm o niższej mocy prawnej, które warunkują ich realizację, inny przykład: podmiot prawa uzyskuje
jakieś uprawnienie w sensie materialnym, ale brak jest przepisów proceduralnych i z tego uprawnienia
korzystać nie można np. uprawnienie zostało sformułowane w normie, która pochodzi z ustawy, a brak jest
rozporządzenia wykonawczego do ustawy, co może uniemożliwiać korzystanie z tego uprawnienia. Ustawa
nakazuje pobieranie ulgowych podatków od nieruchomości na obszarach zanieczyszczonych, jednak gdy nie
został wydany akt normatywny regulujący wysokość ulgowych stawek i sposób ich pobierania, wówczas
istnieje luka strukturalna. Tej luki nie można usunąć za pomocą analogii, może ona być usunięta tylko poprzez
prawodawczą działalność właściwego organu państwowego.
Metodą usuwania luk jest analogia, którą zajmują się podmioty stosujące prawo, organy państwowe, które
uprawnione są do wydawania aktów normatywnych.
Powiązania treściowe i kompetencyjne systemu norm prawa
Pomiędzy normami składającymi się na system mogą występować powiązania treściowe porządkujące normy
w dwojaki sposób:
- tak, że normy te tworzą zbiór wspólny znajdujący na gruncie wspólnej wiedzy uzasadnienie aksjologiczne w
spójnym systemie wartości,
Nawet na podstawie jakichś należących do systemu norm naczelnych zalicza się do danego zbioru także
konsekwencje owych norm naczelnych lub konsekwencje innych norm uprzednio zaliczonych do systemu.
Te normy konsekwencje wyprowadza się z norm naczelnych wg reguł inferencyjnych (reguł
wnioskowania). Więzi treściowe, które zachodzą między normami systemu nazywane są więziami
statycznymi, a zbiory norm uporządkowane więzią treściową nazywa się systemami statycznymi. A zatem w
systemie statycznym więź między normami opiera się na powiązaniu treściowym. Do systemu prawa należą:
a)
normy, które powstały w drodze faktów prawotwórczych, np. w drodze stanowienia przez organ
państwa,
b) normy konsekwencje wyprowadzane z norm w oparciu o przyjmowane w danej kulturze reguły
inferencyjne.
Porządkowanie systemu prawa służy
18