Sylwia Śmigielska
advertisement
Pieniądz to powszechnie akceptowany środek wymiany dóbr i usług oraz miernik ich wartości, także środek tezauryzacji oraz środek zwalniania ze zobowiązań, może nim być cokolwiek, co jest będzie akceptowane przy płatnościach za dobra i usługi. Od najdawniejszych czasów cenne metale, takie jak złoto, srebro i miedź były najpopularniejszymi formami pieniędzy. Jednak nie były to jedyne środki płatnicze. W zasadzie wszystko może służyć jako pieniądz, jednak ze względów praktycznych, pieniądze powinny posiadać następujące właściwości: poręczność, stabilność, jednolitość, trwałość, podzielność i rozpoznawalność. Bardziej formalnie pieniądz to prawny środek płatniczy obowiązujący w danym kraju, ekwiwalent towarów i usług wyrażający ich wartość - bezpośrednio na nie wymienialny. W przeciwieństwie do wymiany naturalnej (barterowej) cechą charakterystyczną gospodarki towarowo-pieniężnej jest obsługa obrotu towarów i usług za pośrednictwem pieniądza, który nadaje się do podziału wartości na części ułamkowe a jednocześnie umożliwia dokonywanie większych rozliczeń. W ten sposób pieniądz usprawnia procesy wymiany rynkowej i sam podlega rozwojowi stosownie do potrzeb rozwijającej się gospodarki. Cechy pieniądza: - Poręczność - współczesne pieniądze muszą być na tyle nieduże i lekkie, żeby ludzie mogli je z łatwością nosić przy sobie. - Stabilność - wartość pieniądza powinna być mniej więcej taka sama dzisiaj, jak i jutro, nie powinna podlegać większym wahaniom w czasie. W krajach, gdzie wartość pieniądza zmienia się (rośnie lub spada), ludzie będą gromadzili pieniądze, gdy będą oczekiwać wzrostu ich wartości, a wydawali je możliwie najszybciej, gdy będą uważali, że wartość ich będzie maleć z dnia na dzień. Zarówno jedno, jak i drugie działanie może być bardzo szkodliwe dla gospodarki. - Trwałość - materiał wybrany na pieniądz musi być odpowiednio trwały. Z tego powodu większość krajów do produkcji pieniędzy stosuje papier wysokiej jakości. - Jednolitość - pieniądze (monety czy banknoty) o takich samych nominałach powinny mieć identyczną wartość. - Podzielność - jedną z podstawowych zalet pieniądza jest możliwość jego podziału. - Rozpoznawalność - pieniądze powinny być łatwo rozpoznawalne i trudne do podrobienia. Jakość papieru oraz specjalne znaki graficzne sprawiają, że współczesne pieniądze są trudne do sfałszowania. Historia pieniądza Pieniądz nie został przez nikogo wynaleziony: tak naprawdę wyłonił się sam, w miarę wzrostu skali produkcji i wymiany towarów. Przeszedł przy tym poważną ewolucję: od pieniądza towarowego, poprzez pieniądz bity, aż po stosowany dziś powszechnie pieniądz elektroniczny. Początków pieniądza i wymiany pieniężnej dopatrywać się można w okresie, gdy nasz praprzodek zaczął żądać od swych pobratymców rzeczy w zamian za własne znaleziska lub wykonane działania. Oczywiście polegało to na wymianie jednych przedmiotów na drugie, czyli tzw. handel wymienny. Stanowiło to podstawę dzisiejszej giełdy walutowej oraz całego handlu. Uznano, że bodźcem prowadzącym do powstania i rozprzestrzenienia się handlu wymiennego był moment, w którym człowiek zaczął uzyskiwać więcej płodów rolnych lub innych produktów niż sam potrafił skonsumować. Nadmiar produktu zaczął wtedy wymieniać ze współplemieńcami na przedmioty, które go interesowały. Brakowało jednak ogólnie przyjętego miernika wartości i często bardzo trudno było znaleźć chętnego na swoje wyroby, a w przypadku żywności towar nie sprzedany w porę ulegał zepsuciu. Człowiek poszukiwał już wtedy ogólnie pożądanego środka wartości, który spełniałby kilka podstawowych funkcji: nie ulegający zepsuciu, był łatwy do przechowywania, zawsze chętnie przyjmowany przez innych. W różnych kulturach rolę takiego „pieniądza” spełniały muszelki, kamienie szlachetne, sól, czy grudki kruszcu. Te ostatnie miały największe szanse dalszego rozwoju ze względu na -2- trwałość i brak podatności na wpływ czasu. W Egipcie mianowicie używano „złomu srebrnego”. Fenicjanie zaczęli „stemplować” grudki kruszcu określeniem wagi oraz sygnaturą władcy, co miało podkreślić autentyczność kruszcu i wzbudzać zaufanie ludności. Ponadto stemplowano grudki kruszcu o różnych kształtach, co nie wyglądało zbyt estetycznie. Dopiero kiedy zaczęto stemplować topione „kulki”, wówczas pod wpływem uderzenia spłaszczały się tworząc prototyp monety. Taka forma pieniądza szybko się upowszechniła ze względu na wygodne zawieranie transakcji. Najstarsze okrągłe monety pochodzą z roku 650 p.n.e. z Sardes w Lidii w Azji Mniejszej. Zupełnie niezależna historia pieniędzy toczyła się w Indiach i Chinach. Mieszkańcy Indii, kilka wieków p.n.e. używali monet w postaci cienkich prostokątnych blaszek srebrnych, natomiast w Chinach drobne monety miedziane znano prawdopodobnie już na początku pierwszego tysiąclecia p.n.e. Wczesne chińskie monety odlewano w kształcie narzędzi, np. motyki. W roku 221 p.n.e. cesarz Szy-Huang-Ti wprowadził monety okrągłe z kwadratowym otworem pośrodku. Według zbliżonego wzoru bito w Chinach monety do 1912 roku. Monety upowszechniły się powoli. Na przykład Persowie wprowadzili je sto lat po Libii w IV wieku p.n.e., a Kartagina w III wieku p.n.e. Odtąd monety stały się nieodłącznym składnikiem cywilizacji europejskiej. Przetrwały upadek Imperium Rzymskiego i wszystkie wstrząsy, jakie później dotknęły państwa chrześcijańskie. Istniały większe lub mniejsze reformy pieniądza, lecz zawsze opierały się one na monecie. Na kolejną wielką reformę systemów płatniczych trzeba było czekać dość długo. Prawdziwą rewolucją w europejskim systemie ekonomicznym było pojawienie się pieniądza papierowego, używanego wcześniej w Chinach. Europejskie pieniądze papierowe sięgają korzeniami 1665r., kiedy to Szwedzki Królewski Bank Wymiany zaczął wydawać kwity depozytowe. Określały one ilość srebra jaką obywatel umieścił w banku. Podobnych operacji dokonywano też w Anglii. Początkowo monety i kruszce trafiały do prywatnych bankierów, którzy wydawali za nie dokumenty zwane notami. Noty mogły służyć do przeprowadzenia wielu transakcji, oddawano nimi np. długi. W każdej chwili można było pójść z notą do banku i wymienić ją na monety o określonej wartości. W 1694r. parlament angielski podjął decyzję o założeniu Banku Anglii, który podobnie jak Szwedzki -3- Królewski Bank Wymiany zaczął przyjmować depozyty w złocie lub srebrze i wydawać za nie noty (najpierw pisane ręcznie, a od 1729r. drukowane). Bankierzy szybko zorientowali się, że prawdopodobieństwo, aby wszyscy posiadacze not zgłosili się w tym samym czasie po wypłatę depozytu były znikome. Niektórzy sądzili nawet, że kwity lub noty nigdy nie zostaną przedstawione do wymiany i będą przechodziły od właściciela do właściciela. W kasie trzymano więc tylko pewną rezerwę pieniędzy na bieżące wypłaty, a resztę inwestowano. Wypuszczano też własne noty przy okazji udzielenia wysoko oprocentowanych pożyczek. Wiele z nich nie miało pełnego pokrycia w złocie czy srebrze. Oczywiście często bankierzy źle oceniali swoje możliwości lub po prostu oszukiwali. Zdarzały się nadużycia i niewypłacalność. Wraz z upływem lat coraz więcej państw zastrzegało prawo emisji not tylko dla jednego banku, nazywanego bankiem centralnym. Dużą rolę odgrywało w tym przypadku zaufanie. Na przykład Bank Anglii wyeliminował z obiegu noty mniejszych banków, ponieważ klienci uważali go za najbezpieczniejszą instytucję tego typu. Dawne kwity i noty stają się pełnoprawnymi pieniędzmi emitowanymi przez jeden bank w każdym państwie. Nieco inaczej rozpoczęła się natomiast historia pieniądza papierowego w Ameryce Północnej. W XVII w. pojawiły się tam banknoty emitowane nie przez banki, lecz przez władze. W 1690r., gdy Kolonia Zatoki Massachusetts oblegała francuską twierdzę Quebec, żołnierzom obiecano żołd w postaci zdobytych łupów. Jednak twierdza wcale nie zamierzała upaść. Wtedy oblegającym wydano papierowe pieniądze, obiecując, że zostaną one wymienione na monety. Pomysł się sprawdził i wykorzystano go przy innych okazjach. Jeżeli tylko władze wywiązały się ze swoich zobowiązań, ludzie mogli bez obaw dokonywać wszelkich transakcji papierowymi zaświadczeniami. Niektórzy zapewne woleli też używać poręcznych banknotów zamiast ciężkich monet. Na przykład w stanie Pensylwania pierwszej emisji papierowego pieniądza dokonano już w 1723r. Ewolucja pieniądza trwa. W XX w. pojawił się pieniądz plastikowy, czyli karty kredytowe. Dzięki nim nie musimy nosić plików banknotów lub sakiewek z monetami. Wszelkie zobowiązania odpisywane są z naszego konta bankowego. Od 1 stycznia 1999r. 12 państw Unii Europejskiej przystąpiło do Unii Gospodarczo- -4- Walutowej (UGW) i przyjęło wspólną walutę euro, która początkowo była w obiegu bezgotówkowym, a od stycznia 2002r. weszła również do użytku gotówkowego. Funkcje pieniądza Pieniądz pełni w systemie gospodarczym kilka ważnych funkcji. Jest przede wszystkim miernikiem wartości towarów oraz środkiem, umożliwiającym dokonywanie jakichkolwiek transakcji. Jest też środkiem płatniczym, może być używany do gromadzenia oszczędności, wreszcie może ułatwiać wymianę międzynarodową. Główne funkcje pieniądza to: - środek wymiany – pieniądz pośredniczy w akcie kupna-sprzedaży towaru - miernik wartości - za pomocą pieniędzy łatwo mierzyć wartość nabytych rzeczy - środek płatniczy – umożliwia spłatę wszelkiego rodzaju długów i zobowiązań, jest miernikiem długów - środek tezauryzacji (gromadzenia pieniędzy) – łatwo się przechowuje, nie traci wartości - środek rozliczeń międzynarodowych Najstarszą funkcją pieniądza jest wymiana – pośrednictwo w transakcjach, w których dochodzi do równoczesnego wzajemnego przekazania towaru i pieniądza pomiędzy uczestnikami wymiany. Ludzie od zarania dziejów kupowali i sprzedawali towary – początkowo był to handel wymienny, później pojawiła się jednostka pośrednicząca, czyli właśnie pieniądz. Dzięki sprzedaży towarów lub usług otrzymujemy pieniądze, które następnie możemy wymienić na inne potrzebne nam dobra. Specyficzną formą wymiany jest praca: tu w zamian za wykonane w ramach -5- umowy – usługi, otrzymujemy pieniądze, dzięki którym możliwa jest codzienna egzystencja. Pieniądz jest również miernikiem wartości – w jednostkach pieniężnych podawane są ceny, dzięki którym można porównać różne towary. W najwcześniejszym stadium rozwoju gospodarki prowadzono handel wymienny, w którym nie było możliwe precyzyjne określenie wartości towarów, właśnie z uwagi na brak jednorodnego punktu odniesienia. Trudno jest tak naprawdę oszacować, jaka jest wartość np. wartość skóry bydlęcej, wyrażona w beczkach miodu. Dzięki wprowadzeniu pieniądza stało się możliwe dokładne określenie wartości towarów i usług, co przyczyniło się do szybkiego rozwoju handlu. Pieniądz pełni tez rolę miernika odroczonych płatności – za jego pomocą możemy również mierzyć np. wysokość odsetek, jakie otrzymamy za rok od momentu założenia lokaty bankowej. Pieniądz jest także wykorzystywany jako środek płatniczy – oznacza to, że z jego pomocą mamy możliwość wykonywania płatności transferowych lub transakcji, w których przepływ dóbr jest równoczesny z zapłatą. Płatności transferowe to wypłaty, realizowane przez państwo, w zamian za które nie otrzymuje ono bezpośrednio żadnych dóbr czy usług. Typowym przykładem płatności transferowych są wypłaty emerytur i rent z budżetu państwa bądź też płatności zasiłków dla bezrobotnych. Transakcje wymienne, w których przepływ dóbr nie jest równoczesny z przepływem pieniądza, to na przykład dostawy energii elektrycznej, gazu, usługi telefoniczne, jak również praca na etacie. We wszystkich wymienionych przypadkach strony zawierają umowę, na podstawie której świadczone są określone usługi, a płatność za ich wykonanie następuje nie systematycznie, ale raz w miesiącu lub rzadziej. Pieniądz spełnia jeszcze jedną bardzo ważną rolę – jest środkiem tezauryzacji, czyli gromadzenia oszczędności. Pieniądz można wykorzystywać nie tylko przy realizowaniu bieżących transakcji (konsumpcji), ale również do dokonywania transakcji w przyszłości – w takim przypadku powstaje zjawisko oszczędzania, czyli odkładania pieniądza. -6- Podstawą tej funkcji pieniądza jest zaufanie: jako nabywcy wierzymy, że pieniądze przechowują wartość. W rzeczywistości pieniądz sam w sobie zmniejsza swoją wartość: na skutek inflacji spada jego siła nabywcza. Dlatego właśnie osoby oszczędzające nie powinny trzymać pieniędzy w domu, ale starać się je rozsądnie zainwestować (ulokować). Pieniądz może być środkiem rozliczeń międzynarodowych – tę funkcję spełniają zazwyczaj pieniądze krajów wysoko rozwiniętych, posiadających bardzo stabilną walutę. W takim przypadku pieniądz spełnia wszystkie wcześniej wymienione funkcje (środka wymiany, miernika wartości, środka płatniczego oraz środka gromadzenia oszczędności) w odniesieniu do transakcji, realizowanych pomiędzy poszczególnymi krajami. Najlepszym przykładem może tu być dolar amerykański (USD), który aż do roku 1971 był wymienialny na złoto, dzięki czemu zdobył duże zaufanie na rynku międzynarodowym. Do dziś wraz z frankiem szwajcarskim jest uważany za bardzo silną jednostkę, określaną często terminem „waluta ucieczki” (zyskuje zwykle na wartości w momentach kryzysu na arenie międzynarodowej). Rodzaje pieniądza W nowoczesnej gospodarce występują następujące formy pieniądza: - zdawkowy (zwany bilonem), - papierowy, - bankowy (zwany bezgotówkowym), - pieniądz międzynarodowy - pieniądz elektroniczny. Pieniądz zdawkowy jest najczęściej zwany bilonem. Są to monety wybite z niepełnowartościowego materiału, czyli metali nieszlachetnych. Bilon wywodzi się z pieniądza kruszcowego. W miarę rozwoju handlowego stopniowo zmniejszano ilość złota czy srebra w stosunku do nominału monet. Bilon jest jednym z elementów systemu fiducjarnego – otrzymując monetę 5-złotową jesteśmy przekonani o jej -7- wartości w danym momencie i w przyszłości, choć sama w sobie jest mniej warta niż nominał, który uosabia. Pieniądz papierowy jest obecnie – podobnie jak bilon – niewymienialny na złoto, choć w przeszłości był potwierdzeniem zdeponowania w banku złotych monet. Pieniądz papierowy ma wartość niezależną od materiału, z którego jest wyprodukowany, posiada tak zwany „kurs przymusowy”, nadany przez bank centralny, działający w imieniu państwa. Obok bilonu jest drugim najważniejszym elementem systemu fiducjarnego. Pieniądz bankowy jest nazywany inaczej bezgotówkowym lub żyrowym. Ma on postać zapisu na rachunku depozytowym w banku. Zapis tego typu zaczyna funkcjonować jako pieniądz w momencie, gdy wykorzystania go do dokonania płatności – to jest przesuwanie zapisu z jednego konta na drugie. Typowym przykładem takiej operacji jest polecenie przelewu. Pieniądz międzynarodowy akceptowany jest poza granicami kraju emitenta, używany w transakcjach międzynarodowych. Najnowszą formą pieniądza jest pieniądz elektroniczny, zakodowany na karcie magnetycznej w postaci elektronicznych impulsów. Pieniądz elektroniczny jest określany jako produkt z „zapisana wartością” lub „z góry opłacony”, w którym pewna wartość pieniężna jest przechowywana w urządzeniach elektronicznych będących w posiadaniu klienta. Elektroniczna wartość jest nabywana (gromadzona w urządzeniu) w taki sposób jak inne przedpłacone instrumenty i zmniejsza się wówczas, gdy urządzenie jest wykorzystywane do dokonania zapłaty. Nierzadko podkreśla się powszechność używania oraz wielofunkcyjny charakter poszczególnych form pieniądza elektronicznego – w przeciwieństwie do rozwiązań jednofunkcyjnych (np. do kart telefonicznych). Definiując pieniądz elektroniczny zwraca się również uwagę na konieczność odróżnienia pieniądza elektronicznego od innych produktów, które umożliwiają wykorzystanie elektronicznych środków komunikacji w celu dostępu do tradycyjnych systemów płatności (usług umożliwiających dokonanie płatności). W ramach definicji prezentowane są również podstawowe systemy pieniądza elektronicznego oparte na kartach oraz oprogramowaniu zainstalowanym na twardym dysku komputera. Systemy -8- oparte na kartach obejmują wielofunkcyjne „opłacone z góry” (przedpłacone) karty lub tzw. elektroniczne portfele zaprojektowane w celu ułatwienia niewielkich płatności detalicznych, będące systemem banków i monet. W odniesieniu do tradycyjnych instrumentów rozliczeń takich jak czeki czy karty płatnicze prezentowana forma pieniądza elektronicznego ma być raczej ich uzupełnieniem niż substytutem. Podobnie systemy oparte na specjalnym oprogramowaniu komputerowy mają ułatwić dokonywanie niskokwotowych płatności przeprowadzanych przez internet i uzupełniać płatności wykorzystujące karty kredytowe (przystosowane do płatności w internecie). Ponadto w raporcie Banku Rozrachunków Międzynarodowych z 1996r. pieniądz elektroniczny został określony jako niemożliwy do śledzenia, anonimowy instrument płatniczy na okaziciela, pozwalający na łatwą zapłatę dowolnej innej osobie w każdych warunkach, bez uczestnictwa osób pośredniczących. Zaprezentowana definicja pieniądza elektronicznego przedstawia jego cechy, które odpowiadają cechom pieniądza gotówkowego i których nie ma pieniądz bezgotówkowy. Warto przytoczyć również definicję pieniądza elektronicznego zamieszczoną w ustawie z dnia 29 sierpnia 1997r. Prawo bankowe. Zgodnie z nią: pieniądz elektroniczny to wartość pieniężna stanowiąca elektroniczny odpowiednik znaków pieniężnych która spełnia łącznie następujące warunki: - jest przechowywana na elektronicznych nośnikach informacji - jest wydana do dyspozycji na podstawie umowy w zamian za środki pieniężne o nominalnej wartości nie mniejszej niż ta wartość - jest przyjmowana jako środek płatniczy przez przedsiębiorców innych niż wydający ją do dyspozycji - na żądanie jest wymieniana przez wydawcę na środki pieniężne. Wszystkie wymienione rodzaje są formami pieniądza fiducjarnego, czyli opartego na zaufaniu. -9- W nowoczesnej gospodarce pieniądz nie jest wymieniany na złoto – państwa nie posiadają już rezerw, które pokrywałyby w całości lub w określonej części emitowane pieniądze. Oznacza to, że mamy do czynienia z pieniądzem fiducjarnym – opartym na zaufaniu społecznym. Pieniądz taki emitowany jest przez państwo i jest prawnym środkiem płatniczym na danym terytorium, nie można go jednak wymienić na złoty kruszec jak to miało miejsce we wcześniejszych fazach rozwoju obrotu gospodarczego. Ostatnim krajem, który zniósł wymienialność swojej waluty na złoto, były Stany Zjednoczone. Zdecydowały się one na ten krok dopiero w 1971 roku. System pieniężny System pieniężny, to ogół norm prawnych, reguł i zasad organizacyjnych dotyczących emisji i kreacji pieniądza oraz regulacji i kontroli jego obiegu. Głównymi elementami współczesnego systemu pieniężnego są: ustalenia jednostki pieniężnej będącej prawnym środkiem płatniczym na obszarze danego kraju, określenie jej wartości (parytet walutowy), sformułowanie zasad emisji banknotów i bilonów oraz kreacji pieniądza bezgotówkowego, a także wskazanie organów uprawnionych i odpowiedzialnych za regulację i kontrolę obiegu pieniężnego. Parytet walutowy, parytet złota jest to sposób określania wartości jednostki walutowej danego kraju. W przeszłości, warunkach pełnej wymienialności waluty na złoto, a później w systemie stałego kursu walutowego, stosowany był do tego celu parytet złota wyrażający ilość czystego złota (w g) "zawartą" w jednostce monetarnej danego kraju. W historii rozwoju pieniądza wykształciło się kilka systemów pieniężnych. W starożytności powstał system pieniądza kruszcowego - złotego albo srebrnego (monometalizm) lub obydwu równolegle (bimetalizm). W latach 1870-1914 upowszechnił się wyłącznie system pieniądza złotego, będący równocześnie systemem waluty złotej. Charakteryzował się on następującymi cechami: - 10 - 1) prawnym środkiem płatniczym w wewnętrznym obiegu pieniężnym były pełnowartościowe monety złote. 2) krajowe jednostki pieniężne miały parytet ustalony w złocie, co było podstawą swobodnych rozliczeń również w obiegu międzynarodowym. 3) znajdujące się w obiegu banknoty były wymieniane na monety złote bez żadnych ograniczeń według tego parytetu. 4) istniała pełna swoboda wywozu i przywozu złota z zagranicy. 5) istniała nieograniczona swoboda bicia monet na rachunek prywatny. I wojna światowa spowodowała odejście od systemu pieniądza złotego, powróciły doń w pełni jedynie Stany Zjednoczone w 1919. W krajach europejskich, przy utrzymaniu swobody międzynarodowego transferu złota, zastosowano ograniczone jego formy w obiegu wewnętrznym: system sztabowo-złoty (banknoty wymieniane były na złoto w postaci sztab, co wymagało posiadania większej ich ilości) oraz dewizowo-złoty (banknoty mogą być wymieniane na dewizy, a dopiero one na złoto). W wyniku wielkiego kryzysu gospodarczego w latach 1929-1933 we wszystkich krajach całkowicie zaniechanego wymiany banknotów na złoto, co oznaczało przejście do systemu pieniądza papierowego. Stany Zjednoczone przywróciły w 1944 system dewizowo-złoty, ale tylko w obrotach międzynarodowych. Pośredni związek systemu pieniądza papierowego ze złotem został początkowo utrzymany tylko za pośrednictwem parytetów złota lub wymienialnego na złoto dolara, w których określano wartość krajowych jednostek pieniężnych. W 1976 parytet złota został prawnie zlikwidowany przez Międzynarodowy fundusz walutowy, a poszczególne kraje uzyskały pełną swobodę wyboru waluty międzynarodowej, według której określają wartość (kurs) jednostki pieniężnej. - 11 - System walutowy System walutowy to zespół norm prawnych, reguł, zasad i zwyczajów określających warunki i regulujących sposoby funkcjonowania pieniądza w transakcjach międzynarodowych. Wyróżnia się krajowe (narodowe) systemy walutowe oraz między narodowy system walutowy. Te pierwsze są tworzone i dostosowywane do potrzeb gospodarki na mocy decyzji właściwych organów władzy państwowej i określają przede wszystkim zasady kształtowania kursów walutowych, warunki i zakres wymienialności waluty krajowej na waluty obce oraz reguły obrotu walutami obcymi na obszarze kraju. Międzynarodowy system walutowy kształtuje się w wyniku dwu- lub wielostronnych umów międzypaństwowych, często z udziałem międzynarodowych organizacji finansowych lub jako rezultat praktycznych doświadczeń uczestników światowego obrotu gospodarczego. W warunkach istnienia odrębnych systemów pieniężnych i walutowych w poszczególnych krajach zachodzi konieczność regulowania stosunków walutowych między krajami, w tym przede wszystkim ustalenia kursów walut, zasad wyrównywania bilansów płatniczych i tworzenia pieniądza międzynarodowego. Rynek pieniężny Rynek pieniężny – segment rynku kapitałowego, na którym dokonywane są transakcje, gdzie kupujący i sprzedający realizują interesy rozliczane w formie gotówkowej lub bezgotówkowej o okresie zapadalności do jednego roku. Do instrumentów rynku pieniężnego w Polsce zalicza się przede wszystkim 13 i 52 tygodniowe bony skarbowe, krótkoterminowe papiery dłużne przedsiębiorstw oraz pożyczki i depozyty na międzybankowym rynku pieniężnym o różnym terminie zapadalności od natychmiastowych ON (na noc) do 1Y (jednoroczne). Teorie pieniądza Ilościowa teoria pieniądza podkreśla związek między ilością pieniądza w obiegu a poziomem cen. Powstała u progu czasów nowożytnych pod wpływem - 12 - doświadczenia, jakim był wzrost cen w Europie, wywołany napływem kruszców z Ameryki; jej zwolennikiem byli m.in. B. Davanzati (1529-1606), D. Hume (1711-76) i D. Ricardo (1772-1823). U progu XX w. ilościowa teoria pieniądza została ujęta w tzw. równanie wymienne I. Fiszers: PT = MV + M'V' M - ilość pieniądza gotówkowego w obiegu, V - szybkość obiegu pieniądza gotówkowego, M' - ilość pieniądza bezgotówkowego, V'- szybkość obiegu pieniądza bezgotówkowego, P - przeciętny poziom cen, T - ogólna liczba transakcji w obrocie towarowym Teoria ilościowa była poddana ostrej krytyce w okresie wielkiego kryzysu gospodarczego 1929-33; powrót do niej dokonał się w lata 70. w postaci monetaryzmu, którego głównym teoretykiem jest M. Friedman. Dochodowa teoria pieniądza, traktowana niekiedy jako przeciwieństwo teorii ilościowej, nie stanowi zwartej, alternatywnej koncepcji. Za jej twórcę uznawany jest T. Tooke (1774-1858), który rozumiał dochód jako iloczyn produkcji i poziomu cen. Zdaniem K. Wicksella (1851-1926) ogólny poziom cen jest wynikiem przeciwstawienia strumienia dóbr strumieniowi dochodów. J.M. Keynes (1883-1946) dostrzegł role czynników związanych z produkcją, które są w stanie zakłócić prostą zależność między poziomem cen a ilością pieniądza w obiegu obiegu. Zauważył on, że pewna część pieniądza znajdującego się w obiegu nie jest zużywana na zakup dóbr, lecz tezauryzowana, w związku z czym jest możliwe wystąpienie w gospodarce niedostatecznego popytu. Teoria dochodowa stanowi teoretycznie zaplecze interwencjonalizmu gospodarczego i prowadzi do pro inflacyjnej polityki monetarnej; niekiedy teoria keynsowska jest wyróżniana jako trzecia, równorzędna wobec teorii ilościowej i dochodowej. - 13 - Zmiany wartości pieniądza Pieniądz znajdujący się w obiegu zmienia swoją wartość, w zależności od wielu czynników rynkowych. Główne procesy, które charakteryzują zmiany wartości pieniądza to: - Aprecjacja - wzrost siły nabywczej pieniądza krajowego. Wzrost jego wartości w stosunku do innych walut. - Deprecjacja - spadek siły nabywczej pieniądza krajowego oraz spadek jego wartości w stosunku do innych walut następuje zwykle w skutek inflacji. Zjawiskiem odwrotnym do deprecjacji jest aprecjacja. - Denominacja - reforma pieniężna, polegająca na zastąpieniu dotychczasowej waluty narodowej nową, bez ingerencji w kurs walutowy. Wymiana wszystkich wartości (płace, ceny, kurs walutowy, rachunki bankowe etc.) odbywa się według wcześniej ustalonych proporcji. Denominacja zazwyczaj wynika z wysokiej inflacji, jaką wcześniej doświadczyła gospodarka danego państwa - i ma sens w momencie kiedy inflacja jest już opanowana przez bank centralny. Emisja banknotów o coraz wyższych finansowych stają nominałach, się rosnące uciążliwe dla wartości w rozliczeniach funkcjonowania zarówno pojedynczych podmiotów jak i całej gospodarki państwowej - i stąd potrzeba zmniejszenia wartości nominalnej zawieranych transakcji. Akcja denominacji waluty pociąga za sobą wielkie koszty takie jak: druk i wymiana nowych banknotów, zaktualizowanie maszyn obsługujących operacje finansowe, akcje informujące społeczeństwo itp. W 1995 roku koszt denominacji polskiego złotego wyniósł 30 milionów nowych złotych (3 biliony starych złotych). - Dewaluacja - oficjalne zmniejszenie wartości pieniądza krajowego w stosunku do innych walut przez rząd. Celem jest wzrost opłacalności eksportu. - Inflacja - proces ciągłego wzrostu ogólnego poziomu cen rynkowych w danym okresie czasu (dekady kwartalne, typowym okresem jest rok), - 14 - najczęściej spowodowany tym, że globalny popyty w gospodarce przewyższa podaż. - Deflacja - wzrost wartości pieniądza w czasie - z czasem można za daną ilość pieniędzy kupić coraz więcej towarów i usług, ciągły spadek poziomu cen. Zmniejszenie ilości pieniędzy w obiegu, które prowadzi do powstania nadwyżki globalnej podaży rynkowej nad efektywnym popytem i powoduje spadek cen i zatrudnienia. - 15 -
