Archeologia starożytnego Bliskiego Wschodu

Archeologia starożytnego Bliskiego
Wschodu
Notatki z wykładu
rok akademicki 2012/2013
Opracowanie notatek:
Paweł Borycki
Wykład prowadziły:
dr hab. Dorota Ławecka
dr hab. prof. UW Barbara Kaim
Instytut Archeologii
Uniwersytet Warszawski
18 czerwca 2013
Wstęp
Dokument nie jest oficjalnym skryptem do wykładu zatwierdzonym przez prowadzącego zajęcia. Zawiera notatki z zajęć będącym swobodnym zapisem poruszonych tematów w zakresie
ustalonym przez autorów notatek.
Notatki zapisane w języku LATEX mogą być rozwijane i poszerzane przez wszystkich uczestników zajęć. Osoby chętne do poszerzania notatek proszone są o kontakt mailowy. Wszystkie
materiały w wersjach aktualnych oraz wersje archiwalne dokumentów znajdują się pod adresem
internetowym projektu http://code.google.com/p/notatki-archeo/.
Wszelkie uwagi dotyczące notatek należy zgłaszać na adres e-mailowy
[email protected]. Za wszystkie uwagi serdecznie dziękuję!
2
Spis treści
1 Archeologia Bliskiego Wschodu
1.1 Badania archeologiczne w Mezopotamii . . . . . . . . . . . . .
1.2 Chalkolit i epoka brązu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
1.2.1 Kultura Uruk . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
1.2.2 Okres wczesnodynastyczny . . . . . . . . . . . . . . . .
1.2.3 Chalkolit Lewancie i Palestynie . . . . . . . . . . . . .
1.2.4 Wczesna epoka brązu w Lewancie i Palestynie . . . . .
1.2.5 Wczesna epoka brązu w Zatoce Perskiej . . . . . . . . .
1.2.6 Środkowa epoka brązu w Mezopotamii i Syrii . . . . .
1.2.7 Środkowa i późna epoka brązu w Lewancie i Palestynie
1.2.8 Wczesna i środkowa epoka brązu w Anatolii . . . . . .
1.2.9 Państwo Hetytów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
1.2.10 Późna epoka brązu w Syrii . . . . . . . . . . . . . . . .
1.2.11 Wrak z Uluburun . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
1.2.12 Późna epoka brązu w Palestynie . . . . . . . . . . . . .
1.2.13 Późna epoka brązu w Mezopotamii . . . . . . . . . . .
1.2.14 Państwo środkowoasyryjskie . . . . . . . . . . . . . . .
1.2.15 Stanowiska w łuku Eufratu z epoki brązu . . . . . . . .
1.3 Epoka żelaza . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
1.3.1 Filistyni . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
1.3.2 Izraelici . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
1.3.3 Fenicjanie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
1.3.4 Frygowie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
1.3.5 Urartu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
1.3.6 Aramejczycy i sztuka syro-hetycka . . . . . . . . . . . .
1.3.7 Państwo nowoasyryjskie . . . . . . . . . . . . . . . . .
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
7
7
8
8
14
24
25
28
32
37
39
43
48
52
53
54
56
57
59
59
61
65
66
68
70
75
2 Archeologia Iranu
2.1 Geografia Iranu . . . . . . . . . .
2.2 Prehistoria Iranu . . . . . . . . .
2.3 Epoka brązu w Iranie . . . . . . .
2.4 Epoka żelaza w Iranie . . . . . . .
2.5 Imperium Achemenidów . . . . .
2.6 Państwa Seleukidów i Arsacydów
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
77
77
80
85
89
93
98
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
3
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
Indeks
A’ali, 30
Agade, 31
Ai, 27
Ain Dara, 72
Ain Samiya, 38
Akrotiri, 34, 50
Alaca Höyük, 41–43, 46, 72
Alalach, 34–37, 43, 48–50, 59, 72
Alishar Hüyük, 42
Altıntepe (Turcja), 69
Altyn Depe (Turkmenistan), 89, 91
Amrit, 66
Anarak, 79
Anzaf Kale, 70
Arad, 26, 61, 64
Aram, 71
Arisman, 84
Arpachiyah, 57
Arslan Tash, 75
Arwad, 65
Ashdod, 60, 61
Aszkelon, 38, 60
Aszur, 8, 15, 16, 42, 49, 56, 75, 92
Dżebel Aruda, 12, 57
Dahan-e Ghulaman, 79
Dan, 38
Deir al-Balah, 54
Demawend, 79
Demirci Hüyük, 41
Dur-Katlimmu, 57, 75
Dur-Kurigalzu, 33, 55
Dur-Sharrukin (Chorsabad), 8, 55, 75, 76
Ebla, 19, 21–24, 33, 35–38, 51, 72
Eflatun Pınar, 47, 72
Ekallatum, 32
Ekbatana, 92–95
Ekron, 60
Emar, 59
En Gedi, 25
Erebuni, 69, 76
Eridu, 9, 17
Fasıllar, 47
Firaktin, 47
Firuzabad, 80
Gabristan, 85
Ganj Dareh, 80
Gath, 60
Gavur Kalesi, 47
Gaza, 60
Gezer, 37, 38, 63
Gheytarieh, 90
Giras, 29
Girsu, 15
Godin Tepe, 12, 83, 85, 90, 93
Gohar Tepe, 78
Gordion, 67, 68
Gorgan (Jorjan), 78
Bab edh-Dhra, 28
Baba Dżan, 93
Babilon, 7, 8, 32, 34, 54–56, 93–95, 98
Bam, 79
Bandian, 79, 80
Barbar, 29, 30
Bastam, 69
Be’er Sheva, 24, 62
Behistun, 80, 94, 95
Behshahr, 78
Beit She’an, 39, 53, 54, 60
Beni Hassan, 38
Beycesultan, 41
Bilad al-Qadim, 29
Bir Safadi, 25
Bishapur, 80
Borsippa, 7
Byblos, 28, 36, 43, 48, 50, 63, 65, 66
H3, 29
Habuba Kabira, 12, 58
Halab, 34, 35, 72, 74
Hama, 74
Hamad, 31
Harran, 93
Haruvit, 54
Hasanlu, 80, 90, 91
Hattuşa, 42–47, 67, 68, 72
Hazor, 37, 38, 53, 57, 61–63
Hebron, 61
Çavuştepe, 69
Chafadża, 8, 14, 15
Chirbet Kerak (Bet Jerah), 27
Chogha Bonut, 81
Chogha Mish, 83, 89
4
Inandik, 47
Ishchali, 8, 14
Ivriz, 75
Nishapur, 79
Norşuntepe, 41
Nusz-e Dżan, 92
Nuzi, 48, 49
Jafarabad, 82, 83
Jawa, 28
Jerozolima, 62–64, 66
Jiroft, 85, 87, 88
Ozbaki, 85, 93
Palmyra, 32
Pasargade, 80, 94, 96
Persepolis, 7, 80, 95–98
Poliochni, 40
Kültepe (Kanesz), 40–44, 53
Kadesh-Barnea, 64
Kadesz, 48
Kamid el-Loz, 54
Kar-Tukulti-Ninurta, 56
Karabel, 47
Karatepe, 75
Karkemisz, 70, 71, 74
Karmir Blur, 69
Kartagina, 66
Kelardasht, 78
Kengavar, 80
Khirbet Kerak, 40
Khurvin, 90
Kisz, 16–18, 23, 24
Konar Sandal, 87
Kuh-e Khwaja, 79
Kuntillet Ajrud, 64
Kushakli (Sarissa), 47
Qal’at al-Bahrain, 29, 32
Qalaichi, 91
Qatna, 34, 37, 50, 63
Rabat Tepe, 91
Ramat Rachel, 63
Ras Ibn Hani, 51
Ras Shamra, 51
Saar, 29–31
Samaria, 62–64
Şapinuva, 47
Sardes, 97
Shah Tepe, 79, 88
Shahdad, 85, 87
Shahr-e Sokhta, 84–86, 88
Shechem, 38
Sippar, 37
Sirkeli Höyük, 47
Suza, 55, 56, 81–85, 89, 95–97
Sydon, 65, 66
Szanidar, 7
Szubat-Enlil, 21, 32, 33, 35, 37
Lagasz, 15, 17
Lakisz, 54, 61–63
Larsa, 37
Liman Tepe, 39
Malatya, 48, 72, 75
Maraş, 73
Mari, 15, 18, 19, 23, 32–34, 37, 49, 50
Marlik, 78, 90
Medinet Habu, 60
Megiddo, 25, 27, 37, 38, 54, 60, 62–64
Midas Şehri, 67, 68
Musasir, 68, 69
Takht-e Suleiman, 80
Tall-i Gazie, 84
Tapiqqa, 47
Taq-e Bustan, 80
Tel Batash, 54
Tel Kabri, 34
Tel Yarmuth, 27
Teleilat Ghassul, 24
Tell Agrab, 8, 14
Tell Ahmar (Til Barsip), 58, 75
Tell al-Ubaid, 15
Tell Ar-Raqai, 20, 21
Tell Arbid, 21, 22, 33, 49
Tell Asmar (Esznunna), 8, 14, 15, 31
Tell Banat, 58, 59
Tell Bazi, 59
Tell Beydar (Nabada), 21, 22, 24
Nahal Miszmar, 25
Nahariya, 38
Namazga Tepe, 86
Naqsh-e Rustam, 80, 97, 98
Nayrab, 73
Nimrud (Kalhu), 7, 8, 53, 65, 75, 76
Niniwa, 7, 8, 16, 63, 75, 76, 92
Nippur, 15, 17, 32
Nisa, 98
5
Tell Brak (Nagar), 8, 13, 20–22, 42, 49
Tell Chuera, 23
Tell el-Fakhariya, 48, 75
Tell el-Farah Północne, 27, 62
Tell Gubba, 93
Tell Halaf, 72–75
Tell Halawa, 57, 58
Tell Hamidiye (Taide), 49
Tell Hamoukar, 13
Tell Harmal, 91
Tell Karrana, 37, 56
Tell Leilan, 21, 32, 33, 37, 56
Tell Melebija, 20
Tell Mozan (Urkisz), 21, 23, 48
Tell Munbaqa, 59
Tell Qasile, 60, 61
Tell Rad Shaqrach, 20
Tell Rijim, 19
Tell Sabi Abyad, 57
Tell Sakka, 34
Tell Sweyhat, 58
Tell Taya, 20
Tell Tayinat, 73
Tell Uqair, 9
Tell-i Ghazir, 83
Tell-i Malyan (Anszan), 80, 83–85, 88, 89, 94
Tepe Gawra, 13
Tepe Hissar, 79, 85, 88–90
Tepe Jalyan, 85
Tepe Sialk, 84, 85, 87, 90, 91
Tepe Yahya, 83–85, 87
Tepe Yak, 85
Toprak Kala, 69
Troja, 40, 67
Tureng Tepe, 78, 88
Tuszpa, 68, 69
Tyr, 65
Zincirli (Sam’al), 73, 74
Ziwiye, 91
Ugarit, 33, 50–52, 59, 60, 70
Uluburun, 50, 52
Ulug Depe, 93
Umm al-Aqarib, 14
Umm el-Marra, 59
Umma, 14
Ur, 8, 16, 18, 19, 31, 32
Uruk, 9, 10, 12, 13, 55, 57, 83
Washukanni, 48
Yazılıkaya, 46, 72
Yazd, 79, 80
Yorghan Tepe, 49
6
1
1.1
Archeologia Bliskiego Wschodu
Badania archeologiczne w Mezopotamii
Na początku lat 70. XX wieku rozpoczęły się polskie badania archeologiczne w Iraku.
Prowadzone były początkowo w Nimrud. Po ich zakończeniu Polacy brali udział w badaniach
ratunkowych przy budowie tam na rzekach np. na Eufracie. W latach 80. badano stanowiska
nad Tygrysem i Eufratem, w Iraku i w Syrii. Po badaniach ratunkowych badania okolicy
kontynuowano z dużą intensywnością przy udziale wielu międzynarodowych misji. W drugiej
połowie lat 80. badania w Iraku trzeba było przerwać ze względu na wojnę iracko-irańską.
Badania zostały przeniesione do Syrii, m.in. nad Chabur i do północnej Syrii. Obecnie polskie
badania, ze względu na stabilizację polityczną, są prowadzone w Irackim Kurdystanie.
W Kurdystanie prowadzone są też intensywne badania powierzchniowe. Region Mosulu
i Kirkuku nie należy jednak do autonomii kurdyjskiej. Badania włoskie odbywają się wokół
Erbilu, stolicy Kurdystanu. W górnym odcinku doliny Wielkiego Zabu prowadzone są badania
Uniwersytetu Poznańskiego.
Nad Wielkim Zabem opady roczne przekraczają 250 mm i umożliwiają uprawy jęczmienia
i pszenicy bez stosowania irygacji. W dolinach górskich oraz przedgórskich wznisiono liczne
telle. W górach występują dęby, które w inskrypcjach klinowych zostały opisane jako surowiec
budowlany. Występuje na nich pasożyt wykorzystywany jako garbnik do garbowania skór.
W dolinach górskich wciąż występuje tradycyjne budownictwo z kamienia. Domy kryte są
słomą. Podstawą egzystencji, podobnie jak w starożytności, jest hodowla owiec i kóz. Występuje także bydło, które również hodowano w starożytności.
W trakcie badań powierzchniowych w Kurdystanie znaleziono telle oraz stanowiska płaskie.
Stanowiska jednofazowe często wychodzą nie wyżej niż 1 m ponad powierzchnię naturalną
gruntu. Telle zostały często pokryte muzułmańskimi cmentarzami, co uniemożliwia ich badania.
Na obszarze kurdyjskim na cmentarzyskach znajdowana jest ceramika Niniwa V.
Obszar Kurdystanu jest związany z najstarszymi znaleziskami neandertalskimi. Znajduje
się tam paleolityczna jaskinia Szanidar. Jest to płytka jaskinia, schronisko skalne, w której
znaleziono 14-metrowe nawarstwienie depozytów. Ściany jaskini pokryte są sadzą z paleolitycznych palenisk. Kurdowie, jako naród zagrożony, poszukują swojego mitu założycielskiego i
uważają się za bezpośrednich potomków neandertalczyków z Szanidar.
Obszar Iraku należy do Żyznego Półksiężyca. Zabytki starożytne zamieniły się w telle i nie
są już dziś widoczne na powierzchni. Miejscowe starożytne języki wymarły i musiały zostać
odszyfrowane na nowo. Cechy te odróżniają archeologię bliskowschodnią od grecko-rzymskiej.
Hellenistyczny autor Berossus napisał w III w. p.n.e. dzieło Babyloniaca, które zachowało
się we fragmentach. Zawierało opis historii Babilonii. Ksenofont, żyjący w V-IV w. p.n.e., był
dowódcą greckich wojowników walczących w wojnie domowej w Persji po stronie Cyrusa Młodszego, jednego z pretendentów do tronu. Wędrował z żołnierzami przez północną Mezopotamię.
Widział ruiny Nimrud. Choć minęło zaledwie 250 lat od upadku Asyrii, Ksenofont nie mógł
zobaczyć na stanowisku nic imponującego. Po dawnej stolicy pozostały już tylko ruiny.
W XII wieku n.e. podróżnicy europejscy wędrowali przez Nimrud, Babilon i Borsippę. Opisywali m.in. pałac królewski w Babilonie. W XVII wieku Pietro della Valle, włoski podróżnik,
przywiózł przerysy pisma klinowego oraz cegły z Persepolis. W Babilonie wykonał sondaże i
potwierdził, że tamtejsze budowle były wykonane z cegły mułowej.
Francuski podróżnik Paul-Émile Botta podróżował po Bliskim Wschodzie. W 1840 roku
został konsulem w Mosulu. Wybrał wzgórze Kuyunjik w Niniwie jako miejsce prowadzenia
7
wykopalisk. Był pierwszym archeologiem bliskowschodnim. Botta odkrył Chorsabad, czyli
starożytne Dur-Szarrukin. W jego obrębie odkrył pałac Sargona II Asyryjskiego z VIII wieku
p.n.e. Sargon II rozpoczął budowę Dur-Szarrukin. Jego odkrycia zdobyły dużą popularność we
Francji, a pozyskane zabytki sprowadzano do Luwru.
Austen Henry Layard urodził się we Francji. Był prawnikiem w Anglii. Wyruszył w podróż
na wschód w poszukiwaniu przygód. W Konstantynopolu zaangażował się w działalność dyplomatyczną. W 1845 roku dotarł do Mosulu, na północy Mezopotamii. Udokumentował liczne
reliefy asyryjskie. Pozyskiwał zabytki dla British Museum. Zdobycie zabytków dla muzeów
europejskich było głównym celem wykopalisk XIX-wiecznych archeologów. Zabytki spławiano
Tygrysem z północnej Mezopotamii do Basry, a następnie przewożono statkami do Europy.
Jedna z łodzi Paul-Émile Botty z wapiennymi reliefami zatonęła w okolicach Basry, a zabytki
zostały zniszczone.
Hormuzd Rassam był uczniem Layarda. Był Asyryjczykiem pochodzącym z Mosulu, a nie
Europejczykiem. Prowadził wykopaliska wraz z Layardem, a potem samodzielnie. Zamieszkał
w Anglii. Odkrył jedną z pierwszych wersji poematu o Gilgameszu w Bibliotece Aszurbanipala
w Niniwie.
W XIX wieku odkryto liczne stanowiska sumeryjskie na południu Mezopotamii. Na początku XX wieku zaczęły się ekspedycje kierowane przez architektów. Badano głównie architekturę, a mniej interesowano się drobnymi artefaktami.
Niemiecki architekt Walter Andrae przeprowadził metodyczne wykopaliska w Aszur. Prowadził wykopaliska sondażowe, obserwował profile, a także założył szerokopłaszczyznowe wykopy.
Pozyskane zabytki wywoził do Berlina. Robert Koldewey prowadził wykopaliska w Babilonie.
W 1902 roku odkryto pierwsze fragmenty Drogi Procesyjnej i Bramy Isztar.
Henri Frankfort w latach 30. XX wieku w ramach misji amerykańskiej prowadził wykopaliska
w Chafadży i Tell Asmar (Esznunna) nad Diyalą. Badano też stanowiska Tell Agrab i Ishchali.
Na postawie tych wykopalisk ustalono periodyzację dla III tysiąclecia p.n.e., gdyż w jednym
miejscu uzyskano sekwencję obejmującą setki lat.
Leonard Woolley w latach 20. i 30. XX wieku prowadził wykopaliska w Ur. Odkrył Groby
Królewskie w Ur, które były najbardziej spektakularnym odkryciem. Swoje odkrycia w Ur
opisał w telegramie po łacinie, aby uniknąć rozgrabienia stanowiska.
Max Mallowan był asystentem Woolley’a w Ur. Poznał tam Agathę Christie, którą poślubił. Małżonka towarzyszyła mu w pracach archeologicznych, pomagając i pisząc powieści
kryminalne. Opisała też swoje życie w trakcie badań wykopaliskowych i powierzchniowych.
Prowadził wykopaliska w Niniwie, Nimrud i w Tell Brak nad Chaburem.
1.2
1.2.1
Chalkolit i epoka brązu
Kultura Uruk
Po okresie Ubaid nastąpił okres Uruk, dla którego istnieją różne periodyzacje. Obejmował
on prawie całe IV tys. p.n.e. Późny Uruk jest szczególnie ważny jako czas narodzenia się cywilizacji. Wtedy powstały pierwsze wielkie miasta. Dokonano licznych odkryć cywilizacyjnych i
przemian gospodarczych. Wtedy też pojawiło się pismo, szybkoobrotowe koło garncarskie oraz
pieczęcie cylindryczne.
Okres Uruk dzieli się na wczesny Uruk, trwający w latach 4000-3500 p.n.e., oraz późny
Uruk, w latach 3500-3100 p.n.e. Po okresie Uruk nastał okres Dżemdet Nasr, który trwał w
latach 3100-2900 p.n.e., a po nim rozpoczął się okres wczesnodynastyczny. Okres Uruk trwał
8
900 lat i był długim, ciągłym okresem rozwojowym. Główne jego osiągnięcia skumulowały się
się w końcowej jego fazie. Obecnie wyróżnia się okres nazywany późnym chalkolitem (LC),
który dzieli się na pięć faz LC1-LC5. Faza LC1 odpowiada późnemu okresowi Ubaid, zaś fazy
LC2-LC5 pokrywają się z czasami kultury Uruk.
W I połowie IV tys. p.n.e. osadnictwo koncentrowało się w Akadzie, na obszarze północnej
Babilonii. Sumer był wtedy jeszcze obszarem bagnistym i nie nadawał się do zasiedlenia.
W późnym Uruku osadnictwo przeniosło się z północnej Babilonii na południe, do Sumeru.
Przyczyną migracji na południe mogły być zmiany klimatyczne. W okresie Dżemdet Nasr
osadnictwo koncentrowało się na południu Mezopotamii.
Uruk, jako miasto, istniało już we wczesnym okresie Uruk. Było wtedy jedynym dużym
miastem na południu Mezopotamii. Miasta o porównywalnej wielkości mogły istnieć jednak na
północy Mezopotamii. Na początku okresu wczesnodynastycznego Uruk zajmowało powierzchnię około 400 ha.
Pismo pojawiło się pod koniec późnego Uruk, około roku 3200 p.n.e. Pojawiły się najpierw tabliczki gospodarcze i administracyjne dokumentujące handel owcami i kozami. Nie
zawierały jednak informacji o strukturze państwa, jego ustroju, władzy i głównych ośrodkach
administracyjnych. Nie wiadomo nawet, czy Uruk było głównym centrum ówczesnego świata.
Ewolucja świątyń w Eridu od okresu Ubaid do okresu Uruk była ciągła. Zachowany został
plan trójdzielny świątyń. Ich fasady zdobione były ryzalitami. Plan trójdzielny był stosowany
zarówno w budowlach publicznych, monumentalnych, jak i prywatnych. Główne pomieszczenia
znajdowały się po środku. Budowle publiczne dekorowano glinianymi stożkami, które wkładano do wilgotnego tynku uzyskując efektowne dekoracje. Stożki takie znaleziono również nad
Wielkim Zabem.
W Uruk znajdowały się dwa główne ośrodki kultowe. Jednym z nich był okręg Kullaba, w
którym czczono Anu. Biała Świątynia, wchodząca w skład kompleksu Kullaba, znajdowała się
na platformie. Kompleks pochodził z okresów Uruk i Dżemdet Nasr. W skład kompleksu wchodził ziggurat Anu. W pobliżu znajdowała się Kamienna Budowla o nieznanym przeznaczeniu.
Była interpretowana jako symboliczne wejście do podziemi.
Drugim okręgiem kultowym była Eanna, w której czczono Inannę. W obrębie Eanny znajdowały się budowle z okresu Uruk IV, w którym pojawiło się pismo oraz pieczęcie cylindryczne.
Występują tam budynki o typowym planie trójdzielnym oraz unikatowe pod względem planu
budynki, np. Budynek Kwadratowy. Eanna była głównym miejscem kultu Inanny.
Budynki o planie trójdzielnym są nazywane świątyniami. Świątynia D w Uruk miała powierzchnię 4000 m2 . Nie wiadomo, czy części budowli zwane dziedzińcami były pokryte sklepieniami czy nie. W architekturze wykorzystywano kolumny oraz półkolumny wykonane z cegły
mułowej. Fasady zdobiono ryzalitami i pilastrami. Miały one także znaczenie konstrukcyjne.
W ścianach znajdowały się wielostopniowe nisze i występy.
Hall Kolumnowy w Eannie IV został zrównany do poziomu podłogi, prawdopodobnie w
celu wzniesienia kolejnej budowli, która nigdy jednak nie powstała. Z powodu wyburzenia nie
zachowały się ściany hallu.
W Tell Uqair, w północnej Babilonii, znajduje się Świątynia Malowana z okresu Uruk.
Była to konstrukcja trójdzielna, we wnętrzu której mieściło się podium. Świątynia jest niezwykle cenna, gdyż zachowały się w niej malowidła. Zachowane przedstawienia ukazują lamparta
lub geparda, a być może także sylwetki ludzkie i byki. Malowidła występowały prawdopodobnie
w licznych świątyniach z tego okresu, ale zachowały się do naszych czasów w niewielu miejscach. Tell Uqair jest jedynym przykładem zachowanych malowideł z okresu Uruk na terenie
Mezopotamii.
9
Dawniej uważano, że w najstarszych źródłach pisanych, oprócz języka sumeryjskiego, występował jeszcze starszy język zwany substratem protoeufratejskim. Z języka tego miały pochodzić
niektóre nazwy miejscowości. Uważano, że językiem tym posługiwała się ludność przedsumeryjska, a zatem Sumerowie musieli przybyć do Sumeru z innego regionu.
Rodowód języka sumeryjskiego nie jest znany. Nie są też znane żadne pokrewne mu języki. Nie jest powiązany w żaden sposób z językami semicki, które później dominowały na
Bliskim Wschodzie. Wznoszenie zigguratów uważano za wyraz tęsknoty na górami. Dziś jednak wiadomo, że w czasach kultury Uruk nie było takiego okresu, w którym dużo ludności obcej
wkroczyłoby nagle do Mezopotamii powodując zmianę cywilizacyjną. Zachowana jest ciągłość
planu trójdzielnego świątyń od czasów Ubaid do czasów Uruk. Istnienie substratu protoeufratejskiego jest także podważane, a nazwy uważane dotąd na obce dla Sumerów mogą pochodzić
ze starszych odmian języka sumeryjskiego.
W Uruk znaleziono Wazę Inanny oraz Damę z Uruk o prawie naturalnej wielkości twarzy,
który mogła być częścią większego posągu. Na wielu nośnikach sztuki w Uruk przedstawiano się
postać króla-kapłana En. Był to brodaty mężczyzna z charakterystycznym nakryciem głowy,
przedstawiany nago lub w spódniczce. Według jednej z hipotez był to władca.
Władza świecka i władza religijna w Uruk, podobnie jak w późniejszych państwach mezopotamskich, nie była rozdzielona. Dlatego król-kapłan mógł być jedną postacią. Był pokazywany
w wielu różnych scenach. W scenach religijnych i kultowych był przedstawiany nago. Ofiarnicy we wczesnych fazach kultury Uruk byli przedstawiani nago, ale zwyczaj ten później zaczął
zanikać i ofiarnicy zyskali ubrania.
Król-kapłan był przedstawiany też jako dzielny myśliwy, np. na kamiennej steli o wysokości
80 cm. Na steli tej króla-kapłana przedstawiono dwukrotnie – w scenie walki z lwem oraz
strzelania z łuku. Król-kapłan przedstawiony został w tej scenie ubrany w spódniczkę.
Król-kapłan pojawia się również w gliptyce. Na pieczęciach przedstawiano go w scenach kultowych, podczas karmienia trzody Inanny, w czasie podróży łodzią wraz ze zwierzętami Innany,
podczas podróży “saniami” oraz w trakcie składania ofiary Inannie. Na przedstawieniach tych
również ubrany w jest spódniczkę. En był pokazywany także jako dzielny wojownik w scenach
walki. Dla kultury Uruk charakterystyczna jest obecność scen walki oraz egzekucji jeńców w
gliptyce.
Okres Uruk był czasem tzw. “rewolucji urbanistycznej”. Zaczęły powstawać pierwsze miasta,
a być może też państwa. Struktura społeczne Uruk uległa komplikacji. Więzy rodowe traciły
rolę na rzecz więzów terytorialnych. Powstawały wielkie kompleksy architektoniczne, takie jak
Eanna, co było przejawem nadwyżek produkcji. Pojawili się pierwsi rzemieślnicy zajmujący się
produkcją w sposób ciągły i profesjonalny.
Kamienie Blau’a są ciekawym zabytkiem, choć nie do końca zrozumianym. Są to dwa kamienie. Jeden z nich jest podobny do gładzika do ceramiki, a drugi, podłużny – do dłuta. Nazwa
pochodzi od nazwiska pierwszego właściciela-kolekcjonera. Ich pochodzenie nie jest znane, ale
stylistycznie datuje się je na późny okres Uruk. Są to zabytki małe, mają do kilkunastu centymetrów wysokości. Przedstawiono na nich sceny składania ofiar z wazy oraz zwierząt ofiarnych
przez króla-kapłana, a także codzienną pracę w warsztacie. Na kamieniach znajdują się inskrypcje we wczesnym piśmie, które są trudne do odczytania. Na okrągłym kamieniu wymieniono
prawdopodobnie imiona, a na podłużnym opisano podział pół.
Późny okres Uruk i okres wczesnodynastyczny to czas nawiązania niezaprzeczalnych kontaktów z cywilizacją egipską. Pismo mezopotamskie jest wcześniejsze od egipskiego. Na pewno
nie nastąpiła żadna mezopotamska inwazja na Egipt. Występowały jednak liczne analogie w
sztuce. Są nimi motyw Gilgamesza, nóż z Dżebel el-Arak oraz przedstawienia zwierząt z długimi, splecionymi szyjami. W Egipcie pojawiły się pieczęcie cylindryczne, które były importami
10
z Mezopotamii i przykładami miejscowego naśladownictwa z przedstawieniami krokodyli i miejscowej fauny. Pieczęcie cylindryczne nie przyjęły się jednak na stałe w Egipcie.
Ceramika bliskowschodnia, a w szczególności lewantyjska, mogła pojawić się w Egipcie,
zaś ceramika egipska – w mezopotamskich koloniach uruckich. Istnienie tych importów jest
jednak kwestionowane. Niewątpliwie handlowano surowcami. W Egipcie pojawił się lapis
lazuli, który był sprowadzany z Badachszan w Afganistanie. Wcześniej już afgański lapis lazuli
pojawił się już w Mezopotamii, gdzie znaleziono nieobrobioną bryłę tego minerału. Z Egiptu
do Mezopotamii być może sprowadzano złoto, które wymieniano na kamień szlachetny.
Zasięg terytorialny ceramiki z okresu Uruk kończy się na łuku Eufratu. Nie występuje
ona już na lewantyjskim wybrzeżu. Lapis lazuli dowożono prawdopodobnie na lewantyjskie
wybrzeże i stamtąd przewożono dalej morzem. Z tego powodu nie ma śladów dalszego lądowego
transportu tego surowca.
W późnym Uruk pojawiły się pierwsze pieczęcie cylindryczne. Wcześniej, w okresie
Ubaid, znane były tylko pieczęcie stemplowe. W II połowie IV tys. p.n.e. pieczęcie cylindryczne
występowały w już całej Mezopotamii, w Egipcie, w Lewancie, na Cyprze, w środkowej Anatolii, w zachodnim Iranie oraz, jedynie wyspowo, w środkowym i wschodnim Iranie. Pieczęcie
te były importowane z Uruk lub były miejscowym naśladownictwem. Pieczęcie cylindryczne
dominowały do I tys. p.n.e., gdy pojawiły się ponownie pieczęcie stemplowe.
Pieczęcie cylindryczne można podzielić grupę z realistycznym przedstawieniem postaci, ukazaniem historii lub sceny oraz grupę pieczęci bardziej schematycznych, przedstawiających np.
kobiety w trakcie codziennej pracy tkackiej. Są dwie koncepcje dotyczące powstania pieczęci
cylindrycznych. Mogły powstać z walców kamiennych wytwarzanych przy pomocy świdra jako
produkt uboczny przy produkcji naczyń kamiennych lub z długich kości zwierzęcych o czym
świadczyć mogą zakończenia pieczęci cylindrycznych, które mają kształt główek kości lub nawet były wykonane z główek kości. Szybko pojawiły się pieczęcie z twardych materiałów np.
kryształu górskiego.
Z pojawieniem się pieczęci cylindrycznych wiąże się rozrost biurokracji oraz administracji.
Pieczęcie wykorzystywano do plombowania zamkniętych pojemników oraz ostemplowywania
tabliczek w celu ich autentyfikacji. Na pieczęciach z czasów Uruk nie było inskrypcji, które
pojawiły się później.
Pieczęcie mogły być indywidualne, należeć do poszczególnych urzędników lub kapłanów,
którzy byli odpowiedzialni za określone dziedziny życia gospodarczego. Pieczęcie mogły też
należeć nie do konkretnych osób, ale do reprezentantów danej gałęzi życia gospodarczego.
Pieczęcie wykorzystywano w gospodarce i administracji. Odciski pojawiały się na plombach,
głównie w III tys. p.n.e. Same pieczęcie znajdowane są rzadko, głównie w grobach. Dużo
częściej znajduje się odciski pieczęci na glinianych plombach. Odciski te pozwalają poznać
gliptykę archeologom.
Obecnie analizuje się negatywy odcisków na plombach, co daje dużo informacji o samych
pieczęciach. Plomby te zamykały pojemniki, worki lub drzwi do magazynu. Zamki do drzwi
wynaleziono dopiero w okresie klasycznym. Jedynym sposobem zabezpieczenia drzwi były
plomby drzwiowe. Na futrynie znajdował się kołek, a w drzwiach otwór. Przewiązywano przez
nie sznurek, kładziono na nim glinę, a następnie ją stemplowano.
W okresie Uruk powstało także pismo, które wykształciło się z tokenów oraz liczydeł. Pojawiły się pierwsze teksty piktograficzne, które można odczytywać jako rebus.
W ceramice nastąpiła rewolucja polegająca na wprowadzeniu szybkoobrotowego koła garncarskiego. Ceramikę produkowano dzięki temu szybciej, ale, w odróżnieniu od starszej ceramiki
kultur Ubaid, Halaf, Hassuna i Samarra, ceramika przestała być dekorowana.
11
Dla kultury Uruk typowe były misy dzwonowate. Ceramika produkowana była w forma,
być może ziemnych, o bardzo niskiej jakości. Naczynia były produkowane masowo. Występowały w przeróżnych kontekstach, m.in. świątynnych i grobowych. Czasem naczynia wkładano
jedne w drugie. Powstało wiele publikacji na ich temat. Przypisywano im różne funkcje,
które są mało wiarygodne, np. miary racji żywnościowej lub pojemnika na ofiarę świątynną.
Były to naczynia robione masowo w formach ziemnych. Każdy wykonywał je indywidualnie
na własne potrzeby, a nie były produkowane przez profesjonalnych garncarzy. Prawdopodobnie były naczyniami wielofunkcyjnymi. Na naczyniach tych pojawiał się czasami symbol KU
przypominający chleb i oznaczający “chleb”. Misy dzwonowate koncentrują się w południowej
Mezopotamii. Ich zasięg sięga na północ do doliny Diyali. Występowały one także w enklawach
na wschodzie, w Iranie zachodnim.
Kultura Uruk zrewolucjonizowała dzieje Mezopotamii. Ekspandowała ona w późnym okresie Uruk z centrum cywilizacyjnego w południowej Mezopotamii, w okolicach miasta Uruk. Nie
wiadomo, jak dużą rolę kulturową odegrała wtedy Suzjana, która mogła konkurować z południową Mezopotamią i Uruk. Artefakty charakterystyczne dla kultury Uruk są znajdowane
daleko od eponimicznego miasta, np. w łuku Eufratu w zachodniej Syrii. Są to zarówno importy, jak i wytwory miejscowe wykonane w tym samym stylu. W Syrii występują stanowiska
z taką samą kulturą jaka znana jest z miasta Uruk.
W kulturze Uruk pojawiają się charakterystyczne naczynia. Oprócz mis dzwonowatych,
występowały dwie charakterystyczne formy. Pierwszą z nich były dzbany pękate o dość krótkich
szyjkach z niewielkim denkiem. Na nich pojawiały się wąskie aplikacje, niby-uchwyty. Czasem
dzbany te miały prawdziwe imadła i lejki. Pokryte były czerwoną polewą ceramiczną Drugą
formą były dzbany smukłe, z wąskimi i krótkimi szyjkami oraz jednym opadającym dzióbkiem
lub lejkiem zakrzywionym w kierunku ziemi.
Oprócz pozbawionych zdobień naczyń produkowanych na kole garncarskim, powstawały też
naczynia o bardziej skomplikowanych kształtach i zdobieniach. Występowały także kamienne
figurki zwierzęce zdobione inkrustacjami. Dzieła kamienne stawały się coraz ładniejsze.
W Syrii, nad Eufratem, pojawiły się stanowiska o kulturze typowo uruckiej. Przykładami
są stanowiska Habuba Kabira z częścią świątynną nazywaną Tell Kannas oraz i Dżebel Aruda.
Kultura urucka pojawiała się także jeszcze dalej na północ, w regionie Ergani-Maden w Anatolii,
gdzie występowały złoża miedzi eksploatowane już w okresie Uruk. Na syryjskich stanowiskach
w wielu przypadkach kultura lokalna sąsiaduje z wydzieloną częścią stanowiska, w której występowała się kultura Uruk w postaci misy dzwonowatych i ceramiki czerwonej. Kultura Uruk
występuje również wyspowo na irańskim stanowisku Godin Tepe.
Dżebel Aruda jest stanowiskiem z ceramiką urucką i budowlami na trójdzielnych planach.
Na fasadzie świątyni w Dżebel Aruda występuje dekoracja ryzalitowa. Habuba Kabira była
zamieszkana przez 100-200 lat. Stanowisko było otoczone murami i fortyfikacjami z bramami
miejskimi. Były to jedne z najstarszych fortyfikacji w Mezopotamii. Uruk zostało ufortyfikowane dopiero pod koniec okresu wczesnodynastycznego. Miasta Habuba Kabira zostało
opuszczone gwałtownie. Nie znaleziono w jego obrębie śladów działalności rolniczej.
Ekspansja wpływów Uruk odbywała się w dwóch kierunkach. Jednym kierunkiem był kierunek północny, wzdłuż Eufratu i dalej na północ do Anatolii. Nie była to jednak ekspansja
kultury. Na docelowym obszarze ekspansji wciąż występowały miejscowe kultury chalkolityczne.
Drugim kierunkiem ekspansji były kierunek wschodni, w kierunku Suzjany oraz jej okolic. Ta
fala ekspansji dotarła do Godin Tepe. W okolicach Uruk, w Suzjanie i nad łukiem Eufratu
występowały niemalże identyczne ceramika, gliptyka i architektura. Ekspansja miała charakter
importu gotowych rozwiązań, a nie była klasyczną ekspansją kulturową.
Powodem ekspansji było prawdopodobnie zapotrzebowanie na surowce, których brakowało
12
w Mezopotamii. W Anatolii i Iranie dostępna była miedź. Według mniej prawdopodobnej
hipotezy, w południowej Mezopotamii nastąpił kryzys, a ludność szukała bardziej dogodnych
obszarów do życia, które nadawałyby się pod wypas zwierząt i pod uprawy rolne. Trzecia
hipoteza głosi, że lokalne elity przejęty kulturę południa, gdyż była ona atrakcyjna. Najbardziej
prawdopodobna jest jednak hipoteza o handlu.
Południowa Mezopotamia była najbardziej rozwiniętym cywilizacyjnie obszarem Bliskiego
Wschodu. Hipoteza “imperium światowego” zakłada, że istniało jedno, najwyżej rozwinięte
centrum kulturowe, a wokół rozciągały obszary eksploatowane i wykorzystywane przez centrum imperialne. Model ten był wzorowany na imperium brytyjskim. Zakłada on, że centrum
handlowało z peryferiami, skąd sprowadzano nieobrobione surowce. Obrabiano je dopiero w
centrum imperialnym. Poza peryferiami występowały obszaru marginalne. Jednak w przypadku Mezopotamii model ten nie sprawdza się. Tell Brak w dorzeczu Chaburu było miastem
równie wielkim jak Uruk.
Ponadto Uruk nie byłoby w stanie podbić i militarnie kontrolować ziem położonych w Syrii,
tak daleko od centrum imperialnego w południowej Mezopotamii. Na północy mogły powstawać
jednak faktorie handlowe kultury Uruk.
Tell Brak jest stanowiskiem, na którym występuje jedna sekwencja chronologiczna sięgająca od wczesnego okresu Uruk aż do czasów akadyjskich. W Tell Brak istniała pochodząca
z okresu Uruk Świątynia Idoli Ocznych. Została wybudowana na silnie przekształconym, południowym planie trójdzielnym. Świątynia położona była na małej platformie. W środku
znajdowało podium zdobione inkrustacjami z kamienia oraz złota. Na podium umieszczona
była mała główka o kilkunastocentymetrowej wysokości. W planie świątyni widać wpływy
południowe.
W świątyni znaleziono ponad 20 tysięcy kamiennych figurek idoli ocznych. Były to antropomorficzne figurki pojedyncze, podwójne symetryczne oraz w formie jednej figurki “dziecięcej”
wpisanej w postać “dorosłą”. Mogły być to wota lub wczesne figurki orantów, znanych z późniejszych okresów. Budowle w Tell Brak miały grube ściany i były bardzo solidne.
Tell Hamoukar jest stanowiskiem, na którym znaleziono pozostałości z wczesnego okresu
Uruk. Stanowisko zostało zaatakowane i zniszczone. W murach widoczne są ślady po pociskach
z procy. Znaleziono także bardzo dużo pocisków od procy. Stworzono na tej podstawie hipotezę
o walce północnego Uruk z południem. Badania na stanowisku prowadzili Amerykanie.
Tepe Gawra niedaleko Mosulu, w północnym Iraku, jest niewielkim stanowiskiem badanym
w latach 30. XX wieku. Na stanowisku znajdują się tam pozostałości świątyni z okresu Ubaid,
a także architektura z okresu Uruk. Znaleziono tam zabytki złote i obsydianowe, wykonane
z obsydianu importowanego z Anatolii. Na stanowisku odkryto także jedne z najstarszych
zabytków wykonanych z lapis lazuli.
W Tepe Gawra znajduje się nietypowa Okrągła Budowla z wczesnego okresu Uruk. Jest
uważana za dom wodza lub spichlerz. Została odkryta fazie XI, z którą wiązała się główna
ekspansja Uruk. Można więc stwierdzić, że Okrągła Budowla jest starsza od pierwszych śladów
pojawienia się wpływów Uruk południowego na stanowisku.
Unia Europejska finansowała projekt, którego celem było ustalenie chronologii III tysiąclecia
p.n.e. na Bliskim Wschodzie. Bliski Wschód podzielono na kilkanaście regionów. Jednym z
nich był Górny Tygrys, który był badany przez grupę polsko-włoską. Dla każdego z regionów
ustalano chronologię i periodyzację bezwzględną oraz względną. Część datowań była oparta na
datowaniach radiowęglowych. Powstała szeroka baza danych, w której zgromadzono dużą ilość
informacji dotyczących pozyskanych znalezisk. Wydzielono liczne zespoły znalezisk, które opisano w bazie danych. Prowadzono także ustalenia pomiędzy grupami badającymi poszczególne
regiony. Rezultatem projektu jest propozycja nowej periodyzacji dla III tysiąclecia p.n.e.
13
1.2.2
Okres wczesnodynastyczny
Epokę brązu w Mezopotamii dzieli się na następujące okresy:
1. 3000-2000 p.n.e. – Wczesny brąz
2. 2000-1595 p.n.e. – Środkowy brąz
3. 1595-1200 p.n.e. – Późny brąz
Okres Dżemdet Nasr oddziela okres Uruk od okresu wczesnodynastycznego. Trwa jednak
dyskusja na temat tego, czy była to cała epoka, czy tylko styl regionalny. Za datę końca
środkowej epoki brązu przyjmuje się rok 1595 p.n.e., w którym nastąpił najazd i złupienie
Babilonu przez Mursilisa I, władcę hetyckiego. Najazd oznaczał koniec panowania dynastii
starobabilońskiej. Data ta jest jednak umowna i niepewna.
Po okresie Dżemdet Nasr, a przed nastaniem władzy dynastii akadyjskiej trwał okres wczesnodynastyczny (WD, ang. ED), który został podzielony na trzy podokresy:
1. 2900-2750 p.n.e. – WD I
2. 2750-2600 p.n.e. – WD II
3. 2600-2340 p.n.e. – WD III (A i B)
Podział powstał w wyniku wykopalisk nad Diyalą prowadzonych przez Henri Frankforta na
stanowiskach Chafadża, Tell Asmar (Esznunna), Tell Agrab i Ishchali. W wyniku tych wykopalisk odkryto kilka cennych sekwencji świątynnych. Zgodnie z tradycją mezopotamską, nowe
świątynie wznoszono na fundamentach starych świątyń. Niektóre odkryte sekwencje miały
długość kilkuset lat. Podstawą do przeprowadzenia podziału były style w sztuce oraz pieczęcie cylindryczne. Obecnie periodyzacja ta jest kwestionowana. Okres WD II jest trudny do
wydzielenia w południowej Mezopotamii. Kwestionowane są również same kryteria podziału.
W trakcie tych wykopalisk, oprócz sekwencji świątynnych, odkryto liczne domy mieszkalne
w Chafadży. Podczas wcześniejszych wykopalisk poszukiwano głównie świątyń i pałaców, a
niewiele wiadomo było o życiu codziennym zwykłych mieszkańców. Dlatego tak cenne są znaleziska w Chafadży.
Okres WD I jest słabo znany pod względem wydarzeń historycznych. Pismo w tym okresie
było jeszcze słabo rozwinięte. Dopiero w latach 2700-2650 p.n.e. powstała pierwsza inskrypcja
królewska. W okresie wczesnodynastycznym istniało dużo niezależnych miast-państw. W poszczególnych miastach panowały lokalne dynastie. Południe Mezopotamii jest płaską równiną o
niedużej powierzchni. Miasta znajdowały się blisko siebie i ze szczytu jednego zigguratu widać
było często sąsiednie zigguraty.
Pierwsze badania w Mezopotamii nie były badaniami stratygraficznymi i doprowadziły do
utraty wielu danych. Do czasów obecnych przeprowadzono jedynie nieliczne badania stratygraficzne na stanowiskach sumeryjskich. Od 2004 roku w Iraku trwa masowy rabunek stanowisk
archeologicznych, przeprowadzany m.in. na stanowisku Umma. Zrabowano odlew z czasów
Naram-Sina przedstawiający dolną partię postaci ludzkiej. Obecnie rozpoczęto irackie wykopaliska archeologiczne na zagrożonym stanowisku Umm al-Aqarib położonym 7 km od Umma.
W okresie wczesnodynastycznym cegłę o prostokątnym lub kwadratowym przekroju, znaną
z czasów Uruk, zastąpiła cegła płasko-wypukła, która miała jedną powierzchnię płaską, a drugą
wypukłą. Cegły ustawiane były ukośnie, a co kilka warstw ukośnych znajdowała się jedna warstwa pozioma. Otwory między cegłami wypełniano gliną. Pochodzenie cegły płasko-wypukłej
jest nieznane. Niektórzy sądzą, że w Mezopotamii mogli pojawić się ludzie z gór, którzy wcześniej wznosili konstrukcje z kamienia. Cegła płasko-wypukła mogła być imitacją bloków kamiennych.
W okresie wczesnodynastycznym powstawały tzw. świątynie owalne. Istnieją trzy przykłady tego typu budowli. Jedną z nich jest Świątynia Owalna w Chafadży, która posiada
14
podwójną linię murów obwodowych. Między liniami murów znajdował się dziedziniec oraz tzw.
dom kapłana, który przypomina dom mieszkalny mimo lokalizacji w obrębie świątyni. W obrębie murów wewnętrznych znajdowały się instalacje kultowe składające się ze studni i kanalików
znajdujących się na dziedzińcu wewnętrznym. Na dziedzińcu odkryto ślady stóp ludzkich, w
tym dziecięcych, oraz nóg zwierząt utrwalone na glinianej podłodze. Odciski te powstały, gdy
ludzie i zwierzęta ofiarne, a także psy, weszły na mokry po deszczu dziedziniec. Na dziedzińcu
znajdowała się platforma o wysokości około 2 metrów. Nie wiadomo, co znajdowało się na jej
szczycie.
W Chafadży znajdowała się też świątynia Sina, będąca elementem sekwencji świątynnej.
Druga Świątynia Owalna w Tell al-Ubaid była temenosem z platformą położoną tym
razem w jego centralnej części, a nie z boku, jak w Chafadży. Na szczyt platformy o wysokości
około 4 metrów, prowadziła rampa. Na szczycie znaleziono dekoracje architektoniczne, m.in.
kolumny, i dekoracje rzeźbiarskie ścian w postaci rozet. Uznano, że materiał ten pochodził
ze świątyni, która stała niegdyś na szczycie platformy. Zabytki zostały zebrane na jednym
miejscu, a następnie ściany świątyni zwalono na zgromadzone zabytki z myślą o wzniesieniu
nowej świątyni.
Wśród dekoracji znajdowały się fryzy ścienne przedstawiające świętą mleczarnię bogini Ninhursag. Sceny fryzu przedstawiają krowy, osobę dojącą krowę, produkcję wyborów mlecznych
lub warzenie piwa. Znaleziono także brązowe figurki lwów stojące niegdyś prawdopodobnie
przez wejściem, miedziany fryz przedstawiający jelenie oraz fantastyczną postać, a także kolumny dekorowane geometryczną okładziną.
Z Tell Asmar (Esznunna) pochodzą duże zespoły figurek orantów, przedstawiające kobiety oraz mężczyzn. Liczne figurki orantów znaleziono także w Aszur, Mari i Chafadży. Figurki
te pozostawiano w świątyni, by trwały przy bóstwie i zastępowały wiernego. Figurki orantów
raz wniesione do świątyni nie mogły jej opuścić. Stare figurki były więc grzebane pod podłogą.
Figurki osiągały wysokość 20-30 cm, choć znane są także figurki o 70-centymetrowej wysokości.
W Tell Asmar znaleziono dwie figurki orantów o większych rozmiarach i wykonane w innym
stylu niż pozostałe. Przedstawiają one mężczyznę i kobietę.
Występuje duże bogactwo stylistyczne figurek orantów. Większość orantów miała tę samą
postawę i układ rąk, ale poszczególni oranci znacząco różnili się wyrazem twarzy oraz klasą
warsztatu rzeźbiarskiego.
Świątynia Inanny w Nippur była zbudowana na osi łamanej, typowej dla architektury
północnej Mezopotamii tego okresu. Wejście znajdowało się blisko narożnika, na dłuższym
boku. Po wejściu trzeba było obrócić się o 90 stopni, aby znaleźć się naprzeciw sanktuarium
umieszczonego na drugim końcu dłuższej ściany. Takie świątynie nie występowały na południu
Mezopotamii, gdzie wszystkie świątynie z okresu wczesnodynastycznego miały oś prostą. W
obrębie świątyni Inanny w Nippur znajdowało się też drugie sanktuarium, o typowo południowej
architekturze, z osią prostą. Wejście znajdowało się w tym przypadku na krótszym boku, na
wprost posągu umieszczonego w sanktuarium.
Świątynia Inanny była wielkim kompleksem pomieszczeń i dziedzińców. W architekturze
świątyni wykorzystano kolumny. W obrębie świątyni znajdowały się plakietki wotywne z otworem w środku przedstawiające sceny libacji, bankietów oraz ich przygotowywania. Słynną
plakietką wotywną jest Plakietka Ur-Nansze znaleziona w Girsu. Ur-Nansze był władcą
Lagasz.
Świątynia Isztar w Aszur jest świątynią wybudowaną zgodnie z północnym planem na
osi łamanej. Należy ona do sekwencji świątyń. W celli znaleziono zestaw figurek orantów i
rzeźb, a także malowaną plakietkę wapienną przedstawiająca Isztar. W podłodze znajdowały
się naczynia wykorzystywane przy libacjach. W celli były też terakotowe przenośne ołtarzyki w
15
kształcie domków. Cella została opuszczona gwałtownie, być może w wyniku pożaru, dlatego
jej wyposażenie zachowało się w stanie nienaruszonym. Znaleziono w niej kwadrygę o rozmiarze
około 80 cm, która jest jednym z pierwszych odlewów mezopotamskich wykonanych techniką
na wosk tracony.
W Ur Leonard Woolley odkrył Nekropolię Królewską. Znaleziono kilka tysięcy grobów,
spośród których większość stanowiły proste groby jamowe. Wśród odkrytych grobów było jednak 16 lub 17 grobów królewskich, które są konstrukcjami sklepionymi, wykonanymi z kamienia
lub cegły. Składają się z głównej komory oraz innych instalacji i szybów. W ich obrębie znaleziono tzw. death pits, w których złożono w ofierze ciała osób towarzyszących, których w
każdym grobie było od kilku do 70 w największej komorze śmierci. Czasami ciała towarzyszące
znajdowały się również w głównych komorach grobowych.
Dawniej uważano, że w grobowcach pochowani byli kapłani i kapłanki uczestniczący w świętych zaślubinach i rytualnie uśmiercani. Zakładano, że podstawą cywilizacji mezopotamskiej
była religia. Obecnie uznaje się, że w Grobowcach Królewskich pochowani są władcy. Prawdopodobnie wraz z władcą chowano cały jego orszak. Dla tak licznych pochówków osób towarzyszących z Ur nie ma analogii w Mezopotamii, jednak po kilka osób towarzyszących chowano
także w Kisz. Nigdzie nie występują także tak liczne pochówki jednorazowe, jak w Ur.
W Grobowcach Królewskich znaleziono liczne skarby. Jednym z nich był Sztandar z Ur,
który pochodził z wyrabowanego grobu, ale nie został znaleziony przez rabowników. W grobie
tym znaleziono pieczęć Meskalamduga, więc przypuszcza się, że sztandar pochodzi właśnie z
jego grobu.
Znaleziono także miedziany hełm Meskalamduga, który częściowo przypomina późniejszą
akadyjską głowę Naram-Sina. Odkryto także harfy, liry, figurkę koziołka wspinającego się na
drzewo, głowy zwierzęce z grobu królowej Szubad, gry planszowe, przypory toaletowe, muszle,
sztuczne muszle metalowe pełniące funkcję kosmetyczek, biżuterię, rurki do picia piwa oraz
paciorki. Paciorki wykonywano z lapis lazuli z Afganistanu, złota i czerwonego karmeolu z
doliny Indusu. Do wyposażenia grobowego należały także metalowe naczynia, naczynia z jaj
strusia oraz repliki jaj strusich ze złota.
W okresie wczesnodynastycznym najbardziej rozpowszechnionym tematem w gliptyce były
sceny bankietu z dwiema osobami, kobietą i mężczyzną, będącymi głównymi bohaterami przedstawienia. Na stole przedstawiano naczynia z rurkami, za pomocą których pito piwo. Drugim
tematem popularnym w gliptyce były walki zwierząt. Temat ten, mimo zmian stylistycznych,
powtarzał się przez cały okres wczesnodynastyczny. Zwierzęta przedstawione są w profilu, same
lub z towarzyszącym im nagim herosem, który toczył z nimi walkę.
W okresie Dżemdet Nasr na południu Mezopotamii występowała ceramika malowana. W
okresie wczesnodynastycznym pojawiło się kilka kultur ceramicznych. W okolicach Niniwy i
Aszur powstawała ceramika Niniwa V, zdobiona ryciem i malowaniem. Swoją nazwę zawdzięcza znalezieniu w piątej warstwie stratygraficznej Niniwy. W Lewancie występowała ceramika
zakaukaska pochodząca znad Araksu i z Zakaukazia.
Nad Diyalą i na przedgórzach Zagrosu występowała ładnie zdobiona malowidłami ceramika szkarłatna. Dominowały naczynia z dekoracją geometryczną. Tylko nieliczne naczynia
posiadały dekorację zoomorficzną i antropomorficzną. Powierzchnia naczynia była czasem dzielona na panele, w których pojawiały się sceny zwierzęce oraz biesiadne. Na dużych dzbanach
umieszczano czerwone i czerwono-czarne malowidła na jasnym tle, które przedstawiały postaci
ludzkie i zwierzęce. Jedno z naczyń przedstawiało nagie kobiety. Była to prawdopodobnie scena
rytualnej ofiary. Postaci nagich mężczyzn były najczęściej związane ze scenami religijnymi i
kultowymi. Ceramika szkarłatna występowała głównie w okresie WD I.
16
W okresach WD II i WD III na północ od Nippur, w północnej Babilonii, występowała
ceramika innego typu, na uchwytach której przedstawiana była jedna postać kobieca z zaznaczonymi piersiami oraz innymi elementami anatomicznymi. Była to prawdopodobnie bogini.
Postać wykonywana była w formie ryto-reliefowej.
Najsłynniejszym przykładem rzeźby na steli z okresu wczesnodynastycznego jest Stele Sępów, zachowana jedynie w małej części. Maczugi znajdowane były w kontekstach świątynnych i
tylko mała część spośród nich zdobiona była dekoracją reliefową. Jedna z maczug przedstawiała
władcę Lagasz.
W okresie wczesnodynastycznym pojawiła się architektura pałacowa. Powstały pałace w
Eridu i Kisz. Pałac w Eridu jest skomplikowanym założeniem architektonicznym. Mógł nigdy nie pełnić roli pałacu. Jest budowlą monumentalną z ryzalitami na zewnętrznej fasadzie,
które wzmacniały mur i dekorowały go. Ryzality, typowe dla świątyń i budowli publicznych,
powstawały już w okresach Ubaid i Uruk. Pałac w Eridu był dwudzielnym założeniem składającym się z dwóch bardzo podobnych kompleksów pomieszczeń położonych po obu stronach
“osi symetrii”. Zawierał niezadaszone dziedzińce. Posiadał cztery wejścia na jednej fasadzie,
choć pałace były zazwyczaj budowlami obronnymi z jednym wejściem.
Pałacom towarzyszyły osady, w których mieszkali poddani. Pałace nie były otaczane murem,
który wznoszono wokół świątyń. Tymczasem Pałac w Eridu nie jest otoczony osadą, ale murem.
Można więc przypuszczać, że był on częścią administracyjną podwójnej świątyni boga Enki i
jego żony. Prawdopodobnie nie pełnił więc roli rezydencji władcy.
W Kisz znajduje się budowla pałacowa, którą można uznać za najwcześniejszy pałac w
Mezopotamii. Kisz było dużym miastem “bliźniaczym” w okresie wczesnodynastycznym. Na
jego obszarze znajdowała się grupa cytadel, budowla pałacowa i kompleks świątynny, w obrębie
którego mogły znajdować się dwa małe schodkowe zigguraty. Jeśli byłaby to prawda, byłyby to
najwcześniejsze zigguraty w Mezopotamii. Badania na stanowisku prowadzono w latach 20. i
30. XX wieku. Część wschodnia poświęcona była Isztar, a część zachodnia Zababie – głównemu
bóstwu Kisz.
Charakter budowli pałacowej w Kisz nie jest jednoznacznie ustalony. Budowlom można
przypisać określone funkcje tylko, jeśli zawierają inskrybowane cegły lub podesty. Sytuacja ta
nie zachodzi w pałacu w Kisz. Zachowany fragment konstrukcji był budowlą monumentalną z
wejściem. Założenie powstawało jako jednolity, pierwotny zamysł, zaś różnice w okresie powstania poszczególnych fragmentów i zastosowanej cegle wynikają z długiego czasu trwania budowy.
Całość założenia została jednak zaprojektowana z góry. Założenie otoczone jest murem z korytarzem ciągnącym się po wewnętrznej jego stronie. Korytarz mógł służyć do celów obronnych.
Łatwo było pokonać wroga, który zostałby w nim uwięziony. Jednocześnie korytarz ten mógł
służyć do oświetlenia i wentylacji przylegających doń pomieszczeń. W zewnętrznym grubym
murze nie mogło być żadnych otworów i okien, gdyż zmniejszałyby one walory obronne.
Na centralny dziedziniec pałacu prowadziła od wejścia tylko jedna droga z dwoma zakrętami.
W pałacu nie było żadnej wyróżnionej sali, która mogła służyć jako sala tronowa. W pałacu
nie znaleziono żadnych drobnych zabytków, które pomogłyby ustalić jego pierwotną funkcję.
W południowej części pałacu, w drugim budynku, znajdowały się kolumny, które występowały
także w Nippur. Kolumny w pałacu w Kisz pełniły funkcję portyku, za którym mogła znajdować
się sala tronowa. Obecność kolumn świadczyła o reprezentacyjnym charakterze pomieszczenia
położonego za nimi. W sali tej znajdowała się prawdopodobnie wykładzina, która nie zachowała
się do dziś.
Zachowały się fragmenty inkrustowanych paneli ściennych z wapienia i masy perłowej. Sylwetki ludzkie miały kilkanaście centymetrów wysokości. Jedna grupa paneli została znaleziona
we wschodniej części pałacu, blisko wejścia, zaś druga grupa – wejściu do budynku z domnie17
maną salą tronową. Panele ścienne zawierały sceny przedstawiające czyny wojenne – prowadzenie jeńców i pochody żołnierzy. Jedna ze scen jest podpisana inskrypcją z imieniem władcy
Lugalmu. Inskrypcję z tym samym imieniem znaleziono w Mari. Być może władca Kisz podbił
Mari, a podbój ten uwieczniono na panelach. Na innej grupie paneli znajdują się sceny przedstawiające bankiety, muzykantów i rydwany. Ta sama tematyka pojawiła się na późniejszym
Sztandarze z Ur, a także w pałacu w Mari.
Grupa przedstawień z Kisz może być najstarszą grupą paneli w Mezopotamii. Kisz w okresach WD II i WD IIIa mogło być dużym państwem terytorialnym dominującym nad południową
częścią Mezopotamii. Na podstawie danych filologicznych powstała koncepcja “cywilizacji Kisz”.
W Kisz posługiwano się językiem semickim. W trakcie analizy danych brano pod uwagę także
kalendarz, cechy administracji, nazwy miesięcy i imiona władców. Cywilizacja Kisz mogła
obejmować swoim zasięgiem obszary aż do zachodniej Syrii, w tym miasto Mari.
W Mari znaleziono ponad 40 tabliczek zapisanych w języku semickim. W czasie ich powstania w południowej Mezopotamii dominowała cywilizacja Sumerów. Dawniej zakładano,
że Sumerowie zdominowali kulturowo większość Mezopotamii. Obecnie dostrzega się dużą rolę
cywilizacji semickiej, która rozwijała się na północy Mezopotamii.
Mari leży nad Eufratem w Syrii, na obszarze niekorzystnym dla rolnictwa. W III tys. p.n.e.
i na początku II tys. p.n.e. Mari było potężnym, wspaniałym miastem utrzymującym się z
handlu. Szlaki handlowe ciągnęły się wzdłuż Eufratu. Wzdłuż Eufratu sprowadzano miedź
z Anatolii do Mezopotamii. W Mari być może wytwarzano wyroby metalowe. W materiale
archeologicznym znaleziono produkty metalurgiczne.
Mimo dużych odległości i braku koni, Bliski Wschód był ze ściśle zintegrowany. Prowadzono
wymianę handlową wykorzystując osły. Dopiero z przełomu III/II tys. p.n.e. pochodzą się
pierwsze szczątki koni, które jednak nie były wtedy jeszcze używane do transportu.
Mari zaczęto badać od lat 30. XX wieku i jest ono badane do czasów obecnych. Badania
rozpoczął André Parrot, który spędził na stanowisku wiele lat i odkrył Pałac Zimri-Lima oraz
część świątyń. Później badania przejął Jean-Claude Margueron. Obecnie prace w Mari przejęło
trzecie pokolenie archeologów francuskich.
Mari było miastem wybudowanym według jednolitego planu urbanistycznego, choć większość miast na Bliskim Wschodzie rozrastała się stopniowo i chaotycznie. Mari i niektóre
miasta Dżaziry zostały założone na ziemi dziewiczej, ze z góry zaplanowaną koncepcją całego
założenia. Mari zostało założone około roku 2800 p.n.e. Od razu powstały wały, które chroniły
przed powodziami rzecznymi, i umocnienia obronne. Przez Mari poprowadzono kanał doprowadzający wodę z Eufratu. Kanał ten spowodował rozmycie ruin po zdobyciu miasta przez
Hammurabiego i jego opuszczeniu. Mari zajmowało powierzchnię 250 ha.
Badania w Mari koncentrowały się na drugiej połowie III tys. p.n.e. Pierwszy okres świetności Mari wiązał się z powstaniem instalacji metalurgicznych. Lepiej przebadane jest tzw.
drugie miasto z okresu WD III. Powstał wtedy pałac wczesnodynastyczny, na miejscu którego
później wzniesiono Pałac Zimri-Lima. Pałac wczesnodynastyczny (P1) niewątpliwie pełnił
rolę rezydencji władcy. W okresie WD III był już budowlą monumentalną z potężną bramą,
znacznie większą niż zachowana część pałacu w Kisz. Pałac wczesnodynastyczny w Mari zachował się w bardzo dobrym stanie do naszych czasów. Jego mury sięgają na wysokość kilku
metrów. Ruiny pałacu zostały obecnie zadaszone.
Mari posiada pewne cechy kultury sumeryjskiej. Na stanowisku znaleziono figurki orantów,
które jednak stylistycznie różnią się od orantów sumeryjskich. Mari posiada też cechy swoiste,
cechy zachodniosyryjskie i cechy północnomezopotamskie. Jest położone na rozdrożu kultur.
Świątynie posiadały najczęściej wejście na osi łamanej, ale czasem podest znajdował się
także na wprost wejścia. Przy podestach znajdowały się naczynia libacyjne, w których mogły
18
być składane ofiary. Składane ofiary prawdopodobnie spalano. W Mari znajduje się świątynia
Isztar z naczyniami libacyjnymi.
Znaleziono zabytek przedstawiający kobietę z dwoma okręgami i trójkątem. Według jednej
interpretacji może on przedstawiać całe ciało kobiece. Okręgi symbolizują piersi, a trójkąt –
łono. Druga interpretacja zakłada, że zabytek jest przedstawieniem twarzy. Okręgi są oczami,
zaś trójkąt to nos.
W Mari znajdowała się także świątynia Ninni-Zazy, która była świątynią o osi łamanej.
Na środku centralnego dziedzińca znajdował się obrobiony obelisk, który przypominał betyl.
Betyle były obiektem kultu w świątyniach w Syrii zachodniej i w Lewancie.
Na stanowisku znajdowane są także zabytki inskrybowane, m.in. rzeźba jednego z ostatnich
władców miasta. Przypominają one swoim stylem sumeryjskie zabytki południowomezopotamskie, choć część ich cech ma charakter rodzimy.
Znaleziono liczne inkrustacje i panele pochodzące z pałacu oraz ze świątyń. Skarb z Mari
został znaleziony pod podłogą jednego z pomieszczeń pałacowych. Wśród zabytków tworzących
skarb znajdował się paciorek wykonany z lapis lazuli z inskrypcją władcy z Ur. Z tego powodu
początkowo uznano, że skarb mógł być darem władcy Ur. Później stwierdzono jednak, że
skarb jest niejednorodny, a duża część zabytków ma miejscowe pochodzenie lub wywodzi się z
północnej Mezopotamii.
Z okresu drugiego miasta pochodzą odkryte pojedyncze domy mieszkalne. Nie odsłonięto
jednak całej dzielnicy rezydencjonalnej. Niewielka liczba znanych domów mieszkalnych sprawia,
iż do dziś nie wiadomo, czy centralne pomieszczenie było otwartym dziedzińcem, czy pomieszczeniem zadaszonym. Obecnie zakłada się, że powierzchnia kwadratu o boku 16 metrów mogła
być zadaszona.
Fragment zabudowy Mari przypomina bliskowschodni suk. Znajdują się tam filary, a za
nimi wejścia do pomieszczeń handlowych lub magazynowych. Jest to unikatowe założenia
architektoniczne na Bliskim Wschodzie dla okresu wczesnodynastycznego.
W północnej Mezopotamii irackiej i w dorzeczu Chaburu w ostatnich latach przeprowadzono
liczne prace wykopaliskowe. Jeszcze 30 lat temu uważano, że obszar ten był pustką kulturową,
a cywilizacja rozwijała się głównie na południu Mezopotamii. Obecnie pogląd ten został całkowicie odwrócony i zaprzeczony. Obszar północnego Iraku wciąż jest mało znany, ale trwają
na nim intensywne badania.
Na Dżazirze, na stepie północnoirackim i północnosyryjskim, rozwijała się cywilizacja miejska znająca pismo. Do lat 70. XX wieku znano tylko kilka jej stanowisk. Nie wiadomo było, jaka
ludność mieszkała w Syrii w okresie wczesnodynastycznym. Najstarsze znane wtedy inskrypcje
dotyczące Syrii pochodziły od Sargona Akadyjskiego, który prowadził wyprawy wojenne do
Syrii około 2300 roku p.n.e.
Na początku lat 70. XX odkryto Eblę z archiwum zapisanym w języku semickim. Inskrypcje
zawierały opisy funkcjonowania pałacu, dyplomacji, polityki i handlu międzynarodowego.
Na początku III tys. p.n.e. na obszarze późniejszej Asyrii, nad Wielkim Zabem, rozkwitła
kultura Niniwa V. W późniejszym okresie ceramika Niniwa V, ale już późniejsza, pojawiła się
wtórnie nad Chaburem. Badania ratunkowe związane z budową tamy na Eufracie spowodowały wzrost zainteresowania prowadzeniem badań w regionie. Badania na większości stanowisk
trwały tylko po dwa lub trzy sezony. Przebadano m.in. stanowisko Tell Rijim w Iraku, na
którym znaleziono dwa groby z okresu Niniwa V. Stanowisko pełniło funkcję cmentarza. Zidentyfikowano bardzo bogaty grób osoby dorosłej z zabytkami ceramicznymi.
Istnienie jednolitej kultury archeologicznej w północnej Mezopotamii w latach 3000-2700
p.n.e. jest kwestionowane. Znana jest tylko ceramika Niniwa V, ale nie udało się rozpoznać
19
innych zabytków. Ceramika Niniwa V miała charakter miejscowy i wyewoluowała z wcześniejszej ceramiki występującej na tym samym obszarze. Nie nastąpił żaden obcy najazd. Wśród
ceramiki Niniwa V występowały grubościenne naczynia malowane na ciemne kolory – zielony,
czarny i bordowy na jasnej polewie. Charakterystyczny był podział na pasy, metopy i panele.
Naczynia posiadały dekorację geometryczną, pojawiały się często stylizowane przedstawienia
zwierząt o długich szyjach, a także antylopy, ryby i ptaki. Czasami na naczyniach pojawiały się
rośliny, nie było jednak żadnych przedstawień antropomorficznych. Później pojawiła się cienkościenna ceramika z bardzo delikatną dekoracją rytą, także określana jako Niniwa V. Wzory
dekoracyjne miały wyłącznie geometryczny charakter, czasami wykonywano je w formie nakłuć.
Nad Diyalą i w dorzeczu Chaburu pojawiły się pieczęcie ze steatytu, odmiany talku. Jest
to bardzo miękki minerał twardniejący powierzchniowo pod wpływem wysokiej temperatury.
Pieczęcie takie zaczęły powstawać w Suzie i wzdłuż pasma Taurusu, a następnie rozprzestrzeniły się nad Diyalę. Nazywane są “pieczęciami w stylu przedgórzy”. Ich odbicia znajdowane
są na plombach zamykających pojemniki z dobrami handlowymi. Prawdopodobnie wzdłuż
przedgórza ciągnęły się szlaki handlowe.
Stanowisko Tell Taya w północnym Iraku pochodzi z II połowy III tys. p.n.e., z końca
okresu wczesnodynastycznego. Powstało nagle, jako duże miasto o powierzchni 150 ha. Zostało także nagle opuszczone. Dzięki temu zabudowa całego stanowiska zachowała się i została
rozpoznana tylko dzięki badaniom powierzchniowym.
W Syrii podejmuje się próby ustanowienia regionalnej periodyzacji, niezależnej od chronologii południowej Mezopotamii. Północna Syria w III i II tys. p.n.e. była pomostem pomiędzy
Mezopotamią, Anatolią, Lewantem i Egiptem. Istniały tam stanowiska bramne (ang. gate
sites), które znajdowały się przy przełęczach, w punktach szczególnie ważnych ze względu na
przebieg szlaków handlowych. Stanowiska bramne utrzymywały się głównie z handlu. Jednym
z nich było Tell Brak.
Na stanowiskach położonych nad Chaburem znajdowana jest późna ceramika Niniwa V,
która pojawiła się na tym obszarze po roku 2500 p.n.e. Zdobiła ją jedynie uboga dekoracja, głównie wycinana. Najczęstszymi formami ceramicznymi były miski. W Syrii dużą rolę
odegrała ceramika metaliczna. Była to ceramika wysokiej jakości, wypalana w wysokiej
temperaturze, wyjątkowa pod względem technologicznym.
W latach 90. XX wieku podjęto badania ratunkowe nad Chaburem, na południe od współczesnego miasta Al-Hasakah. W trakcie tych badań przebadano liczne stanowiska, co pomogło
ustalić periodyzację.
Stanowisko Tell Melebija było małym ośrodkiem miejskim, określanym mianem miasteczka. Odsłonięto tam obszar mieszkalny z okresu wczesnodynastycznego. Przekopano kilka
domów w całości. Analizowano siatkę urbanistyczną oraz plan przestrzenny domów. Domy
były zróżnicowane pod względem powierzchni, która wynosiła od kilkudziesięciu do ponad
dwustu metrów kwadratowych. W centralnej części domów znajdowały się duże pomieszczenia
centralne, które mogły być otwartymi dziedzińcami.
Tell Ar-Raqai było wczesnodynastyczną wioską. Stanowisko zostało odsłonięte w całości.
Znajdowała się tam niewielka świątynia wiejska na planie osi łamanej. Odkryto też okrągłą
masywną budowlę. Okrągłe budowle nad Chaburem z okresu wczesnodynastycznego były rzadkością.
Stanowisko Tell Rad Shaqrach jest badane przez polskich archeologów. Jest małym
stanowiskiem o średnicy około 100 metrów. W jego obrębie znaleziono tam głównie domy
mieszkalne. Pod ich podłogami chowane było dzieci w obstawach kamiennych lub ceglanych, z
ceramiką i biżuterią. Niemowlęta chowano w naczyniach ceramicznych. Nie udało się przebadać
centralnej części tellu. Niewielka przestrzeń wioski zamknięta była bardzo potężnymi murami
20
obronnymi o zróżnicowanej konstrukcji. Fortyfikacje u podstawy miały do 10 metrów szerokości.
Występuje duża dysproporcja między skromnym obszarem stanowiska o potężnymi murami,
która nie została wyjaśniona.
Nad Chaburem znajdują się także duże stanowiska typu miejskiego pełniące funkcję stolic
prowincjonalnych. W źródłach z Ebli zapisano, że pod koniec III tys. p.n.e. nad Chaburem
istniało duże terytorialne państwo zwane Nagar. Stolicą państwa Nagar było prawdopodobnie
Tell Brak. W Tell Brak nie odnaleziono żadnych tekstów, ale z tekstów z Ebli wynika, że
państwo Nagar podzielone było na kilkanaście prowincji. Każda prowincja miała swoją stolicę
administracyjną. Jedną ze stolic prowincjonalnych była Nabada, której ruiny znajdują się na
stanowisku Tell Beydar. Stanowisko Tell Mozan położone jest blisko przełęczy Mardin na
przedgórzu Taurusu, na najważniejszej drodze prowadzącej do Anatolii. Miasto znane jest z
pierwszych śladów obecności huryckiej nad Chaburem.
Stanowisko Tell Leilan było dużym miastem położonym na wschodzie regionu. Jego początki sięgają III tys. p.n.e. Na początku II tys. p.n.e. w tym regionie powstało krótkotrwałe
państwo terytorialne Szamszi-Adada I. Tell Leilan, zwane wtedy Szubat-Enlil, było jego stolicą.
W obrębie stanowiska zidentyfikowano pałac i świątynie.
Tell Arbid było mniejszym, prowincjonalnym miastem. Jest badane przez polską misję
wykopaliskową. Powierzchnia wyniesienia wynosi 12 ha, a wraz z otoczeniem – 40 ha. Na
cytadeli znaleziono fragmenty budowli publicznej z okresu wczesnodynastycznego – świątyni,
pałacu lub budowli administracyjnej z częścią kuchenną. Na fasadzie znajdowała się dekoracja
ryzalitowa, która świadczy one, obok lokalizacji, o wysokim statusie budowli. Odsłonięto jej
fragment.
W zachodniej części stanowiska znajdowała się dzielnica miejska, zaś po drugiej stronie tellu
– dzielnica o charakterze wiejskim z większymi dziedzińcami i spichlerzami. Zajmowano się tam
działalnością rolniczą. Obie dzielnice dzieliła dość duża odległość. Jeden z odkopanych domów
mieszkalnych pochodzi z przełomu okresów WD II oraz WD III. Mieszkali w nim ludzie majętni.
Na stanowisku znajdowane są zlepy ceramiczne sklejone z wielu misek ceramicznych włożonych
jedna w drugą. Zlepy takie sięgają wysokością ponad jednego metra. Były wykorzystywane
jako materiał konstrukcyjny.
Niedawno odkryto dwupomieszczeniową małą świątynię na osi łamanej z ołtarzem w większym pomieszczeniu. Blisko ołtarza leżała masywna kadzielnica w kształcie nogi z włożonym
weń naczyniem. Na ołtarzu mieściło się palenisko. Wejścia znajdowały się w pobliżu narożnika.
Świątynia taka była popularną formą na terenie Dżaziry. Przypomina świątynię jednopomieszczeniową z Tell Ar-Raqai oraz świątynkę z Tell Brak.
Na stanowisku Tell Arbid odkryto liczne figurki gliniane przedstawiające zwierzęta pochodzące głównie z II tys p.n.e. Znajdowały się wśród nich także starsze figurki datowane na III
tys. p.n.e. Być może figurki te pełniły funkcję zabawek lub przedmiotów kultowych. Mogły
mieć związek z liczeniem i administracją. W Tell Mozan odkryto bardzo liczne tego typu figurki
w magazynie pałacowym. Może te przeczyć pełnieniu przez nie funkcji zabawek.
W Tell Arbid znaleziono pozbawiony kółek wózek terakotowy, który mógł być zabawką.
Pochówki dzieci nadal znajdowały się pod podłogami domów. Znaleziono także bogato wyposażony w bransolety, wisiorki oraz grzechotkę w kształcie ptaka, grób starszego dziecka pochodzący z III tys. p.n.e.
Na stanowiskach nad Chaburem pieczęcie cylindryczne znajdowane są bardzo rzadko, głównie w grobach. Dużo częściej pojawiają się ich odciski występujące głównie na zamknięciach
drzwi i koszy, a także na ceramice. Odciski pieczęci na ceramice znajdowane są wszędzie od
wschodniego Iraku po Eblę. Z pewnością nie pełniły one funkcji dekoracyjnej, gdyż najczęściej
zdarzają się odciski pieczęci jedynie na krótkim odcinku, stanowiące odcisk zaledwie małego
21
fragmentu pieczęci. Nie jest znany cel umieszczania odcisków pieczęci na ceramice. Mogły
wskazywać one właściciela naczynia, jego producenta lub informować o zawartości naczynia.
Stanowisko Tell Beydar (Nabada) jest położone niedaleko Tell Arbid. W 2010 roku było
badane przez liczną misję europejską. Stanowisko zajmuje powierzchnię około 18 ha. Otoczone
jest podwójną linią murów obronnych. Mury zewnętrzne są szerokie i chroniły prawdopodobnie
przed powodzią. Przestrzeń pomiędzy dwiema liniami murów nie była zasiedlona. Obecność
dwóch linii murów jest typowa dla stanowisk nad Chaburem. Zabudowania koncentrują się na
wewnętrznej cytadeli położonej za wewnętrzną linią murów. Na szczycie wzniesienia znajdowały
się budowle publiczne. W obszarze F znaleziono “pałac” pochodzący z okresu WD III. Tell
Beydar należało do państwa ze stolicą w Nagar, czyli Tell Brak. W pałacu, w którym znaleziono
salę tronową, rezydował namiestnik lub gubernator władcy z Tell Brak. Na południe od pałacu
znajdują się budowle pełniące funkcję świątyń. Przez dzielnicę tę przebiegała brukowana droga
wykładana bazaltem oraz cegłami wypalanymi, prowadząca do pałacu, na szczyt tellu. Jej
najbardziej strome fragmenty wybudowano w postaci schodów.
Na stanowisku zidentyfikowano nieliczne domy mieszkalne, oborę z odciskami nóg owiec,
duży spichlerz miejski, a także drugą budowlę o charakterze pałacowym.
Na Tell Beydar znaleziono małe tabliczki z pismem klinowym, co było bardzo ważnym
odkryciem. Tabliczki pochodziły z administracyjnej budowli na szczycie tellu. Znaleziono także
kilkaset odcisków pieczęci umieszczonych w depozycie odpadowym. Tabliczki z Tell Beydar,
podobnie jak tabliczki pochodzące z wielkiego archiwum w Ebli, zapisane są w języku semickim.
Na tej podstawie można stwierdzić, że w Tell Beydar mieszkała ludność semicka.
W obrębie stanowiska Tell Beydar znaleziono świątynię z dużym pomieszczeniem w części środkowej. W jego wnętrzu znajdowała się niska platforma z ławą, a nad nią fragment
ściany, który ozdobiono kilkupiętrowymi ryzalitami. Była to centralna sala, w której odbywały
się rytuały. Najprawdopodobniej nie była to jednak cella. Właściwa cella z posągiem bóstwa
znajdowała się w małym, przylegającym do głównej sali pomieszczeniu. W budynku znaleziono
dwie instalacje przypominające toalety. Funkcja toalety stoi jednak w sprzeczności z funkcją
świątyni. Być może były to miejsca rytualnych ablucji. Prowadziły od nich wąskie rury terakotowe o długości kilkunastu metrów, które mogą potwierdzać tezę o pełnieniu przez instalację
roli miejsca ablucji.
W Tell Beydar znaleziono także drugą świątynię, w której również znajdowała się sala centralna z ławą i zdobieniami ryzalitowymi oraz instalacją przypominającą łazienkę. Centralne
pomieszczenie miało długość boku równą 16 metrów. Pomieszczenia o takich wymiarach mogły być sklepione na pomocą kłód z drewna cedrowego. Pomieszczenie było prawdopodobnie
zadaszone, gdyż na jego wewnętrznych ścianach znajdują się tynki wapienne, którym groziło
zniszczenie pod wpływem wody deszczowej.
W Tell Brak (Nagar) znajdują się nieliczne zabudowania z okresu wczesnodynastycznego. Było to ważne stanowisko już w czasach kultury Uruk. Najważniejsze zabudowania,
do których należy tzw. Fort Naram-Sina, pochodzą jednak z okresu akadyjskiego. Wtedy też
wzniesiono dwa zespoły ceremonialno-religijne, z których jeden być może pełnił funkcję karawanseraju. Świątynie w Tell Brak przypominają zabudowania świątynne z Tell Beydar. Jednak
w Tell Beydar zachowane są po trzy skrzydła świątyń – część centralna i przylegające doń małe
pomieszczenia. W Tell Brak w żadnej świątyni nie zachowały się trzy skrzydła. Świątynie
powstały w okresie WD IIIb i pochodzą z czasów istnienia państwa Nagar.
Na stanowisku znajdowane są zróżnicowane odciski pieczęci. Styl Tell Brak charakteryzuje
się specyficznym przedstawieniem postaci ludzkich z głowami w kształcie półksiężyca z kołem
w środku. Podobne odciski pieczęci znajdowane są w Mari, ale nie występują one na południu
Mezopotamii.
22
Stanowisko Tell Mozan (Urkisz) było ceremonialnym centrum huryckim o dużym znaczeniu religijnym. Na szczycie wcześniejszego tellu w okresie wczesnodynastycznym stała świątynia na wielkim temenosie otoczonym potężnym murem kamiennym. Sama świątynia nie była
jednak duża. Na szczyt tellu i znajdujący się tam na temenos prowadziła droga procesyjna
w formie schodów. Na środku temenosu stała niewielka jednopomieszczeniowa świątynka z
wejściem na dłuższym boku, w pobliżu narożnika. W świątyni znaleziono jamę z kośćmi zwierzęcymi, która mogła być symbolicznym przejściem do świata podziemnego, co jest nietypowe
dla Mezopotamii.
Na stanowisku badana jest także budowla pałacowa z okresu akadyjskiego z elementami
huryckimi, znanymi nam dzięki Hetytom. W części magazynowej znaleziono bardzo liczne
porozłamywane fragmenty pieczęci cylindrycznych ze znajdującymi się na nich inskrypcjami.
Jedna spośród pieczęci zawiera przedstawienie króla i królowej. Władca jest podpisany słowami
“Tupkisz endart Urkisz ”. Tupkisz to imię huryckie, a słowo endart oznacza w języku huryckim
“władca”. Jest to najstarsza znana inskrypcja wykonana w języku huryckim. Dzięki pieczęciom
udało się zidentyfikować oryginalną hurycką nazwę miasta – Urkisz. Znaleziono także pieczęcie
należące do piastunki dzieci władcy oraz do kucharki. Przedstawienia na pieczęciach nawiązują
do wykonywanego zawodu. Pieczęcie zostały zidentyfikowane jednak na podstawie inskrypcji.
Pieczęcie zawodowe tego typu są bardzo rzadkie i typowe dla okresu akadyjskiego.
Na stanowisku Tell Chuera występują o silne wpływy zachodniosyryjskie. Stanowisko jest
kulturowym pomostem położonym między Chaburem i Balichem. Jest stanowiskiem dużym
o powierzchni 60-80 ha. Zostało zbudowane na planie kołowym. Architektura ma w dużym
stopniu charakter zachodniosyryjski, ale nosi też wpływy dorzecza Chaburu. W dolnym mieście
mieściła się zabudowa mieszkalna. Przeprowadzono tam badania magnetyczne, które przyniosły
zadowalające wyniki. W środku stanowiska znajdował się centralny plac, od którego ulice
rozchodziły się promieniście w kierunku murów. Znajdowały się przy nich insule mieszkalne.
Stanowisko otaczały dwie linie murów. Podobny plan urbanistyczny występował w Tell Mozan,
gdzie w centrum również znajdował się plac centralny.
Stanowisko Tell Chuera powstało około roku 2700 p.n.e., trochę później niż Mari, Podobnie
jak Mari, zostało założone według z góry przygotowanego planu urbanistycznego. Do murów
wewnętrznych przylegał pałac z salą tronową i łazienką, który, ze względu na nierówności terenu,
zbudowany został na tarasach. Pałac dzieli się na część rezydencjonalną i reprezentacyjnoadministracyjną. W jego obrębie znajdowała się także kuchnia oraz duży spichlerz.
W mieście znajdowało się kilka świątyń, w tym wielki, monumentalny kamienny okręg świątynny znajdujący się przy linii murów, w południowo-wschodniej części miasta. Zabudowa
mieszkalna, która została dokładnie przebadana, była bardzo zwarta. Za linią murów znajdowała się droga procesyjna prowadząca od bramy miejskiej do kolejnej świątyni. Wzdłuż drogi
procesyjnej znajdowały się pionowe stele przypominające dużo późniejsze założenia.
Świątynia w Tell Chuera przypomina grecką świątynię in antis. Była to świątynia na osi
prostej, z wejściem na środku krótszej ściany, prowadzącym wprost do celli. Poza krótszą
fasadę wychodziły anty. Tell Chuera jest najdalej na zachód położonym stanowiskiem, na
którym występowały figurki orantów mezopotamskich.
Znaleziono relief przedstawiający 7 siedzących bogiń z polosami na głowach. Boginie trzymały na rękach małe zwierzęta, a jedna z ich – niemowlaka. Jest to zabytek unikatowy, o
charakterze typowo zachodnim. Znaleziono także monumentalny posąg miejscowego władcy
oraz przedstawienia rzeźbione na płaskich stelach.
Ebla jest stanowiskiem położonym na obszarze wpływów cywilizacji Kisz, na południe od
Aleppo. Najważniejsze zabytki stanowiska pochodzą z II tys. p.n.e., ale centralną cytadelę
wzniesiono już w III tys. p.n.e. Włoskimi badaniami na stanowisku kierował Paolo Matthiae.
23
Nie znaleziono dotąd żadnego domu mieszkalnego, a jedynie budowle administracyjne, pałacowe
i religijne pochodzące z II tys. p.n.e., a także bramę miejską.
Na stoku tellu i częściowo na jego szczycie znaleziono mieścił się Pałac G, w którym znajdowało się wielkie archiwum tekstów. Pałac został opuszczony nagle w wyniku gwałtownego
pożaru. Dzięki zwęgleniu w trakcie pożaru zachowały się fragmenty mebli drewnianych z inkrustacjami. Na dziedzińcu pałacu, na którym odbywały się audiencje, znajdowały się drewniane
kolumny oraz podest tronowy. W pałacu zidentyfikowano klatkę schodową z monumentalnymi
schodami prowadzącymi na piętro. W części południowej znajdowała się sala tronowa. Na terenie pałacu znaleziono ponad 40 kg nieobrobionego lapis lazuli sprowadzonego z Afganistanu.
W pałacu, w specjalnym pomieszczeniu, mieściło się archiwum tekstów. Znajdowało się
tam kilkanaście tysięcy inskrybowanych tabliczek, w tym kilka tysięcy tekstów zachowanych w
całości. Archiwum było odsłaniane w drugiej połowie lat 70. XX wieku. Jego odkrycie stanowiło wielką sensację. Tabliczki są zapisane w eblaickim języku semickim, pokrewnym do języka
znanego z Tell Beydar. Tabliczki zawierały informacje o religii, gospodarce, zwyczajach i życiu
codziennym. Władca Ebli był monarchą całkowicie świeckim. Kultem otaczano przodków.
Dużą rolę w polityce odgrywały potężne rody tworzące oligarchię.
W pałacu w Kisz naleziono fryzy mozaikowe przedstawiające zwycięskie walki. W Pałacu G
w Ebli mieścił podobny się panel o wysokości 3 metrów z 12 pasami inkrustacji. Naprzemiennie występowały pasy składające się z dekoracji figuralnych przedstawiających orły atakujące
inne zwierzęta oraz pasów przedstawiających zwycięski pochód armii powracającej do Ebli.
Wszystkie figury zwrócone były w jednym kierunku. Przedstawiono wrogów, którzy byli nadzy.
Zabijano ich lub prowadzono do niewoli. Przedstawiono też same obcięte głowy jeńców. Armia
maszerowała w kierunku dużo większej postaci symbolizującej prawdopodobnie władcę Ebli.
Niedawno odkryto w Ebli świątynię nazwaną Temple of the Rock. Jest to świątynia in antis
typu zachodniego. Nazwa świątyni jest nawiązaniem do świątyni jerozolimskiej.
Ebla znajdowała się na szlaku handlowym, o czym świadczą odnalezione na stanowisku naczynia z egipskimi inskrypcjami oraz importy ze wschodu. Miasto znane jest ze sztuki wysokiej
jakości.
1.2.3
Chalkolit Lewancie i Palestynie
Chalkolit w Lewancie trwał w latach 4300-3300 p.n.e. Lewant w chalkolicie został podzielony
na dwa obszary kulturowe – północny oraz południowy, który nazwano Be’er Sheva.
Osadnictwo koncentrowało się w niewielkich wadi oraz nad Jordanem i na północnym Negewie. Mało osad znajdowało się na wybrzeżu morskim Palestyny. W osadach mieszkała ludność
rolnicza i pasterska. W Lewancie w okresie chalkolitu po raz pierwszy udomowiono drzewo
oliwne, które pełniło odtąd dużą rolę w miejscowym rolnictwie.
Zabudowana mieszkalna została odsłonięta tylko na kilku stanowiskach. Jednym z nich jest
Teleilat Ghassul w Jordanii. Była to osada ze zwartą zabudową, z domostwami podzielonymi
na niewielkie pomieszczenia, nazywanymi broad houses. Wejścia znajdowały się na środku
długiej ściany. Było to dużo, nieufortyfikowane osiedle z cysternami, jamami i paleniskami.
W osadzie odkryto malowidła na pokrytych białym tynkiem ścianach. Czasami nakładano
na siebie liczne warstwy malowideł przesłaniając jedne drugimi. Najsłynniejsze spośród malowideł przedstawiało ośmioramienną gwiazdę w barwach czerwonej, czarnej i szarej. Gwiazda
miała średnicę 184 cm. Wewnątrz gwiazdy mieścił się okrąg oraz wielobok wklęsły. Gwiazda
posiadała prawdopodobnie symbolikę astralną i była związana z kultem. Inne malowidła przedstawiały procesje, zwierzęta i monstra. Ikonografia malarska na stanowisku jest bardzo bogata.
24
W En Gedi na zachodnim brzegu Morza Martwego znajdowało się ważne sanktuarium.
Położone było na klifie, wysoko ponad brzegiem morza. Rozciągał się z niego ładny widok. Na
stanowisku nie ma tam domów mieszkalnych, a jedynie okręg świątynny z bramą prowadzącą na
temenos. Na otoczonym murem temenosie znajdował się basen kultowy oraz główny budynek
świątynny z wejściem po środku długiego boku. Naprzeciwko świątyni mieścił się podest, na
którym znajdował się wygładzony, obrobiony kamień bez żadnych zdobień. Wewnątrz świątyni
znajdowały się ławy oraz jamy, w których znaleziono szczątki zwierzęce i dary ofiarne. Sanktuarium zostało zamurowane i zamknięte pod koniec chalkolitu. W sanktuarium odbywał się
kult praktykowany przez ludność mobilną.
W Nahal Miszmar znaleziono jaskinie ze śladami osadnictwa chalkolitycznego. Stanowisko jest położone w południowej części wybrzeża Morza Martwego. W jaskiniach zachowały się
wyroby organiczne, w tym tkaniny. Na stanowisku znaleziono tzw. Skarb z Nahal Miszmar.
Składał się z przedmiotów wykonanych techniką na wosk tracony z miedzi arsenicznej. Wyroby
metalowe z końca IV tys. p.n.e. charakteryzują się bardzo wysoką jakością. Skarb jest to
zespołem jednorodnym, pochodzącym z jednego warsztatu. W skład skarbu wchodzą naczynia,
buławy, korony, sztandary i inne wyroby. Skarb owinięty był tkaniną. Niektóre wyroby miedziane osiągają masę 2 kilogramów. Być może skarb ten był zespołem przedmiotów rytualnych
stanowiących wyposażenie świątyni w En Gedi, który w obliczu zagrożenia przeniesiono do
Nahal Miszmar, a samą świątynię zamknięto.
W chalkolicie następowała specjalizacja osad. Poszczególne osady specjalizowały się w produkcji wyrobów różnego typu. Bir Safadi znane było z produkcji wyrobów kościanych. Na
stanowisku znaleziono kościane posążki w kształcie ludzkich sylwetek kobiet i mężczyzn. Jedna
z figurek przedstawia kobietę ciężarną, która może być bóstwem płodności.
Groby jamowe występowały głównie poza obrębem osiadli. Zmarłych chowano także w
ossuariach. Popularne były urny domkowe, w których składano spopielone szczątki zmarłych.
Tego typu obrządek pogrzebowy jest typowy dla ludności mobilnej.
Chalkolit w Palestynie zakończył się okresem kryzysu. Podobny kryzys nastąpił ponownie
pod koniec III tys. p.n.e. Przyczyny kryzysu nie są nam dobrze znane. Czasami uznaje się,
że powodem kryzysu mogły być głód, zmiany klimatu, migracje, najazd z Egiptu, susza lub
epidemia. Pod koniec chalkolitu najważniejsze centra zostały opuszczone. Struktura osadnicza zostaje gwałtownie przekształcona. Osadnictwo przeniosło się na tereny bardziej żyzne,
o podłożu lessowym. Nowe ośrodki powstawały w enklawach na północy oraz na wybrzeżu
morza.
Około 30% stanowisk chalkolitycznych zachowało ciągłość osadniczą we wczesnej epoce
brązu. Stanowiska były często zamykane. Podobnie, jak w En Gedi, blokowano wejścia prowadzące na teren stanowiska. Nie ma jednak żadnych ma śladów przemocy i działań wojennych.
Ludność miała czas na zamknięcie stanowisk i ukrycie skarbów.
1.2.4
Wczesna epoka brązu w Lewancie i Palestynie
Wczesna epoka brązu w Lewancie trwała w latach 3300-2000 p.n.e. Podzielono ją na trzy
fazy, zaś latami fazy te rozgraniczającymi są 3050 p.n.e. i 2300 p.n.e.
Początek wczesnego brązu w Palestynie może wiązać się z pojawieniem się nowej ludności.
Opuszczone zostały wtedy wzgórza Golan i Pustynia Judejska. Powstały nowe osady, głównie
małe osiedla, które we okresie WB II przekształciły się w osiedla typu miejskiego. Jednym
ze stanowisk tego typu było Megiddo. Mieszczące się w jaskiniach pochówki miały charakter
rodzinny. W grobach deponowano dary w postaci ceramiki.
25
Na Synaju znajdowały się małe osiedla związane z wydobyciem miedzi i działalnością górniczą. We wczesnym brązie kopalnie na Synaju odgrywały dużą rolę gospodarczą. Odbywał się
intensywny handel miedzią między południową Palestyną a Egiptem.
Arad w południowym Izraelu, blisko Morza Martwego, był pierwszym osiedlem miejskim
i ważnym ośrodkiem na Negewie, który został wspomniany w Biblii. Był związany z ośrodkami z Synaju. Na stanowisku znaleziono zabytki pochodzące z chalkolitu i wczesnego brązu.
Potem nastąpił hiatus osadniczy i stanowisko ponownie zasiedlono w epoce żelaza. Miasto
położone było na terenie charakteryzującym się obecnością naturalnego zagłębienia-cysterny w
środku stanowiska. W cysternie magazynowano wodę deszczową. Średnie roczne opady w Arad
wynoszą 170 mm i są zbyt małe dla rolnictwa deszczowego.
We wczesnym brązie w Arad powstało nieufortyfikowane osiedle i rozpoczęły się kontakty z
Egiptem. Z tego okresu pochodzi znalezione na stanowisku naczynie egipskie z kartuszem Narmera. W okresie WB II wybudowano fortyfikacje oraz święty okręg. Miasto zostało zniszczone
i odbudowane, ale a pod koniec okresu WB II upadło. Być może handel miedzią synajską został
przejęty przez Egipt. W szczytowym okresie rozwoju w mieszkało tam 2,5-3 tys. mieszkańców.
Fortyfikacje miały długość 1200 m, szerokość 2-3 metrów i składały się z dwóch linii murów
położonych blisko siebie.
Znaleziono dwie bramy miejskie i kilkanaście wież znajdujących się wzdłuż linii fortyfikacji. Najpierw wzniesiono półokrągłe wieże, które potem obudowano prostokątną konstrukcją.
Wokół całego miasta znajdowało się około 30-40 wież-bastionów. Cytadela izraelicka w Arad
powstała w epoce żelaza.
Uliczki miejskie zbiegały się do cysterny. Na stanowisku Arad odkryto liczne domy mieszkalne. Wejścia znajdowały się na środku długiego boku. We wnętrzach znajdowały się kamienne
bazy pod drewniane filary. Wzdłuż ścian ciągnęły się nawy. Domy miały płaskie dachy. Do
głównego pomieszczenia przylegały jedno lub dwa mniejsze pomieszczenia. Każdy dom miał
dziedziniec, na którym znajdował się spichlerz.
W Arad znajdowała się dzielnica elitarna. Być może na jej obszarze znajdował się pałac.
Struktura władzy nie jest znana. Odsłonięto obszar interpretowany jako okręg świątynny składający się z dwóch większych świątyń z wejściami po środku długich boków. Przed wejściem
do Świątyni 2 znajdował się ołtarz. W pomieszczeniu świątynnym mieściło się zagłębienie
wyłożone starannie kamieniami. Znaleziono też stojącą, obrobioną stelę bez żadnej dekoracji
i reliefu. Tradycja ustawiania takiej formy steli była kontynuowana na terenie Palestyny w
późniejszych okresach.
Jedynym znaleziskiem pokrytym reliefem był mały kamień z rytem przedstawiającym tę
samą postać w dwóch ujęciach. Kamień został znaleziony w “części pałacowej”. Przedstawiono
na nim dwa razy tę samą sylwetkę, raz w pozycji leżącej, a raz w pozycji stojącej. Sylwetka
ta jest zbliżona do postaci ludzkiej, ale zamiast głowy ma liście, kłosy lub gałązki. Może
być to przedstawienie bóstwa związanego z cyklami zmian pór roku. Bóstwo stojące może
symbolizować okres wegetacyjny, zaś bóstwo leżące w trumnie, martwe – okres suchy.
Gospodarka była zróżnicowana. W mieście znajdują się ślady rolnictwa w postaci nasion
roślin oraz kości owiec, kóz i bydła. W skład wyposażenia domów wchodziły rozcieracze, które
świadczą o rozwiniętym rolnictwie. Dominowały narzędzia krzemienne, ale miedź była już
znana i wykorzystywana. Okres rozwoju był związany z handlem z Egiptem, Synajem i innymi
miastami Kanaan.
Część naczyń kuchennych znalezionych w Arad pochodzi z Synaju, zaś na Synaju znaleziono naczynia z gliny pochodzącej z Arad. Na Synaju znajdowało się wiele miast o kulturze
materialnej podobnej do Arad. W Arad w okresie WB II znajdowały się duże egipskie naczynia zasobowe sprowadzane z Egiptu. Do Egiptu eksportowano tymczasem oliwę oraz lokalne
26
naczynia znajdowane w egipskich grobach. Arad był otoczony przez mniejsze osiedla wiejskie,
zależne od centrum. Nie wiadomo, jaka była struktura władzy w ośrodku. Miasto zostało
opuszczone około roku 2650 p.n.e.
Chirbet Kerak (Bet Jerah) było kwitnącym, ufortyfikowanym miastem rozwijającym
się w okresie WB III. Było położone na szlaku handlowym nad Jordanem, na południowym
wybrzeżu Jeziora Galilejskiego. Najciekawszą budowlą stanowiska jest 9 kulistych konstrukcji
o średnicy 7-8 metrów ze znajdującymi się w środku ściankami działowymi, dzielącymi okrągłe
pomieszczenie na cztery części, ale nie dochodzącymi do ścian zewnętrznych. Konstrukcje te
ustawiono na podeście. Na podeście znajduje się też prostokątna budowla z wejściem na środku
dłuższego boku.
Kuliste budowle mogły być spichlerzami na zboże. Mieściłoby się w nich zboże dla 10
tysięcy ludzi, zaś w ośrodku mieszkało zaledwie 4-5 tys. osób. Nadwyżki mogły być przeznaczane na handel. Jednopomieszczeniowa budowla w środku, między spichlerzami, mogła być
sanktuarium.
Stanowisko znane jest także ze szczególnego rodzaju ceramiki zwanego Chirbet Kerak. Ceramika należąca do tego typu była robiona ręcznie, ładnie gładzona i zdobiona prostymi wzorami geometrycznymi. Posiadała kolor czarny lub czerwony. Dla Palestyny była to ceramika
obca, podobna do wczesnokaukaskiej ceramiki kuro-arakseńskiej. Podobne typy ceramiki występowały też w Anatolii Zachodniej, ale tam również były to wyroby obce, wywodzące się z
Zakaukazia.
W Lewancie dominowały otwarte naczynia w formie mis i czarek, które nie mogły służyć
do transportu dóbr. Naczynia te wytwarzane były lokalnie, a nie przywożone z odległych ziem
Anatolii. Ceramikę Chirbet Kerak odkryto w latach 20. XX wieku. Sugerowano wtedy, że w
Lewancie nastąpiła inwazja ludności zakaukaskiej. Obecnie ta interpretacja jest odrzucana, nie
ma żadnych śladów inwazji, a sama ceramika nie może być uznawana za przejaw inwazji. Być
może w Palestynie pojawiły się małe grupy ludności zakaukaskiej, a lokalni garncarze przejęli
od nich formy ceramiczne.
W tym okresie ogromny obszar wykazywał spójność ceramiczną. Mało zróżnicowana ceramika kuro-arakseńska występowała na prawie całym Bliskim Wschodzie. Ceramika szkarłatna,
również zdobiona motywami geometrycznymi, występowała nad Diyalą. Znajdowano tam strażnice lub spichlerze na planie koła z okresu wczesnodynastycznego.
W okresie WB III ważnym ośrodkiem stało się Megiddo. Dysponowało ono wydajnym
zapleczem rolniczym. Położone na szlakach handlowych miasto było odtąd ważnym ośrodkiem.
W Megiddo znaleziono okręg świątynny składający się z trzech świątyń wzniesionych na podobnym planie. Wszystkie trzy świątynie były jednopomieszczeniowe, posiadały wejście na środku
dłuższego boku, a także anty przed ścianą tworzącą dłuższy bok. Anty przypominają syryjski
styl wznoszeniach świątyń. W cellach znajdowały się ślady po kolumnach oraz podia.
Kompleks świątynny otoczony był murem. W północnej części kompleksu znajdował się
wyniesiony okrąg ołtarzowy o wysokości 1,5 metra i średnicy 10 metrów, zwany bama, na którym
znaleziono tam kości zwierząt. Na bamę, która prawdopodobnie była miejscem składania ofiar,
prowadziły schody.
W mieście Tel Yarmuth we wczesnym brązie również powstała świątynia z wejściem na
dłuższym boku i kolumnami wewnątrz. Na terenie stanowiska zidentyfikowano także bramę
miejską.
W okresie WB II zaczęły powstawać pierwsze proste bramy miejskie. W Tell el-Farah
powstała brama składająca się z trzech warstw kamienia, na których położono cegłę mułową.
W mieście Ai wybudowano fortyfikacje złożone z podwójnej linii murów. Pomiędzy murami
istniała przestrzeń wypełniona ziemią.
27
We wczesnym brązie istniało już miasto Byblos, które w środkowym i późnym brązie odgrywało dużą rolę. Mała osada powstała w tym miejscu już w chalkolicie. Byblos rozwijało się
w oparciu o handel drewnem cedrowym. Do Egiptu eksportowano drewno cedrowe i żywicę.
Miasto przez cały okres istnienia było silnie związane z Egiptem. Byblos było miastem portowym położony wokół źródła i świątyni Pani Byblos, założonej około roku 2800 p.n.e. Władcy
Egiptu począwszy od Chasechemui, faraona II dynastii, przysyłali do świątyni dary. Sanktuarium istniało nieprzerwanie aż do czasów chrześcijańskich, choć miasto i świątynia zostały
spalone w krótkim epizodzie pod koniec III tys. p.n.e. Analizując wyroby jubilerskie znalezione
w Byblos, trudno jest rozróżnić, które pochodzą z Egiptu, a które są wyrobami lokalnymi.
Stanowisko Bab edh-Dhra jest położone na wschód od Morza Martwego w Jordanii. Było
ośrodkiem osadniczym z wczesnej epoki brązu. W okresie WB I nie było tam miasta, a jedynie
wielkie cmentarzysko z kilkuset tysiącami pochowanych osób. Były to groby rodzinne budowane w postaci szybu w ziemi. Od centralnego szybu odchodziły komory. Groby posiadały od
jednej do pięciu komór. W każdej komorze znajdowały się szczątki od 6 do 7 osób. Pochówki
nie zachowywały porządku anatomicznego. Kości były sortowane pod względem typów w komorach. Kości długie składano w jednej części komory, a wszystkie czaszki razem w innej jej
części. Były to więc pochówki wtórne.
Cmentarzysko Bab edh-Dhra było użytkowane przez mobilną ludność pasterską. Szczątki
zmarłych były tam zwożone z różnych miejsc, co tłumaczy brak stałej osady w pobliżu cmentarzyska. Dopiero we okresach WB II oraz WB III w Bab edh-Dhra powstało ufortyfikowane
osiedle. Pojawiły się budowle z cegły suszonej. Cmentarzysko funkcjonowało jednak nadal.
Stanowisko Jawa znajduje się w Jordanii. Na jego obszarze mieściło się ufortyfikowane
9-hektarowe miasto, które podzielone było na miasto górne i dolne. Każda z części otoczona
była murem obronnym. Ośrodek funkcjonowało pod koniec IV tys. p.n.e., w czasach kultury
Uruk. Miasto znajdowało się na bazaltowej pustyni i było odizolowane od innych ośrodków. W
obrębie stanowiska zbudowano specjalne instalacje do zbierania wody – tamy na strumykach
oraz sztuczne zbiorniki. Miasto istniało bardzo krótko, było jedynie efemerycznym epizodem
osadniczym.
1.2.5
Wczesna epoka brązu w Zatoce Perskiej
Region Zatoki Perskiej jest nieprzychylny dla osadnictwa. Znajduje się tam mało wody
słodkiej, a klimat jest gorący. Jednak już we wczesnej epoce brązu był to obszar zasiedlony
i posiadający specyficzną kulturę. Odgrywał także istotną rolę gospodarczą ze względu na
przebiegające tędy szlaki handlowe.
W tekstach klinowych pojawiały się blisko siebie trzy nazwy nazwy geograficzne. Nazwa
Dilmun odnosiła się głównie do Bahrajnu, a także oznaczała całe wybrzeże położone między
Kuwejtem a Katarem. Magan to sumeryjska nazwa Omanu. Trzecia nazwa, Meluhha, odnosiła się do wschodniego brzegu Indusu. Te trzy tajemnicze nazwy występowały w tekstach
klinowych koło siebie, zawsze w tej samej kolejności. Słowo Dilmun znajduje się na kilkunastu dokumentach pisanych, głównie pochodzących z okresu Dżemdet Nasr. Wymieniany jest
poborca podatków z Dilmun oraz siekiera typu dilmuńskiego. Dilmun pojawia się w indeksie
nazw geograficznych, wymieniany jest także tytuł księcia Dilmunu. Nazwa pojawia się zatem
w dokumentach mezopotamskich z zróżnicowanym kontekście.
Głównym bogactwem Omanu była miedź, którą w pewnych okresach eksportowano do Mezopotamii. Od lat 60. XX wieku zaczęły się badania archeologiczne nad obszarem Zatoki
Perskiej. Stanowiska nad Indusem badano już w latach 20. i 30. XX wieku. Początkowo
wysoko rozwiniętą cywilizację Doliny Indusu łączono z Sumerami z południowej Mezopotamii.
28
Uważano, że dolina Indusa inspirowała się Mezopotamią na ścieżce swojego rozwoju. Związki
między tymi dwiema cywilizacjami istniały, ale nie były aż tak ścisłe.
Z okresu Ubaid pochodzą pierwsze znaleziska świadczące o kontaktach między Zatoką Perską
a Mezopotamią. Ceramika Ubaid rozpowszechniła się zaskakująco szybko i intensywnie na
obszarze Zatoki. Początkowo sądzono, że występowanie naczyń typowych dla kultury Ubaid w
Zatoce świadczy o przybyciu Sumerów do Mezopotamii drogą morską przez Zatokę.
Ceramika znaleziona w Zatoce pochodzi jednak z okresu nie wcześniejszego niż z przełom
II i III fazy kultury Ubaid. Wydziela się 5 faz tej kultury. Ponadto ceramika ta nie została
wykonana została lokalnie, ale była importowana z Mezopotamii. Brak obecności ceramiki
należącej do najwcześniejszych faz kultury Ubaid pozwala jednoznacznie stwierdzić, że ceramika
znaleziona w Zatoce nie może wiązać się z początkami kultury Ubaid i przybyciem Sumerów
przez Zatokę do Mezopotamii. Jest ona przejawem wpływów kulturowych z północy w Zatoce.
Niektórzy twierdzą, że kultury Zatoki Perskiej i południowej Mezopotamii miały wspólne
korzenie ceramiczne. Obecnie uznaje się, że mieszkańcy Mezopotamii udawali się na południe
w celu połowu pereł lub ryb. Ceramika Ubaid występująca w Zatoce może być też przejawem
ożywionej wymiany handlowej.
W okresie Dżemdet Nasr koncentracja naczyń ceramicznych jasno pokazuje, że ceramika
jest śladem kontaktu handlowego z Maganem. Głównym celem kontaktów było sprowadzanie
miedzi z Omanu do Mezopotamii.
Badane obecnie stanowisko H3 w Kuwejcie posiada liczne ślady wpływów kultury Ubaid.
Na stanowisku H3 dominuje ceramika Ubaid, ale pojawia się też lokalna ceramika arabska. W
obrębie stanowiska odsłonięto dwie budowle. Jedna jest budowlą prostą, a druga składa się z
kilku pomieszczeń. W pomieszczeniach tych ludzie mieszkali, składowali pożywienie, wyrabiali
narzędzia krzemienne, paciorki oraz magazynowali bitum.
Na stanowisku znaleziono model łodzi, przedstawienie łodzi na ceramice oraz bitum, który
został zdjęty z łodzi używanej przez długi okres na morzu. Na bitumie osadziły się mięczaki
występujące wyłącznie w morzu. Znaleziska te świadczą o rozwiniętej technice żeglarskiej mieszkańców osady. Stanowisko H3 było związane z handlem i transportem morskim.
Bahrajn jest wyspą ważną pod względem ekologicznym i kulturowym. Oba brzegi Zatoki
Perskiej są bardzo suche. Osiedla mogły rozwijać się tylko w pobliżu źródeł słodkiej wody. W
Bahrajnie występuje złożona struktura geologiczna. Warstwy wodonośne i wodoszczelne położone są naprzemiennie. Na obszarze wyspy warstwa wodonośna przecina się z powierzchnią
ziemi. Występują więc studnie artezyjskie, zarówno studnie lądowe, jak i słodkowodne artezyjskie studnie podmorskie. Na wyspie w oazach występują gaje palmowe z palmami daktylowymi,
położone wokół naturalnych sadzawek ze słodką wodą. Bahrajn zajmuje powierzchnię 700 km2 ,
a najwyższy jego szczyt wznosi się na wysokość 135 m n.p.m.
Osadnictwo we wczesnym brązie koncentrowało się na północnym skraju wyspy. Jednym
z bogactw były perły. Stanowisko Saar było małą wioską z czasów Dilmunu. Stanowiska
Barbar i Qal’at al-Bahrain są najważniejszymi stanowiskami archeologicznymi Bahrajnu z
okresu III/II tys. p.n.e. Wszystkie trzy stanowiska położone są na północy wyspy.
Pod koniec III tys. p.n.e. powstał świątynia w Barbar, która szczyt rozwoju przeżywała
na początku II tys. p.n.e. Budynek świątynny zlokalizowany był na owalnej platformie. Od
wschodu przylegało doń owalne ogrodzenie, w obrębie którego znaleziono liczne kości i narzędzia. Ogrodzenie połączone było ze świątynią rampą. W zachodniej części świątyni znajdowała
się studnia w postaci starannie wykonanego, otoczonego ścianami kamiennymi, szybu prostokątnego. Woda była ważnym przedmiotem kultu. Kompleksy świątynne znaleziono też w Giras
i Bilad al-Qadim.
29
W Barbar znaleziono liczne naczynia oraz głowę byka, która mogła być częścią instrumentu
muzycznego. Dawniej poszukiwano na siłę analogii między Mezopotamią a Bahrajnem. Próbowano podciągnąć świątynię w Barbar do kategorii mezopotamskiej świątyni na planie owalnym.
Obecnie znajduje się coraz więcej związków kulturowych między Bahrajnem a kulturami Iranu,
Baktrii i Margiany.
Saar jest jedynym stanowiskiem typu wiejskiego w Bahrajnie. W obrębie stanowiska odsłonięto ulice oraz domy składające się na większą część osiedla. Domy mieściły się w insulach.
Podstawowym modułem mieszkalnym było prostokątne założenie z częściowo zadaszonym dziedzińcem, na którym gotowano posiłki oraz wytwarzano narzędzia. W centrum Saar znajdował
się mały placyk ze świątynią poświęconą dwojgu bóstw. W jej wnętrzu znajdowały się w niej
dwa pomieszczenia, być może pełniące funkcję dwóch celli. Sklepienie było podtrzymywane
przez filary i kolumny. Znaleziono dwa ołtarze. Jeden z nich był położony przy filarze, a drugi
przy ścianie. Ołtarze miały formę leżącego półksiężyca z ramionami skierowanymi ku górze.
Bahrajn wyróżnia się rozległymi cmentarzyskami kurhanowymi. Zajmują one bardzo
dużą powierzchnię i składają się z dziesiątek tysięcy kurhanów małego rozmiaru. Podobne
nekropolie znajdują się także w położonej blisko Bahrajnu części Półwyspu Arabskiego.
Cmentarzyska w Bahrajnie powstawały przez kilkaset lat. Osiedla mieszkalne, które były
w stanie zapewnić liczbę zmarłych odpowiadającą liczbie grobów, odkryto później niż same
cmentarzyska. Powstała hipoteza o wykorzystywaniu wyspy w celach pogrzebowych przez
ludność mobilną. Obecnie wiadomo jednak, że w Bahrajnie istniały wystarczająco duże osiedla,
choć do niedawna były nieznane.
Na cmentarzyskach w środku kurhanu znajdowała się komora grobowa, do której składano
ciało zmarłego w porządku anatomicznym. Komora grobowa była małym pomieszczeniem zbudowanym z kamieni. Otaczały ją okrągłe linie murów tworzących zewnętrzne ściany kurhanu.
Kurhany miały formę cylindryczną, ze ścianami na planie okręgów. Jednak w wyniku erozji
kurhany bardziej przypominają dziś stożki.
Drugim typem pochówków były cmentarzyska, na których do jednych grobów dobudowywano kolejne w bezpośrednim sąsiedztwie. Między grobami nie było żadnych przejść, ani alejek.
Cmentarzyska tego typu przypominały plastry miodu. W grobach znajdowano biżuterię, narzędzia oraz ceramikę złożone jako dary grobowe.
Pismo klinowe w Zatoce Perskiej używane było dopiero od czasów kasyckich, gdy Dilmun
stał się częścią imperium kasyckiego. W Dilmunie rezydował wtedy gubernator kasycki, co było
związane z rozpowszechnieniem się wielu elementów cywilizacji mezopotamskiej na obszarze
Zatoki Perskiej.
Struktura państwa oraz władzy w Zatoce Perskiej we wczesnej epoce brązu pozostaje całkowicie nieznana, gdyż nie istniał żaden rodzaj pisma zatokowego. Jednak na cmentarzysku
w A’ali znaleziono tzw. grobowce królewskie, które są wysokimi konstrukcjami z komorami
grobowymi, których wykonanie wymagało bardzo dużych nakładów pracy. Świadczą one o
rozwarstwieniu społecznym i istnieniu klasy rządzącej.
Cechą charakterystyczną Dilmunu są okrągłe pieczęcie stemplowe. W dolinie Indusu występowały kwadratowe lub prostokątne pieczęcie stemplowe z inskrypcjami. W Baktrii i Margianie
występowały pieczęcie wielokątne o bardzo złożonych kształtach. Pierwsze pieczęcie w Zatoce
powstały w III tys. p.n.e. Początkowo wykonywano je z muszli.
Później do produkcji pieczęci wykorzystywano steatyt – miękki minerał, który utwardza
się w wysokiej temperaturze. Na pieczęciach znajdowały się sceny kultowe i mitologiczne.
Przedstawiani byli ludzie w trakcie codziennych czynności lub czynności kultowych o nieznanej
interpretacji. Przedstawiane były też bóstwa z tiarami na głowach. Postaci ubrane były w
30
spódniczki podobne do mezopotamskich. Z Mezopotamii zapożyczono także motyw ludzi pijących piwo przez rurkę. Na pieczęciach pojawiają się także zwierzęta oraz protomy. Szczegóły
odróżniają przedstawienia na pieczęciach zatokowych od gliptyki mezopotamskiej. Gliptyka
zatokowa nie jest kopią gliptyki mezopotamskiej, a jedynie jest nią inspirowana.
Przez Zatokę Perską biegły szlaki handlowe do krainy Meluhha – doliny Indusu. Kultury
Zatoki nie były tylko nabywcami, ale eksportowały również swoje zasoby. W Dilmunie znajdowały się daktyle, perły oraz ryby, w Omanie – złoża miedzi i diorytu, z którego wykonywano
posągi. Handlowano także cebulą, która była popularnym elementem diety. Wiedza o szlakach
handlowych opiera się na istnieniu importów, a także na lekturze tekstów.
Z doliny Indusu sprowadzano karneol, lapis lazuli z Afganistanu, kość słoniową i wyroby
z kości słoniowej, twarde szlachetne drewno, złoto i starannie oczyszczoną miedź. Miedź z
Omanie eksportowano do Mezopotamii już w okresie Dżemdet Nasr.
Na przełomie III/II tys. p.n.e. rozwijała się cywilizacja doliny Indusu z licznymi ośrodkami
miejskimi. Cywilizacja ta posługiwała się pismem. Dawniej uważano, że powstała ona pod
wpływem cywilizacji mezopotamskiej. Pogląd ten został już odrzucony, ale wiadomo, że dolina
Indusu utrzymywała kontakty z Mezopotamią. W Mezopotamii znajdowane są importy z doliny
Indusu, ale w dolinie Indusu nie ma importów z Mezopotamii. Jedna z hipotez głosi, że religia
cywilizacji Indusu zakładała, że świat zewnętrzny jest nieczysty, co wykluczało sprowadzanie
importów z Mezopotamii.
W 1976 roku potwierdzono eksperymentalnie, że już w III tys. p.n.e. możliwe były kontakty
morskie między Basrą w Iraku a Karachi w Pakistanie oraz z wybrzeżami Afryki wschodniej.
Wykorzystano łodzie trzcinowe wybudowane według projektu andyjskiego.
Na obszarze Zatoki Perskiej i Suzjany następowało częste mieszanie się wpływów różnych
cywilizacji – mezopotamskiej, irańskiej i doliny Indusu. Wiadomo, że w Zatoce występowały
silne inspiracje irańskie, które dotąd nie były znane. Kontakty opierały się na importach oraz
przetwarzaniu i ponownym stosowaniu pewnych wzorców. Niektóre pieczęcie zatokowe mają
kształt okrągły, ale przedstawiają byka i zawierają pismo z doliny Indusu, które nie zostało
dotąd odczytane. Mogły być to pieczęcie kupców.
W Mezopotamii, na stanowisku Tell Asmar, znaleziono przedstawienia bydła zebu, słoni
i nosorożców. W Ur znajdowały się importy z doliny Indusu oraz pieczęcie zatokowe z motywami zapożyczonymi z doliny Indusu. Z okresu akadyjskiego pochodzi pieczęć podpisana
“pieczęć Szuiliszu, tłumacza z języka maluhhańskiego”. Sargon Akadyjski zapisał w jednej z
inskrypcji, że statki z Meluhhy przybijały do portu w Agade. W okresie akadyjskim utrzymywano bezpośrednie kontakty handlowe między Mezopotamią a doliną Indusu. W późniejszym
czasie kontakty były utrzymywane jedynie dzięki pośrednikom w Bahrajnie i Omanie. Statki z
doliny Indusu nie dopływały już bezpośrednio do Mezopotamii.
Przykłady importów kulturowych były bardzo liczne. W Saar w Bahrajnie znaleziono prostokątne pieczęci. W dolinie Indusu występowały bardzo nieliczne pieczęcie cylindryczne. Na
nekropolii w Hamad znaleziono naczynia w różnych stylach, w tym naczynia pochodzące z
doliny Indusu.
Z doliny Indusu sprowadzano paciorki wykonywane z karneolu, który był malowany, a następnie wypalany. Paciorki takie znajdowane są w Zatoce Perskiej i w Mezopotamii w warstwach
pochodzących z okresu WD III oraz z okresu akadyjskiego. Paciorki miały długość dochodzącą
do 12 cm. Ich wykonanie było bardzo pracochłonne. W późniejszym okresie, w pierwszych
wiekach II tys. p.n.e., cywilizacja doliny Indusu upadła.
Handlowano także naczyniami chlorytowymi. Chloryt jest miękkim minerałem, w którym
łatwo jest rzeźbić. Naczynia takie wykonywano na różnych obszarach Bliskiego Wschodu, m.in.
w Iranie południowo-wschodniem oraz na wybrzeżu Zatoki Perskiej. Znajdowane są one w
31
materiale archeologicznym w Iranie, Zatoce Perskiej, a także w Mezopotamii – w Mari, Palmyrze, Nippur i Ur. Naczynia chlorytowe wykonywano w różnych stylach, w tym w tzw. stylu
międzykulturowym. Czasami były one dodatkowo inkrustowane kolorowymi kamieniami.
W okresie kasyckim Bahrajn był silnie związane z Mezopotamią, czego dowodem są tabliczki
kasyckie znajdowane w Bahrajnie. Także w okresie nowoasyryjskim utrzymywano kontakty
między Mezopotamią a Bahrajnem. W Qal’at al-Bahrain powstał wtedy Pałac Uperi.
1.2.6
Środkowa epoka brązu w Mezopotamii i Syrii
Środkowy brąz w Mezopotamii zaczął się na początku II tys. p.n.e. i trwał do roku
1595 p.n.e. Za koniec epoki brązu uznaje się atak Mursilisa I, władcy hetyckiego, na Babilon.
Najazd Mursilisa był jedynie jednokrotnym epizodem. Doprowadził jednak do zmiany dynastii
panującej w Babilonie. Dynastia starobabilońska została obalona, nastąpił okres ciemny, po
którym panowanie w Babilonii objęci Kasyci.
Pod koniec III tys. p.n.e. nastąpiły silne zmiany związane z wahnięciem klimatycznym, odczuwalnym w okresie postakadyjskim na syryjskiej Dżazirze. Nastąpił wtedy regres osadnictwa
w tym regionie. Zjawisko to obejmowało nie tylko Dżazirę, ale cały obszar od Egiptu, przez
Lewant, po Mezopotamię. Zmiany klimatyczne nie doprowadziły jednak do pustek osadniczych
oraz dramatycznych głodów. Sytuację tę wykorzystały jednak zachodniosemickie plemiona
Amorytów. Amoryci pojawili się w Mezopotamii już w okresie Ur III. Początkowo integrowali
się i byli aktywnymi członkami społeczeństwa. Z czasem zaczęły jednak następować napady i
najazdy amoryckie.
Obecność Amorytów była jedną z przyczyn upadku państwa III dynastii z Ur. Na początku
II tys. p.n.e. Mezopotamia zajęta została w dużym stopniu przez plemiona amoryckie. Nie
znamy języka amoryckiego, znane są tylko ich imiona pozwalające na zaklasyfikowanie ich języka
do rodziny języków zachodniosemickich. Nie powstały żadne inskrypcje w języku amoryckim.
Amoryci przyjęli miejscową kulturę mezopotamską. Zmieniły się jednak konwencje i style w
sztuce.
Najważniejsi władcy panujący na początku II tys. p.n.e. pochodzi z dynastii amoryckich.
Amorytami byli m.in. Hammurabi, władca Babilonu, Zimri-Lim, władca Mari, Szmaszi-Adad I
oraz władcy Isin-Larsy. Na północy istniały także państwa huryckie, które odgrywały znaczącą
rolę.
W okresie starobabilońskim, za panowania Hammurabiego, Babilonia z małego miastapaństwa stała się potężnym państwem terytorialnym sięgającym aż do Mari. Powstała także
bogata, pełna przepychu metropolia, jaką był Babilon. Jednak nie jest możliwe przebadanie
warstw starobabilońskich w samym mieście Babilon, gdyż znajdują się obecnie pod poziomem
wód gruntowych.
Terakoty odciskane w formach były zabytkami charakterystycznymi dla okresu starobilońskiego. Z jednej strony terakoty były płaskie, a z drugiej znajdowało się przedstawienie. Na
terakotach znajdowały się być może sceny religijne. Nie stanowiły one sztuki elitarnej, były
dostępne dla zwykłej ludności. Na terakotach przedstawiano także sceny z życia codziennego
przeciętnych warstw społecznych. Motywy wielokrotnie powtarzające się obejmują rzemieślników, bóstwa, zwierzęta, liczne psy, w tym sukę karmiąca szczenięta, sceny mitologiczne oraz
liczne sceny erotyczne. Jedna z terakot przedstawia Isztar ze skrzydłami. Z terakoty produkowano także maski demonów oraz figurki. W żadnym innym okresie nie powstało tak dużo
wyrobów terakotowych.
Stolicą amoryckiego państwa Szmszi-Adada I, istniejącego równocześnie z państwem Hammurabiemu, było miasto Szubat-Enlil. Jego synowie, “wicekrólowie”, rezydowali w Ekallatum
32
i w Mari. Z państwem Szamszi-Adada I wiąże się ceramika w stylu Chabur malowana na brązowo, a także inne ciemne kolory. Dekoracja składała się z prostych wzorów geometrycznych.
Ceramika Chabur występowała w północnej Mezopotamii na początku II tys. p.n.e.
W Tell Arbid znajdują się warstwy chaburskie, które wyróżniają się obecnością licznych,
wykorzystywanych wielokrotnie grobów posiadających sklepienie w postaci łuku prawdziwego.
W grobowcach tych znajdują się pochówki wtórne. Znaleziono przedmioty z niewypalanej
gliny pochodzące z okresu kultury Chabur. Przedmioty te na miejscu nasączano i utwardzano.
Były to małe wyroby umieszczone na ławach w domach, które prawdopodobnie pełniły funkcję
zabawek. Znajdowały się wśród nich kilkucentymetrowe stoliki, krzesełka, miseczki, a także
figurki, które można interpretować jako lalki. W jednym miejscu znaleziono liczne zestawy
takich “zabawek”.
W środkowym brązie najważniejszymi stanowiskami były Mari, Tell Leilan (Szubat-Enlil) i
Ebla. Tell Leilan było ważnym ośrodkiem i stolicą państwa Szamszi-Adada I. Na stanowisku
znajdowane są budynki używane osobiście władcę.
Pałac wczesnodynastyczny w Mari powstał najprawdopodobniej w okresie WD III. Później
na jego miejscu powstał Pałac Zimri-Lima, zbudowany nad pałacem wczesnodynastycznym.
Pałac Zimri-Lima powstawał od czasów III dynastii z Ur w wielu fazach. Został rozbudowany
przez Szamszi-Adada I. Zimri-Lim był jego ostatnim mieszkańcem. Pałac był uważany za cud
architektoniczny, a jego sława rozciągała się na całą Mezopotamię. Władca z Ugarit zapisał,
że bardzo chciałby pojechać do Mari i zobaczyć słynny pałac wraz z dziedzińcem palm. Pałac
został zburzony przez Hammurabiego.
Pałac był olbrzymi. Składał się z 260 pomieszczeń. Co najmniej w pewnej części był
budowlą piętrową. Pałac w Mari był drugim pod względem rozmiaru pałacem, jaki powstał w
Mezopotamii, po pałacu w Dur-Kurigalzu z późnego brązu.
Do pałacu prowadziło wejście na osi łamanej. Centralne pomieszczenie dawniej uważano
za salę tronową, obecnie uznaje się, że była to kaplica. Przestrzeń rozplanowana była w sposób typowo mezopotamski, w odróżnieniu do pałacu w Ebli amoryckiej. Cała zabudowa była
skoncentrowana wokół dziedzińców. W pobliżu dziedzińca znaleziono malowidło “Inwestytura
Zimri-Lima”. Dziedzińce otoczone były podłużnymi pomieszczeniami poprzecznymi. Trzeba
było przejść przez poprzeczne pomieszczenie, aby z dziedzińca dojść do sali tronowej, co jest
typowe dla pałaców mezopotamskich. Pałac był badany przez André Parrot.
W pałacu znaleziono archiwum 20 tysięcy tekstów klinowych, związanych z Zimri-Limem,
które w dużej części opisują życie pałacu w okresie jego panowania. Kaplicy przypisano jej
funkcję ze względu na znajdujące się tam malowidło o charakterze religijnym, które jest uważane za najstarsze w pałacu. Pochodzi prawdopodobnie z okresu III dynastii z Ur. Na górze
przedstawiono boginię Isztar, a na dole boga Sina.
W narożniku głównego dziedzińca znajdowało się małe malowidło przedstawiające inwestyturę Zimri-Lima. Na ścianach znajdowały się też inne malowidła przedstawiające procesję i
prowadzenie byka ofiarnego. Ściany ozdobione malowidłami były osłonięte dachem, aby uchronić malowidła przed deszczem.
Pałac ozdobiony był malowidłami, wypełniony kobiercami i cennymi przedmiotami, których opisy znajdują się w tekstach. Dawniej główny dziedziniec nazywany był, na podstawie
inskrypcji, dziedzińcem palm. Odkryto jednak zagłębioną w posadzce konstrukcję w centralnej części dziedzińca, która mogła służyć do zamontowania wysokiej konstrukcji. Był może w
centralnej części dziedzińca znajdowała się sztuczna palma ze szlachetnych metali, która była
przedmiotem zachwytu władcy Ebli. Jest to jednak tylko hipoteza.
Znaleziono malowidło wykonane na wzór kilimu – dywanu, znajdujące się na ścianie. Mieściła się na nim scena przedstawiająca inwestyturę władcy z udziałem Isztar. Scena ta nazywana
33
jest czasem inwestyturą Zimri-Lima, choć nie ma żadnych powodów, by przypuszczać, że na
scenie jest pokazany Zimri-Lim, a nie inny władca. Istnieje hipoteza mówiąca, że to malowidło, znaleziono in situ, jest jednym z najstarszych malowideł w Pałacu Zimri-Lima, a zatem z
pewnością nie przedstawia tego władcy.
W Pałacu Zimri-Lima znaleziono rzeźbę bogini z wazą o wysokości około 150 cm, która stała
na postumencie. Rzeźba posiadała otwór podłużny biegnący wewnątrz rzeźby do naczynia.
Otworem tym mogła być doprowadzano woda, która potem wypływała z wazy. W tym samym
pomieszczeniu znaleziono jeden z posągów przodków.
Wszystkie budowle mezopotamskie są znajdowane na poziomie parteru. Pałac w Mari miał
ściany o grubości sięgającej 4 m, które mogły utrzymywać piętro. Czasami znajdowane są makiety architektoniczne, które świadczą o istnieniu górnych kondygnacji w niektórych pałacach.
Gdy Hammurabi zniszczył pałac, piętro zburzono. Powstało jednak zawalisko, które uchroniło
przed erozją ściany dolnej kondygnacji.
W Pałacu w Mari znaleziono malowidła opowiadające integralną historię, znajdujące się
w górnych warstwach ruin pałacu w dwóch sąsiadujących ze sobą pomieszczeniach. Prawdopodobnie malowidła te pochodziły z pomieszczenia znajdującego się na górnej kondygnacji.
Pomieszczenie to uległo zawaleniu, a malowidła z jego ścian spadły do dwóch oddzielnych pomieszczeń dolnej kondygnacji. Malowidła stanowiące integralną całość znalazły się w ten sposób
w dwóch oddzielnych pomieszczeniach.
W Mari znajdowały się rzeźby przedstawiające wcześniejszych władców m.in. Isztup-Iluma
i Puzur-Isztara. Posąg Puzur-Isztara został zabrany w czasie najazdu z Mari, gdyż posiadał
tiarę. Jego głowa znajduje się obecnie w Muzeum Archeologicznym w Stambule. W pałacu
znajdowały się łazienki z działającym do dziś systemem kanalizacyjnym oraz kuchnie z wyposażeniem kuchennym. Znaleziono formy terakotowe, które mogły służyć do wypieku chleba.
Tell Sakka jest stanowiskiem położonym w Syrii, na którym znaleziono fragmenty malowideł o motywach mezopotamskich np. koziołka wspinającego się na krzew. Inny fragment
malowidła z Tell Sakka przedstawia scenę o wyraźnych inspiracjach egipskich. Malowidła były
rozpowszechnione w pałacach mezopotamskich, ale niewiele spośród nich zachowało się do naszych czasów.
W Alalach znaleziono fragmenty fresków z motywami minojskimi. W następnych latach na
innych stanowiskach znaleziono kolejne malowidła z widocznymi inspiracjami egejskimi. Jednym z tych stanowisk było w Tel Kabri w Galilei. Było to bogate miasto z fortyfikacjami
miejskimi, murami oraz pałacem władcy. W obrębie stanowiska znaleziono małe fragmenty
malowideł na podłodze o motywach geometrycznych i floralnych. Gorzej zachowane było malowidło ścienne, podobne do malowideł w Akrotiri na Santorynie. Znaleziono także fresk pejzażowy z przedstawieniem łodzi oraz wybrzeża morskiego. Tego typu malowidła, być może
późniejsze, występują również w Qatnie.
Malowidła w Mari i inne malowidła bliskowschodnie powstały przy wykorzystaniu techniki
al secco. Technika fresku znana była na Krecie już od XIX w. p.n.e. Malowidła w Alalach,
Tel Kabri i Qatnie wykonano kreteńską techniką fresku. Mimo wystąpienia tych pojedynczych
precedensów technika fresku na dobre pojawiła się w Mezopotamii dopiero w okresie hellenistycznym, a freski z wymienionych miast były ewenementem. Mogły być wykonane przez
artystów kreteńskich, w stylu kreteńskim i techniką kreteńską.
W Aleppo, stolicy państwa Halab, jednego z najsilniejszych państw w okresie starobabilońskim, znajduje się mało pozostałości z tego okresu. Halab jest wymienione w liście do
Zimri-Lima wraz z Qatną i Babilonem. W liście wymieniono władców wasalnych, zależnych od
państwa. Halab miał za sobą 20 państw wasalnych, a Mari tylko 15 władców wasalnych.
34
Ruiny Halab znajdują się w centrum obecnego Aleppo, na tellu z cytadelą, która w czasach
późniejszych została przebudowana do postaci obwarowanej twierdzy. Na jej terenie znajdują
się również budowle z późniejszych okresów, co utrudnia wykopaliska. Na cytadeli prowadzono
wykopaliska niemieckie, obejmujące swoim zasięgiem zaledwie mały skrawek terenu, który nie
został zabudowany. Na głębokości kilkunastu metrów znaleziono świątynię z około roku 1900
p.n.e., z początków epoki żelaza. W Halab nie znaleziono dotąd pozostałości materialnych z
okresu starobabilońskiego.
W środkowym brązie Szubat-Enlil i Ebla były ważnymi ośrodkami. Ebla nie została wspomniana w liście do Zimri-Lima, gdyż była prawdopodobnie podległa Halab. Z okresu wczesnodynastycznego w Ebli znany jest Pałac G. Potem Ebla została zniszczona przez Sargona
lub Naram-Sina. Nastąpił okres mniej pomyślny w historii miasta. Początek II tys. p.n.e. to
ponowny okres prosperity ośrodka, z którego zachowało się bardzo dużo pozostałości.
Poza Pałacem G, wszystkie najważniejsze budynki w Ebli powstały w środkowym brązie.
Wykopaliska koncentrują się wyłącznie na terenie akropolu. Odkopano prawie wyłącznie pałace
i budowle publiczne, a nie są znane domy mieszkalne. Wiele cech urbanistycznych, np. system
fortyfikacji, ma swoje analogie w Lewancie. Występuje wiele analogii między środkowym brązem
w Lewancie i Palestynie a Syrią w tym okresie. Być może są one związane z migracjami
Amorytów i Hurytów.
Na początku XX w. p.n.e. w Ebli powstały potężne, typowe dla Palestyny, fortyfikacje.
Wybudowano wał ziemny o wysokości 20 metrów, wzmocniony u podnóża kamienną okładziną
o wysokości 5 metrów. Być może przylegała do niego kamienna skarpa. Około roku 1800 p.n.e.
cytadelę otoczono wewnętrznym murem obronnym. Konstrukcją typową również dla południa
była brama miejska. W Ebli znajdowały się cztery bramy, z których jedną przebadano. Miała
ona 50 metrów długości. Składała się z wejścia, wrót oraz części zasadniczej zawierającej dwa
pomieszczenia rozdzielone przyporami i ryzalitami w ścianach. Taki plan bramy komorowej
złożonej z 2 lub 4 pomieszczeń jest typowy dla Lewantu w środkowym brązie. Później plan ten
został rozbudowany do 3 par pomieszczeń. Oś bramy była łamana, ale późniejsze bramy miały
już oś prostą, aby do miasta łatwo można było wjechać rydwanem.
W Ebli istnieją 4 budowle określane jako pałace. Jedną z nich jest Pałac Zachodni,
położony na zachód od cytadeli. Ściany zostały wybudowane z cegły murowej na kamiennej
podmurówce, podobnie jak w Alalach. Około roku 2000 p.n.e. zaczęły pojawiać się ortostaty
pełniące rolę konstrukcyjną i dekoracyjną. Początkowo były to elementy konstrukcyjne w postaci potężnych bloków kamiennych bez zdobień. Ortostaty zaczęto zdobić reliefami dopiero w
późnym brązie, w państwie Hetytów.
Pałac Zachodni miał około 50 pomieszczeń na poziomie parteru. Dziedzińce nie pełniły
tak ważnej funkcji integrującej, jak w Mezopotamii. Pałac Zachodni miał tylko jeden duży
dziedziniec. Pałac posiadał kilka klatek schodowych, a zatem posiadał piętro lub wyjścia na
użytkowy dach.
W pałacu w portyku wejściowym oraz w części oficjalnej, sali tronowej w centrum pałacu,
zastosowano kolumny. W wejściu do sali tronowej umieszczono dwie kolumny. Zastosowanie
kolumn było nowością w architekturze. Kolumny stały się cechą typową dla zachodniej części
Bliskiego Wschodu. Ich pojawienie się stanowiło zapowiedź wznoszenia fasad o konstrukcji
bit-hilani. Stosowano kamienne progi. Kamień był łatwiej dostępny niż w Mezopotamii. W
pomieszczeniu kuchennym znaleziono kamienne żarna do rozcierania ziaren zbóż.
Pod Pałacem Zachodnim znaleziono puste przestrzenie – naturalne groty połączone między
sobą w podziemne sale i tunele. Mieściły się w nich pochówki królewskie. Zidentyfikowano
około 10 grobów, w większości obrabowanych już w starożytności. Zbadano trzy z nich, które
nazwano Grobami Księżniczki, Pana Kóz i Cystern. Grobowce były bogato wyposażone w
35
ceramikę, złoto i biżuterię. Nie znaleziono jednak inskrypcji identyfikujących pochowanych
tam władców.
Znaleziono “talizman” z kości słoniowej, który był umieszczony w grobie Pana Kóz. Talizman ten przedstawiał bankiet pogrzebowy władcy. Jest to motyw, który był obecny także w
późniejszym okresie, m.in. w grobowcu Achirama. Na talizmanie prawdopodobnie przedstawiono dwóch następców tronu. W grobach znaleziono także dużo importów egipskich, co jest
typowe dla Lewantu, a zwłaszcza dla Byblos.
Świątynie w Ebli były bardzo podobnym do siebie i mało zróżnicowane. Zostały wybudowane na planie świątyni in antis o prostej osi. We wnętrzu, na głównej osi znajdował się podest
lub nisza kultowej. Świątynie miały jedno pomieszczenie i występy murów przed wejściem tworzącymi anty. Plan ten utrzymywał się w zachodniej Syrii aż do epoki żelaza. Świątynie w Ebli,
np. Świątynia D, miały grube ściany, co świadczy o ich możliwej dużej wysokości. We wnętrzu
świątyni znaleziono bazy kolumn oraz ołtarz z zagłębieniami.
Nietypową, unikalną budowlą jest struktura P3 w Ebli. Budowla ta została wzniesiona z
bloków wapiennych. Ma wymiary 52 na 42 metrów. Ściany mają aż 20 metrów grubości, a
zatem pozostają zaledwie trzy metry na pomieszczenie wewnętrzne. Wewnątrz znajdowała się
otwarta przestrzeń – wewnętrzny dziedziniec. Była to prawdopodobnie budowla kultowa, ale
nie wiadomo, jakiemu bóstwu była poświęcona. Znajdowała się blisko świątyni Isztar. Według
jednej z hipotez, w budowli tej trzymano święte lwy Isztar.
Około roku 1800 p.n.e. w Ebli amoryckiej powstała Stela Isztar. Była to stela o układzie
pasowym. W górnym rejestrze przedstawiono Isztar w uskrzydlonej kaplicy stojącej na grzbiecie
byka. Na steli znajdowały się reliefy przedstawiające procesje religijne oraz sceny mitologiczne.
Przedstawiono na niej nakrycia głowy typowe dla Egiptu. Stela przedstawiała święto religijne,
któremu towarzyszyło składaniem ofiar.
W Ebli znaleziono także tzw. baseny kultowe oraz kadzielnice, będące mniejszymi odpowiednikami basenów. Baseny kultowe były związane ze świątyniami. Mają 50-60 cm długości
i są kamiennymi zabytkami z zewnętrznymi ściankami zdobionymi scenami mitologicznymi i
kultowymi. Na ściankach przedstawiono uczty rytualne władców, zwierzęta mitologiczne oraz
szeregi bogiń. Wewnątrz znajdowały się dwie komory basenowe. Na ścianach zewnętrznych
basenów znajdowały się inkrustacje z kości słoniowej oraz elementy zapożyczone z Egiptu.
Znaleziono posągi władców Ebli w zgeometryzowanym stylu. Zdobienia szaty zaznaczano
tylko płaskim reliefem. Są to rzeźby charakterystyczne, ale ich styl nie świadczy o wysokich
umiejętnościach rzeźbiarzy.
Stanowisko Alalach jest miejscem znalezienia pałacu Yarim-Lima. Była to siedziba władcy
o stosunkowo małych rozmiarach. Pałac pochodził z końca XVII w. p.n.e. Yarim-Lim był
władcą współczesnym Hammurabiemu. W pałacu znaleziono archiwum tekstów. Tam też po
raz pierwszy zastosowano ortostaty. Pałac Yarim-Lima pochodzi mniej więcej z tego samego
okresu, w którym wzniesiono Pałac Zachodni w Ebli. W Pałacu Yarim-Lima znajdowały się
dwie klatki schodowe. Za zachód od głównego dziedzińca zlokalizowana była część reprezentacyjna z pomieszczeniem, w którym znaleziono bazy kolumn.
W części mieszkalnej znaleziono małe fragmenty malowideł ściennych z naturalistycznymi
przedstawieniami w stylu minojskim. Część z nich to freski, a nie malowidła al secco. Znaleziono
je wysoko w zwalisku, co może świadczyć, że spadły one ze ścian piętra. Budowla nie posiada
mezopotamskiej organizacji wokół centralnego dziedzińca lub dziedzińców.
W pałacu znaleziono głowę rzeźby zwaną Głową Yarim-Lima. Nie jest ona jednak inskrybowana i nie można stwierdzić z pewnością, kogo przedstawiała. Jest to rzeźba wysokiej klasy
stanowiąca jedyny przykład tak zaawansowanej techniki rzeźbiarskiej w Syrii w środkowym
36
brązie. Rzeźbę wykonano z dużą dbałością o szczegóły twarzy oraz fryzurę. Głowa YarimLima jest porównywana z posągami przodków z grobowca królewskiego w Qatnie. W Alalach
rozwinięta była także metaloplastyka. Wykonywano figurki wotywne bóstw z metalu.
Stanowisko Tell Leilan było dawną siedzibą Szamszi-Adada I, który nadzorował stamtąd
swoich dwóch synów. Miasto zwane było wtedy Szubat-Enlil. Było ono już wcześniej dużym miastem z cytadelą oraz potężnymi fortyfikacjami. Szmszi-Adad I został włączony do
asyryjskich list dynastycznych, ale sam nie odwoływał się do tradycji asyryjskiej i był władcą
amoryckim, a nie asyryjskim.
Za czasów Szamszi-Adada I na akropolu powstała świątynia w stylu typowo babilońskim z
osią prostą i centralną cellą otoczoną mniejszymi budowlami. Jej Fasada była charakterystycznie dekorowana. Dekoracja ta posiada analogie na fasadach świątyń w Tell Karrana w Iraku,
Sippar i Larsie. Jest to dekoracja z cegły mułowej wykonanej w specjalnych kształtkach. Fasada posiada ryzality i nisze. W niszach umieszczono półkolumny spiralne lub przypominające
pień palmy daktylowej.
W Tell Karrana znaleziono na cytadeli budowlę świątynną z wejściem na osi prostej,
centralnym dziedzińcem i cellą otoczoną mniejszymi pomieszczeniami. Fasada świątyni też była
dekorowana niszami i spiralnymi pseudokolumnami. Do świątyni przylega platforma, która
mogła być prekursorem późniejszego asyryjskiego zigguratu. Na platformę prawdopodobnie
wchodziło się wprost ze świątyni. Przylegała ona bezpośrednio do celli, podobnie jak zigguraty
asyryjskie. Nie wiadomo, jak wchodziło się na platformę. Rekonstrukcje z rampami i schodami
nie są oparte na materiale archeologicznym. Kolumny z Tell Karrana mają czasami formę
przypory złożonej z 4 ćwierćkolumn.
1.2.7
Środkowa i późna epoka brązu w Lewancie i Palestynie
W środkowym brązie w Lewancie istniało kilka dużych i potężnych miast “kananejskich”.
Środkowy brąz był okresem pomyślnym dla rozwoju tego regionu. Termin “Kanaan” pojawił się
po raz pierwszy w archiwum Zimri-Lima w Mari i był od tego czasu stosowany w odniesieniu
do Palestyny. W XVIII wieku p.n.e. termin ten pojawił się w Ebli.
Miasta Gezer, Megiddo i Hazor odgrywały istotną rolę zarówno w środkowym brązie, jak i w
epoce żelaza. Stanowiska z pozostałościami tych miast są wielofazowe i były zamieszkane przez
tysiące lat ze względu na bardzo korzystną lokalizację. Początki środkowego brązu pozostają
okresem dość niejasnym. Podawana jest dla nich różna periodyzacja.
Okres 2300-2000 p.n.e. jest nazywany okresem WB IV lub ŚB I. Trudno jest przypisać ten
okres jednoznacznie do wczesnego brązu lub środkowego brązu. W tym czasie trwał kryzys
osadnictwa, zanikła cywilizacja miejska w Palestynie. Palestyna była rzadko zaludniona. Żyli
w niej jedynie mieszkańcy wiosek oraz mobilni pasterze. Pozostałości z tego okresu pochodzą
głównie z cmentarzysk. Przebadano tylko kilka stanowisk. Równocześnie w Egipcie trwał I
okres przejściowy. Nie ma żadnych pozostałości handlu z Egiptem w tym okresie.
Wiele miast zostało opuszczonych. Megiddo zostało zdegradowane do małego, nieufortyfikowanego osiedla. Nadbrzeżne, bardzo żyzne tereny lessowe nie były wcale zasiedlone. Niewielkie
osady złożone z kilkunastu domów na planie okrągłym z filarem na środku lokalizowano na suchych obszarach północnego Synaju, centralnego Negewu i w Jordanii. Osadnictwo skupiało się
na niekorzystnych, marginalnych obszarach. Ludność zamieszkująca osady była ludnością pasterską, hodującą głównie kozy. Podobna ceramika jest znajdowana na północnym Synaju oraz
w okolicach Szefeli i wzgórz Hebronu. Być może ta sama ludność spędzała zimę na Negewie, a
w czasie lata przenosiła się na pastwiska w okolicach Hebronu.
37
Występowały pochówki szybowe i tumulusy. Najciekawszą formą pochówków są megalityczne dolmeny, przypominające stoły, znajdowane na wzgórzach Golan i w północnej Galilei.
Składają się z dwóch bloków przykrytych kamienną płytą. Konstrukcje takie schowane znajdowały się często pod kopcem ziemnym. Toczy się dyskusja na temat podobieństw tych dolmenów
do dolmenów europejskich z epoki brązu.
Kubek z Ain Samiyi jest srebrnym naczyniem z ciekawą dekoracją nawiązującym do
mitologii. Jest to jeden z najważniejszych zabytków z okresu przejściowego.
Pod koniec wczesnego brązu Palestyna została zasiedlona przez ludy zachodniosemickie z
Syrii. Być może byli wśród nich Amoryci. Przybyli Semici byli ludnością półkoczowniczą,
która, zgodnie z różnymi hipotezami, zniszczyła cywilizację miejską lub wykorzystała istniejącą
pustkę kulturową. W Beni Hassan, w grobowcu egipskim, znaleziono malowidło, na którym
przedstawiono amoryckich metalurgów przybyłych do Egiptu. Ich przywódca jest podpisany
typowo amoryckim imieniem.
Według innych hipotez mógł być to czas Abrahama, który ze swoich ludem wędrował z
Mezopotamii na północ, a potem do Palestyny. Inni badacze, ze względu obecność dolmenów, uważają, że do Palestyny mogły przybyć ludy indoeuropejskie, które wznosiły takie same
dolmeny w Europie. Jedni badacze podkreślają ciągłość kulturową na przełomie wczesnego i
środkowego brązu, zaś inni – całkowitą kulturową nieciągłość.
W okresie ŚB II, na początku II tys. p.n.e., zaczął się właściwy środkowy brąz trwający w
latach 2000-1550 p.n.e. Był to okres pomyślnego rozwoju kultury kananejskiej. Ludność pod
względem etnicznym zbliżona była do ludności amoryckiej. Imiona kananejskie są zbliżone do
amoryckich. Nastąpiły poważne zmiany w kulturze, osadnictwie, architekturze, urbanistyce i
obrządku pogrzebowym. Bardziej prawdopodobny jest, że zmiany były konsekwencją napływu
ludności obcej z Libanu i Syrii, niż ewolucji kultur lokalnych z okresu przejściowego.
Na obszarze północnej niziny nadmorskiej powstały duże miasta z potężnymi fortyfikacjami
na z kamiennych podmurówkach. Powstawały także masywne wieże i wały ziemne, podobne do
wałów w Ebli. Czasami mur stawiano na szczycie wału ziemnego. Powstawały bramy miejskie
o zróżnicowanej strukturze. Bramy miejskie miały charakter komorowy.
Bramy znane są z kilku stanowisk, w tym z Aszkelonu. Fortyfikacje Aszkelonu są bardzo
potężne. Do murów przylegała skarpa będąca nasypem ziemnym pokrytym kamieniami oraz
zaprawą. Skarpa taka chroniła podstawę murów i utrudniała użycie taranów wojskowych.
Skarpy kamienne pojawiły się w fortyfikacjach już we wczesnym brązie, ale w środkowym brązie
były znacznie bardziej rozbudowane i powszechne.
Potężne fortyfikacje z bramami wybudowano także w Dan i Megiddo. Brama w Dan została
wybudowana z cegły mułowej. Niedługo po jej wzniesieniu koncepcja budowy bram zmieniła
się. Wcześniejszą bramę zamurowano w nowej warstwie muru, zbudowawszy nową bramę w
innym miejscu. W Megiddo powstała brama na osi prostej.
W Hazor wzniesiono budowlę pałacową, czasem zwaną też świątynią, na planie trójdzielnym. Budowle świątynne w Palestynie np. w Shechem i Megiddo, są wariacjami świątyni in
antis, nie są jednak typowym świątyniami in antis. Wszystkie świątynie mają jednak oś prostą,
a wejście znajduje się na wprost ołtarza.
W Gezer znaleziono rząd obrobionych, ale nie rzeźbionych, steli. Przypominają one betyle
i obeliski kultowe. Prawdopodobnie jest to przykład miejsca kultu na świeżym powietrzu. W
Nahariya znajduje się świątynia na planie prostokąta, być może nawiązująca do wcześniejszych
form. Na stanowisku tym rozwijała się metalurgia. W Nahariya znaleziono formę do odlewania
figurek metalowych.
38
W Lewancie, w czasie Hyksosów, popularne były skarabeusze, zarówno stanowiące importy,
jak i wyroby produkcji miejscowej. Produkowano skarabeusze naśladujące obce style, a także
wykorzystując styl lokalny z lokalną ikonografią.
W późnym brązie w Lewancie zachowana została ciągłość osadnicza. Wiele stanowisk zamieszkanych w środkowym brązie było nadal zamieszkanych w późnym brązie. Późny brąz w
Lewancie jest czasem mniej korzystnym pod względem ekonomicznym i politycznym.
Był to okres ingerencji Egiptu w sprawy Lewantu. Ahmose przepędził Hyksosów z Egiptu
i ścigał ich aż na Synaj. Totmes I i Totmes III najeżdżali na Lewant. Totmes III dotarł
do Mezopotamii. Utrzymywano korespondencję między władcami kasyckimi oraz władcami
państwa Mitanni a Egiptem. Korespondencja była intensywna zwłaszcza w okresie panowania
Amenhotepa III. Dochodziło do małżeństw politycznych. Do Egiptu przywożono księżniczki
mitannijskie w celu przeprowadzenia zaślubin. Ramzes II toczył wojnę z Hetytami, a Merneptah
poprowadził kampanie wojenne do Kanaan. Merneptah stworzył stelę, na której po raz pierwszy
zastosowano nazwę Izrael w odniesieniu do plemienia z Kanaan.
Późny brąz zakończył się około roku 1200 p.n.e. Był okresem dominacji egipskiej nad
Lewantem. Na wybrzeżu morza budowano twierdze egipskie chroniące drogę handlową. Do
Egiptu należała Gaza. Beit She’an było jednym z garnizonów egipskich. Dominacja egipska uniemożliwiała rozwój lokalny, a w konsekwencji prowadziła do pogorszenia jakość życia.
Zmniejszyła się liczba osad. Ludność stopniowo rezygnowała z osiadłego trybu życia na rzecz
życia pasterskiego i mobilnego.
Rozwijały się ośrodki położone nad Morzem Śródziemnym, ze względu na istnienie morskich
szlaków handlowych. Dochodziło do konfliktów zbrojnych między poszczególnymi miastami.
1.2.8
Wczesna i środkowa epoka brązu w Anatolii
Półwysep Anatolijski posiada specyficzne dla Bliskiego Wschodu ukształtowanie terenu.
Środkowa Anatolia jest obszarem wyżynnym. Centralna wyżyna jest otoczona Górami Pontyjskimi na północy i górami Taurus na południu. Wschodnia część Anatolii, okolice jeziora Wan
i Armenia, również są wyżynne. W Anatolii występują większe opady niż w pozostałej części
Bliskiego Wschodu.
Ukształtowanie terenu charakteryzujące się obecnością istotnych barier geograficznych i obszarów trudnych do zasiedlenia sprawiło, że Anatolia pod względem politycznym i społecznym
był mocno zróżnicowana i podzielona na fragmenty. Nawet w szczytowej fazie rozwoju imperium hetyckiego nie udało się zjednoczyć politycznie całej Anatolii.
Od przełomu IV/III tys. p.n.e. zaczęło rozwijać się osadnictwo w Anatolii. Pierwsza połowa
III tys. p.n.e. była to jeszcze okresem przedmiejskim. Z III tys. p.n.e. nie pochodzą jeszcze
żadne źródeł pisanych, nie jest więc znana organizacja polityczna z tego okresu. Pismo pojawiło
się dopiero wraz z koloniami asyryjskimi na początku II tys. p.n.e.
Anatolia dzieli się pod względem kulturowym na trzy odrębne części – zachodnią, centralną
i południowo-wschodnią. Część zachodnia, Troada, była miejscem występowania silnych wpływów egejskich. W tej części znajduje się stanowisko Liman Tepe. Część centralna Anatolii,
stanowiąca ziemię macierzystą imperium hetyckiego, rozwijała się pod względem urbanistycznym mniej dynamicznie. Wolniej powstawały tam pierwsze miasta-państwa. Część południowowschodnia, Cylicja, była ściśle związana kulturowo z Syrią i Mezopotamią.
Wczesny brąz rozpoczął się w latach 3400/3000 p.n.e. i trwał całe III tys. p.n.e., podobnie
jak w Mezopotamii. Środkowy brąz trwał od początku II tys. p.n.e. Wtedy powstawały w
Anatolii liczne kolonie asyryjskie. Państwo hetyckie dominowało w późnym brązie, do wielkiej
katastrofy około 1200 p.n.e.
39
W części zachodniej Anatolii najważniejszym stanowiskiem była Troja. Było to niewielkie
osiedle z cytadelą położoną w północnej jego części. Poza cytadelą istniało rozległe Dolne
Miasto, które poddano prospekcji magnetycznej. Zostało jednak tylko w niewielkim stopniu
przebadane metodami wykopaliskowymi.
Cytadela składa się z siedmiu warstw osadniczych pochodzących z różnych okresów. Historia
Troi zaczęła się około roku 3000 p.n.e. Od fazy I, która przypada na początek wczesnego
brązu, cytadela była ufortyfikowana. Troja II była okresem intensywnego rozwoju. W okresie
Troja VI miasto osiągnęło największy zasięg i znaczenie polityczne. Faza Troja VI zakończyła
się pożarem. W okresie Troja VIIB miały prawdopodobnie miejsce zdarzenia opisane przez
Homera, choć ich autentyczność historyczna jest dyskusyjna.
Faza Troja I trwała w latach 2950-2700 p.n.e. Był to okres, w którym ufortyfikowano cytadelę i wzniesiono na jej terenie budowle na planie megaronu. Zwyczaj wznoszenia megaronów
przybył z zachodu. Najstarsze megarony istniały prawdopodobnie w Poliochni. Forma megaronu szybko przyjęła się w Anatolii. Budowle na tym planie wznoszono również w Kanesz i w
ośrodkach Cylicji. Megaron jest budowlą na planie prostokąta, z wejściem na środku krótszego
boku, z jednym pomieszczeniem i ścianami bocznymi przedłużonymi przed fasadę. Przypomina późniejsze budowle w antach. Dach wspierał się na czterech kolumnach. Z czasem do
megaronów dodawano pomieszczenia z boku i z tyłu. Megarony pełniły różne funkcje. Były
wykorzystywane jako świątynie, domy elity i magazyny.
Faza Troja II przypada na lata 2700-2300/2200 p.n.e. Był to okres rozwoju, stanowiący
spójną kontynuację Troi I. Fortyfikacje miały nieregularny, wielokątny kształt ze zróżnicowanymi kątami i długościami segmentów. Na terenie cytadeli mieszała elita. Istniały dwa zespoły
megaronów zlokalizowane naprzeciw wejścia do cytadeli. W skład każdego z zespołów wchodziły 3 megarony położone na tarasie – jeden duży i dwa mniejsze po bokach. W okresie IIG
istniał już tylko jeden potężny megaron w centrum. W okresie IIC największy megaron miał
długość 45 metrów. Z fazy Troja II pochodzi kilka zespołów skarbów z dużą ilością złota, głównie biżuterii. Skarby te świadczą o bogactwie miasta, które było czerpane z handlu. W rejonie
rzeki Gediz znajdowały się prawdopodobnie niewielkie złoża złota. Paciorki z umieszczonym
po środku zgrubieniem pod poczwórne spirale produkowano na całym obszarze od Indusu po
Morze Egejskie.
Na początku III tys. p.n.e. w Anatolii dominowała ceramika wykonywana ręcznie. Powstawała ceramika malowana oraz charakterystyczne urny twarzowe związane, które związane
były z Troją, ale znajdowane są w różnych regionach. Urny twarzowe miały przykrywki, a ich
kształt odzwierciedlał różne cechy anatomiczne.
Powstawała też ceramika produkowana na kole. Charakterystyczną formą były kubki depas
amphikypellon. Były to naczynia bardzo wąskie, z uchwytami o bardzo dużym prześwicie.
Wykonywano je na kole garncarskim. Depasy najliczniej występowały w zachodniej Anatolii,
ale kubki reprezentujące tę formę pojawiały się także w centralnej Anatolii, w Cylicji i w Syrii.
Czasami występowały też w basenie Morza Egejskiego. Na kole garncarskim produkowano też
kubki o innych kształtach i talerze, a w Syrii – flaszki.
Faza Troja VI trwała w latach 1900/1800-1250 p.n.e. Obejmowała okres środkowego brązu
i późnego brązu, pokrywała się z czasem apogeum potęgi Troi. W mieście powstawała wtedy
szara ceramika minojska. Zachodnia część Anatolii była ściśle związana z basenem Morza
Egejskiego. Oprócz ceramiki, przejawami wpływów minojskich w zachodniej Anatolii były
freski, kultowe ołtarze oraz figurki występujące na Rodos, Samos i w rejonie Miletu. Wpływy
mykeńskie również były bardzo silne. Importy mykeńskie docierały nawet do Syrii.
Ceramika Khirbet Kerak była specyficznym rodzajem ceramiki o czerwonej barwie, z dekoracją w postaci rytów przedstawiających zwierzęta, wypełnianych czasem białą farbą. Kultura
40
produkująca tego rodzaju ceramikę nazywana jest kuro-arakseńską lub zakaukaską. Wywodzi
się ona z północno-wschodniej Anatolii. Jej reprezentanci byli mobilnymi pasterzami, którzy
wędrowali przez Anatolię wraz ze stadami. Wpływy tej kultury pojawiają się w Lewancie, ale
jej wpływy są silniejsze w Anatolii.
Po kulturze kuro-arakseńską zachowała się ceramika, a także andirony – podstawki paleniskowe zdobione dekoracją rytą. Na podstawkach takich ustawiano garnki nad paleniskiem.
Znaleziono ślady po konstrukcjach słupowych z plecionkami oblepionymi gliną, które były typowe dla ludności mobilnej.
Obecnie intensywnie rozwija się archeologia Anatolii badająca okres III tys. p.n.e. Istniejące
wtedy osiedla miały różne plany urbanistyczne i różną zabudowę – wiejską lub małomiasteczkową. Wytyczano siatki ulic, które dzieliły osiedla na kwartały. Osiedle Demirci Hüyük
założono na planie koła. Plan taki występował także w innych miastach anatolijskich. W
centrum stanowiska znajdował się duży plac. Budynki mieszkalne w postaci trapezów miały
formę megaronów, a ich tylne ściany tworzyły obwarowania miejskie. W Kültepe (Kanesz)
wznoszono typowe megarony z czterema kolumnami w środku i paleniskiem w centralnej części.
Pochówki w III tys. p.n.e. były silnie zróżnicowane. Dominowały pochówki jamowe i
skrzynkowe oraz pochówki w naczyniach – pitosach.
W II połowie III tys. p.n.e. doszło do rozwarstwienia społeczeństwa. Powstawały pierwsze miasta-państwa, których istnienie jest zaświadczone w II tys. p.n.e. Zaczęły powstawać
pierwsze budowle pałacowe. Jednym z pierwszych miast-państw było Norşuntepe, w którym
znaleziono liczne pitosy wkopane w ziemię.
Beycesultan było miejscem znalezienia dwóch bliźniaczych budowli na planie megaronu
z wyposażeniem. Znajdowały się w nich podesty w kształcie półksiężyca, fragmenty terakoty
oraz paleniska. Jedna z hipotez głosi, że budowle te były dwiema świątyniami. W Beycesultan
w latach 1900-1700 p.n.e. powstały pałace elity oraz świątynie.
Groby królewskie z Alaca Höyük z około roku 2300 p.n.e. świadczą o rozwarstwieniu społecznym. Bogate groby elity znaleziono także na innych nekropoliach. W Alaca Höyük znajduje
się kilka grobów królewskich, które wkopane były dość płytko w ziemię. Były to pochówki szkieletowe. W komorze składano liczne dary, a następnie komorę zamykano drewnianym dachem
pokrytym gliną. Zamknięciu grobu towarzyszyły ceremonie religijne. W górnych częściach
grobów znajdowano czaszki oraz kości długie bydła, które było składane w ofierze w trakcie
uroczystości pogrzebowych.
Darami grobowymi umieszczanymi przy pochówkach były przedmioty ze złota, aplikacje i
naczynia. W jednym z grobów znaleziono sztylet z żelaznym ostrzem, który w epoce brązu
stanowił unikat. W grobach znaleziono liczne przedmioty o nieznanych funkcjach. Były wśród
nich tzw. Sztandary z Alaca Höyük. Sztandary były ażurowymi przedmiotami z dekoracjami geometrycznymi w postaci swastyk, którym przypisuje się symbolikę solarną. Sztandary
zdobione są sylwetkami zwierzęcymi. Jelenie i byki są dwoma gatunkami zwierząt obecnymi w
ikonografii Alaca Höyük z wczesnego brązu, które zostały zaadaptowane w późniejszej ikonografii Hetytów. Przeznaczenie i funkcja sztandarów nie są jasne. Mogły być to wyroby kultowe
lub dekoracje rydwanów. W grobach znaleziono także metalowe grzechotki nazywane sistrum,
które pełniły rolę instrumentów muzycznych.
W III tys. p.n.e. rozwinęła się drobna plastyka. Wykonywano figurki antropomorficzne
realistyczne lub mocno stylizowane. Zdecydowanie dominowały figurki kobiece oraz figurki bez
cech płciowych. Mało jest figurek męskich. Na figurkach przedstawiano m.in. kobiety karmiące
dzieci.
W centralnej Anatolii we wczesnym brązie powstawały silnie stylizowane figurki – idole.
Składały się z dysku zdobionego dekoracją rytą, z którego wyrastała szyja z głową. Czasami
41
z dysku wyrastało więcej głów. Niekiedy w większą postać wpisana była mniejsza. Łączenie
kilku postaci w jedność przypomina idole oczne z Tell Brak, choć prawdopodobnie idoli tych
nie łączyły żadne zależności.
W II tys. p.n.e. pojawiły się relacje pisane kupców asyryjskich z Kanesz dotyczące organizacji politycznej. Istniało kilka ważnych miast-państw. Na początku II tys. p.n.e. w Anatolii
obecna była już ludność indoeuropejska. Mogła ona przybyć z dowolnego kierunku z wyjątkiem
Syrii, gdzie żyli Semici. Istnieją różne hipotezy dotyczące pochodzenia anatolijskich plemion
indoeuropejskich. Colin Renfrew uważał, że Indoeuropejczycy mogli być rdzenną ludnością
zamieszkującą Anatolię i to oni, jako pierwsi, zapoczątkowali rewolucję neolityczną oraz skolonizowali Europę. Przeważa jednak pogląd, że Indoeuropejczycy są ludnością napływową i
przybyli do Anatolii pod koniec III tys. p.n.e., być może w kilku grupach. Indoeuropejczycy
anatolijscy byli niejednorodni lingwistycznie. Grupami indoeuropejskimi żyjącymi w Anatolii byli Hetyci, Luwijczycy oraz ludzie posługujący się językiem palajskim. W Anatolii żyła
ludność nieindoeuropejska, której język jest określany jako hatycki lub protohetycki.
W Kültepe (Kanesz), w Cylicji, znajdował się pałac pałac królewski, w którym rezydował
Anitta. Po podboju miasta pałac został spalony. Na terenie pałacu znaleziono grot z inskrypcją
zawierającą imię władcy. Kanesz było miastem o silnej tradycji lokalnej. Poniżej pałacu znajdowało się Dolne Miasto, którego częścią było Kârum – dzielnica kupiecka. Pierwotnie jako
Kârum określano nadbrzeże portowe, w tym nadbrzeże rzeczne, na którym toczył się handel.
Z czasem nazwą tą zaczęto określać całe dzielnice kupieckie.
Kârum od początku II tys. p.n.e. było zamieszkane przez Asyryjczyków. Potem zostało
zniszczone, odrodziło się w czasach Szamszi-Adada I i ponownie zostało zniszczone, by już więcej
nie odrodzić się na nowo. Dwa okresu istnienia Kârum to okresy kwitnącego handlu między
Anatolią a Aszur. Do Aszur docierała cyna z Afganistanu. W asyryjskiej stolicy wytwarzano
tkaniny, a także importowano tkaniny z Babilonii. Nie wiadomo, jak cyna docierała do Aszur
z Afganistanu i jaką rolę w jej sprowadzaniu odgrywali sami Asyryjczycy, a jaką karawany ze
wschodu.
Asyryjczycy założyli sieć kolonii kupieckich w całej Anatolii. Istniały dzielnice kupieckie w
Kanesz i w Hattuşa. Handel Asyryjczyków opierał się na przedsiębiorstwach rodzinnych. Mężczyźni wyjeżdżali do kolonii handlowych w Anatolii, a kobiety pozostawały w Aszur. W Kârum
w Kanesz znaleziono liczne tabliczki tworzące duże archiwa kupieckie. Kupcy asyryjscy byli
piśmienni i wysyłali listy do Aszur, często w sprawach rodzinnych. Spisywane były w języków
akadyjskim, który w tym okresie uległ uproszczeniu. Handel odbywał się dzięki karawanom
osiołkowym. W Kârum przebywało jednorazowo kilkuset Asyryjczyków, którzy przyjmowali
lokalny sposób życia. Zakładali także rodziny z miejscowymi kobietami. Asyryjczycy przyjmowali kulturę anatolijską, ale sami przynieśli na ten obszar pismo, język akadyjski oraz pieczęcie
cylindryczne.
W Kanesz znaleziono naczynia kultowe wysokiej jakości, które malowano lub pokrywano
lśniącą polewą. Naczynia te miały kształt różnych zwierząt i przedmiotów. Pojawiały się
występujące już wcześniej w ikonografii jelenie, a także rytony w kształcie ślimaków lub obuwia.
Naczynia miały formę ptaków lub rozbudowanych scen narracyjnych.
W XVIII wieku p.n.e. w Kültepe, Alaca Höyük, Hattuşa i Alishar Hüyük powstawały naczynia wykonywane na kole garncarskim o zróżnicowanych formach. Powstawały m.in. dzbany
na stopkach z jednym dużym uchwytem i długim wylewem porównywalnym do dzioba ptasiego.
Po zniszczeniu drugiego Kârum w Anatolii doszło do zamieszania oraz rywalizacji między
poszczególnymi ośrodkami.
42
1.2.9
Państwo Hetytów
W późnym brązie powstało państwo hetyckie obejmujące swoim zasięgiem centralną część
Anatolii. Hattuşa została zniszczona przez Anittę i przeklęta przez niego. Później miasto to
odbudował Hattuşili I. Państwo hetyckie nigdy nie objęło swoim zasięgiem całej Anatolii, a
jego wpływy sięgały do Lewantu i okolic Byblos. Przyległe tereny były państwami wasalnymi.
Zachodnia część Anatolii znajdowała się poza władzą hetycką.
Hattuşa była największym i najważniejszym miastem hetyckim. Zostało też najlepiej poznane. Znany jest jego kształt z końcowej fazy imperium hetyckiego. Wcześniejsze od pozostałości Hattuşa są hetyckie zabudowania w Alaca Höyük.
Alaca Höyük nie zostało jeszcze dokładnie przebadane. Znajduje się tam jednak pałac
hetycki wraz z przylegającym doń założeniem monumentalnym. W mieście znajduje się monumentalna Brama Sfinksów, której bronią dwa sfinksy wykonane w głębokim reliefie z dużych
brył kamienia. Sfiksy przedstawiają kobietę z chustą i lokami przypominającymi boginię Hathor. Stanowią prawdopodobnie zapożyczenie z Egiptu. Sfinksy z Alaca Höyük różnią się
znacząco pod względem stylu od sfinksów z Hattuşa. Zwyczaj zdobienia bram za pomocą figur
monumentalnych i sfinksów był charakterystyczny dla Hetytów.
Z Alaca Höyük pochodzą bloki ortostatowe, które stanowią to najwcześniejszy przykład
dekoracji architektonicznej w postaci rzeźbionych ortostatów. Znane są wcześniejsze ortostaty
z Alalach i innych stanowisk, ale nie posiadały one dekoracji reliefowej. W Alaca Höyük na
ortostatach pojawiają się reliefy wypukłe przedstawiające sylwetki ludzkie bez zaznaczonych
detali. Tematyka przedstawień obejmuje procesje, sceny religijne, składanie ofiar, bankiety,
występy akrobatów, a także zwierzęta i polowania na zwierzęta.
Ta sama tematyka pojawiała się na późniejszych ortostatach aż do epoki żelaza. Początki
ortostatów wiązały się z ich rolą konstrukcyjną. Z czasem jednak rola dekoracyjna zaczynała
dominować nad rolą konstrukcyjną, która całkowicie zanikła w czasach nowoasyryjskich. Ortostaty pełniły wtedy rolę dekoracyjną, ale także chroniły dolne partie ścian wykonanych z cegły
mułowej przed erozją.
W Alaca Höyük znajdują się Groby Królewskie pochodzące z wczesnego brązu. Pałac z
Bramą Sfinksów i ortostatami pochodzi prawdopodobnie z okresu państwa hetyckiego. Dawniej
uważano, że powstał on w czasach starego państwa hetyckiego, a obecnie uważa się, że został
wzniesiony w czasie istnienia średniego lub nowego państwa hetyckiego, ale jest wcześniejszy
niż bramy monumentalne z Hattuşa.
Hattuşa była stolicą państwa hetyckiego, z wyjątkiem krótkiego epizodu, gdy stolicę przeniesiono do Cylicji. Czasy państwa hetyckiego dzieli się na stare, średnie i nowe państwo.
Podział ten był do niedawna był niezauważalny w archeologii. Obecnie badania prowadzone
na mniejszych stanowiskach, poza metropoliami, pozwoliły na wydzielenie tych okresów także
w archeologii. Najliczniejsze są pozostałości z okresu nowohetyckiego, czyli z czasów imperium
hetyckiego.
Stanowisko Hattuşa zostało odkryte w 1893 roku. W 1906 roku przeprowadzono pierwsze
wykopaliska. Stanowisko jest badane przez archeologów niemieckich. Ślady osadnictwa pochodzą na cytadeli i w Dolnym Mieście jeszcze z chalkolitu. Od wczesnego brązu na terenie
Dolnego Miasta występowała już ciągłość osadnicza. W XIX i XVIII w. p.n.e. w Hattuşa
znajdowało się asyryjskie Kârum, które było mniejsze niż w Kanesz. Władca rezydował już
wtedy na cytadeli w Büyükkale.
Około roku 1700 p.n.e. miasto spłonęło w pożarze, który mógł być konsekwencją walk
wewnętrznych. Kilkakrotnie w dziejach Hattuşa była niszczona. Do jej zniszczeń przyczyniały
się najazdy lud Kasków, który żył w górach na północ od miasta.
43
Anitta z Kanesz najechał miasto i przeklął je rzucając klątwę. Mimo to Hattuşili I obrał
to miejsce na swoją stolicę. Od połowy XVII wieku p.n.e. Hattuşa była siedzibą władców
hetyckich. Początkowo zajmowała powierzchnię 40 ha. Za czasów panowania Suppiluliuma
II, Hattuşilisa III i Tudhaliyasa IV miasto było intensywnie rozbudowane. Ostatecznie zajęło
powierzchnię około 150 ha. Pierwsze ślady budowli pochodzą ze starego państwa, ale ostateczny
kształt miasto uzyskało w okresie imperium hetyckiego.
W północnej części stanowiska znajduje się Dolne Miasto, w którym znaleziono zabudowę
miejską składającą się z domów i warsztatów. W tej części miasta znajduje się Wielka Świątynia
oraz spichlerz z okresu starego państwa. Górne Miasto składa się z monumentalnych bram
miejskich i świątyń. Siedzibą władców była skała Büyükkale. Teren Hattuşa jest zróżnicowany
pod względem ukształtowania powierzchni. Znajdują się tam wyniesienia i ostańce skalne, na
których też znajdowała się zabudową.
Büyükkaya jest ostańcem skalnym w północnej części miasta, na którym znaleziono spichlerz. Miasto było usytuowane strategicznie, głównie ze względu na zagrożenie ze strony ludu
Kaszka, zwanego Kaskami. W czasach przedhetyckich zasiedlono Dolne Miasto i Büyükkale.
Całe obecne miasto zasiedlono dopiero w okresie nowohetyckim.
Pod koniec późnego brązu miasto zostało zniszczone. Najazd był konsekwencją wędrówek
ludów, w tym tzw. Ludów Morza. Pod koniec epoki brązu i na początku epoki żelaza, około roku
1200 p.n.e., doszło do znacznych przemian, zniszczeń i zawirowań. Wtedy upadło też państwo
hetyckie. Jego upadek był konsekwencją wzrostu temperatur, zmniejszenia opadów, głodu
oraz najazdów obcych ludów. Nastąpił kolejnych najazd Kasków, którzy ostatecznie dopełnili
dzieła zniszczenia miasta. Hattuşa odrodziła się w okresie starofrygijskim i nowofrygijskim, ale
w mniejszej skali. Nie odgrywała już tak dużej roli.
Wielka Świątynia jest wielkim kompleksem położonym na platformie, złożonym z budynku świątynnego otoczonego budowlami administracyjnymi. Jest to największa znana świątynia hetycka. Ze świątyni pochodzi archiwum tekstów. Świątynie miały znaczenie gospodarcze.
W skład kompleksu wchodziły podłużne pomieszczenia magazynowe.
Sam plan świątyni jest typowy dla hetyckich budowli świątynnych. Miała rozbudowaną
część wejściową z bazami pod kolumny lub filary, a także centralny dziedziniec, na którym
odbywały się liczne rytuały i ceremonie. Na dziedzińcu znajdowała się kamienna konstrukcja
o nieznanej funkcji zwana “ołtarzem”. Dziedzińce otoczone były z jednej lub dwóch stron
portykami złożonymi z kolumn. Bazy kolumn znajdowały się w przejściach, co mogło być
prototypem fasad w stylu bit-hilani, czyli formy architektonicznej z wejściem umieszczonym na
środku ściany oraz rozdzielonym dwiema lub trzema kolumnami.
Naprzeciwko wejścia, po drugiej stronie dziedzińca, znajdowały się dwie, niesymetryczne
celle. Niegdyś uważano, że była tam tylko jedna cella. Prawdopodobnie celle te były poświęcone bogowi burzy kraju Hatti oraz bogini słońca z Arinny. Nie znane są jednak żadne teksty,
które to potwierdzają. W cellach znajdowały się duże okna sięgające prawie do podłogi. Były
prawdopodobnie zamykane okiennicami lub drewnianymi ramami. Z części magazynowej pochodzą zasobowe pitosy, które były częściowo wkopane w podłogę. Pojemność pitosów wynosiła
nawet do 2000 litrów.
Drogi procesyjne, dolne partie murów i progi wykonywano z kamienia. W Wielkiej Świątyni
zleziono sześcienny fragment skały nefrytowej o nieznanej funkcji. Główny budynek świątynny
otaczała część magazynowa.
Hetyci nigdy nie wytworzyli charakterystycznego planu budowli pałacowej.
Hetyci wykonywali kamienne podmurówki pod mury obronne. Mur wypełniony był mniejszymi kamieniami. W ścianach znajdowały się otwory służące do zamocowania konstrukcji
44
drewnianej – stelaża tworzącego ścianę. Konstrukcja drewniana podtrzymywała wypełnienie z
kamieni, ziemi, żwiru oraz cegieł mułowych. Całość pokryta była tynkiem.
W ramach fortyfikacji budowano mury cyklopowe. Wznoszono je bez zaprawy, z nieobrobionych bloków skalnych. Wznoszono także konstrukcje z bloków nieregularnych, poligonalnych,
obrobionych i dokładnie do siebie dopasowanych, przypominających mury inkaskie. Bloki były
przykrojone i idealnie dopasowane, choć każdy był inny.
Hattuşa była ufortyfikowana od czasu, gdy w mieście ustanowiono stolicę. Fortyfikacje
miejskie składają się z głównego muru i mniejszego muru na przedmurzu. Na linii murów
znajdowały się wieże-bastiony. Dolne partie murów wykonano z kamienia, zaś górne partie – z
cegły mułowej. Były to mury kazamatowe. Dwie ściany wykonywano w kamieniarce wysokiej
jakości i połączono je poprzeczkami. Tak powstawały małe pomieszczenia, które zasypywano
gruzem lub ziemią. Dwa lica były solidne, a pomiędzy nimi znajdowało się wypełnisko.
Bramy hetyckie ma charakter komorowy. Droga prowadziła na krótkim odcinku równolegle
do muru, aby wymusić odsłonięcie się atakujących. Dolne Miasto oddzielone było od Górnego
Miasta murem wewnętrznym, pod którym znajdowało się osiem potern – tuneli przecinających
mur prostopadle pod ziemią. Poterna o długości 70 metrów przecinała także mury zewnętrzne
miasta w południowej jego części. Tunele te nie były w żaden sposób ufortyfikowane ani ukryte.
Wejście do zewnętrznej poterny było podkreślone strukturą architektoniczną, a nie ukryte.
Mogła ona stanowić zagrożenie dla bezpieczeństwa miasta. Dawniej uważano, że celem potern
było umożliwienie ucieczki obrońcom w czasie najazdu.
Z czasów starego państwa pochodzi spichlerz o długości 118 metrów. Jego konstrukcję
tworzą dwa rzędy wąskich pomieszczeń. Grube ściany z cegły mułowej miały 4 metry wysokości. Budowla obłożona była warstwą gliny, aby zapewnić jej wodoszczelność. Jest to jeden
z największych starożytnych spichlerzy. Do dziś we wnętrzu zachowała się warstwa depozytów spożywczych o grubości 120 cm, złożona z jęczmienia i pszenicy. Spichlerz mógł zapewnić
wyżywienie 30 tysiącom ludzi w czasie jednego roku.
Niedekorowane bramy miejskie znajdowały się w murze Górnego Miasta. Bramy hetyckie
konstruowano z dużych fragmentów monolitycznego kamienia. Budowano łuk pozorny lub nadproże łączące monolity umieszczone po obu stronach wejścia. Brama Lwów, Brama Królewska
i Brama Sfinksów posiadały bogatą dekorację rzeźbiarską. Bramy miały co najmniej jedną
komorę wewnętrzną. Flankowane były przez bastiony wystające przed lico murów.
Brama Królewska jest zachowana w bardzo dobrym stanie. Dekoracja reliefowa przedstawia postać uważaną dawniej za króla lub następcę tronu. Postać ta była trudna do zidentyfikowania przez dłuższy okres. Dyskutowano na temat płci i funkcji przedstawionej postaci.
Postać została wyrzeźbiona w wypukłym reliefie. Jest ubrana jest w krótką spódniczkę i buty
z zakręconymi noskami. W ręce trzyma broń, a na głowie ma hełm. Pół postaci wystaje poza
skałę. Na hełmie pokazane są rogi, więc postać ta może przedstawiać Szarruma, syna głównej
pary bóstw – Teszuba i Arinnitti. Brama Lwów dekorowana jest dwiema postaciami lwów
wystających z kamienia. Lwy uważane były za strażników.
Yerkapı, na południowym skraju miasta, jest miejscem wzniesienia potężnego wału ziemnego obłożonego okładziną kamienną. Na wał prowadzą dwa ciągi schodów. Pod wałem znajduje się wyjście 70-metrowej poterny łączącej wnętrze miasta z obszarem zewnętrznym. Yerkapı
to miejsce monumentalne, robiące duże wrażenie. Na szczycie wału znajduje się Brama Sfinksów, która w rzeczywistości nie jest bramą miejską. Prowadzą do niej tylko dwa ciągi schodów.
Mógł być to podest, na którym odbywały się rytuały publiczne. Rola Yerkapı nie została
do dzisiaj wyjaśniona, choć strukturę tę skonstruowano wielkim nakładem pracy. Wejście do
poterny jest obłożone kamieniami i udostępnione turystom.
Brama Sfiksów ulokowana jest na samym szczycie Yerkapı, na środku podestu. Ma kształt
45
hetyckiej bramy miejskiej. W monolitycznych blokach wykute zostały mocno zniszczone wizerunki sfinksów. Na głowach posiadają nakrycia z rogami. Sfinksy te różnią się stylistycznie od
sfinksów z Alaca Höyük. Sfinksy z Hattuşa mają miękkie, delikatne rysy kobiece, zaś sfinksy z
Alaca Höyük mają twarde rysy, przypominające boginię Hathor.
W Górnym Mieście znajdują się liczne świątynie poświęcone “tysiącowi bóstw” kraju Hatti.
Świątynie te wykazują podstawowe cechy hetyckie. Posiadają centralny dziedziniec z ołtarzem,
wydzielone celle i portyki. Świątynia 5 przy Bramie Królewskiej ma typowy plan hetycki.
Jest podwójną świątynią z wszystkimi charakterystycznymi elementami. Z jej okolicy pochodzi
relief przedstawiający władcę o imieniu Tudhaliya, nie wiadomo jednak który dokładnie władca,
spośród noszących to imię monarchów, został przedstawiony na reliefie.
Na terenie miasta Hattuşa znajdują się dwie grupy stawów. Jedna grupa, położona w Dolnym Mieście, pełniła funkcję rytualną, zaś grupa zbiorników w Górnym Mieście pełniła funkcję
użytkową. Poszczególne stawy przedzielone były groblami, co zwiększało bezpieczeństwo zasobów wodnych.
Wodę do miasta sprowadzono rurami spoza jego granic. Na terenie Hattuşa znajdowało się
też kilka naturalnych źródeł. Obok stawów znajdowały się pomieszczenia związane z kultem,
które dawniej uważano za pomieszczenia grobowe. Jednym z tych pomieszczeń jest Sala z
hieroglifami, na wewnętrznych ścianach której znajdowały się reliefy oraz inskrypcje wykonane
hieroglifami luwijskimi.
Cytadela Büyükkale otoczona była fortyfikacjami, znajdowała się na naturalnej skale. Połączona była z Górnym Miastem i Dolnym Miastem. Na terenie cytadeli znajdował się również
basen. Zabudowa rozkładała się wokół dziedzińców, na których prawdopodobnie mieściły się
portyki. Na cytadeli znajdowało się nagromadzenie budowli o różnych funkcjach. Wśród zabudowań zidentyfikowano archiwa, pomieszczenia straży, magazyny, pomieszczenia rytualne oraz
salę przyjęć z kolumnami na wyższej kondygnacji. Na skraju, w najgorzej zachowanej części
cytadeli, znajdowały się apartamenty królewskie.
Büyükkaya jest naturalnym wyniesieniem o charakterze obronnym, na którym znaleziono
pozostałości spichlerza. Znajdował się w ufortyfikowanym miejscu, połączonym bezpośrednio z
cytadelą królewską Büyükkale. Wewnątrz spichlerza znajdują się wkopane w ziemię, podłużne
pomieszczenia z podłogami brukowanymi kamieniami. Wkopy miały ponad 2 metry głębokości. Po napełnieniu jam przykrywano je ziemią, co umożliwiało przetrzymywanie ziarna w
atmosferze beztlenowej.
Powstało mało opisów zabudowy mieszkalnej z Hattuşa. W obrębie stanowiska odkryto
jednak domy mieszkalne, wille z archiwami i warsztaty. Domy lokowano wokół centralnych
dziedzińców.
Yazılıkaya była sanktuarium skalnym położonym około 2 km od Hattuşa. Było to sanktuarium położone w naturalnych skałach tworzących dwie galerie – Galerię A, czyli galerię główną
i Galerię B poświęconą pamięci zmarłych władców. Hetyci często lokowali sanktuaria w skałach, w pobliżu źródeł lub na zboczach gór. Wykorzystywano naturalny krajobraz do celów
religijnych.
Wejście do galerii od południa w czasach imperium hetyckiego zagrodzono budynkami.
Znajdowała się tam świątynia pełniące funkcję bramy prowadzącej do sanktuarium. Dostęp
do sanktuarium był zamknięty przez budynek świątynny i budynek bramy z drugiej strony.
Na ścianach Galerii A zlokalizowano reliefy. Centralnym przedstawieniem jest procesja
bóstw, ze sceną centralną. Po jednej stronie przedstawiono bogów, a po drugiej – boginie.
Scena centralna pokazuje spotkanie głównych bóstw. Przedstawienia bóstw znajdujące się
w scenie głównej mają 2 metry wysokości. Pozostałe bóstwa w procesji są znacznie niższe.
Bogowie idą z lewej strony, a boginie z prawej. Postacie są podpisane w języku huryckim.
46
Przedstawiono Teszuba stojącego na bóstwach górskich, który spotyka się ze swoją małżonką
o huryckim imieniu Hebat. W skład sceny głównej wchodzi też przedstawienie boga burzy.
Kobiety przedstawione są w długich, plisowanych szatach i wysokich nakryciach głowy. Za
Hebat stoi Szarruma, syn boskiej pary, a za nim dwie boginie – wnuczka i córka głównej pary.
Kulturowe wpływy huryckie w czasach imperium hetyckiego były bardzo silne ze względu na
kontakty Hetytów z regionem Kizzuwatna w Cylicji, w którym mówiono po hurycku. Małżonka
Hattuşilisa była Hurytką.
W Galerii A znajduje się także relief o 2-metrowej wysokości przedstawiający władcę. Galeria B, poświęcona pamięci zmarłych władców, powstała w czasach Tudhaliyasa IV. Przedstawiono tam m.in. władcę w objęciach boga oraz “bóstwo-sztylet”.
W Eflatun Pınar znajdowało się naturalne źródło, które obudowano basenem. Po obu
stronach basenu znajdowały się platformy, a po bokach rzeźby kamienne lwów i jeleni. Na
głównym podeście znajdują się przedstawienia dwóch siedzących postaci bóstw – męskiego i
żeńskiego. Po bokach znajdują się inne bóstwa podtrzymujące uskrzydlone dyski słoneczne.
W dolnej partii, przy poziomie wody, umieszczono bóstwa górskie z wywierconymi dziurkami,
z których prawdopodobnie wypływała dawniej woda pod ciśnieniem. Stela z Fasıllar jest
niedokończonym posągiem znalezionym w pobliżu Eflatun Pınar. Być może na postumencie z
Eflatun Pınar stały dwie stele, z których jedna była Stelą z Fasıllar.
Hattuşa jest najsłynniejszym miastem hetyckim. Znane są także inne stanowiska hetyckie,
które były miejskimi ośrodkami prowincjonalnymi związanymi z administracją hetycką.
Kushakli, starożytna Sarissa, była jednym z miast hetyckich. W obrębie stanowiska znajduje się cytadela, świątynia podobną do Wielkiej Świątyni w Hattuşa, a także świątynia zwaną
Budynkiem C o podobnych rozmiarach. Pomieszczenia przy bramie komorowej uważane są za
stajnie lub zajezdnię dla rydwanów. W mieście znajdował się też trójkątny spichlerz. Do Kushakli również dostarczano rurociągami wodę ze źródeł położonych poza miastem. Poza liniami
murów znajdowały się trzy stawy rozdzielone groblami, po których prowadziły drogi do miasta. Innymi ważnymi miastami hetyckimi, które są badane w centralnej Anatolii są Şapinuva i
Tapiqqa.
Stanowiska Firaktin, Sirkeli Höyük i Gavur Kalesi są miejscami znalezienia pozamiejskich
hetyckich reliefów skalnych. Przedstawiono na nich sceny składania ofiar bóstwom. Reliefom
towarzyszą czasem otwory, które mogły być jamami libacyjnymi. W Firaktin przedstawiono
Hattuşilisa III i jego żonę składających ofiarę bóstwom. Drugą grubą reliefów są przedstawienia
władców znajdujące się w pobliżu uczęszczanych szlaków komunikacyjnych, pełniące funkcje
propagandowe. Jeden z reliefów tego typu znajduje się w Karabel, zaś inny w Sirkeli Höyük,
gdzie Muwatalli II został przedstawiony na reliefie znajdującym się przy zbiorniku wodnym.
Hetyci wykonywali proste, okrągłe pieczęcie stemplowe, które są charakterystyczne dla ich
kultury. Początkowo znajdowały się na nich tylko inskrypcje z hieroglifami luwijskimi. Nie
umieszczano imion władców, a jedynie tytuł królewski labarna. Później na pieczęciach pojawiły się przedstawienia władców. Wykonywano ceramiczne rytony w kształcie lwów i byków.
Byki symbolizują pomniejsze bóstwa. W Hattuşa znajdując się przedstawienia dwóch byków
symbolizujące Hurri, boga nocy, i Sherri, boga dnia.
Znaleziono też naczynia ceramiczne pokryte dekoracją reliefową wykonaną za pomocą matryc. Waza z Inandik jest jedną z waz tego typu. Znajdują się na niej przedstawienia sceny
składania ofiar, muzykantów, akrobatów oraz scen bankietowych i erotycznych. Inne hetyckie
naczynie posiada tylko jeden pas dekoracji. Przedstawiono na nim, w górnej partii, skoki przez
byka. Znane są naczynia metalowe, np. srebrny ryton w postaci jelenia z dekoracją repusowaną
przy wylewie. Dekoracja na rytonie przedstawia składanie ofiar oraz libację.
Stela z Fasıllar jest przykładem rzeźby monumentalnej wysokiej klasy. Większość zabytków
47
rzeźbiarskich to małe figurki o wysokości kilkunastu centymetrów. Reprezentują one wysoką
klasę artystyczną, noszą ślady wpływów lewantyjskich. Wykonywano małe figurki przedstawiające bóstwa na jeleniach oraz zawieszki. Ze złota wykonano figurki bogini z dzieckiem na
kolanach. Znaleziono siekierę brązową z rytualnymi przedstawieniami bóstw.
Relief z Malatya powstał po upadku państwa hetyckiego i należy do kultury neohetyckiej.
Pomimo upadku państwa hetyckiego i powstałych wtedy zniszczeń, sztuka hetycka nie została
zapomniana. W epoce żelaza korzystano ze sztuki hetyckiej ściśle ją naśladując i nawiązując
do niej w licznych aspektach stylistycznych.
1.2.10
Późna epoka brązu w Syrii
Późny brąz trwał w latach 1600-1200 p.n.e. Pokrywał się z okresem rozwoju imperium
hetyckiego. Był okresem znacząco różniącym się od wcześniejszych okresów. W późnym brązie
istniały liczne silne państwa terytorialne. Z tego powodu późną epokę brązu nazywa się czasami
okresem imperiów. Jednym z nich było imperium hetyckie, istniejące do końca późnego brązu.
Kolejnym imperium było państwo Mitanni zamieszkane przez ludność hurycką. Istniało
krócej od imperium hetyckiego. Gwałtowną ekspansję podjęło w okresie amarneńskim. W
południowej Mezopotamii istniało wtedy państwo kasyckie, które było mniej aktywnym graczem
w polityce międzynarodowej, ale również nie izolowało się. Prawie cały Lewant, aż do Byblos i
Kadesz, znajdował się pod panowaniem egipskim lub był zależny od państwa egipskiego.
Państwo Mitanni upadło najszybciej spośród imperium późnego brązu, a jego terytorium
zajęło w większości zajęte przez państwo Hetytów. Około 1300 roku p.n.e. reszta terytorium Mitanni weszła w skład państwa środkowoasyryjskiego. W końcowej fazie późnego brązu
powstało kolejne silne państwo terytorialne – Asyria. Zachodnia granica Asyrii w okresie środkowoasyryjskim opierała się na Eufracie.
W późnym brązie występowała duża różnorodność etniczna i językowa na Bliskim Wschodzie. W Anatolii mieszkali Indoeuropejczycy – Luwijczycy, Palajczycy i Hetyci. W państwie
Mitanni dominowała ludność hurycka, choć panującą dynastię tworzyli Indoirańczycy. W Lewancie dominowali Semici. Język kasycki jest niespokrewniony z innymi językami regionu. W
późnym brązie następowało intensywne przenikanie różnych prądów kulturowych. Występowała
intensywna wymiana handlowa. Świat bliskowschodni był w tym okresie silnie zintegrowany.
Listy z El Amarna z czasów Amenhotepa III i Echnatona świadczą o kontaktach Egiptu z
Kasytami, Asyrią, Hetytami oraz wasalnymi państwami egipskimi w Lewancie. Utrzymywano
kontakty polityczne, a także kwitł handel.
Pierwszym momentem, w którym można stwierdzić, że napływowa ludność hurycka, przybyła ze wschodniej Anatolii lub Armenii, pojawiła się w Syrii jest powstanie odcisków pieczęci
z Tell Mozan (Urkisz), zawierających imiona władców. Zostały one znalezione w połowie
lat 90. XX wieku. Pieczęcie zawierają huryckie słowo “władca”. Z tego samego okresu, z około
roku 2300 p.n.e., pochodzą lwy z Urkisz.
Huryci napłynęli do Mezopotamii w dwóch fazach migracji. Posługiwali się językiem spokrewnionym z językami paleokaukaskimi, a także z językiem Urartu. Na początku II tys. p.n.e.
powstały na terenie Dżaziry pierwsze niewielkie państwa rządzone przez władców huryckich.
Otwartym problemem pozostaje zidentyfikowanie kultury materialnej Hurytów. Nie zlokalizowano, ani nie odsłonięto stolicy państwa Hurytów – Washukanni. Według jednej z hipotez
ruiny tego miasta mogą znajdować się na stanowisku Tell el-Fakhariya. Większość znanych
zabytków pochodzi z Nuzi na wschodzie i Alalach na zachodzie. Obecnie prowadzone są
wykopaliska na nowych, niedawno zlokalizowanych stanowiskach huryckich.
48
W Tell Hamidiye (Taide), położonej nad Chaburem wicestolicy państwa Mitanni i najważniejszym mieście kraju w końcowym okresie istnienia państwa Mitanni, odkryto monumentalną platformę. Na platformie znajdowały się ruiny pałacu królewskiego o powierzchni
dwukrotnie większej od starego pałacu w Mari. Pałac zachował się jednak w bardzo złym
stanie.
W huryckim państwie Mitanni występowała ceramika Nuzi, nazwana od stanowiska, na
którym ją znaleziono. Zasięg występowania ceramiki Nuzi pokrywa się z terytorium państwa
Mitanni. Była to cienkościenna, luksusowa ceramika w postaci pucharków na wąskich stopkach
o małej średnicy. Podzielona na poziome pasy dekoracja była malowana jasnymi farbami na
ciemnym tle. Wśród motywów dekoracyjnych występowało dużo elementów geometrycznych
oraz stylizowanych elementów roślinnych. Na naczyniach występują rozety, ukośne linie, łuski, a
rzadziej zwierzęta. Nie występuje dekoracja antropomorficzna. Analogiczna dekoracja pojawia
się także na naczyniach o grubszych ściankach.
W okresie istnienia państwa Mitanni zaczęły pojawiać się naczynia szklane. Szkło znane
było już od III tys. p.n.e., gdy wykonywano bryły szklane. Około roku 1600 p.n.e. pojawiły się
pierwsze szklane naczynia. Były one robione były na rdzeniu, a nie wydmuchiwane. Naczynia
wydmuchiwane pojawiły się dopiero w okresie klasycznym. Naczynia szklane znajdowano m.in.
w Tell Brak, Aszur i Mari. Rozpowszechniały się też naczynia z dekoracją glazurowaną i
fajansową. Techniki były wykorzystywane zarówno przy produkcji naczyń, jak i figurek.
W dawnym mieście Nuzi, na stanowisku Yorghan Tepe, znaleziono pałac w formie bezładnego założenia. Centralna część znajdowała się w pobliżu dziedzińca. Malowidła ścienne
zachowały się w bardzo złym stanie. Zlokalizowano także zespół dwóch świątyń na osi łamanej, które powtarzają wcześniejszy plan znany z wczesnego brązu, sprzed okresu huryckiego.
Pałac też nie wykazuje specyficznych cech architektonicznych, które można byłoby powiązać z
Hurytami.
W Tell Arbid również zlokalizowano pozostałości huryckie. Znaleziono tam bogato wyposażony grób z paciorkami ze złota i lapis lazuli, naczyniami oraz pieczęciami. W grobie
znajdowały się setki paciorków w formie głów byków, żab, lwów.
Na stanowisku Tell Brak w latach 80. XX wieku Joan i David Oates natrafili na monumentalne budowle związane z okresem Mitanni. Główna budowla, która nazywana została pałacem,
mogła być siedzibą władcy z centralnym dziedzińcem i salą tronową. Zbudowana była na planie
kwadratowym. Grube ściany zewnętrzne były dekorowane półkolumnami. Do pałacu przylegała mała świątynia na osi prostej. Znaleziono także małą, wapienną figurkę przedstawiającą
siedzącą, niekształtną postać z rozbudowanym torsem, i ze zniekształconym ciałem. Jest to
mały posążek. Pełni jednak ważną rolę jako jedna z nielicznych rzeźb, które mogą pochodzić
od Hurytów.
W Alalach znaleziono skromy Pałac Niqmepy z nieregularną zabudową. W wejściu znajdowały się dwie kolumny, co może być kolejną zapowiedzią późniejszej tradycji bit-hilani. W
pałacu znajdował się wewnętrzny dziedziniec. W skład pałacu wchodziły cztery niezależne
grupy pomieszczeń. Druga rzeźbą hurycką, po rzeźbie z Tell Brak, może być wapienna rzeźba
Idrimiego, władcy Alalach. Przedstawia ona siedzącego mężczyznę w syryjskiej szacie z jedną
ręką na piersi, a drugą na kolanach. Proporcje ciała także są silnie zaburzone i zniekształcone.
Cała postać, z brodą, ramionami i policzkiem, pokryta jest inskrypcją opisującą dzieje Idrimiego i jego panowania. W inskrypcji opisano ucieczkę władcy z Alalach oraz ponowne objęcie
władzy. Znane są tylko wymienione dwie rzeźby związane z państwem Mitanni.
Z okresem państwa Mitanni wiążą się specyficzne pieczęcie cylindryczne z inskrypcjami
władców kraju. Na przestrzeni poświęconej na dekorację pojawiają się zwierzęta, hybrydy,
demony oraz postaci ludzkie. Przypominają one zjawisko horror vacui, strachu przed pustą
49
powierzchnią niedekorowaną. Przedstawienia na pieczęciach mają specyficzny styl. Można
więc powiązać style ceramiczne i gliptyczne z państwem Mitanni, trudno jednak znaleźć style
architektoniczne i rzeźbiarskie charakterystyczne dla tego państwa.
Obszar zachodniej Syrii, na wybrzeżu lewantyjskim, znajdował się początkowo pod kontrolą Mittanni, a potem przeszedł we władanie Hetytów. Ziemie te znajdowały się na północ
od granicy wpływów egipskich. Najważniejszymi stanowiskami w tym regionie były Ugarit i
Qatna. Stanowiska te znajdowały się na ważnych południkowych szlakach handlowych. Wzdłuż
wybrzeża przebiegały szlaki morskie, których świadectwem jest wrak z Uluburun, znaleziony
niedaleko wybrzeża tureckiego.
Qatna jest dużym stanowiskiem o powierzchni około 100 ha. Badana była w latach 20.
XX wieku przez archeologa francuskiego. Wykopaliska wznowiono w latach 90. XX wieku i
były kontynuowane przez archeologów z Udine, Niemiec oraz Syrii do czasu wybuchu wojny
domowej. Qatna jest otoczona murami wybudowanymi w późnym brązie. W skład fortyfikacji wchodzi wał ziemny o wysokości sięgającej 20 metrów. Stanowisko zostało zasiedlone
już we wczesnym brązie, a w środkowym brązie wzniesiono pałac. Nie są znane świadectwa
budownictwa mieszkalnego ze stanowiska.
Pałac w Qatna wybudowano w czasach Zimri-Lima, w okresie starobabilońskim, a zniszczony został w czasie najazdu hetyckiego pod koniec XVI wieku p.n.e. Miał cechy charakterystyczne dla pałaców Mezopotamskich. W centralnej części pałacu widoczne są analogie do
pałacu w Mari. Znajduje się tam dziedziniec i dwa podłużne pomieszczenia. Dziedziniec zastąpiono jednak w Qatna salą z czterema kolumnami, przykrytą sufitem, prawdopodobnie ze
względu na wyższe opady. Plan pałacu w Qatna przypomina plac pałacu Zimri-Lima.
W pałacu znajdował się ogromny szyb studni ze schodami bazaltowymi prowadzącymi około
20 metrów pod poziom podłogi. Studnia miała formę kwadratu o boku 9 metrów. Podobne
studnie powstawały w Byblos w III tys. p.n.e. i w Lewancie w okresie żelaza. Na dnie studni
zachowały się w bardzo dobrym stanie fragmenty belek drewnianych oraz malowideł ściennych.
Zachowanie belek było możliwe dzięki większej wilgotności. Jest to jedyny przykład tak dobrego
zachowania drewna na Bliskim Wschodzie. Belki wykonane były z cedru libańskiego z pobliskim
lasów. Bok belek miał długość do 35 cm. Dzięki belkom dokładnie ustalono czas zniszczenia
pałacu.
Malowidła znalezione w studni nawiązują do fresków egejskich. Wykonane zostały kreteńską
techniką fresku. Były inspirowane motywami malarskimi z Krety i Akrotiri na Santorynie, podobnie jak freski w Alalach. Są dwie koncepcje dotyczące datowania fresków – mogą pochodzić
ze środkowego brązu i być współczesne egejskim freskom lub pochodzić z późnego brązu i być
reminiscencją starszej sztuki egejskiej.
W pałacu znajdowała się sala główna, sala tronowa i sala bankietowa. Ważnym odkryciem
było znalezienie korytarza prowadzący z pałacu około 10 metrów pod jego powierzchnię, do
komory grobowej władcy. Korytarz zamknięty był kilkoma parami drzwi, oddzielającymi świat
żywych i zmarłych. Pod powierzchnią pałacu znajdowało się kilka grobów szybowych. Jeden z
nich wyraźnie wyróżniał się.
Odkrycie dwóch identycznych posągów siedzących królów na końcu korytarza, ubranych
w szaty władców i diademy, było ważnym wydarzeniem w świecie archeologicznym. Były to
prawdopodobnie przedstawienia przodków. Oba posągi trzymały miski na ofiary i kadziło. W
pobliżu znaleziono popioły i resztki jedzenia. Prawdopodobnie przed posągami odprawiano
dawniej czynności kultowe. Posągi miały inkrustowane, typowo syryjskie oczy. Na głowach
władców znajdowały się opaski. Sposób wykończenia twarzy przypominał głowę Yarim-Lima.
Prawdopodobnie posągi te pochodzą również ze środkowego brązu i są starsze od najmłodszej
fazy użytkowania pałacu. Posągi były strażnikami grobu trójkomorowego.
50
W grobowcu znaleziono szczątki około 20 osób w różnym wieku i różnej płci. Prawdopodobnie w pomieszczeniach grobowych odbywały się uczty ku czci zmarłych przodków. Jedno
pomieszczenie pełniło funkcję ossuarium, znajdował się w nim także stół. W innym pomieszczeniu znaleziono sarkofag. Kości w większości przypadków nie były ułożone w porządku anatomicznym. Prawdopodobnie kości przenoszono po pewnym czasie od dokonania pochówku.
W grobowcu znaleziono zaczynia, w tym naczynia w stylu egipskim z inskrypcjami egipskimi,
które mogły być importami lub miejscowym naśladownictwem. Wyposażenie grobowe stanowiły
przedmioty łączące styl mezopotamski z egipskim. Wśród darów znaleziono złotą dłoń, z
otworem, która mogła służyć do podawania ofiar.
Ruiny miasta Ugarit znajdują się na stanowisku Ras Shamra. Jest to duże stanowisko o
średnicy 600 metrów, położone około 1 km od linii wybrzeża. Na stanowisku znajdują się ślady
osiedla. Ras Ibn Hani, położone w pobliżu Ugarit, było osiedlem nadmorskim związanym z
głównym ośrodkiem w Ugarit.
Ugarit było miastem-państwem, ośrodkiem stołecznym, ale zależnym politycznie od innych
państw. Zawsze pełniło rolę wasala, co wiązało się z płaceniem podatków oraz brakiem swobody
politycznej w doborze sojuszników. Nigdy nie było państwem niezależnym, ale posiadało szeroką
autonomię. Znaleziono na jego terenie inskrypcje we wszystkich językach regionu. Stanowisko
znajdowało się w żyznej dolinie otoczonej górami. Wierzono, że na pobliskiej górze Casius
(Aqraa) miał siedzibę bóg burzy Baal, który był czczony w mieście.
Około roku 1200 p.n.e. Ugarit zostało zniszczone w czasie najazdu ludów morza. Miasto
zostało zniszczone bezpośrednio przez ludzi, którzy przypłynęli na statkach i spalili miasto.
W Ugarit pozyskiwano z muszli mięczaków purpurę królewską, bardzo cenny barwik. Purpura była bardzo droga, gdyż jej wytworzenie było pracochłonne i wymagało pozyskania dużej
liczby mięczaków. Eksport barwnika był jednym ze źródeł dobrobytu Ugarit.
Badania wykopaliskowe w Ugarit rozpoczęto w 1929 roku. Stanowisko odkryto przypadkowo
na polu rolniczym. Jest to stanowisko płaskie, nie znajduje się na wysokim tellu. Dotychczas
odsłonięto 30% warstw pochodzących z późnego brązu, do których dostęp jest łatwy. Budynki
wzniesiono z kamienia, dzięki czemu stan zachowania ścian jest dobry.
Z miasta pochodzą archiwa oraz liczne zabytki ruchome. Zlokalizowano zabudowę mieszkalną, w skład której wchodziły skromniejsze domy i wille. Warsztaty i domy mieszkalne o
różnym statusie sąsiadowały ze sobą w granicach jednej dzielnicy.
Na cytadeli, w północnej części miasta, znajdowały się dwie świątynie – Baala i Dagana.
Świątynie zlokalizowane były na temenosie. Plany obu świątyń są odmianami świątyni in antis.
Konstrukcje były prawdopodobnie świątyniami wieżowymi. W świątyni Baala zachowane są
schody prowadzące na wyższą kondygnację, gdzie prawdopodobnie sprawowano kult. W mieście
znajdowały się także dwie inne świątynie, domy kapłanów, mury miejskie i bramy. Świątynia
Baala mogła być znakiem rozpoznawczym miasta dobrze widocznym z morza. W jej pobliżu
znaleziono liczne kotwice, które mogły być wotami przywiezionymi przez kupców morskich.
Baal, jako bóg burzy i pogody, odpowiadał za bezpieczeństwo żeglarzy.
W zachodniej części miasta znajdował się pałac królewski. Był położony przy murze, w
pobliżu bramy. Nie stanowił jednolitej konstrukcji. Został zniszczony około roku 1200 p.n.e.
Został zbudowany wokół wewnętrznych dziedzińców, podobnie do pałaców mezopotamskich.
Umieszczono po dwie kolumny w przejściach, podobnie jak wcześniej w Ebli. Dwie kolumny
w wejściach są cechą charakterystyczną architektury syryjskiej. W pałacu łączą się wpływy
hetyckie, takie jak placyk przed wejściem, i egipskie, np. ogród na największym dziedzińcu.
Na jednym z dziedzińców znajdowała się sadzawka. Część reprezentacyjna zlokalizowana
była w pobliżu wejścia. Pod podłogą pałacu znajdowały się wielokrotnie używane groby. Odbywały się w nich rytuały kispu, czyli uczty na cześć zmarłych. Podobne pomieszczenia grobowe
51
pod powierzchnią ziemi znajdowały się w obrębie każdego domostwa w Ugarit. Do komory grobowej prowadził korytarz ze sklepieniem w formie łuku pozornego.
Z Ugarit pochodzą liczne cenne drobne znaleziska – archiwa oraz zabytki. W obrębie stanowiska znaleziono urny twarzowe wykonane z fajansu. Z kości wykonano z najwyższą starannością figurkę bóstwa nieznanej płci. Miała ona inkrustowane oczy, w kość skroniową wmontowano
srebrne i miedziane blaszki. Znaleziono figurki przedstawiające ojca panteonu bóstw – Ela, siedzącego na tronie. Z Ugarit pochodzi słynna Stela Baala, a także metalowe figurki z miedzi i
brązu, pokryte złotą folią, przedstawiające Baala w dynamicznej w wykroku.
Ciekawym zabytkiem jest pokrywka pudełka z kości słoniowej. Centralna postać przedstawiona na pokrywce to siedząca na tronie kobieta naga od pasa w górę z uniesionymi rękami, w
których trzyma liście i gałęzie, którymi karmi koziołki znajdujące się symetrycznie po obu jej
stronach. Kobieta ubrana w spódnicę z falbanami jest “panią zwierząt”. Motyw ten pochodzi
z Mezopotamii, ale tam najczęściej przedstawiano w ten sposób mężczyznę – “pana zwierząt”.
Spódnica z falbankami wskazuje na inspiracje egejskie, a zwłaszcza mykeńskie. Tors kobiecy
jest nagi, choć w sztuce egejskiej jest zawsze zasłonięty kaftanikiem. Zabytek ten łączy elementy
różnych kultur, ale nie jest zapewne importem.
Znaleziono także figurkę przedstawiającą muzykantkę. Z Ugarit pochodzą liczne importy,
do których należą naczynia mykeńskie, naczynia egipskie z inskrypcjami hieroglificznymi oraz
naczynia z odciskami pieczęci hetyckich. Na stanowisku znaleziono liczne wyroby z kości słoniowej, m.in. pojemniki w kształcie gęsi z odwróconą szyją.
1.2.11
Wrak z Uluburun
Wrak z Uluburun to jeden z najciekawszych wraków statków znalezionych we wschodnim Morzu Śródziemnym. Wrak leżał na głębokości około 50-60 metrów, blisko południowego
wybrzeża Turcji. Został odkryty przypadkowo przez poławiacza gąbek.
Badania archeologiczne nad wrakiem nadzorował George Bass. Badania prowadzone były
razem z archeologami tureckimi. Wrak odkryto w roku 1982. Był badany w latach 19841994. Został wydatowany metodą dendrochronologiczną. Na wraku znajdowały się cienkie
gałęzie, które służyły jako opał do gotowania. To one posłużyły do dokładnego określenia daty
katastrofy.
Statek zatonął około roku 1305 p.n.e. Był to statek handlowy o długości 16-18 metrów,
który przewoził duży i ciekawy ładunek. Wśród towarów przeważały sztaby miedzi. Oprócz
nich na pokładzie znajdowały się sztaby cyny, kotwice i naczynia ceramiczne, głównie amfory.
Znaleziono 10 ton miedzi w ponad 350 sztabach o charakterystycznym kształcie wołowej
skóry lub wstążeczki. Wykonano fizyko-chemiczne badania sztab i ustalono, że miedź pochodziła z Cypru. Statek prawdopodobnie płynął na zachód z Egiptu przez Lewant i Anatolię,
wzdłuż wybrzeża Turcji. Na statku znaleziono formę do odlewania sztab miedzianych z okolic
Ugarit.
Znaleziono około 1 tonę cyny pochodzącej z rejonu Afganistanu. Dostęp do cyny na Bliskim
Wschodzie był utrudniony, była ona drogim surowcem. Sprowadzana były głównie z Afganistanu, choć znaleziono też miejsce wydobycia cyny w południowej Anatolii, w Cylicji, które
były eksploatowane począwszy od wczesnego brązu. Było to jednak złoże bardzo mało zasobne
i w normalnych warunkach jego eksploatacja nie byłaby opłacalna.
Na statku znajdowały się fragmenty drewna hebanowego, które pochodziło z Afryki i zostało
załadowane na statek w Egipcie. Znaleziono fragmenty nieobrobionej kości słoniowej, zęby
hipopotama i strusie jaja. Strusie żyły wtedy na Bliskim Wschodzie.
52
Na statku było około 150 amfor kananejskich służących do przewozu towarów. Były one
wypełnione żywicą, oliwkami, pigmentami i szklanymi paciorkami. Na pokładzie były też
naczynia cypryjskie i mykeńskie. Narzędzia i broń reprezentowały typy egipski, lewantyjski i
kananejski.
Masowym ładunkiem były też sztaby niebiesko-lawendowego szkła. Znaleziono kilka paciorków wykonanych z bursztynu bałtyckiego. Biżuteria pochodziła z Lewantu. Na pokładzie
znaleziono berło, które wykazuje analogie do zabytków znajdowanych u ujścia Dunaju do Morza
Czarnego. Tam prawdopodobnie powstało.
Skarabeusz z pokładu posiada egipską inskrypcję wymieniające imię królowej Nefertiti. Znaleziono także drewnianą dwuczęściową tabliczkę do pisania, połączoną zawiasami z kości słoniowej, tworzącą dyptyk. W środku tabliczki znajdowało się zagłębienie, które pokrywano
woskiem i po tym wosku pisano. Niewiele takich drewniano-woskowych tabliczek zachowało się
w materiale archeologicznym, choć są one często wspominane w źródłach pisanych. Tabliczkę
taką znaleziono też w Nimrud. W sumie na pokładzie znaleziono około 15 tys. artefaktów.
Statek został zrekonstruowany w muzeum w Bodrum w Turcji. Pochodził z Kanaan lub z
Lewantu. Nie był statkiem mykeńskim. Na pokładzie podróżowało jednak dwóch Mykeńczyków
należących do arystokracji, którzy posiadali wyposażenie osobiste o charakterze mykeńskim.
Większość załogi pochodziła z Lewantu lub Kanaan.
Trasa żeglugi statku prowadząca z Egiptu, przez Lewant i Anatolię do Grecji świadczy,
że bliskowschodni świat epoki brązu był wewnętrznie zintegrowany i prowadził handel między
różnymi regionami.
1.2.12
Późna epoka brązu w Palestynie
Przełom wczesnego brązu i środkowego brązu to czas poważnego kryzysu osadnictwa w
Palestynie. Jednak na przełomie środkowego i późnego brązu nie było już tak silnych wahnięć
poziomu osadnictwa. Zachowana została ciągłość osadnicza między tymi dwoma okresami.
Późny brąz w Palestynie jest mało ciekawy archeologicznie w porównaniu z wcześniejszymi
okresami i epoką żelaza. Tereny nadbrzeżne były zależne od Egiptu. Potwierdzenie tej relacji
można znaleźć w korespondencji z Amarny. Wpływy egipskie sięgały aż do Kanesz. Południe
Palestyny było pod bezpośrednią administracją egipską, a północ – pod pośrednią kontrolą
egipską. W Gazie i Beit She’an Egipcjanie mieli swoje garnizony, w który byli stale obecni
fizycznie. Palestyna była eksploatowana i wyzyskiwana przez Egipt.
Stanowisko Hazor wyróżnia się obecnością świątyni z późnego brązu. Była to zwarta budowla na osi prostej, na planie prostokąta, składająca się z trzech pomieszczeń. Pomieszczenie
położone najdalej od wejścia to cella. W świątyni znaleziono ołtarz z symbolem boga Baala,
a więc prawdopodobnie to jemu świątynia była poświęcona. Wewnątrz świątyni znajdował
się duży ortostatowy blok zwierający przedstawienie lwa. Prawdopodobnie, wraz z drugim
identycznym blokiem ortostatowym, strzegł on wejścia do świątyni Baala.
W drugiej niewielkiej świątyni miejskiej w Hazor znaleziono małe stele. Jedna z nich zawierała przedstawienie dłoni ludzkiej oraz symbole słońca i księżyca. Stele te określa się jako
maseby. Są one obrobione, ale bardzo rzadko mają wyryte wizerunki i symbole. W świątyni
znaleziono też figurkę lwa i figurkę przedstawiającą siedzącą postać ludzką.
Świątynie lewantyjskie wybudowane w późnym brązie dzielą się na trzy grupy. Przypominały świątynie in antis, miały plan prostokątny, a we wnętrzu posiadały od jednego do trzech
pomieszczeń.
Zachowało się niewiele rzeźb monumentalnych. Do zachowanych przykładów należą Lew z
Hazor i 90-centymetrowa stela z Beit She’an, która zawiera przedstawienie w dwóch pasach.
53
Dwie sceny przedstawiają walkę między dwoma zwierzętami – lwem i nieznanym zwierzęciem,
być może psem lub drugim lwem. Te dwie sceny mogą pokazywać walkę w czasowej sekwencji
zdarzeń.
Świątynia w Beit She’an oraz świątynia w Lakisz posiadają zamknięte przedsionki poprzedzające centralną część świątyni. W Beit She’an z przedsionka wchodziło się do głównego
pomieszczenia. Plan świątyni porównywany jest z kaplicami egipskimi. Możliwe jest jednak, że
przedsionek był zadaszony w odróżnieniu do przedsionków egipskich. W Lakisz z przedsionka
wchodziło się bezpośrednio do celli. W Beit She’an znaleziono kaplicę z kolumnami o kapitelach w stylu egipskim. Jest to przesłanka mówiąca o stałej obecności garnizonu egipskiego w
mieście.
Domy mieszkalne w Tel Batash rozmieszczone były wokół centralnego dziedzińca. Domy
mieszkańców zamożnych poprzedzone było przedsionkiem, a dach głównego pomieszczenia
wspierał się na jednym lub dwóch rzędach kolumn. Typ domów z kolumnami w środku jest
typowy też dla późniejszego okresu. W bogatych domach znajdowały się także schody lub
klatki schodowe prowadzące na górę.
W Megiddo znaleziono liczne figurki z kości słoniowej, a także aplikacje, meble i skrzyneczki. Jedna z figurek, przedstawiana na reprodukcjach zawsze z tyłu, ma zniszczoną twarz.
Stanowisko Kamid el-Loz w Libanie, w pobliżu Bejrutu, jest miejscem znalezienia wielu
figurek ludzkich i zwierzęcych z kości słoniowej. Ze stanowiska pochodzą także gry i pudełka,
również wykonane z kości słoniowej. W Kamid el-Loz znaleziono posążki w typie Baala o
nakryciach głowy przypominających nakrycia głowy noszone przez egipskich władców. Na
stanowisku znajdowane są pieczęcie cylindryczne w stylu Mitanni i w stylach lokalnych, a także
skarabeusze.
Liczne stanowiska archeologiczne znajdują się wzdłuż drogi horusowej łączącej deltę Nilu z
Gazą. Stanowiska położone wzdłuż tej drogi były małymi fortecami, których zadaniem było zabezpieczenie i ochrona szlaku handlowego łączącego Egipt z Palestyną. Przykładami stanowisk
tego typu są Haruvit i Deir al-Balah w Strefie Gazy.
W Deir al-Balah znaleziono liczne pochówki. Zmarłych chowano w terakotowych sarkofagach antropomorficznych, co jest nawiązaniem do zwyczajów egipskich. Być może w ten sposób
chowano urzędników egipskich. Sposób wykonania sarkofagów i ich styl, nie mają jednak analogii w Egipcie. Były to prawdopodobnie wyroby miejscowe. Sarkofagi miały zaznaczoną twarz
oraz ręce, zaś pozostała ich część miała formę jednolitej tuby.
1.2.13
Późna epoka brązu w Mezopotamii
W Mezopotamii południowej w późnym brązie panowała dynastia kasycka. Gdy Mursilis I
zniszczył Babilon w 1595 roku p.n.e., po czym wycofał się z niego szybko, zapanowała próżnia
polityczna. Data zdobycia Babilonu stanowi granicę między środkowym brązem a późnym
brązem. Kolejne lata były “ciemnymi wiekami”, o których nie posiadamy dużo informacji.
Kasyci pojawiali się już w okresie starobabilońskim. Początkowo były to pokojowe, małe
grupki ludności, które szukały zatrudnienia w Mezopotamii. Z czasem pojawiły się też bandy
kasyckie najeżdżające na miasta w celu rabunku. Kasyci byli ludem irańskim. Posługiwali się
językiem, który nie jest nam dziś znany. Nie ma zapisanych żadnych tekstów w tym języku.
Zapisywano jedynie imiona własne. Ich język nie był językiem semickim ani indoeuropejskim.
Mezopotamia nie została zalana falą Kasytów, istniała jednak kasycka dynastia panująca.
Początkowo Kasyci przybyli do Mezopotamii północnej. Objęli z czasem władzę w Babilonii.
Czas ich panowania był okresem stabilnym, z wyjątkiem najazdu Tukulti-Ninurty I z Asyrii
oraz Elamitów.
54
Kurigalzu I wybudował nową stolicę w Dur-Kurigalzu, która miała zastąpić w tej roli Babilon. Stanowisko Dur-Kurigalzu jest położone na północ od Babilonu, w przewężeniu między
Tygrysem i Eufratem. W miejscu tym lokowano później kolejne stolice, w tym Bagdad.
Dur-Kurigalzu było dużym miastem. Obecnie zostało częściowo zrekonstruowane. Na terenie miasta mieściły się dwa telle. W mieście znajduje się założenie określane jako pałac. Był
on wznoszony stopniowo, jedna ściana w kilku miejscach została dostawiana do drugiej. Pałac
składał się z kilku segmentów. W każdym segmencie znajdował się rozległy dziedziniec otoczony długimi, wąskimi pomieszczeniami. Wszystkie segmenty były podobne, ale największy
był Segment A. Funkcja budowli jako “pałacu” nie jest jest jednoznacznie potwierdzona. Struktura budowli składająca się z oddzielnych jednostek jest zastanawiająca. Jest wiązana często
ze strukturą klanową społeczeństwa kasyckiego. Budynek mógł służyć jako miejsce spotkań
szefów poszczególnych klanów. W pałacu znaleziono malowidła, w tym przedstawienie procesji
dostojników. Wszystkie postaci przedstawione na malowidle idą w jedną stronę.
Kasyli ulegli akulturacji pod względem kultury materialnej. Odnawiali świątynie na wcześniejszych planach i czcili wcześniejsze bóstwa. Ich kult własny był marginalny. Trudno wskazać
charakterystyczne cechy kasyckiej kultury i religii.
W Dur-Sharrukin zachowały się także budowle świątynne oraz ziggurat o długości boków
50 na 60 metrów. Ziggurat zachował się do wysokości około 50 metrów. Zbudowany był z
warstw cegły mułowej, przekładanymi organicznymi warstwami z trzciny, które zachowały się
do dziś zaskakujące dobrze. Na szczyt prowadziły dwa rzędy schodów równoległych do fasady
oraz trzeci rząd schodów prostopadły do fasady.
Istnieje niewiele znanych zabytków drobnej plastyki pochodzących z czasów kasyckich. Jednym z nich jest Główka Kasyty, a innym figurka hieny lub lwicy z terakoty. Figurka ta jest
arcydziełem o silnej ekspresji łba.
W Uruk w czasach kasyckich została wzniesiona Świątynia Innin. Świątynia poświęcona Isztar-Inannie zbudowana została na osi prostej. Ma rozbudowane narożniki. Ściany
dekorowane były przy pomocy kształtek ceglanych formujących nisze i ryzality. W niszach
przedstawiono postaci bóstw, zarówno męskich, jak i kobiecych, które trzymały w dłoniach
pochylone naczynia, z których wypływały strugi wody. Dekoracja figuralna tego typu jest
charakterystyczna dla późniejszego okresu.
W Świątyni Inshushinaka w Suzie znajduje się analogiczna figuralna dekoracja z prefabrykowanych kształtek ceglanych. Jest ona późniejsza od Świątyni Innin w Uruk, pochodzi z
epoki żelaza.
Stele kudurru z okresu kasyckiego miały około 60 cm wysokości. Znajdowały się na nich
wyryte teksty poświadczające nadanie ziemi przez władcę określonej osobie lub świątyni. Opisany jest szczegółowo nadany teren, czasami uwzględnione jest zwolnienie od podatku. Na
kudurru zapisywano także klątwę rzuconą na tego, kto przeciwstawi się nadaniu. Stabilność
kontraktu gwarantowały bóstwa przedstawione na kudurru. Kudurru, popularnie nazywane “kamieniami granicznymi”, ustawiano w świątyniach. Bóstwa przedstawiono na nich symbolicznie
lub w postaci zwierząt, zaś bardzo rzadko zdarzają się antropomorficzne przedstawienia bóstw.
Kudurru Nazimaruttaša z XII w. p.n.e. zawiera przedstawienie antropomorficzne bogini o
imieniu Gula, odpowiedzialnej za leczenie chorób i zsyłanie plag.
W Suzie znaleziono 57 steli kudurru. Nigdy nie była ona pod władaniem dynastii kasyckiej, ale w XII wieku p.n.e. Elamici najechali Mezopotamię i zabrali liczne dzieła sztuki
mezopotamskiej do Suzy. Była w wśród nich Stela Hammurabiego, Stela Naram-Sina i wspomniane 57 kudurru. Kudurru zachowały swoją popularność także po okresie kasyckim, w epoce
żelaza. Kudurru Malishipaka jest w całości pokryte przedstawieniami bóstw. Najwyżej
przedstawiano bóstwa astralne. Na steli przedstawiono Melishipaka prowadzącego swoją córkę.
55
Prawdopodobnie kudurru potwierdza nadanie ziemi właśnie na jej rzecz. W Suzie znaleziono
niedokończone kudurru z XII wieku p.n.e., które było obramowane od góry i od dołu wężem,
symbolem Marduka. Na steli przedstawiono procesję bóstw-muzykantów z udziałem zwierząt.
Na tym kudurru nie zdążono jednak wykonać inskrypcji.
Gliptyka okresu kasyckiego jest statyczna. Na pieczęciach umieszczano długie inskrypcje
oraz modlitwy.
1.2.14
Państwo środkowoasyryjskie
Okres środkowoasyryjski trwał od XVIII wieku p.n.e. do II połowy XIV wieku p.n.e. Kiedy
państwo Mitanni było u szczytu swojej potęgi, około roku 1500 p.n.e., wpływy Asyrii były
ograniczone do najbliższych okolic Aszur.
Aszur-uballit I tytułował się jako pierwszy królem Asyrii. Uwolnił kraj od zwierzchnictwa
państwa Mitanni. Jeden z jego listów zachował się w archiwum Amarny. Zwracał się w nim
do egipskiego faraona “bracie”, co świadczy o jego sile. Mitanni było systematycznie niszczone
przez najazdy asyryjskie, a jego potęga malała. Kolejni władcy umacniali potęgę Asyrii.
W XIII i XII wieku p.n.e. Asyria osiągnęła okres potęgi. Tukulti-Ninurta I odnosił największe sukcesy militarne. Asyryjczycy walczyli przeciwko Hetytom. Tukulti-Ninurta I podbił
Babilon, przebudował świątynię Isztar w Aszur i rozpoczął budowę nowego pałacu w Aszur.
Projekt ten jednak porzucił, by wznieść swoją nową stolicę w Kar-Tukulti-Ninurta. Nazwa
miasta oznaczała “Port Tukulti-Ninurty”. Władca na krótko przeniósł posąg Aszura i główne
miejsce kultu boga do wybudowanego przez siebie miasta, położonego 3 km na północ od Aszur.
Tukulti-Ninurta I miał sen, w którym Aszur nakazał mu założyć nową stolicę. Władca
otoczył murami obszar 500 ha, czyli teren pięć razy większy od powierzchni miasta Aszur. Ze
stanowiska Kar-Tukulti-Ninurta znamy przede wszystkim świątynię i fragmenty źle zachowanego monumentalnego pałacu w północno-zachodniej części miasta. Znaleziono tam platformę
o wysokości około 18 metrów. Informacje o pałacu są słabo udokumentowane. Zachowały się
fragmenty pałacowych malowideł wykonanych czerwoną i czarną farbą na jasnym tle. Dekoracja miała charakter pasowy i podzielona na metopy. Umieszczano na nich m.in. drzewa życia.
Pałac ten położony był niedaleko odsłoniętej bramy miejskiej.
Świątynia Aszura w Kar-Tukulti-Ninurta ma plan południowy, jest podobna do świątyni
Szamszi-Adada I w Tell Leilan. Posiada oś prostą i centralny dziedziniec. Na środku długiego
bogu znajdowało się wejście do szerokiej celli. Część celli jest wbudowana w masyw wieży
świątynnej – niewielkiego zigguratu przylegającego do budowli świątynnej bezpośrednio za cellą.
Po śmierci Tukulti-Ninurty I posąg Aszura powrócił do miasta Aszur.
Pieczęcie środkowoasyryjskie posiadają liczne motywy floralne, elementy krajobrazu i przedstawienia drzew. Pod względem motywów gliptycznych okres środkowoasyryjski jest jednym
z najciekawszych w dziejach Mezopotamii. Na pieczęciach umieszczano rośliny, drzewa i góry,
które stanowiły tło dla przedstawień zwierząt znajdujących się w ruchu. Zachowały się tylko
nieliczne zabytki z tego okresu.
W Tell Karrana w północnym Iraku znajduje się świątynia pochodząca z okresu starobabilońskiego. Jej konstrukcja jest podobna do świątyni Aszur w Kar-Tukulti-Ninurta. Również
została wybudowana na osi prostej, z cellą przylegającą do niewielkiego zigguratu.
Ołtarz Tukulti-Ninurty został znaleziony w Świątyni Isztar w Aszur. Był poświęcony
bogu Nusku, który był bogiem światła i ognia, a także bogiem snów. Ołtarz został wykonany
z alabastru, ma wysokość około 60 centymetrów. Zawiera przedstawienie autoreferencyjne
oraz przedstawienia tabliczki i rylca, symboli boga Nabu. Być może na tabliczce zapisano
przepowiednie związane ze snami, co pozwoliłoby połączyć ten symbol z Nusku.
56
Na ołtarzu dwukrotnie przedstawiono Tukulti-Ninurę I, prawdopodobnie w czasowej sekwencji zdarzeń. Przedstawienia scen sekwencyjnych pojawiały się kilkakrotnie w dziejach sztuki
mezopotamskiej. Na “Steli polowania na lwy” z Uruk pokazano króla-kapłana En dwukrotnie w
trakcie polowania. Przedstawieniem sekwencyjnym były także sceny ukazujące lwa walczącego
z psem, znalezione w Hazor.
Granica wpływów Asyrii rozciągała się na zachód aż do do łuku Eufratu. Dur-Katlimmu
nad Chaburem było jednym z ważniejszych asyryjskich centrów dowodzenia w Syrii. Znaleziono
tam masywne asyryjskie spichlerze i budowle monumentalne.
Innym stanowiskiem asyryjskim związanym z obecnością Asyryjczyków na zachodzie jest
Tell Sabi Abyad niedaleko Balichu. Jest to niewielkie stanowisko, które stanowiło własność
prywatną wysokiego urzędnika asyryjskiego. Całe założenie jest określane jako ufortyfikowana
farma. Była to obronna posiadłość, która nigdy nie była miastem. Była w dużym stopniu
samowystarczalna. Została zlokalizowana na szczycie niewielkiego wzgórza. W skład założenia
wchodziła wieża z okresu Mitanni oraz przyległa do niej trójdzielna budowla będąca rezydencją
urzędnika. Centralne pomieszczenia miało charakter oficjalny. W małych pomieszczeniach
mieściły się m.in. łazienki i toalety. W skład założenia wchodziły też spichlerze, magazyny,
warsztaty garncarskie, piekarnia i browar. Całość otoczona była masywnym murem. Kompleks
funkcjonował jako posterunek wojskowy, ośrodek administracyjny, posterunek celny, a czasami
nawet jako więzienie.
1.2.15
Stanowiska w łuku Eufratu z epoki brązu
W łuku Eufratu miały miejsce dwa duże projekty ratunkowe związane z budową zapór
wodnych na Eufracie. Prace te w latach 60. i 70. XX wieku doprowadziły do gruntownego
przebadania regionu. Znaleziono pozostałości stanowisk datowanych na różne okresy. Odkryto
m.in. Dżebel Aruda i inne stanowiska związane z okresem Uruk.
Przebadano wiele stanowisk datowanych na III tys. p.n.e. We wczesnym brązie w łuku
Eufratu nastał okres prosperity, ale nie doszło do żadnych przełomowych wydarzeń. Przeprowadzono dokładne badania koncentrujące się na tym okresie. Od początku wczesnego brązu
osiedla nad łukiem Eufratu były ufortyfikowane. Fortyfikacje stawały się coraz silniejsze wraz
z upływem czasu. Powstające stanowiska były w większości małe. Jednym z nich było Tell
Halawa, które dzieli się na dwie części – Tell Halawa A i Tell Halawa B.
Tell Halawa B jest stanowiskiem dobrze poznanym. Odsłonięto tam kompleksy mieszkalne.
Niewątpliwą zaletą badań w łuku Eufratu było dokładne przebadanie osiedli mieszkalnych. Stanowisko różni się od innych stanowisk regionu obecnością architektury monumentalnej, która
sąsiaduje z zabudową mieszkalną. W ośrodku tym powstała sekwencja świątyń jednopomieszczeniowych, znajdujących się na podwyższeniu na temenosie otaczającym cały kompleks.
We wczesnej fazie świątynia posiadała nietypową dla tego obszaru oś łamaną. Później
wprowadzono oś prostą. Świątynia pod względem planu przypominała prototyp świątyni w
antach. Posiadała występy murów i przypory przypominające anty, które nie pełniły jednak
funkcji bastionów.
W Tell Halawa B zachowało się malowidło przedstawiające dużą twarz z geometrycznym,
symetrycznym obramowaniem z czterema wypustkami. Twarz otoczona jest przedstawieniami
ludzi, zwierząt, roślin i istot fantastycznych. Przedstawienia ludzi z włosami rozwianymi na wietrze przypominają ceramikę Arpachiyah. Przedstawienie interpretuje się jako adorację świętego
wizerunku twarzy. Inni badacze twarz interpretują jako regularny temenos świątynny, który
podlega adoracji.
57
Na stanowisku znaleziono stelę pasową z postaciami ludzkimi oraz przedstawieniami koziołków o charakterze typowo mezopotamskim. Przez całą epokę brąz w łuku Eufratu występowały
terakotowe figurki nagich kobiet z rozbudowanymi nakryciami głowy lub fryzurami. Styl wykonania figurek nie przypomina stylu mezopotamskiego.
W Tell Halawa A odkryto świątynię w antach, dzielnicę mieszkalną i mury miejskie z rampą
przylegającą do nich od zewnątrz. Budowle te są datowane na wczesny brąz. W szczególności
już we wczesnym brązie powstały rampy otaczające mur od zewnątrz, które wzmacniały jego
konstrukcję.
Na stanowisku Tell Sweyhat odkryto domy mieszkalne i warsztaty. Stanowisko składało
się najpierw z Górnego Miasta położonego na wzgórzu, a potem powstało Dolne Miasto. Było
to miasto rzemieślników z warsztatami ceramicznymi i metalurgicznymi.
W Habuba Kabira i Tell Banat znaleziono dwukomorowe piece ceramiczne o typowej
dla epoki żelaza konstrukcji. W dolnej komorze paleniskowej rozpalano ogień. Nad tą komorą
znajdował się ruszt z otworami, na nad nim – komora, w której umieszczano ceramikę do
wypału. Całość zamykano konstrukcją kopułową. Piece wznoszone były na planie okrągłym,
umieszczano je na wystawionym na wiatr zboczu wzgórzu.
Ciekawym aspektem archeologii łuku Eufratu są pochówki. Na obszarze tym znaleziono
liczne groby różnych rodzajów. Koncentracja cmentarzysk i monumentów nagrobnych jest spowodowana funkcjonowaniem mobilnych grup pasterzy osłów, owiec i kóz. Wielbłądy nie były
jeszcze wtedy hodowane. Pasterze wędrowali po stepie razem z trzodami. Mobilna ludność pasterska w III tys. p.n.e. była zjawiskiem zupełnie innym niż nowożytni nomadowie mieszkający
w namiotach i wędrujący z karawanami.
Groby z wczesnego brązu w łuku Eufratu mogły być jamowe, skrzynkowe w obstawie kamiennej, korytarzowe, komorowe z szybem lub mieć formę grobowców naziemnych. Groby
komorowe z szybem posiadały czasami wiele komór, ławy i nisze. Występowały koncentracje
grobów różnego rodzaju, które mogą być wiązać się z pochówkami klanów. W skład wyposażenia grobowego wchodzą ceramika, paciorki, szpile i broń. Część pochówków to groby
wielokrotnie używane przez dłuższy czas. Znajduje się w nich ceramika pochodząca z różnych
okresów oraz szczątki od kilku do kilkudziesięciu osobników.
Tell Ahmar jest stanowiskiem, na którym znaleziono liczne groby. Wśród nich znajdował
się grób z częścią podziemną i naziemną, widoczną w terenie. Do budowy grobu użyto potężnych
płyt kamiennych. Wewnątrz znajdowały się pochówki kilku osób. Znaleziono tam 1045 całych
naczyń z różnych okresów z II połowy III tys. p.n.e. Część naziemna składała się z kilku
pomieszczeń.
Na innych stanowiskach w łuku Eufratu znaleziono groby kamienne z obramowaniami i
częścią naziemną. Różne rodzaje grobów świadczą o rozwarstwieniu społecznym. W grobach
jamowych chowano ludzi ubogich, a w grobach kamiennych ludzi majętnych, ofiarując im złote
paciorki, broń, kamienie szlachetne i naczynia ceramiczne.
W Tell Banat w latach 2600-2300 p.n.e. mieściła się stolica małego, dobrze prosperującego
państewka, które posiadało wyraźnie wykształconą elitę. Stanowisko zajmuje powierzchnię
25 ha. W centrum mieściła się monumentalna architektura, a w skład miasta wchodziła też
dzielnica rzemieślnicza.
Znaleziono grób wkopany w ziemię, składający się z pięciu pomieszczeń. Został wybudowany
z obrobionych bloków kamiennych. Sufit skonstruowano z potężnych płyt o długościach boków
od 2 do 3 metrów. Na podłodze znajdowały się cegły pokryte bitumem. Grób był używany
w szczytowym okresie rozwoju miasta w latach 2600-2300 p.n.e. Wewnątrz znajdowało się
wyposażenie ceramiczne i złote.
58
W północnej części Tell Banat znajdował się tumulus w formie stożkowatego wzgórza,
które miało 100 metrów średnicy u podstawy, a jego obecna wysokość wynosi około 20 metrów.
Początkowo uważano, że był to mały tell. Teraz wiadomo, że jest to sztuczna konstrukcja
wybudowana w kilku fazach. Od początku wznoszono ją z zamysłem zbudowania tumulusu. Nie
wiadomo, czy był to tumulus grobowy, choć jest takie przypuszczenie. Tumulus jest nazywany
“White Monument”, gdyż został pokryty białym tynkiem.
W Umm el-Marra koło Aleppo zidentyfikowano grobowiec, który nazwano Grobem 1.
Znajdowało się w nim 8 szkieletów rozmieszczonych w trzech warstwach oraz bogate wyposażenie grobowe. Był to grób wolnostojący. W skład wyposażenia wchodziły przedmioty ze złota
i lapis lazuli.
Miasta z podwójnymi liniami fortyfikacji oraz monumentalną architekturą w położoną za
wewnętrzną linią murów zajmowały dużą powierzchnię. Mimo to na ich obszarze znajdowało
się bardzo mało domów mieszkalnych. Miasta te mogły być zbudowane przez ludność mobilną
i prawdopodobnie nie były przez nią stale zamieszkiwane.
Analogie etnograficzne wśród ludów pasterskich żyjących na pograniczu Dżaziry wskazują,
że część ludności mogła zajmować się rolnictwem i opieką nad spichlerzami. Druga część społeczeństwa mogła spędzać lato wędrując ze stadami, a na zimę wracać do osiedli w dolinie
Chaburu, w których przez cały rok mieszkała ludność rolnicza. Między tymi grupami mogły
występować różne relacje.
W późnym brązie osiedla i architektura w łuku Eufratu były mało zróżnicowane. Przykładem stanowiska z późnego brązu jest Tell Munbaqa (Ekalte). Było to ufortyfikowane miasto
z wyniesioną cytadelą znajdującą się w obrębie murów miejskich. Domy mieszkalne w obrębie
stanowiska miały podobne plany. W Tell Munbaqa typowym planem domu mieszkalnego jest
dom z centralnym dziedzińcem i dwoma rzędami pomieszczeń po bokach. Jednak typ architektury mieszkalnej w obrębie całego łuku Eufratu nie był ujednolicony i występowało duże
zróżnicowanie planów domów pomiędzy stanowiskami.
Tell Bazi jest dużym stanowiskiem, na którym przebadano duży fragment osiedla i odsłonięto liczne domy mieszkalne w całości. Domy miały najczęściej tylko jeden rząd pomieszczeń
znajdujący się po jednej stronie dziedzińca.
Ważnym stanowiskiem było Emar położone w pobliżu ujścia Balichu do Eufratu. Badania
prowadzono tam dawno i nie zostały one dobrze udokumentowane. Na stanowisku znaleziono
budowlę typu bit-hilani, a także stelę przedstawiającą siedzące bóstwo lokalne. W Emar wśród
zabudowy mieszkalnej dominowały domy z dużym przedsionkiem, z którego wchodzono do dalej
położonych pomieszczeń. Model ten nie był jednak rozpowszechniony na całym Bliskim Wschodzie. W Alalach dominowały domy korytarzowe, z wejściami do pomieszczeń umieszczonymi w
korytarzu. W Ugarit pod podłogami domów chowano zmarłych.
W późnym brązie w łuku Eufratu dominowały zwarte prostokątne świątynie na osi prostej.
1.3
1.3.1
Epoka żelaza
Filistyni
Około roku 1200 p.n.e. doszło do poważnego kryzysu związanego z końcem epoki brązu i
początkiem epoki żelaza, który jest nazywany “kryzysem XII wieku”. Bliski Wschód w epoce
brązu i epoce żelaza znacznie różnił się. Powodem kryzysu mogły być zmiany klimatyczne,
które spowodowały wędrówkę ludów morza. Kryzys narastał stopniowo w ciągu kilkunastu
lat. Koniec imperium hetyckiego nie był bezpośrednio związany z najazdem ludów morza, ale
prawdopodobnie był jego pośrednią konsekwencją.
59
Prawdopodobnie nie było jedynej wyłącznej przyczyny kryzysu w XII wieku p.n.e. Ruchy
ludności na dużą skalę spowodowały zamieszanie. Ludność opuściła region Morza Egejskiego
oraz południowo-wschodniej Europy i udała się na Bliski Wschód oraz do Egiptu. Najazd ten
został opisany przez Ramzesa III, który stworzył reliefy przedstawiające bitwę i zwycięstwo nad
Filistynami. Prawdopodobnie nie była to jedna duża bitwa, ale szereg drobnych potyczek. Migrujące ludy, reprezentujące różne narody i grupy etniczne, utworzyły luźną koalicję. Migracje
nie miały charakteru pokojowego, ale militarny.
Na przełomie epoki brązu i żelaza doszło do poważnych zmian w Lewancie. Jedną, ale nie
jedyną przyczyną, były ludy morza. Zniszczeniu uległy głównie miasta położone nad morzem, w
tym Ugarit. Władca Ugarit opisał niszczenia w liście do władcy Cypru prosząc o pomoc. Jednak
zniszczenia związane z ludami, które zniszczyły Ugarit, nie są rejestrowane w głębi lądu. Tam
ludy morza prawdopodobnie już nie dotarły, ale spowodowały destabilizację istniejącego dotąd
układu politycznego i gospodarczego. System układów handlowych uległ zachwianiu, gdyż
przerwano szlaki handlowe, a ośrodki śródlądowe utraciły swoich nadmorskich kontrahentów.
W rezultacie w głębi lądu także nastąpił kryzys.
W początkowym okresie epoki żelaza nie istniały wielkie imperia. Egipt był osłabiony i nie
kontrolował już Lewantu. Zasięg Asyrii kończył się na łuku Eufratu. Najszybciej po kryzysie
odradzał się południowy Lewant, kontrolowany przez Filistynów. We wnętrzu Syrii pojawiła
się próżnia polityczna, która została wypełniona przez Aramejczyków. Język aramejski stał się
później językiem urzędowym państwa nowoasyryjskiego.
Jedną z grup ludów morza byli Filistyni, którzy pochodzili prawdopodobnie z Krety. Osiedlili się w południowym Lewancie. Od końca późnego brązu Filistyni przybywali tam jako
najemnicy w garnizonach egipskich. Przybywali na wybrzeże Kanaan od XII w. p.n.e. Byli
prawdopodobnie ludem pochodzenia egejskiego. Wiele wzmianek o Filistynach znajduje się w
Biblii. Są oni tam opisani jako lud pochodzenia kreteńskiego. W Księdze Jozuego jest napisane, że istniało pięć królestw filistyńskich, które tworzyły pentapolis. W skład tej konfederacji
wchodziły Gaza, Aszkelon, Ashdod, Gath i Ekron.
O historii Filistynów informują przekazy biblijne. W czasie napływu Izraelitów doszło do
walk między Filistynami i Kananejczykami a Izraelitami. Początkowo zwycięstwa odnosili Filistyni, którzy zdobyli Beit She’an i Megiddo. W II połowie XI wieku p.n.e. nastąpiło apogeum
potęgi Filistynów.
Później doszło do zwycięstw Dawida i Izraelici zaczęli zdobywać dominację. Filistyni tracili
swoją odrębność kulturową i etniczną. W kolejnych latach przybyli Asyryjczycy, którzy uzależnili od siebie Palestynę, najpierw jako lenno, a potem terytorium inkorporowane. Następnie
dominację zdobył Egipt i państwo nowobabilońskie. W roku 568 p.n.e. zburzono I Świątynię
Jerozolimską.
Ceramika i kultura materialna Filistynów wskazuje na egejskie pochodzenie Filistynów. W
Lewancie byli oni niewątpliwie ludnością napływową. Zajęli obszary położone w pobliżu wybrzeża. Nosili charakterystyczne nakrycia głowy z pióropuszami. Pokazywani byli na przedstawieniach ikonograficznych w trakcie walki oraz w czasie migracji na dwukołowych wozach
ciągniętych przez woły. Filistyn został przedstawiony też w Medinet Habu w pałacu Ramzesa
III, wśród innych cudzoziemców. Filistyni byli rolnikami, kupcami i rzemieślnikami. Znajdowane są wytworzone przez nich narzędzia rolnicze. Ich miasta były ufortyfikowane.
Tell Qasile było miastem założonym od początku przez Filistynów. Nie stanowi kontynuacji
starszego osadnictwa i pod tym względem jest stanowiskiem wyjątkowym. Kwartały mieszkalne
były rozdzielone szerokimi ulicami. W mieście znajdowały się warsztaty metalurgiczne. Wśród
zabudowy znaleziono naczynia na oliwę i wino, którymi handlowano. Typowy był plan domu
z jednym dużym dziedzińcem, na którym znajdowały się jeden lub dwa rzędu baz kolumn. Po
60
bokach do dziedzińca przylegały pomieszczenia.
W Tell Qasile znaleziono sekwencję świątyń wznoszonych w trzech fazach. Początkowo w
mieście istniała mała, jednopomieszczeniowa świątynia o rozmiarach 6,6 na 6,4 metra. Naprzeciwko wejścia znajdowało się miejsce na posąg, a przy ścianach ciągnęły się ławy. Na dziedzińcu
znaleziono popioły i kości zwierząt. W pierwszej fazie świątynia była budowlą ceglaną, a w drugiej fazie – kamienną. Z II fazy pochodzi favissa z naczyniami i kośćmi zwierzęcymi.
W III fazie świątynię rozbudowano. Dodano pomieszczenie wejściowe i dobudowano dziedziniec przed wejściem. Dach podtrzymywały dwie kolumny cedrowe na wapiennych bazach.
Dodano także skarbiec. W tej fazie sanktuarium było najbardziej okazałe. W świątyni znaleziono liczne zabytki kultowe. Nie wiadomo, jakie bóstwo było czczone w świątyni. Znaleziono w
niej naczynie libacyjne w kształcie ciała kobiecego z otworami w miejscu sutków na piersiach.
Być naczynie to przedstawiało kobiece bóstwo czczone w świątyni. Trzy fazy konstrukcyjne
świątyni powstały przez około 200 lat od począwszy od połowy XII wieku p.n.e.
W Ashdod znaleziono świątynię z figurkami nazwanymi ashdodami. Są to figurki żeńskie,
które posiadają korzenie egejskie. Przedstawiona na nich płaska postać płynnie przechodzi w
krzesło lub łoże. Przedstawione postacie dekorowane były polewą, a na szyi miały zawieszkę w
formie kwiatu lotosu.
Mało wiadomo o cmentarzyskach i pochówku Filistynów. Nie znaleziono cmentarzysk związanych z najważniejszymi stanowiskami tworzącymi pentapolis. W Lakisz i Hazor znaleziono
pochówki Filistynów w antropomorficznych, terakotowych trumnach, które były inspirowane
egipskimi sarkofagami. Znajdowane są też komorowe pochówki kute w skale, co jest zapożyczeniem z kultury mykeńskiej.
Ceramika od połowy XII do końcu XI wieku p.n.e. wykazywała silne wpływy egejskie.
Później upodobniła się do ceramiki miejscowej. W typowej ceramice filistyńskiej dominuje tradycja mykeńska. Produkowane były misy i kratery, które mają analogię w ceramice mykeńskiej.
Nie tylko forma naczyń, ale też dekoracje nawiązywała do tradycji mykeńskiej. Ceramika filistyńska była wykonywana w lokalnych warsztatach przez miejscowych rzemieślników, a nie
importowano jej z Grecji.
Dekoracja naczyń była jednobarwna. Najbardziej typowe są dekoracje czerwone i czarne
na jasnym tle polewy. Dekoracje miały formę horyzontalnych fryzów podzielonych na metopy.
Ograniczały się do górnej połowy naczynia. Naczynia dekorowane były motywami geometrycznymi – półokręgami, spiralami, szewronami, czyli motywami jodełkowymi, a także motywami
zoomorficzne. Najczęstszym motywem zoomorficznym były ptaki pokazane z profilu z głową
odgiętą do tyłu. Występowały także liczne dekoracje w formie ryb oraz gęsi z głowami skierowanymi do przodu. Charakterystyczną formą naczyń są naczynia z sitkiem w wylewie, który
był zrobiony jeszcze przed wypaleniem. Później wykonywano też naczynia z czerwoną polewą
i ciemnobrązową dekoracją.
Filistyni przynieśli ze sobą wysoką kulturę, która ewoluowała na miejscu. Byli dobrymi
architektami, garncarzami, farbiarzami, metalurgami i żołnierzami. W Biblii zapisano, że Filistyni mieli monopol na handel wyrobami żelaznymi.
1.3.2
Izraelici
Izraelici byli ludem, który podporządkował sobie Kanaan. Biblia podaje, że wyszli oni
z Egiptu i przebyli drogę przez pustynię do Palestyny. Notowane są zniszczenia na wielu
stanowiskach, m.in. Hazor i Lakisz, które mogą być śladem migracji. Jednak Hazor zostało
zniszczone kilkadziesiąt lat przed Lakisz. Jednak Arad i Hebron wcale nie zostały zaś zniszczone.
61
Historia biblijna jest często kwestionowana. Rozpatrywana jest teza zakładająca, że nie
nastąpiło wyjście z Egiptu, zaś Izraelici byli mobilną ludnością nomadyczną. Niewątpliwie byli
ludnością napływową, a ich przybycie nie było pojedynczym, krótkotrwałym ciągiem zniszczeń.
Proces przybywania Izraelitów do Kanaan trwał co najmniej przez kilka dekad. Ich napływ
został jednak skondensowany czasowo w historiografii.
Stolicą Judy była Jerozolima, a stolicą Izraela – Samaria. Były one dużymi miastami
o powierzchni kilkudziesięciu hektarów i najważniejszymi ośrodkami izraelickimi. W miastach
tych mieszkało po około 10 tysięcy ludzi. Otoczone były masywnymi fortyfikacjami. Na początku epoki żelaza były to mury kazamatowe, które potem zastąpiono potężnymi litymi murami. W mieście stołecznym mieściły się akropole z pałacami. Resztki pałaców przetrwały
jednak w bardzo złym stanie zachowania. W mieście były też budynki publiczne, rynki, place
i domy mieszkalne. Tylko małe fragmenty tych miast zostały odsłonięte.
Stolice okręgów administracyjnych i wojskowych były drugimi w hierarchii osadniczej izraelickimi ośrodkami miejskimi. Stolicami okręgów były m.in. Hazor, Megiddo, Lakisz i Be’er
Sheva. Zajmowały one obszar około 10 ha. Wydzielono w ich obrębie przestrzeń administracyjną z urzędami, magazynami i stajniami. Obszar administracyjny był oddzielony od części
mieszkalnej miasta murem. Stolice administracyjne liczyły około 2-3 tys. mieszkańców.
Najniższym miejskim szczeblem hierarchii były ufortyfikowane miasteczka o powierzchni
kilku hektarów, liczące do tysiąca mieszkańców. Nie było w nich okręgów administracyjnych i
centrów monumentalnych. Posiadały jednak fortyfikacje.
Tell el-Farah Północne jest jednym z nielicznych miast posiadających prostokątny plan
urbanistyczny. Większość miast posiadała plan zbliżony do okręgu, z zabudową koncentryczną.
Przykładem takiego planu była Be’er Sheva. Dookoła pasa murów, po stronie wewnętrznej,
znajdował się jeden rząd domów stanowiących przymurze oraz ulica pełniąca rolę okrężnicy.
Domy budowane były wokół dziedzińca z zastosowaniem kolumn lub filarów.
W Hazor znajdowane są liczne ślady produkcji oliwy, m.in. prasy do wyciskania oliwek.
Oliwa odgrywała ważną rolę w handlu miast izraelickich.
Do X wieku p.n.e. dominowały mury kazamatowe, a od IX wieku p.n.e. – mury lite. Miały
one u podstawy grubość od 2 do 7 metrów. Mury powstawały na kamiennych fundamentach,
a same były ceglane lub kamienne. Znajdowały się w nich prostokątne lub okrągłe bastiony.
W górnej partii murów umieszczano balkony i wykusze umożliwiające atak na najeźdźców.
Konstrukcje te zostały przedstawione na reliefach asyryjskich. Miło efektywnego systemu fortyfikacji miasto Lakisz zostało zdobyte przez Asyryjczyków.
Na początku okresu izraelickiego dominowały bramy sześciokomorowe na osi prostej. Występowały one m.in. w Lakisz, Hazor i Megiddo. Bramy takie nazywane są bramami z czasów
Salomona lub Dawida. Kwestia powiązania przekazu historycznego i biblijnego z archeologią
jest kontrowersyjna. Panowanie króla Dawida datuje się na rok około 1000 p.n.e. Znany jest
tylko jeden tekst z epoki wymieniający władcę o imieniu Dawid.
Poziom rozwoju kraju w czasach Dawida i Salomona jest kwestionowany przez Israela Finkelsteina. Twierdzi on, że w Izraelu nie było w tym czasie organizmu państwowego z wielkim
pałacem i świątynią. Stan rozwoju przedstawiony w Biblii może odzwierciedlać stan rzeczywisty
dopiero z VIII wieku p.n.e.
Od IX wieku p.n.e. bramy były zazwyczaj czterokomorowe lub nawet prostsze. Analogiczne
bramy występowały wtedy w Syrii. Bramy i przestrzeń w pobliżu bram odgrywały ważną rolę
w życiu miasta. W pobliżu bramy mieścił się rynek handlowy, a także odbywały się spotkania
władców z poddanymi, przemówienia proroków i zgromadzenia ludności.
62
W Hazor mieściła się brama osadzona w murze kazamatowym. Analogiczne struktury
obronne znajdowały się w Gezer. Dzięki najazdom asyryjskim posiadamy ikonograficzne przedstawienie fortyfikacji Gezer wykonane przez Asyryjczyków.
Miasto Lakisz zostało zdobyte przez Asyryjczyków. Była miastem na planie okrągłym z
masywnymi fortyfikacjami oraz wydzieloną częścią administracyjno-pałacową z dużym dziedzińcem w środku. Posiadamy opis zdobycia miasta. Asyryjczycy usypali potężną rampę,
zwaną rampą Sancheryba, która została odnaleziona w materiale archeologicznym. Gdy Asyryjczycy usypywali rampę, mieszkańcy Lakisz podwyższali mury. Mimo to rampa umożliwiła
najeźdźcom pokonanie murów. Zachowane zostały liczne strzały, łańcuchy i katapulty, które są
archeologicznym świadectwem oblężenia i bitwy o Lakisz.
Reliefy pałacowe Sancheryba z Niniwy pokazują miasto Lakisz z jego fortyfikacjami, środowiskiem naturalnym wokół i scenami bitewnymi. Na asyryjskim reliefie ściennym utrwalono
także scenę przesiedlenia ludności miasta po zdobyciu Lakisz. Przedstawienie bitwy o Lakisz
jest rzadko spotykaną w starożytności sytuacją, w której jedno wydarzenie zostało udokumentowane na wiele sposobów w różnych, odległych od siebie częściach świata.
Powstawały charakterystyczne prostokątne, podłużne budynki, które wewnątrz podzielone
były na trzy nawy przez rzędy kamiennych filarów. Środkowa nawa miała wyższe sklepienie
i okna w górnych partiach bocznych ścian, podobnie jak w bazylice. Filary były czasami
przewiercane w środku. Tego typu struktury pojawiły się w XI wieku p.n.e., a od IX wieku
p.n.e. były bardzo częste. W Megiddo znajduje się 17 takich budynków zgromadzonych w
dwóch obszarach. Budynki takie występują też w Lakisz, w pobliżu pałacu.
Konstrukcje te pierwotnie były interpretowane jako stajnie. Otwory w filarach służyły do
przywiązywania koni. Między filarami znaleziono konstrukcje kamienne, które zidentyfikowano
jako żłoby do karmienia i pojenia zwierząt. Wymiary pojedynczych przegródek pasowały do
wielkości konia. Stajnie Megiddo mogły pomieścić około 450 koni. Duży dziedziniec w pobliżu
budowli bazylikowej mógł służyć do jazdy na rydwanach. Inna interpretacja głosi, że budynki
te nie były stajniami, ale magazynami.
Pałace izraelickie zachowane są w bardzo złym stanie. Pozostałości pałaców zachowały się
w Megiddo, Ramat Rachel i Samarii Budynek pałacowy w Megiddo był zbliżony do budowli
bit-hilani popularnego w północnej Syrii.
Pałac w Samarii znajdował się na akropolu i był otoczony murem kazamatowym. W
jego pobliżu znajdował się zespół budynków, w których znaleziono ażurowe plakietki z kości
słoniowej, które zdobiły pałac. W architekturze pałacowej występują kapitele protojońskie,
które nie były spotykane w żadnych wcześniejszych budowlach. Po bokach kapiteli znajdowały
się dwie woluty, a między nimi umieszczano trójkąt z jednym wierzchołkiem skierowanym do
góry. Z Samarii pochodzi także fragment balustrady kamiennej, która posiada takie same formy
dekoracyjne, jakie znajdowały się na kapitelach protojońskich.
W miastach Izraelitów znajdują się potężne studnie, podobne do występujących już wcześniej w Qatnie i Byblos. Izraelici doskonale opanowali system zaopatrywania miast w wodę.
Systemy szybów połączone podziemnymi korytarzami ze źródłami wody położonymi poza miastem wraz ze schodami prowadzącymi na dno szybów powstały m.in. w Megiddo, Hazor i
Jerozolimie.
W Megiddo wybudowano zaawansowany system dostarczania wody do miasta. Zbudowano szyb o głębokości 7 metrów, na dno którego prowadziły spiralne schody. Kończyły się
w poziomym, wykutym w skale korytarzu, który miał około 50 metrów długości i prowadził
do ujęcia wody poza miastem. Korytarz ten został później pogłębiony. Wodę wydobywano
na pomocą bloku z kołowrotem i skórzanych pojemników. W Gezer i Hazor istniały podobne
systemy dostarczania wody.
63
W Jerozolimie istnieje Szyb Warrena, który został odkryty w XIX wieku. Stanowi on system podobny do szybu w Megiddo. Szyb Warrena prowadzi do pionowego pęknięcia w skale.
Konstrukcja pochodzi z czasów podzielonej monarchii. W VIII wieku p.n.e. dobudowano do
szybu nowy tunel, który został poprowadzony do miasta wewnętrznego. Był on budowany równolegle z obu stron. Miał 600 metrów długości i nie zawierał żadnych szybów wentylacyjnych.
W trakcie budowy kanału z obu stron nastąpiło lekkie rozminięcie dwóch korytarzy.
W fortecy izraelickiej Kadesh-Barnea woda została doprowadzona do ośrodka za pomocą akweduktu, który był innym wynalezionym system zaopatrywania w wodę. Akwedukt w
Kadesh-Barnea był jednym z najstarszych znanych akweduktów.
W Jerozolimie udało się zidentyfikować mury miejskie pochodzące z czasów monarchii, gdy,
zgodnie z tradycją, mógł panować Salomon. Pozostałości świątyni nie zostały jednak znalezione, a jej prawdopodobna lokalizacja jest niedostępna dla badań archeologicznych. Świątynia
Salomona mogła przypominać świątynię w antach. Zbudowana została na planie prostokąta
i miała wymiary 25 na 50 metrów. Według opisu świątynia była trzypiętrowa. Przy wejściu
znajdowały się dwie kolumny, które nie pełniły żadnej funkcji konstrukcyjnej.
Wewnątrz świątynia została podzielona na trzy pomieszczenia położone na osi prostej –
portyk, sanktuarium i położoną na podwyższeniu cellę, w której przechowywano Arkę Przymierza. W świątyni znajdowały się drewniane boazerie ozdobione przedstawieniami palm. Na
dziedzińcu znajdował się ołtarz i basen wypełniony wodą, który nazywano “morzem”. Nie ma
jednak żadnego archeologicznego potwierdzenia istnienia Świątyni Salomona, z wyjątkiem opisu
biblijnego.
Na centralnym Negewie znajdują się liczne stanowiska z okresu zjednoczonego państwa. Negew był to suchym obszarem zamieszkanym przez pasterzy. Znaleziono tam około 50 małych
fortec położonych tak blisko siebie, by z każdej z nich widać było sąsiednie fortece. Fortece
te miały od 25 do 70 metrów średnicy. Najczęściej lokowane były na wzgórzach. Na obwodzie zawierały rząd kazamatowych pomieszczeń, a na centralnych dziedzińcach znajdowały
się cysterny. Fortece użytkowane były krótko. Istnieją dwie teorie na temat ich powstania.
Wybudować je mogła ludność nomadyczna dla ochrony swoich pastwisk lub Izraelici, aby zabezpieczyć sobie dostęp do Morza Czerwonego i chronić przebiegający tamtędy szlak handlowy
przed nomadami.
Forteca w Arad powstała w okresie izraelickim, na miejscu dawnego osiedla z epoki brązu.
W Arad powstała też jedyna świątynia, która kojarzona jest z religią Izraelitów. Została wzniesiona na planie prostokątnym, posiadała niszę kultową oraz dwa ołtarze przy wejściu. Po obu
stronach niszy kultowej znajdowały się dwie stele – maseby, reprezentujące obecność Boga.
Jedna z nich, pomalowana na czerwono, być może symbolizowała Jahwe.
Stanowisko Kuntillet Ajrud na Negewie, przy drodze z Gazy do Eilatu, pełniło funkcję
karawanseraju lub świątyni. Do ścian budowli przylegały ławy. Na ścianach pitosów z tego
stanowiska wykonano unikatowe dekoracje przedstawiające ludzi oraz zwierzęta. Są to znaleziska unikatowe. Dekoracja wykonana została schematycznie, ale przedstawienia są ciekawe i
towarzyszą im teksty – dedykacje oraz błogosławieństwa.
Na dekoracji pojawiają się motywy znane z późniejszej sztuki fenickiej np. krowa karmiąca
cielaka. Koziołki oparte o święte drzewo to motyw zapożyczony z Mezopotamii. Przedstawienia
antropomorficzne są bardzo ciekawe. Jedno z nich z nich zostało podpisane “Jahwe z Samarii
i jego Aszera”. Inne przedstawienie również zostało podpisane jako Jahwe i Aszera. Inskrypcje
mogą być późniejsze od samych przedstawień ikonograficznych. Ich znaczenie jest interpretowane jako Jahwe i jego boska małżonka. Aszera może jednak nie być kobietą ani boginią, a
jedynie symbolem.
64
1.3.3
Fenicjanie
Nazwa “Fenicjanie” pochodzi z języka greckiego. Słowo to oznacza też purpurowy barwnik
wykonywany z muszli skorupiaków, który był bardzo cennym dobrem osiągającym wysokie
ceny. Fenicjanie nie byli nową ludnością, wywodzili się z miejscowej ludności lewantyjskiej,
która zamieszkiwała ten obszar w późnym brązie. Tworzyli luźną konfederację miast i nigdy
nie stworzyli jednolitego państwa. Zamieszkiwali obszar środkowego Lewantu, w okolicy miast
Byblos, Tyr, Bejrut i Akko.
Fenicjanie byli rzemieślnikami i żeglarzami. Swoje miasta lokowali w miejscach obronnych
i dogodnych do żeglugi – na wyspach, półwyspach i przylądkach. Tyr został założony na
wyspie. Miasta były trudno dostępne od strony lądu. Podstawą dobrobytu był handel drewnem
cedrowym, purpurą, wyrobami rzemiosła z metalu i kości słoniowej, winem oraz oliwą. Drewno
cedrowe wykorzystywano także do budowy statków.
Fenicjanie zakładali kolonie, które były lokowane na Cyprze, w Afryce Północnej, na Sycylii,
Sardynii i koło Kadyksu w Iberii. W V w. p.n.e. dotarli do Wielkiej Brytanii, która była
najdalszym punktem na ich mapie handlowej. W Wielkiej Brytanii nabywali oni cynę. Według
Herodota około roku 600 p.n.e. fenicki okręt w służbie faraona egipskiego opłynął Afrykę w
ciągu trzech lat.
Pod koniec XII w. p.n.e. zaczęła się fenicka kolonizacja Morza Śródziemnego. Według
autorów klasycznych, w roku 1110 p.n.e. założono Kadyks, później Kartaginę, w VIII w. p.n.e.
skolonizowano Sycylię. Ślady obecności fenickiej w materiale archeologicznym zaczynają się
od IX-VIII wieku p.n.e. Pierwsze inskrypcje fenickie na Cyprze, gdzie kolonizacja się zaczęła
pochodzą dopiero z połowy IX wieku p.n.e. Pod 800 p.n.e. pojawiają się inne ślady obecności
fenickiej w basenie Morza Śródziemnego, znacznie później niż podają to autorzy klasyczni.
Głównym zagrożeniem dla Fenicji była Asyria, która nigdy jednak nie podporządkowała
sobie Fenicji. Fenicjanie zmagali się także z Egiptem i państwem nowobabilońskim. Później
na obszarze zamieszkanym przez Fenicjan zapanowali Achemenidzi. W obrębie ich państwa
Fenicjanie posiadali dość szeroką autonomię. Ekspansja handlowa i osadnicza Fenicji nie wiązała
się z ekspansją kultury wschodniej na wybrzeżach Morza Śródziemnego.
Wpływy fenickie rozciągały się od okolic Tyru, przez Sydon, Byblos do Arwad. Fenicjanie
byli umiejętnymi rzemieślnikami. Wykonywali wyroby z kości słoniowej, zębów hipopotama i
metalu. Słonie żyły w tym czasie w Fenicji, kość słoniową sprowadzano także z Egiptu. Spośród
wyrobów metalurgicznych najczęściej wykonywano zdobione misy.
Drobne zabytki fenickie nie zostały znalezione w większości na rdzennym obszarze fenickim, ale w Asyrii. Wyroby z kości słoniowej trafiały jako trybut do Nimrud i innych ośrodków
asyryjskich. Wyroby produkowane na eksport są znajdowane na obszarach zachodnich – na Cyprze, Sardynii i Sycylii, gdzie były sprzedawane. Sztuka monumentalna Fenicjan nie jest znana
prawie wcale. Coraz VI-V w. p.n.e. bardzo silne były wpływy świata greckiego. Znaleziono
fragmenty posągów świadczące o inspiracjach egipskich i greckich.
W Fenicji występowała mieszanka wpływów. Ze sztuki egipskiej zapożyczano motywy
kwiatu lotosu, ureusze i całe sceny. Powtarzano je bez zrozumienia kontekstu, jedynie jako
element zdobniczy, bez wnikania w treść przedstawianego mitu. Hieroglify egipskie pojawiają
się czasami w funkcji ornamentalnej, bez żadnej treści. Częstym motywem jest też sfinks. W
sztuce fenickiej pojawiają się również treści i motywy mezopotamskie. Częstymi motywami
są krowa karmiąca cielaka i kobieta w oknie lub na balkonie. Kość słoniowa była wykorzystywana do inkrustowania mebli. Produkowano plakietki pełne i ażurowe, którymi okładano
meble drewniane. Czasami występowały się rzeźby pełne, który przykładem jest przedstawienie
człowieka z gazelą.
65
Kość słoniowa mogła być obłożona złotą folią lub inkrustowana elementami metalowymi.
Wyroby z kości słoniowej pochodzące z epoki wczesnego żelaza zostały podzielone na różne
nurty i szkoły. Wydziela się także podgrupy regionalne.
Wyroby metalowe zachowują ciągłość z późnym brązem. Najpopularniejsze są otwarte,
płytkie misy o dekoracji repusowanej lub rytej. Dekoracja ta układa się w koncentryczne koła
rozdzielone elementami geometrycznymi. W centrum, na dnie naczynia, znajduje się centralna
scena w formie medalionu przedstawiającego polowanie, walkę ludzi i zwierząt lub rydwany.
Sarkofag Ahirama jest najbardziej znanym przykładem rzeźby monumentalnej. Został
wykonany na przełomie epoki brązu i żelaza. Znaleziono go w Byblos. Na sarkofagu pojawiła
się pierwsza dłuższa inskrypcja w języku fenickim. Pismo fenickie dało początek alfabetowi
greckiemu. Sarkofag jest zdobiony reliefami ze wszystkich stron. U podstawy umieszczono lwy,
których głowy wystają poza sarkofag. Motyw lwów powtórzono też na pokrywie. Lwy mają
chronić sarkofag przed zniszczeniem.
Na pokrywie przedstawiono także króla Ahirama i jego syna, fundatora sarkofagu. Zmarły
Ahiram posiada kwiat lotosu odwrócony do dołu, a jego syn – do góry. Na dłuższym boku
sarkofagu przedstawiono Ahirama w czasie bankietu, również z kwiatem lotosu odwróconym do
dołu, płaczki oraz procesję żałobników. W inskrypcji zapisano, że syn ufundował sarkofag ojcu.
Inskrypcja zawiera też klątwy grożące temu, kto próbowałby zniszczyć sarkofag. Na krótszych
bokach pokazano też procesję. Ahiram siedzi na tronie o bokach wykonanych w formie sfinksów.
Nie jest znanych wiele podobnych do tego sarkofagu zabytków monumentalnych.
Niewiele wiadomo też o architekturze fenickiej na rdzennym obszarze tej kultury. Znana jest
Kartagina wraz ze swoją architekturą, ale reprezentuje ona już sztukę punicką, która rozwinęła
się w oparciu o sztukę fenicką, ale nie może być z nią utożsamiana.
Na obszarze Fenicji odsłonięto jedynie świątynie małe, jednopomieszczeniowe. Zidentyfikowano także sanktuaria związane z kultem wody. Jedna ze świątyń znajdowała się w Sydonie.
Najsłynniejszym fenickim kompleksem religijnym jest Sanktuarium w Amrit w Syrii.
Sanktuarium składa się z basenu o planie kwadratu wykutego w skale, niegdyś wypełnionego
wodą. W środku basenu znajduje się niewielka świątynia pochodząca z VI wieku p.n.e., wybudowana na planie kwadratu o boku 3,8 metra. Obecnie w otoczonym portykami basenie nie
ma już wody.
W Amrit znaleziono też cmentarzysko, na którym znajdowały się dwie monumentalne stele
naziemne z IV wieku p.n.e. Pod nimi znajdowały się pochówki podziemne. Stele miały około 7
metrów wysokości i były formami cylindryczno-prostopadłościennymi. U podstawie jednego z
obelisków znajdowały się figury lwów broniące miejsca pochówku. Stele umieszczono na dwóch
grobach. Pochówki czasami były wykute w skale i miały formę korytarzową. W V wieku p.n.e.
powstawały sarkofagi antropomorficzne, przypominające sarkofagi egipskie.
W Biblii zapisano, że to Fenicjanie byli architektami i rzemieślnikami, którzy wznieśli świątynię Salomona w Jerozolimie. Fenicjanie zakładali tzw. wyżyny, czyli miejsca kultu na szczytach
wzgórz, gdzie umieszczano ołtarze i betyle. Nie budowano tam jednak świątyń.
Charakterystyczne dla Fenicjan były tofety , czyli okręgi, w których znajdowały się pochówki dzieci. Tofety zidentyfikowano m.in. w Kartaginie. Dawniej sądzono, że były to miejsca
składania dzieci w ofierze. Obecnie uważa się, że zmarłe dzieci ofiarowano bóstwom w intencji
żyjących.
1.3.4
Frygowie
W Anatolii sytuacja historyczna po upadku imperium hetyckiego pozostaje niejasna. Początek epoki żelaza nie został jeszcze dokładnie poznany.
66
W VIII i VII w. p.n.e. w centralnej i zachodniej Anatolii dominowało państwo frygijskie.
Frygowie, według Herodota i Strabona, pochodzili z Bałkanów, z Tracji i Macedonii. Przybyli
do Anatolii być może po wojnie trojańskiej, niszcząc Troję i kładąc kres VII fazie tego miasta.
Mogli przyczynić się do upadku państwa Hetytów. Frygowie stanowili początkowo konfederację
plemion, a później zjednoczyli się. Państwo frygijskie osiągnęło rozmiar podobny do państwa
hetyckiego. Dawniej uważano, że między istnieniem państw hetyckiego i frygijskiego był odstęp
czasowy. Obecnie uważa się, że przejście od osadnictwa hetyckiego do frygijskiego było płynne.
W Hattuşa zaobserwowano warstwę zniszczeń na początku epoki żelaza. Po niej pojawiło się
osadnictwo frygijskie.
Pod koniec IX i w VIII w. p.n.e. najważniejszym miastem frygijskim i stolicą państwa
był Gordion. Ważnym frygijskim stanowiskiem jest też Midas Şehri. Najsłynniejszym władcą
frygijskim był Midas panujący na przełomie VIII/VII w. p.n.e. Około 696 roku p.n.e., po
śmierci Midasa, miasto Gordion zostało zniszczone i zdewastowane. Według legendy Midas
popełnił samobójstwo. Państwo frygijskie straciło swoje znaczenie i upadło w starciu z ludami
mobilnymi – Scytami i Kimerami. Centralna Anatolia w kolejnych wiekach znalazła się pod
panowaniem państwa lidyjskigo, a następnie imperium perskiego.
Z końca VIII w. p.n.e. pochodzą najstarsze inskrypcje frygijskie, zapisane alfabetem podobnym do greckiego. Pismo frygijskie nie zostało jednak jeszcze odczytane. Frygowie posługiwali
się językiem indoeuropejskim.
Miasto Gordion założone zostało przez króla Gordiosa, ojca Midasa. Stanowisko jest badane metodami archeologicznymi. Jest największym z odsłoniętych miast frygijskich. Według
legendy, w mieście tym Aleksander przeciął węzeł gordyjski. Miasto miało strategiczne położenie. Zajmowało powierzchnię 100 ha. Na wzgórzu znajdowała się cytadela. Cytadela posiadała
potężne fortyfikacje i monumentalne bramy. Dostęp do bramy zapewniała rampa. Dolne Miasto
powstało w VII wieku p.n.e. Pałac w obrębie miasta otoczony był oddzielnym murem.
W architekturze dominował plan megaronu. Budynki wznoszono z cegły suszonej, kamienia lub drewna. Dachy były płaskie lub dwuspadziste, kryte słomą lub zdobioną dachówką.
Megarony pełniły funkcję mieszkalną, ceremonialną lub magazynową.
W obrębie cytadeli znajduje się ciąg 8 megaronów gospodarczych. O ich funkcji świadczą
pochodzące z nich znaleziska. Mogły pełnić one funkcję magazynową lub mieścić warsztaty. W
ich wnętrzach znaleziono złote figurki, biżuterię i kość słoniową. Na cytadeli odkryto najwcześniejsze znane mozaiki. Prawdopodobnie to właśnie Frygowie zapoczątkowali formę mozaiki.
W VIII wieku p.n.e. używano dekorowanych kamyków do ozdabiania podług. Mozaiki w Gordion tworzą jedynie proste formy geometryczne.
Gospodarka frygijska opierała się na rolnictwie i handlu.
Pochówki frygijskie do VII wieku p.n.e. wykonywano w obrządku szkieletowym. Groby
budowano z drewna i wyposażono w meble, ceramikę oraz brązową biżuterię. Pochówki elity
umieszczane były pod tumulusami, poza miastem. Liczne tumulusy rozsiane są wokół Gordion.
Od VII wieku p.n.e. pojawiały się pochówki kremacyjne. Pochówki frygijskie były najczęściej
pojedyncze.
Od VIII do I w. p.n.e. wzniesiono około 80 tumulusów wokół Gordion. Największym
z nich jest Tumulus MM, zwany Tumulusem Midasa, o wysokości ponad 50 metrów. W
środku znajduje się komora grobowa z drewna sosnowego i jałowcowego o wymiarach 6 na 7
metrów. Komorę przykryto dachem i przysypano kopcem. We wnętrzu komory znaleziono ciało
mężczyzny spoczywające na łożu cedrowym oraz bogate wyposażenie ceramiczne. W grobowcu
bardzo dobrze zachowało się drewno. Znaleziono 30 sztuk drewnianych mebli różnych rodzajów,
9 stołów, podstawki oraz tace. Meble drewniane dekorowano motywami geometrycznymi. W
grobowcu nie ma wyrobów ze złota ani elektronu. Prawdopodobnie nie pochowano w nim
67
samego Midasa, zaś nazwa jest jedynie konsekwencją rozmiaru tumulusu. Tumulus MM mógł
należeć do arystokraty.
Na stanowisku Midas Şehri znajduje się monumentalna fasada skalna, uważana dawniej
za grobowiec, a obecnie za niszę kultową, w której stał posąg. Kute w skałach miejsca kultowe
w postaci tronów, podwyższeń ze stopniami, nisz lub fasad skalnych były bardzo popularne
w architekturze frygijskiej. Część miejsc tego typu może wiązać się z kultem Kybele – bogini
matki, opiekunki plonów oraz zwierząt. W Midas Şehri w niszy również stał prawdopodobnie
monumentalny posąg Kybele. Frygijski posąg Kybele został znaleziony w Hattuşa. Kybele na
przedstawieniach towarzyszą często lwy. Na głowie ma charakterystyczny wysoki polos.
W państwie frygijskim pojawiają się wpływy z zachodu, m.in. terakoty przedstawiające
wojowników w stylu zachodnim. Pojawiają się też terakotowe elementy architektoniczne –
rynny, dachówki i akroteriony.
Ceramika frygijska charakteryzuje się bogatą dekoracją. Występują zarówno dekoracje jednobarwne, jak i wielobarwne. Wśród motywów dominują zwierzęta umieszczane w pasach i na
metopach. Pojawiają się także motywy geometryczne. Wykonywano naczynia zoomorficzne i
dzbany z dużym uchem i masywnym wylewem.
Ze stanowiska Gordion pochodzą także tkaniny, które zachowały się do naszych czasów, co
jest rzadkością na Bliskim Wschodzie. Wykonywano brązowe misy i fibule, których pojawienie
się było precedensem. Fibule wykonywano z brązu i żelaza. Miały rozmiar od 4 do 6 cm.
Produkowano też brązowe kotły z aplikacjami w postaci głów byków. Kotły stały na trójnogach.
Forma ta może pochodzić z Syrii lub Urartu. Charakterystyczne dla kultury frygijskiej są misy
wylewane w formie, z wypukłością w centralnej części dna. Misy te występowały też w Asyrii.
W państwie frygijskim popularne były rytony w formie głów zwierzęcych.
1.3.5
Urartu
Urartu było państwem istniejącym od XIII do początku VI wieku p.n.e. Pierwsze wzmianki
o kraju położonym na tym obszarze pochodzą z XIII wieku p.n.e. W VIII wieku p.n.e., gdy
Urartu było najsilniejsze, zajmowało obszar sięgający aż do łuku Eufratu i dzisiejszego Aleppo.
Zagrażało wtedy Asyrii.
Pod koniec VIII wieku p.n.e. Urartu zostało wyparte z Syrii. W 714 roku p.n.e. Sargon
II podjął tzw. ósmą kampanię przeciwko Urartu, która została dokładnie opisana pismem
klinowym. Asyryjczycy zniszczyli Musasir ze świątynią boga Haldi, najważniejsze centrum
ceremonialne państwa, gdzie znajdował się też skarbiec imperialny Urartu. Musasir znajduje
się na obszarze dzisiejszego Iranu. Kimerowie, Scytowie i Medowie doprowadzili do upadku
Urartu na początku VI wieku p.n.e.
Urartu obejmowało obszar okolic jezior Urmia, Van, doliny Kury i Araksu, Armenię i Irański Azerbejdżan. Większość tego obszaru stanowiły tereny górskie. Dla rolnictwa nadawało
się zaledwie kilka procent ziem. Uprawiano proso, jęczmień, warzywa i winorośl. Pola rolne
znajdowały się w dolinach. Urartyjczycy budowali systemy irygacyjne doprowadzające wodę
na pola uprawne. Hodowano bydło i konie. Metalurgia była wysoko rozwinięta.
Założycielem dynastii był Sarduri I, który przeniósł stolicę do Tuszpy nad jeziorem Wan.
Tuszpa była podstawową stolicą państwa Urartu. Najważniejsze stanowiska Urartu to twierdze. Znajdowały się w nich magazyny, pałace i świątynie. Niewiele wiadomo o budownictwie
mieszkalnym z okresu państwa Urartu.
Język urartejski jest spokrewniony z huryckim. Oba wywodzą się ze wspólnego korzenia.
Pismo Urartyjczycy przejęli z Asyrii. Najpierw wykonywano inskrypcje po akadyjsku, ale
później zaczęto pisać po urartejsku. Znane są także inskrypcje hieroglificzne znajdujące się na
68
zabytkach metalowych. Hieroglify dotarły do Urartu z Anatolii środkowej. Inskrypcje klinowe
miały najczęściej charakter monumentalny. Umieszczano je na ścianach budowli. Znanych jest
niewiele tabliczek gospodarczych, które znaleziono m.in. na stanowisku Toprak Kala. W
Urartu ustawiano stele z inskrypcjami zapisanymi przez poszczególnych władców. Znajdowały
się one nad jeziorami Wan, Urmia i Sewan.
Tuszpa nad jeziorem Wan była twierdzą ulokowaną na ostańcu skalnym. Było to silnie
ufortyfikowane miasto, które chroniła też pionowa, stroma ściana skalna. W mieście znajdują
się pozostałości pałacu oraz pozostałości komór wykutych w skale, w których chowano władców.
Budowano także wykute w skale kanały służące do transportu wody.
Stanowisko Bastam jest twierdzą położoną nad niewielką doliną na wzgórzu, w strategicznym miejscu. Cytadela była silnie ufortyfikowana. Dominowała nad okolicę i przebiegającym
w pobliżu szlakiem handlowym. Postała w I połowie VII wieku p.n.e. Zabudowa stanowiska
była tarasowa, co jest charakterystyczne dla Urartu. Twierdza w Bastam dzieli się na dolną
cytadelę, środkową i górną – ma typową strukturę trójdzielną. W górnej cytadeli była świątynia i rezydencja władcy. W dolnej cytadeli znajdowały magazyny, warsztaty rzemieślnicze,
stajnie dla koni i inne budynki np. piekarnia. Ważną funkcją ośrodka w Bastam była funkcja
magazynowa.
Miasta mieszkalne lokowano często u stóp cytadeli. Do miasta prowadziła ufortyfikowana
brama. Mury miały występy i bastiony obronne. Fortyfikacje budowano najpierw z łupanych
bloków skalnych bez zaprawy, a w późniejszych fazach z obrobionych bloków skalnych przylegających do siebie. Górne partie murów budowano z cegły mułowej.
Obronną cytadelą urartyjską jest też Karmir Blur w Armenii. Jest to założenie obronne
z dużym dziedzińcem, na który prowadziły dwie monumentalne bramy. Większość zabudowań
na poziomie parteru było magazynami, w których znaleziono liczne szczątki zwierzęce, suszone
mięso i ziarna zboża. W niektórych pomieszczeniach znaleziono wkopane w ziemię ogromne
pitosy o łącznej pojemności 400 tysięcy litrów.
Twierdze urartyjskie były magazynami żywności na dużą skalę. Nie wiadomo, czy żywność w nich gromadzona przeznaczona była dla władcy, dla armii, czy dla ludności w ramach
planowania centralnego.
Çavuştepe jest kolejną twierdzą zlokalizowaną na wzgórzu z bardzo dobrą, idealnie dopasowaną kamieniarką łączoną bez użycia zaprawy. Na stanowisku również mieściły się olbrzymie,
wkopane w ziemię pitosy.
Archeologom znane są malowidła urartyjskie. W Altıntepe znaleziono malowidła inspirowane ikonografią asyryjską. Inspiracje asyryjskie widoczne są, oprócz malowideł, także na
naczyniach metalowych. Ze sztuki asyryjskiej Urartyjczycy zapożyczyli układ pasowy, a także
liczne motywy dekoracyjne, m.in. owoce granatu, rozety i drzewa życia.
W cytadeli Erebuni w Armenii znaleziono budowle oficjalne ze świątynią. W domach znajdowały się perystyle i sale kolumnowe. Na stanowisku zachowały się liczne malowidła przedstawiające zwierzęta, drzewa oraz ludzi. Znajduje się tam jedno z nielicznych przedstawień bóstwa
na lwie. W sztuce urartyjskiej istniały też bardziej swobodne przedstawienia ikonograficzne,
m.in. dynamiczne przedstawienie konia w Erebuni.
Typowe świątynie Urartu reprezentowały typ świątyni susi. Świątynie tego typu znane
są m.in. z Altıntepe i Toprak Kala. Miały one plan kwadratowy, grube mury i bastiony na
narożnikach. W Altıntepe świątynia otoczona jest murem zewnętrznym. We wnętrzu znajdowało się tylko jedno pomieszczenie. Część świątyń miała plan wydłużonego prostokąta, z
pomieszczeniem przylegającym do dziedzińca.
W Musasir znajdowała się jedna z najważniejszych świątyń urartyjskich boga Haldi. Nie
znaleziono jednak jej pozostałości archeologicznych. W czasie kampanii Sargona II w 714
69
roku p.n.e. zniszczono cały ośrodek i świątynię. W Musasir odbywały się koronacje władców
urartyjskich. Znajdował się tam też skarbiec imperialny. Zachowało się asyryjskie przedstawieni
świątyni w Musasir. Miała ona dwuspadowy dach, znajdowała się na podium, a wejście było
zlokalizowane się między kolumnami. Świątynia zwieńczona była pionowym grotem włóczni.
Przed nią stały wielkie brązowe kotły. Zachowana scena ukazuje łupienie i niszczenie świątyni
przez Asyryjczyków.
Wśród drobnych zabytków z czasów Urartu jest dużo pozostałości mebli z elementami figuralnymi. Meble zdobiono inkrustowanymi przedstawieniami ludzi, zwierząt i postaci fantastycznych. Znaleziono m.in. pozostałości tronu, który był zdobiony inkrustacjami. Produkowano
wyroby z kości, m.in. figurki lwów. Istotnym rodzajem zabytków są wyroby metalowe, głównie
brązowe. Choć są one charakterystyczne dla kultury Urartu, wyraźnie nawiązują do sztuki nowoasyryjskiej. Podobnie, jak we Frygii, zachowały się liczne duże kotły z uchwytami w formie
zwierzęcej zdobione protomami. Kotły te mogły być wyrobami miejscowymi lub importami z
północnej Syrii.
W materiale archeologicznym znajdowane jest uzbrojenie. Hełmy stożkowate z ostrymi
czubami nawiązują również do sztuki nowoasyryjskiej. Zachowało się dużo bogato zdobionych
pancerzy ochronnych. Znajdujące się na nich dekoracje świadczą, że pełniły one raczej funkcję
ceremonialną niż militarną. Elementy te były repusowane, ryte i pokrywane złotą folią. Dekoracje zdobnicze pancerzy miały najczęściej układ pasowy. Przedstawienia zawierały powtarzane
wielokrotnie formy zwierzęce, fantastyczne, bóstwa oraz motywy rozet. Przedstawienia te traktowano jako ornament. Na każdym pasie dekoracji znajdowały się prawdopodobnie te same
przedstawienia. Postaci zwierzęce traktowano więc jak wielokrotnie powtarzającą się dekorację
geometryczną.
Na stanowiskach urartyjskich zachowały się fibule wykonane z żelaza, złota i srebra. Wykorzystywano pieczęcie cylindryczne, które miały wyryty wzór również na płaszczyźnie bocznej,
dzięki czemu stosowane mogły być jako stemple. Zachowało się niewiele glinianych tabliczek z
inskrypcjami. Na skałach wykuwano inskrypcje monumentalne. Teksty te nie zawierają jednak
dużo informacji historycznych. Zachowało się mało inskrypcji o charakterze administracyjnym.
W Anzaf Kale zachowała się tarcza, na obrzeżu której znajdował się pas z dekoracją
figuralną przedstawiającą bóstwa na zwierzętach, które z bronią ruszają do boju. W centrum
znajdował się bóg Haldi w aurze z promieni słonecznych. Jako jedyny nie znajdował się na
zwierzęciu, ale wędrował pieszo na nogach. Na zwierzętach znajdują się dwa inne bóstwa –
Shiwini i Teisheba. Orszak bóstwa pod dowództwem Haldiego wyrusza do boju przeciwko
wojskom wroga.
Zachowało się niewiele rzeźb monumentalnych. Jedynym przykładem kompozycji rozmiaru
ponadnaturalnego jest relief bóstwa wykonany na wielu przylegających do siebie ciosach kamiennych tworzących mur. Relief wykonany został jedynie w postaci linii konturowych.
1.3.6
Aramejczycy i sztuka syro-hetycka
Gęstość zaludnienia w Anatolii po upadku państwa Hetytów była rzadko niska. Tradycje
państwa hetyckiego w sztuce przetrwały na pograniczu syryjsko-anatolijskim, m.in. w postaci
dekoracji reliefowej. Inspiracje dla sztuki neohetyckiej czerpano ze stanowisk, na których utrzymana została ciągłość osadnicza. Karkemisz było ważnym miastem już w czasach Hetytów,
rezydował tam wicekról hetycki. Miasto przetrwało upadek państwa hetyckiego i zachowało
ciągłość w epoce żelaza.
Na początku epoki żelaza upadło Ugarit. Doszło do zasadniczych zmian kulturowych i
etnicznych. Nowym elementem etnicznym byli Aramejczycy, którzy przybyli na początku epoki
70
żelaza. Dawniej uważani byli za hordę przybyłą z Pustyni Arabskiej. Aramejczycy migrowali z
południa i południowego-wschodu. Pojawili się w Aram w pobliżu Damaszku, gdzie powstała
pierwsza oaza ich osadnictwa. Wykorzystali oni pustkę na Bliskim Wschodzie migrując na
północ.
Powstała sztuka syro-hetycka, która początkowo była wyłącznym dziedzictwem państwa
hetyckiego. Rodziła się w państwach neohetyckich. Posiadała jednak miejscowe syryjskie tło
kulturowe wywodzące się z epoki brązu. Wykorzystywano nadal konstrukcje w formie bithilani. Aramejczycy nie posiadali własnej kultury monumentalnej. Można jednak wyróżnić
cechy aramejskie w reliefach. Obszar pogranicza był miejscem ścierania się dawnych i nowych
kultur, ich wpływów i motywów w sztuce.
Asyria brała aktywny udział w tej wymianie kulturowej. Chciała podporządkować sobie
państwa syryjskie. Motywy asyryjskie od VIII wieku p.n.e. zaczęły pojawiać się coraz częściej,
co wiązało się z aneksją ziem syryjskich przez Asyrię. Władcy syryjscy podróżowali często
do Asyrii i tam zapoznawali się z kulturą asyryjską, którą później wdrażali w swoich krajach.
Pojawiały się też rezydencje Asyryjczyków w Syrii. Sztuka syryjska stała się z czasem prowincjonalną odmianą sztuki asyryjskiej i utraciła charakter neohetycki.
Język aramejski zaczął zdobywać coraz większe znaczenie w piśmie, wypierając dotychczasowe języki. W epoce żelaza wprowadzono pismo alfabetyczne, co spowodowało, że umiejętność
czytania i pisania stała się powszechna. Nie byli już potrzebni wykształceni skrybowie pracujący dla władz centralnych, którzy pisali pismem klinowym. Pismo przestało być domeną władz
centralnych. Żelazo zaczęło dominować jako surowiec używany do produkcji narzędzi i broni.
Eksploatowano złoża darniowe, które były powszechnie dostępne.
Na przebieg szlaków handlowych wpłynęło wprowadzenie wielbłąda jako zwierzęcia jucznego. Już w III tys. p.n.e. wielbłąd był zwierzęciem mięsnym w Zatoce Perskiej i w Arabii.
Dopiero od 1000 roku p.n.e. wielbłądy zaczęto stosować jako zwierzęta juczne oraz służące
do jazdy. Wnętrze Arabii, ze względu na klimat, nie nadaje się do penetracji przez nomadów
ze stadami osłów. Dopiero karawany wielbłądów umożliwiły eksplorację Arabii. Na Bliskim
Wschodzie pojawiły się przywożone stamtąd mirra i kadzidło. Nowe szlaki handlowe otworzyli
też Fenicjanie.
Dawniej wydzielano różne nurty w sztuce syro-hetyckiej. Ortostaty dzielono neohetyckie
i aramejskie. W tym okresie nie było dominującego imperium, które zdobyłoby monopol polityczny. Nie stworzono żadnego dużego państwa terytorialnego. Państewka składały się ze
stolicy i okolicznej ziemi. Nazwy państw aramejskich często rozpoczynały się od “bit”, co oznacza “dom” w języku aramejskim. Słowo to interpretowano jako “dom rodu”. Starano się określić,
które grupy etniczne zamieszkiwały poszczególne państewka.
Poszukiwano imion władców w języku neohetyckim i aramejskim. Jednak były też państewka posiadające władców o imionach wywodzących się z różnych języków – neohetyckiego,
aramejskiego oraz huryckiego. Jednak imię władcy nie decydowało o charakterze etnicznym
państwa. W obrębie jednej stolicy występowały często różne nurty w sztuce, np. w Karkemisz.
Motywy w sztuce były zróżnicowane chronologicznie.
Występowały liczne inskrypcje hieroglificzne zapisywane w języku luwijskim. Były to inskrypcje skalne lub inskrypcje na pieczęciach. Pisma luwijskiego nie umieszczano zazwyczaj na
tabliczkach. Inskrypcje naskalne znajdowały się głównie w centralnej Anatolii. Luwijskie inskrypcje na pomnikach pojawiały się też w północno-zachodniej Syrii, gdzie nie było inskrypcji
naskalnych. Inskrypcje luwijskie zanikły wraz z upadkiem państw syro-hetyckich, dzielonych
dawniej na neohetyckie i aramejskie. Obecnie podział ten zanikł i wszystkie kraje przypisuje
się do jednej grupy syro-hetyckiej.
71
Relief neohetycki w Malatya powstał w epoce żelaza. Dawny ośrodek hetycki został odbudowany po pożarach i zniszczeniach związanych z początkiem epoki żelaza. Relief o wysokości
90 cm przedstawia władcę, który przeprowadza libację przed bogiem burzy. Przedstawienie
wykazuje bardzo dużo tradycyjnych cech hetyckich i silnie nawiązuje do sztuki hetyckiej. Na
reliefie nie ma żadnych wpływów asyryjskich. Relief z Malatya posiada wiele cech ikonograficznych i stylistycznych niemalże przeniesionych z Yazılıkaya. Należą do nich motywy tiary,
spódniczki, broni, buty skierowane do góry, a także kompozycja sceny i styl przedstawień. Pojawiają się nieliczne odstępstwa np. ręka uniesiona do góry, która nie występowała w klasycznej
sztuce hetyckiej.
Przedstawienia reliefowe znajdowały się często na ortostatach. Najdoskonalsze reliefy ortostatowe powstały w Asyrii, ale to nie Asyryjczycy wynaleźli ten sposób zdobienia ścian.
Ortostaty pojawiły się w II tys. p.n.e. w Alalach i Ebli. Na stanowiskach tych niezdobione ortostaty znajdowały się w dolnej partii murów. Najwcześniejsze reliefy na ortostatach powstały
w imperium hetyckim, najpierw w Alaca Höyük, a potem w Hattuşa. Ortostaty nie pełniły już
funkcji konstrukcyjnej, a tylko ozdobną i częściowo ochronną. Stawały się coraz cieńsze. Asyryjczycy zaczerpnęli reliefy ortostatowe od Hetytów. Ortostaty asyryjskie były monumentalne,
zaś hetyckie i syro-hetyckie posiadały znacznie mniejsze rozmiary.
W Ain Dara, na małym stanowisku w północnej Syrii niedaleko Aleppo, znajduje się tell,
którego dużą część stanowi pozostałość neohetyckiej bazaltowej świątyni z bloków kamiennych,
wzniesionej na osi prostej. Świątynia w Ain Dara pochodzi z wczesnego okresu neohetyckiego, z
przełomu X/IX wieku p.n.e. Świątynia składa się z niszy wejściowej, pierwszego pomieszczenia
i celli z dużym podium. Postaci lwów i sfinksów, wykonane z bloków bazaltowych, nawiązują do
sztuki hetyckiej. Głowy wykonane są w rzeźbie pełnej, a ciała w reliefie, co też jest nawiązaniem
do sztuki hetyckiej. W przejściu znajdują się wyrzeźbione dwie stopy o długości 96 cm, które są
interpretowane jako odciski stóp bóstwa wchodzącego do celli. Motyw postaci podtrzymujących
niebiosa i skrzydlate dyski w Ain Dara jest nawiązaniem do postaci bocznych na cokole w
Eflatun Pınar.
Cechą charakterystyczną sztuki neohetyckiej jest dążenie do monumentalizmu. Przykładami przedstawień monumentalnych są popularne postaci wielkich lwów lwów-strażników, które
znajdują się m.in. w Ain Dara. Lwy monumentalne występują na licznych stanowiskach neohetyckich i są zróżnicowane pod względem stylu oraz jakości rzemiosła rzeźbiarskiego.
W Halab, dzisiejszym Aleppo, w epoce brązu znajdowała się słynna świątynia boga burzy, której pozostałości są obecnie poszukiwane. Cytadela w Aleppo, która posiada zabudowę
historyczną, została w małej części przebadana archeologicznie przez badaczy niemieckich. Wykonano niewielki, ale bardzo głęboki sondaż.
Odkryto pozostałości świątyni o długości 26 metrów z dużą liczbą dekorowanych ortostatów.
Świątynia pochodziła z około 1000 roku p.n.e. Niewielkie, ale grube i liczne płyty ortostatowe
wykonano w czasie przebudowy przeprowadzonej około 900 roku p.n.e. Główny relief w centralnej części świątyni przedstawia bóstwo wyraźnie nawiązujące do stylu z Yazılıkaya. Małe
reliefy tworzą cykle tematyczne, przedstawiają w powozach, walki bogów oraz istoty fantastyczne i nadprzyrodzone. Świątynia neohetycka w Aleppo nie została ukończona, zniszczono
ją jeszcze przed zakończeniem budowy.
Z okresem syro-hetyckiem wiążą się znaleziska baz kolumn neohetyckich. Bazy te są trzyczęściowe, posiadają dekorację geometryczną, a poszczególne warstwy rozdzielone są “wałkiem”.
Bazy kolumn syro-hetyckich znaleziono m.in. w Tell Halaf . Kapitele kolumn syro-hetyckich
są rzadko znajdowane w materiale archeologicznym, a znamy je głównie dzięki ich przedstawieniom w ikonografii.
Bit-hilani to typ budowli prostokątnej z wejściem na dłuższej ścianie, w którym znajduje się
72
od 2 do 3 kolumn. Portyk prowadzi do przedsionka lub do głównej sali. W przedsionku często
znajdowała się klatka schodowa. Bit-hilani było podstawowym modułem budowli. Czasami
dobudowywano do niego pomieszczenia gospodarcze i mieszkalne. Najczęściej bit-hilani pełniło
funkcje urzędowe i administracyjne, a także pałacowe. Części mieszkalne znajdowały się w
innych budynków, sąsiadujących z bit-hilani, ale znajdujących się poza jego strukturą.
Forma bit-hilani ma niejasne pochodzenie. Może pochodzić z architektury hetyckiej lub być
naturalną konsekwencją rozwoju architektury północnosyryjskiej. Budowle bit-hilani znaleziono m.in. w Tell Tayinat i Tell Halaf (Guzana). Miały one czasami anty lub krótkie przypory
przy wejściu. Były budowlami na osi prostej, a podium znajdowało się na osi wejścia. Określenie
“bit hilani ” pochodzi z języka aramejskiego, w którym występuje jako określenie kolumnowego
wejścia.
W Tell Halaf znajduje się Pałac Kapary, którego centralną częścią było bit-hilani. Na
dziedziniec wewnętrzny pałacu prowadziła monumentalna Brama Skorpiona. Na dziedzińcu
znajdowało się podium, na którym ustawiono syro-hetycką kolumnę. Na podium znajdowało
się wejście do samej struktury bit-hilani.
Założenie było bogato dekorowane około 200 płytami ortostatowymi. Funkcja budowli nie
jest ostatecznie określona. Mógł być to pałac lub świątynia. Interesującym elementem struktury
jest portyk. Został on zrekonstruowany na fasadzie muzeum w Aleppo. W wysokich kołpakach
znajdowały się postacie ponadnaturalnych rozmiarów stojące na zwierzętach. Mogły być to
bóstwa lub ubóstwieni przodkowie. Ta różnica w interpretacjach utrudnia ustalenie funkcji
budowli – świątynnej lub pałacowej. W bramie znajdowało się także przedstawienie skorpiona,
któremu brama zawdzięcza swoją nazwę. Odkrywcą Pałacu Kapary był Max von Oppenheim.
Reliefy w Pałacu Kapary są w większości przedstawieniami płaskimi lub reliefami wypukłymi
bez szczegółów. Proporcje ludzkie są zaburzone. Przedstawienia ilustrują sceny polowań, walk,
a także sceny z udziałem bóstw i muzykantów. Występują na nich wpływy aramejskie.
W Tell Halaf odkryto także cmentarzysko, na którym znajdowały się monumentalne bazaltowe posągi bóstw o wysokości ponad 3 metrów. Z Tell Halaf pochodzi seria rzeźb grobowych,
która świadczy o kulcie przodków. Postaci posiadały miseczki trzymane w rękach. Oryginalne
rzeźby i reliefy z Tell Halaf przewieziono do Berlina. Uległy one zniszczeniu w czasie bombardowania podczas II wojny światowej. Po rzeźbach pozostał tylko bazaltowy gruz, który w
2003 roku został wydobyty z magazynów. Podjęto próbę scalenia i zrekonstruowania zabytków.
Udało się zrekonstruować niektóre rzeźby. Zostały one złożone z tysięcy drobnych fragmentów.
W Maraş, w południowej Turcji, znaleziono stele nagrobne wyróżniające się obecnością
znaczących wpływów aramejskich. Syro-hetyckie stele nagrobne często nosiły ślady wpływów
aramejskich, także na innych stanowiskach. Stele mają około 80-100 cm wysokości. Wykonano
je w celach komemoratywnych. Jakość ich wykonania jest zróżnicowana. Ikonografia jest ciekawa, stele zawierają wiele elementów symbolicznych związanych z płcią, np. wrzeciona, lustra
trzymane w rękach kobiet. Na stelach znajdują się elementy związane z profesją zmarłego np.
waga lub przedmioty świadczące o tym, że zmarły był pisarzem. Ubiór przedstawionych postaci ma cechy aramejskie. Na stelach występuje symbolika odradzającego się życia w postaci
owoców granatu i kłosów zbóż. Na stelach pojawiają się także sceny bankietowe. Liczne stele
nagrobne znaleziono na stanowiskach Nayrab w Syrii i Zincirli.
Zwyczaj stawiania stel z dekoracją reliefową nie był wcześniej znany na tym obszarze. Wiąże
się więc zatem z Aramejczykami. Na stelach aramejskich z Maraş występują postaci o rysach
semickich, odziane w specyficzne szaty. Styl stel różni się od tradycji państwa hetyckiego.
Na początku swojego istnienia państwa syro-hetyckie były silnie związane z klasyczną sztuką
hetycką. Widoczne były też ślady wpływów mitannijsko-huryckich, miejscowych syryjskie i aramejskich. Po przybyciu Aramejczyków wciąż dominowała kultura materialna w wersji neohetyc73
kiej. Później coraz silniejsze stawały się wpływy asyryjskie. Część miast-państw, a może nawet
większość, nie miała jednolitej struktury etnicznej. W obrębie jednego stanowiska znajdowały
się czasem zabytki należące do różnych tradycji, np. w Tell Halaf obok zabytków hetyckich
występują także wpływy aramejskie.
Dżazira jako pierwsza spośród ziem syryjskich znalazła się w zasięgu wpływów asyryjskich.
Proces ten rozpoczął się w IX wieku p.n.e., a w II połowie VII w. p.n.e. obszar Dżaziry był
już prowincją asyryjską.
Aramejczycy byli pierwotnie ludnością mobilną, posiadającą jednak swoje mity i religię. Ich
tradycja była jednak słabo rozwinięta. Język aramejski w okresie nowoasyryjskim zyskał rangę
najważniejszego języka pisanego i mówionego w Asyrii.
Miasta syro-hetyckie były lokowane na nowo, na obszarach wcześniej niezamieszkanych, jak
Zincirli (Sam’al) i Tell Halaf (Guzana), lub stanowiły kontynuację dawnej tradycji osadniczą,
jak Hama, Halab i Karkemisz. Miasta syro-hetyckie były niewielkie, zajmowały powierzchnię
20-50 ha. Wyjątkiem był Karkemisz, który zajmował obszar około 90 ha. Miasta, zarówno
stare, jak i nowozałożone, miały zróżnicowaną strukturę i plan urbanistyczny. Zincirli powstało
na planie owalnym.
Charakterystyczny jest podział na cytadelę, położoną na naturalnym wyniesieniu lub na
starym tellu, oraz dolne miasto. Cytadele były wyraźnie wyodrębnione i oddzielone od miasta
fortyfikacjami. Na cytadeli znajdowały się pałace, budowle administracyjne, publiczne, a czasami także świątynie. Miasto było często dzielone na trzy części. Domy mieszkalne zajmowały
dolne części miasta. W Karkemisz dolne miasto zostało dobudowane później.
Na cytadeli w Zincirli odsłonięto liczne budowle z dziedzińcami. Znajdowały się tam kolejno dodawane struktury typu bit-hilani. Miały one czasami trzy kolumny w wejściu, podobnie
jak w Tell Halaf. Umieszczanie trzech, a nie dwóch, kolumn było modyfikacją Aramejczyków
wprowadzoną do klasycznego dwukolumnowego wejścia bit-hilani.
W Zincirli znajdują się dekoracje ortostatowe wykonane w stylu aramejskim z przedstawieniami twarzy semickich. Na stanowisku znaleziono Stelę Bar-Rakiba, na której przedstawiono
władcę i stojącego przed nim skrybę. Inskrypcje na stelach wykonywano głównie przy zastosowaniu hieroglifów luwijskich. Widoczne są liczne zapożyczenia z reliefów asyryjskich. Inne
reliefy z Zincirli przedstawiają m.in. władcę i jego syna.
Karkemisz jest miastem z długą tradycją. Było siedzibą wicekróla w czasie istnienia państwa nowohetyckiego. Składa się z wewnętrznego miasta ze świątynią i drogą procesyjną, gdzie
znaleziono liczne ortostaty, a także rozległego dolnego miasta. Sztuka Karkemisz najpierw miała
charakter neohetycki, a potem nowoasyryjski. W czasach syro-hetyckich popularna była gigantomania. Posągi miały rozmiar ponadnaturalny. Wykonywano wielkie kolumny oraz posągi
lwów. W Karkemisz zachowała się baza wielkiego posągu przedstawiające dwa lwy. Przedstawienia były jednak silnie zdeformowane.
W Karkemisz znajduje się słynny relief składający się z kilku płyt tworzących ciąg reliefowy.
Przedstawia króla Ararasa z rodziną. Dekorację wykonano w reliefie wypukłym. Szaty, sandały,
fryzury i uzbrojenie świadczą o wpływach asyryjskich. Reliefy pochodzi z przełomu VIII/VII
w. p.n.e. i powstał w czasie drugiej fali intensyfikacji wpływów asyryjskich. Obszar Karkemisz
był wtedy już zaanektowany przez państwo nowoasyryjskie. Powstająca w nim sztuka wciąż
była jednak sztuką prowincjonalną, nie tak doskonałą jak imperialna sztuka asyryjska.
Poza scenami poważnymi powstawały też przedstawienia o lżejszej tematyce. Znane są
zabytki, na których przedstawiono uczty królewskie, rodzinę królewską z dziećmi grającymi w
grę, żoną trzymającą dziecko na rękach i prowadzącą zwierzę. Sceny akrobatów i muzykantów
mogły być związane ze sferą sacrum.
74
Na stanowisku Ivriz w Cylicji znajduje się skalany relief neohetycki, który jest związany z
kultem wody i źródła. Relief ma od 4 do 6 metrów wysokości w najwyższym punkcie, gdzie
przedstawiono bóstwo. Przed bogiem stoi władca państwa, Warpalawas, który został później
pojmany przez Tiglat-Pilesera III. Relief pochodzi z II połowy VIII wieku p.n.e.
Bóstwo trzyma w dłoniach winne grono i kłosy zbóż. Król Warpalawas jest mniejszy od
bóstwa, a jego ręce są ułożone w geście modlitewnym. Relief posiada inspiracje hetyckoaramejskie. Szata z ornamentem ze swastykami może być nawiązaniem do sztuki frygijskiej.
Nogi boga są niewspółmiernie ciężkie w porównaniu do reszty.
Z Malatya pochodzi posąg ostatniego władcy o wysokości przekraczającej 3 metry, co jest
kolejnym przejawem gigantomanii. Władca w jednej ręce trzyma naczynie. Posiada brodę i
sandały, które są elementami zapożyczonymi ze sztuki asyryjskiej.
W Karatepe odsłonięto małą fortecę o średnicy 300 metrów z bramą wejściową. Było to
miejsce, w którym władcy mogli odpoczywać w lecie. Niewielkie stanowisko zostało zdobyte,
zrabowane i spalone na przełomie VIII/VII wieku p.n.e. Na stanowisku widać krańcową dekadencję i nieporadność w sztuce. Znajdujące się tam późne reliefy są swobodne, humorystyczne
i nie należą do najwyższej klasy. Przedstawiono muzykantów, polowania oraz ucztę władcy z
muzykantami i służącymi. Pod stołem znajduje się się przedstawienie małpki. Komizm może
być zamierzony lub wynikać z nieporadności artysty. Przedstawienia posiadają zaburzone proporcje.
W Karatepe znajdują się inskrypcje luwijsko-fenickie, które pomogły odczytać pismo luwijskie. Na stanowisku znaleziono przedstawienie egipskiego boga Besa, a także lwy i sfinksy z
inkrustowanymi oczami flankujące wejścia.
Posąg władcy z Tell el-Fakhariya w górnym dorzeczu Chaburu, niedaleko Tell Halaf, ma
2 metry wysokości i dwujęzyczną inskrypcję aramejsko-asyryjską. W jednej inskrypcji władca
tytułowany jest królem, a w drugiej namiestnikiem, w zależności od języka. Posąg przedstawia
władcę Tell Halaf.
1.3.7
Państwo nowoasyryjskie
Asyria ekspandowała z okolic Aszur na znaczne obszary północnej Mezopotamii. Teren
Dżaziry i łuku Eufratu został włączony bezpośrednio do państwa asyryjskiego. Trzeba było
zbudować system zarządzania i administrowania zajętymi terenami. Dur-Katlimmu jest stanowiskiem położonym nad Chaburem, które pełniło funkcję asyryjskiego centrum administracyjnego.
Tell Ahmar (Til Barsip) i Arslan Tash były prowincjonalnymi ośrodkami asyryjskimi.
W Arslan Tash znaleziono wyroby z kości słoniowej, a w Til Barsip zachowały się pozostałości
malowideł, które są rekonstruowane. Malowidła w Til Barsip należą to prowincjonalnej sztuki
asyryjskie, a nie miejscowej sztuki syryjskiej. Malowidła przedstawiają różne sfery życia, między innymi władcę siedzącego na tronie wśród dworzan, rydwany, elementy uzbrojenia oraz
fragmenty statków. Sceny te i dekoracje geometryczne mają swoje analogię w Asyrii właściwej.
Stele i rzeźba z Tell Ahmar (Til Barsip) również nawiązują do sztuki asyryjskiej. Na stelach
przedstawiano m.in. rydwany asyryjskie.
Państwo nowoasyryjskie posiadało kilka stolic. Pierwszą z nich było Aszur. Później rolę tę
przejęło Nimrud, Dur-Sharrukin (Chorsabad) wybudowane przez Sargona II i Niniwa. Niniwa
nie była nową lokacją, ale została znacząco rozbudowana. Powstały w niej pałace i akwedukty.
Nimrud było założeniem wzorcowym, wielokrotnie powtarzanym później. Dur-Sharrukin
(Chorsabad) było wzorowane na Nimrud. Wszystkie stolice asyryjskie były ufortyfikowane i
miały wyodrębnione cytadele.
75
Pałac Sargona II w Chorsabad posiada elementy typowego pałacu asyryjskiego. Pomieszczenia znajdują się wokół dwóch dziedzińców. Pałac został podzielony na część łatwiej
dostępną, zwaną abanum, czyli częścią bramną, i część prywatną, zwaną bitanum, czyli częścią
domową. Sala tronowa jest olbrzymim pomieszczeniem, największym w pałacu. Prowadzą do
niej trzy wejścia. Przy pałacu znajdowała się część sakralna z zigguratem reprezentującym typ
północny.
Pałace nowoasyryjskie zdobione były reliefami. Zachowały się w nich też fragmenty malowideł ściennych, które tworzyły panele w formie stel. Dekoracja miała charakter pasowy, składała
się z motywów geometrycznych oraz figuralnych – małych postaci i uskrzydlonych geniuszy. Na
malowidłach dominowały kolory żółty i niebieski. Przypominała malarskie dekoracje urartyjskie
z Erebuni.
Charakterystycznym typem budowli publicznej były budynki pełniące funkcję arsenału, koszar i fortu. Stacjonowało w nich wojsko. Najsłynniejszym budynkiem reprezentującym ten
typ budynków jest Fort Salmanasara w Nimrud. Forty asyryjskie zwane ekamaszati, poza
funkcją militarną i magazynową, miały też wymiar reprezentacyjny. Znajdowały się w nich
sale tronowe oraz malowidła podobne do znanych z pałaców. Fort Salmanasara, który posiadał
rozległe dziedzińce, był zatem także pałacem władcy.
Charakterystycznym elementem dekoracyjnym jest glazurowana cegła, która przypomina
dekoracje pałaców nowobabilońskich. Na cegłach glazurowanych znajdują się fragmenty scen,
które składane były w całość w czasie łączenia cegieł. Na dekoracjach z cegły glazurowanej
przedstawiano czasami bóstwa.
Produkowano także glazurowane naczynia ceramiczne. Jedno z nich przedstawia skaczące
zwierzę – kozła lub jelenia. Wykorzystywano też naczynia szklane. Najłatwiejszy do wyróżnienia typ ceramiki to pałacowa ceramika cienkościenna, o starannie wypracowanych formach.
Charakterystyczne są wgłębienia w ściankach wykonywane palcem przed wypaleniem.
Dekoracja reliefowa miała charakter monumentalny. Reliefy wcześniejsze, poza reliefami
z Aleppo, były małe. Reliefy asyryjskie znajdowały się na płytach które nie pełniły żadnych
funkcji konstrukcyjnych. Wykonane były z alabastru, podatnego na erozję wodną i wypłukiwanie. Miały około 3 metrów wysokości. Charakterystycznym motywem dekoracyjnym były
wielkie lamassu. Reliefy asyryjskie, podobnie jak posągi greckie, były polichromowane. Szaty
były czerwone, a włosy i brody czarne. Farba zachowała się na nielicznych reliefach.
Cytedla w Nimrud otoczona była fortyfikacjami. W jej obrębie znajdował się ziggurat,
pałac centralny oraz pałac północno-zachodni, który dostarczył wiele ważnych znalezisk. Pałac
północno-zachodni ma wyraźny zaznaczony podział na dwie części, zaś po środku, między
nimi, znajduje się sala tronowa. W obu częściach pałacu znajdowały się dwa dziedzińce –
wewnętrzny i zewnętrzny. W Nimrud w latach 70. rozpoczęły się polskie archeologiczne badania
bliskowschodnie. Badania te prowadził Ryszard Sobolewski.
W latach 90. XX wieku w Nimrud odkryto grobowce królowych z dużą ilością biżuterii i
złota. Znaleziono tam złoty diadem dekorowany fragmentami szkła i lapis lazuli, przy tworzeniu
którego wykorzystano zaawansowane techniki jubilerskie. Grobowce królowych mieściły się w
w sklepionych pomieszczeniach. Szczątki znajdowały się w sarkofagach.
Niniwa w trakcie przebudowy została zamieniona w ogromne, obwarowane miasto. Jej
mury zostały obecnie zrekonstruowane. Dwa najważniejsze miejsca na stanowisku to dwa
wzgórza. Na jednym z nich znajduje się meczet proroka Jonasza, co uniemożliwia badania.
W Niniwie powstały pałace Sancheryba i Aszurbanipala.
Reliefy asyryjskie charakteryzują się wyjątkowym typem ikonografii. Są skarbnicą wiedzy
wizualnej na temat starożytności. Przedstawiono na nich bardzo dużo szczegółów. Pokazują
m.in. budowę łuku, rydwanu, kształt strzały, elementy stroju, uczesanie, parasole i meble.
76
Najsłynniejsze reliefy przedstawiają polowania na lwy, które były dostarczane w klatkach,
by władca je “upolował”. Władcy trzymali w parkach dzikie zwierzęta i uprawiali egzotyczne
rośliny. Gatunki roślin przedstawionych na reliefach można zidentyfikować. Były to m.in.
pnącza, granaty i sosny. Istniał system tam, basenów i akweduktów, który doprowadzał wodę
do parków. Polowano także na byki i onagry, czyli dzikie koniowate.
Sceny reliefowe pokazują bitwy z wieloma detalami oraz stosowane machiny oblężnicze. Na
reliefach przedstawiano sceny z życia codziennego. Ukazywano postacie należące do różnych
ludów, a także sceny egzekucji jeńców, odzierania ze skóry, nabijania na pal i gromadzenia głów
na stosach. Przedstawiano też wydarzenia z życia codziennego żołnierzy odbywającego się w
forcie.
Na reliefach bardzo rzadko mieszczą się inskrypcje związane z przedstawieniem ikonograficznym. Jednak na scenach wojennych pojawiają się komentarze historyczne opisujące konkretne
wydarzenia, które miały miejsce w czasie trwania bitwy.
Zachowało się przedstawienie wagi, choć żadna waga nie została znaleziona się w materiale
archeologicznym. Jest wiele przedstawień psów ze smyczami i obrożami. Przedstawiano także
opiekę nad końmi, polowania na ptaki oraz zwierzęta egzotyczne, w tym małpy. Pokazano
narzędzia wykorzystywane w budownictwie. Reliefy pokazują techniki związane z transportem
rzecznym, ilustrują pływanie na workach ze skór zwierzęcych.
W Asyrii noszono zróżnicowane stroje, które zostały przedstawione na reliefach. Przedstawiono nawet detale dekoracji tkaniny, z której wykonywano ubrania.
Precyzyjne dekoracje umieszczano także na wrotach. Przy progu wejściowym wykonano
“dywan” z kamienia umieszczony na posadzce. W kamieniu odwzorowywano wszystkie charakterystyczne elementy dywanu łącznie z frędzlami.
2
Archeologia Iranu
2.1
Geografia Iranu
W południowo-zachodnim Iranie, nad Zatoką Perską, od III do I tys. p.n.e. żyli Elamici,
którzy nie byli ludem irańskojęzycznym. Pierwsze plemiona irańskojęzyczne pojawiły się
w Iranie około roku 1500 p.n.e. Przejęły one elementy kultury elamickiej. Członkowie plemion irańskojęzycznych zbudowali się Persja Achemenidów. Achemenidzi byli pierwszą wielką
dynastią irańską.
Plemiona irańskojęzyczne przybyły do Iranu z obszaru Azji Środkowej. Dokładna data ich
przybycia oraz trasa podróży pozostają nieznane. Plemiona te pojawiły się w II połowie II
tys. p.n.e. we wschodnim Iranie. Dominowały one także w Azji Środkowej do czasu przybycia
plemion tureckich. Azję Środkową oraz właściwy Iran zalicza się do Wielkiego Iranu.
Iran właściwy zajmuje obszar 1 650 000 km2 . Granice Iranu pokrywają się w większości
z pasmami górskimi. Osadnictwo Iranu było ściśle związane z topografią terenu. Charakterystycznym obszarem Iranu jest obszar Suzjany. Dolina Suzjańska jest naturalną kontynuacją
Doliny Mezopotamskiej i mezopotamskie wpływy kulturowe są tam silne. Zupełnie inne osadnictwo występowało w dolinach górskich i we wschodnim Iranie.
Przed rokiem 600 p.n.e., w okresie przedachemenidzkim, kontakty między poszczególnymi
dolinami były ograniczone. Izolacja dolin sprawiała, że występowały duże różnice w stylach ceramicznych między poszczególnymi dolinami irańskimi, a zatem występowało również bogactwo
form ceramicznych.
Iran został podzielony na pięć głównych krain geograficznych:
77
1.
2.
3.
4.
5.
Nizina Nadkaspijska (prowincje Ardebil, Gilan, Mazandaran i Golestan)
Elburs i Góry Chorasańskie
Wyżyna Irańska
Zagros, Kuh-e Rud i masyw Makranu
Niziny położone nad Zatoką Perską
Elburs i Góry Chorasańskie to obszar najsłabiej przebadany archeologicznie. Wyżyna Irańska rozciąga się na terenie współczesnego Iranu i Afganistanu.
Nizina Nadkaspijska jest obszarem nizinnym i pokrytym niskimi górami. W starożytności
obszar ten był słabo zaludniony za względu na wilgotny klimat, bogatą roślinność i zagrożenie malarią. Występowało tam budownictwo drewniane, więc nie zachowały się telle i inne
pozostałości archeologiczne. Ludność zajmowała się głównie pasterstwem.
Morze Kaspijskie zajmuje powierzchnię 371 000 km2 , a jego głębokość wynosi 170 m. Jest
dziś wykorzystywane gospodarczo i turystycznie. Północno-zachodnią granicą niziny nadkaspijskiej jest rzeka Araks, którą przebiega granica azersko-irańska. Araks ma 1072 km długości.
Azerbejdżan pod względem kulturowym dzieli się na część irańską i poradziecką. W obu częściach Azerbejdżanu poszukiwano cmentarzysk megalitycznych, które na początku XX wieku
badali bracia Jacques i Henry de Morgan.
Jednym z najwyższych szczytów prowincji Ardebil jest Sabalan. Od starożytności do dziś
obszar prowincji Ardebil jest wykorzystywany przez pasterzy. W latach 30. XX wieku irański
szach nakazał koczownikom osiedlić się w stałych osadach, co spowodowało krwawe zamieszki.
Od tego czasu koczownictwo zaczęło chylić się ku upadkowi. W czasie rewolucji islamskiej
w 1979 roku doszło do walk między plemionami koczowniczymi. Do dziś jednak koczownicy
wędrują po górach Iranu.
W prowincji Ardebil występują jedne z nielicznych na Bliskim Wschodzie domów z dachami
dwuspadowymi. Oprócz Niziny Nadkaspijskiej występują one tylko w Turcji Do dziś wznoszona
jest zabudowa w dużej części drewniana. Opady na Nizinie Nadkaspijskiej wynoszą do 1000
mm rocznie i umożliwiają uprawy ryżu oraz herbaty. Na Nizinie Nadkaspijskiej występują też
uprawy oliwek. Uprawy bez irygacji są możliwe przy opadach przekraczających 350 mm.
Badania naukowe na Nizinie Nadkaspijskiej prowadzili m.in. Jacques de Morgan, który
badał cmentarzyska megalityczne, i hrabia Aleksander Borejko Chodźko, który badał miejscowy
język, różniący się od klasycznego perskiego.
Najważniejszym cmentarzyskiem w regionie jest Marlik położone w prowincji Gilan, które
od lat 60. XX wieku było badane przez archeologów irańskich. Pochodzi z początku epoki
żelaza. Badania na stanowisku rozpoczęto dopiero po nielegalnym pozyskaniu wielu zabytków.
W prowincji Mazandaran na Nizinie Nadkaspijskiej, w regionie Behshahr, odkryto paleolityczne
jaskinie.
Gohar Tepe w prowincji Mazandaran jest stanowiskiem pochodzącym z III tys. p.n.e. z
grobowcami elity koczowniczej. Na stanowisku znaleziono złote naczynia z dekoracją zwierzęcą.
Kolejnym ważnym stanowiskiem tej prowincji jest Kelardasht pochodzące z I połowy I tys.
p.n.e. Prowincja Mazandaran jest bogatą prowincją z XIX-wiecznymi posiadłościami ziemskimi.
Na terenie prowincji Golestan, w pobliżu miasta Gorgan (Jorjan) znajduje się tzw. “Mur
Aleksandra”. Jest on umocnieniem, służącym ludności rolniczej do ochrony przez ludnością koczowniczą napływającą z obszarów położonych na wschód od Morza Kaspijskiego. Umocnienie
pochodzący jednak nie z czasów Aleksandra, ale z czasów sasanidzkich.
Na terenie prowincji znajduje się stanowisko Tureng Tepe pochodzące z wieków I-VII n.e.
Na stanowisku mieszczą się pozostałości pochodzące z końca czasów partyjskich i sasanidzkich.
Znaleziono tam świątynię ognia pochodzącą z IX w. n.e.
78
Najważniejszymi rzekami Niziny Nadkaspijskiej są Araks, Sefid-Rud, Hazar, Gorgan i Atrak,
którą przebiega granica turkmeńsko-irańska. Są to małe rzeki, żadna z nich nie jest spławna.
W prowincji Mazandaran znajduje się mityczna góra Demawend o wysokości 5670 m
n.p.m., która związana jest z religią zoroastryjską. Góra należy do pasma Elburs, które zatrzymuje chmury i opady ciągnące od północy. Góry Chorasańskie ciągną się na wschód od
Morza Kaspijskiego. Jednym z pasm Gór Chorasańskich jest pasmo Kopet Dag na pograniczu
turkmeńsko-irańskim.
Panowanie Seleucydów na obszarze Iranu było krótkie, ale miało duże znaczenie kulturowe.
Po załamaniu się ich władzy nastąpiły kolejne dynastie irańskie, które aż do VII w. n.e., do
czasów Sasanidów, zachowywały ciągłość kulturową.
Wyżyna Irańska ciągnie się do Hindukuszu. Na jej obszarze położona jest obecna stolica
Iranu – Teheran, który pełni funkcję stolicy od 1788 roku. Teheran przejął tę funkcję od
Isfahanu. Obecnie w mieście mieszka 12 milionów ludzi. Jest ono położone na piaszczystej
wyżynie, na wysokości około 1200 m n.p.m., na południe od Elbursu. Teheran dzieli się na
bogatą część północną i biedną część południową. Pomiędzy tymi częściami występują różnice
społeczne i konflikty. Część północna jest położona bliżej gór i jest tam chłodniej. Od XVIII
wieku w Teheranie powstały liczne budowle reprezentacyjne mieszczące muzea i urzędy.
W Chorasanie, na centralnej Wyżynie Irańskiej, znajdują się stanowiska z epoki brązu –
Tepe Hissar i Shah Tepe. Stanowiska te opuszczono w środkowym brązie, a ich mieszkańcy
przemieścili się na zachód. W Chorasanie znajdują się też stanowiska sasanidzkie – Bandian
i Nishapur. W Bandian znaleziono jedyny kompletny, zachowany w całości ołtarz ognia.
Odkryto tam przypadkowo reliefy stiukowe, z których zachowały się tylko dolne partie. W
okolicy, na terenie Chorasanu, znajduje się kilka innych świątyń ognia.
Nazwa Chorasan odnosi się dziś do trzech irańskich prowincji. W czasach Sasanidów
Chorasanem nazywano cały wschodni Iran. W jego skład wchodził dzisiejszy Turkmenistan,
Uzbekistan i Afganistan. Stolicą Chorasanu jest Meshhed, który jest miastem znanym z produkcji szafranu. Największymi pustyniami Wyżyny Irańskiej są Wielka Pustynia Słona (Daszt-e
Kavir ), Wielki Kawir (Kavir Buzurg) i Pustynia Lota (Daszt-e Lut).
W południowo-wschodnim Iranie znajduje się prowincja Sistan i Baluchestan. W prowincji
tej położone jest jezioro Hamun, które jest świętym jeziorem dla wyznawców zoroastryzmu.
Nad jeziorem znajduje się tam stanowisko Dahan-e Ghulaman z czasów Achemenidów, na
którym znajdują się budowle przypominające wczesne karawanseraje. Ich funkcja pozostaje
jednak do dziś nieznana.
Na stanowisku Kuh-e Khwaja mieści się świątynia ognia wybudowana w III w. n.e., w
okresie partyjskim, na środku jeziora Hamum. Jest to budowla z cegły suszonej dekorowana
barwnymi freskami. Freskami dekorowano pałace i świątynie.
W środkowej części Iranu znajduje się miasto Isfahan, które jest perłą architektoniczną.
Miejscowość Anarak koło Isfahanu wyróżnią się ładną zabudową z ceglanymi domami kopułowymi o małych rozmiarach. Anarak przypomina miasto Bam w prowincji Kerman, które
zostało zniszczone przez trzęsienie ziemi w 2003 roku. Nie istniały żadne szczegółowe plany
Bam sprzed trzęsienia ziemi, które umożliwiłyby jego odbudowę.
Stolicą prowincji Yazd jest miasto noszące tę samą nazwę. Do dziś żyje tam spora społeczność zoroastryjska. Jest to w większości ludność uboga. Obecnie zrezygnowano już z tradycyjnego pochówku zoroastryjskiego. W Yazd zachowała się duża ilość architektury ceglanej.
Znajduje się tam tzw. Wieża Milczenia (dakhma), na którą zanoszono ciała zmarłych w celu
przeprowadzenia jego dekompozycji przez ptaki padlinożerne.
Zgodnie z wierzeniami zoroastryjskimi dusza opuszcza ciało po 4 dniach od śmierci. Ciało
może zostać opanowane przez demony. Nie można więc pochować go w ziemi, aby nie skazić
79
żadnego z czterech żywiołów – wody, ognia, powietrza ani ziemi. Jednak same kości można już
pochować w ziemi. Zwyczaj ten nie był jednak przestrzegany ortodoksyjnie, a ludność uboga
była często chowana bezpośrednio w ziemi. Ciało ubogich często po prostu porzucano, zaś ciała
elity wynoszono na dakhma.
W Uzbekistanie znaleziono najstarszą dakhmę pochodzącą z I w. n.e. W Yazd zachowały
się Wieże Milczenia z XVII-XVIII wieku n.e. W Bandian w Chorasanie, w pobliżu zachowanej
świątyni ognia, znaleziono dakhmę z V w. n.e.
Góry Zagros mają budowę pasmową. Na północ od głównego pasma Zagrosu ciągnie się
pasmo Kuh-e Rud. Góry Zagros zostały wypiętrzone w trakcie z orogenezy alpejskiej. Pasmo
ciągną się na długości 1600 km, od Wyżyny Armeńskiej do cieśniny Ormuz. Na jego obszarze
znajduje się słone jezioro Urmia. Najwyższym szczytem jest liczący 4548 m n.p.m. Zard Kuh,
zaś szczególną rolę mityczną pełni góra Dena. Z górą Alvand związana jest historia Medów. W
górach Zagros, w prowincji Kermanshah, w Kurdystanie położona jest inskrypcja w Behistun.
W górach Zagros od środkowego chalkolitu dominowała ludność pasterska i koczownicza. Od
starożytności w oazach na południu i wschodzie Zagrosu uprawiane są zboża i palmy daktylowe.
W prowincji Kermanshah znajdują się jaskinie paleolityczne. Ganj Dareh jest stanowiskiem neolitycznym. W Behistun w tej samej prowincji, niedaleko słynnej inskrypcji, znajdują
się budowle medyjskie, achemenidzkie oraz hellenistyczne.
Nazwa stanowiska Taq-e Bustan, położonego także w prowincji Kermanshah, oznacza
“łuk w wodzie”. Na stanowisku znajduje się konstrukcja w łuku wykutego w skale łuku nad
jeziorem. Na stanowisku Kengavar w tej samej prowincji znajduje się budowla pałacowa z
czasów sasanidzkich.
Ważnym miejscem w Zagrosie są Wrota Perskie, przełęcz łącząca Yasuj i Sedeh. Przeszedł przez nie Aleksander Wielki wkraczając do Persji. Rzeka Marun, stanowi granicę między
Elamem i Persją. Jeziora Sewan, Van i Urmia są związane z osadnictwem urartyjskim.
W Azerbejdżanie irańskim znajduje się stanowisko Takht-e Suleiman, na którym mieściła się świątynia ognia królewskiego. Do świątyni przybywali władcy w trakcie pielgrzymek.
Hasanlu, położone również w Zachodnim Azerbejdżanie, jest stanowiskiem badanym przez
archeologów amerykańskich przez wiele lat.
W prowincji Luristan na cmentarzach koczowniczych znaleziono tzw. brązy luristańskie.
Wyroby brązowe należące do tej grupy znajdują się w wielu muzeach na całym świecie, w tym
w Warszawie. Do dziś w Iranie produkowane są liczne ich falsyfikaty.
W prowincji Fars znajduje się miasto Anszan wchodzące w skład starożytnego Elamu. Z
miasta tego Cyrus Wielki. Na terenie prowincji znajdują się także stanowiska Pasargade z
czasów achemenidzkich, Persepolis wraz z nekropolią Naqsh-e Rustam, Firuzabad z czasów
sasanidzkich, i Bishapur, również z czasów sasanidzkich.
2.2
Prehistoria Iranu
W czasach prehistorycznych ziemie irańskie zamieszkiwały ludy nieirańskie. Jedynie w
południowo-zachodnim Iranie występowały od okresu protoelamickiego źródła pisane. Historia
Iranu i Elamu znana jest głównie dzięki mezopotamskim źródłom pisanym, a w czasach achemenidzkich – greckim i rzymskim. Cechą charakterystyczną Iranu jest silna tradycja ustna.
Istniała wyspecjalizowana grupa bardów których istnienie jest udokumentowane od od III w.
p.n.e., czyli od okresu partyjskiego. Funkcja ta istniała niewątpliwie już wcześniej.
Prehistoria Iranu trwała aż do okresu achemenidzkiego, kiedy powstały pierwsze rodzime
źródła pisane. Najwcześniejsze ślady rolnictwa w Lewancie pochodzą z roku ok. 11 tys. p.n.e.
80
Nastąpiła wtedy zmiana klimatu – ocieplenie i wzrost wilgotności. Zaczęto uprawiać zboża,
hodować owce i kozy. W Iranie neolit rozpoczął się od lat 9-8 tys. p.n.e. Neolit irański
jest dobrze przebadany. Osady neolityczne powstawały w dolinach górskich i na terenach
przedgórskich, głównie na obszarze gór Zagros. Osady były oddalone od siebie. Ziemie uprawne
znajdowały się w promieniu 3 godzin drogi od osady.
Wykorzystywano najurodzajniejsze gleby. Rolnictwo opierało się na deszczu. Domy budowano początkowo z gliny, szybko pojawiła się ręcznie formowana cegła suszona. Domostwa
miały postać szałasów z jednym lub dwoma pomieszczeniami dla rodzin podstawowych. Czasami budowano większe pomieszczenia dla rodzin wielopokoleniowych. Występowały niedobory
drewna.
Zmarli chowani byli początkowo pod podłogami domów, w ich pobliżu lub wewnątrz opuszczonych domostw. Około 20% domów w wioskach było opuszczonych. Materiał w domach
opuszczonych jest podobny do materiału w domach użytkowanych i archeologom trudno jest
odróżnić je od siebie i jednoznacznie stwierdzić, w których domach chowano zmarłych. Od
chalkolitu zmarłych przenoszono poza obręb osad. Z czasem zaczęły powstawać oddzielne
cmentarzyska.
Pierwsza ceramika znana z obszaru dzisiejszego Iranu, wykonywana ręcznie i schudzana
sieczką, pochodzi sprzed około 8500 lat.
Na terenie Wyżyny Irańskiej występują rodzime źródła miedzi. W neolicie miedź była wykorzystywana do produkcji dekoracji i prostej biżuterii – koralików i szpil. Narzędzia do zbierania
zbóż i rozdrabniania mięsa wykonywano z krzemienia. Moździerze i tłuczki produkowano z
wapienia.
Występują też wyroby obsydianowe. Obsydian był w 80% sprowadzony z Anatolii, prawdopodobnie w jego sprowadzaniu uczestniczyli pasterze. Turkus sprowadzano z Chorasanu i
Afganistanu, a muszle znad Zatoki Perskiej. Wymiana towarowa była stosunkowo intensywna
w neolicie.
W prehistorii Iranu można wydzielić kilka ważnych regionów regionów:
1. Suzjana – utrzymywano silne kontakty z Mezopotamią, do dziś w dużej części zamieszkana
jest przez ludność arabską.
2. Dolina Deh Luran – obszar intensywnie badany przed rewolucją islamską, położony jest
na północ od Suzjany, wpływy irańskie łączyły się tu z mezopotamskimi.
3. Środkowy Zagros – dominowały lokalna irańskie wpływy.
4. Azerbejdżan – w ceramice widoczne były wpływy kaukaskie.
5. Północno-wschodni Iran – obszar obejmujący Kopet Dag i obszary Turkmenistanu, obszar
ten jest dobrze poznany. Utrzymywał silne kontakty z kulturami Pakistanu i doliny
Indusu.
6. Fars – obszar położony na południu Iranu, dystynktywny kulturowo, będący ojczyzną
Elamitów.
W Suzjanie w neolicie preceramicznym zaczęło intensywnie rozwijać się osadnictwo.
Najwcześniejsze osadnictwo pojawiło się na stanowisku Chogha Bonut. Stanowiska neolitu
preceramicznego występują także w górach Zagros. Wykorzystywano tam naczynia kamienne,
ale nie ceramiczne. W Chogha Bonut do budowy domostw zaczęto używać cegły. Pojawiły
się jamy paleniskowe, w których znajdowane są kamienie. Paleniska te znajdowały się wewnątrz domostw. Na stanowisku znaleziono naczynia kamienne i nasiona pszenicy. Pojawiły
się pierwsze gliniane figurki przedstawiające ludzi.
Neolit irański charakteryzuje niezwykłe bogactwo stylów ceramicznych. Kolejne style
nazywano od Suzy lub Suzjany. Istnieją, na przykład, style ceramiczne Suzjana I, Suzjana II.
Ceramika w stylu Suzjana I była malowana na kolor brązowy, polerowana, głównie angobowana.
81
Dla neolitu charakterystyczne są otwarte naczynia – czarki. Dużo później pojawiły się
dzbany. W neolicie wszystkie naczynia była schudzane sieczką, co sprawiało, że były kruche.
Dopiero później zaczęto dodawać do gliny piasek, co zwiększyło wytrzymałość naczyń. Dekoracje wykonywano pokrywając naczynie barwnikiem o kolorze brązowym, czerwonym lub
czarnym, nakładanym na jaśniejsze tło. Dekoracja miała często charakter negatywowy. Pokrywała ściany naczynia tak gęsto, że wydaje się, że jest to dekoracja negatywowa. Właściwa
dekoracją tworzącą ornament są obszary niedekorowane.
W chalkolicie pojawiła się ceramika schudzana dodatkami organicznymi. W Suzjanie pojawiło się wtedy więcej stanowisk. Spośród znanych stanowisk 16 pochodzi z wczesnego chalkolitu,
86 ze środkowego, a 31 osad stałych z późnego. Tylko 18 stanowisk pochodzi z okresu końcowej
Suzy. Są dwie teorie wyjaśniające spadek liczby osad w późnym chalkolicie. Teoria migracyjna
głosi, że ludność przeprowadziła się z Suzjany na inne ziemie. Druga teoria zakłada, że część
ludności przeszła na koczowniczy tryb życia.
We wczesnym chalkolicie pojawiły się pierwsze irygacje i kanały nawadniające. Świadczą o
tym obszary uprawne położone dalej od rzek, gdzie rolnictwo deszczowe nie byłoby możliwe.
Rozwój rolnictwa wyparł pasterzy poza obszar ziem rolnych. Gdy w środkowym chalkolicie nastąpił wzrost natężenia osadnictwa, a następnie jego spadek, można założyć, że część ludności
przeszła na koczowniczy tryb życia. W materiale archeologicznym można zaobserwować istnienie osad i domostw wykorzystywanych tylko sezonowo. Zmniejszenie natężenia osadnictwa w
późnym chalkolicie nastąpiło nie tylko w Suzjanie.
Na obszarze podgórskim pasterze wykorzystywali sezonowo jaskinie. Ślady takiego wykorzystania zachowały się w materiale archeologicznym. Rolnictwo deszczowe może rozwijać się,
gdy opady roczne przekraczają 350 mm. W przypadku wystąpienia okresu kilku kolejnych lat
suszy stada wyprowadzano wyżej w góry, w poszukiwaniu wilgotniejszych pastwisk.
W chalkolicie wciąż dominowały naczynia otwarte – misy i czarki. Pojawiły się bogatsze
dekoracje figuralne naczyń przedstawiające zwierzęta, w tym ptaki.
Na stanowisku Jafarabad we wczesnym chalkolicie pojawiły się domy z dużymi pomieszczeniami mieszkalnymi i małymi pomieszczeniami magazynowymi. Świadczy to o stabilnej sytuacji
w rolnictwie, która nie wymagała robienia dużych zapasów. Pod podłogami domów chowano
już tylko dzieci, zaś dorosłych grzebano poza domostwami. Ceramika i naczynia kamienne były
dekorowane podobnie do siebie.
Poza czarkami i misami, typowymi formami naczyń, pojawiły się podstawki z dekoracją
geometryczną. W środkowym chalkolicie pojawiły się typowe dla tej epoki naczynia żółwiowe
z charakterystycznym wylewem, który jest spotykany tylko w naczyniach pochodzących z tego
okresu. Zaczęto produkować także naczynia otwarte przypominające już kształtem puchary.
Pod koniec chalkolitu, w okresie Suza A, powstały pierwsze budowle monumentalne na
platformach. W Suzie powstała monumentalna platforma o długości boku wynoszącej 70 metrów i wysokości 11 metrów. Została jednak częściowo zniszczona w czasie badań Jacques’a de
Morgan. Nie wiadomo, czy była budowlą schodkową. Powstała na pozostałościach wcześniejszych zabudowań osadniczych Suzy. Pełniła prawdopodobnie funkcje kultowe. Nie wiadomo,
czy na jej szczycie znajdowały się jakieś budowle. Platforma została zniszczona przez pożar.
Przylegało do niej wielkie cmentarzysko zawierające około 1000 pochówków.
Wcześni archeolodzy pozyskiwali tylko ceramikę, zaś mieli problemy z wyróżnieniem cegły
suszonej w glinianym podłożu. Do roku 1911 Francuzi mieli wyłączność na badania archeologiczne w Iranie. Dopiero w latach 70. XX wieku nauczono się łączyć ceramikę z architekturą z
cegły suszonej.
W okresie Suza A powszechnie używano pieczęcie. W grobach, oprócz ceramiki pospolitej
znajdowane są naczynia wykonywane tylko dla elit. W niektórych grobach znajdowano ze82
stawy składające się z pucharu i misy. Naczynia te reprezentowały styl Suza A. Posiadały
barwę beżową, zaś ich dekoracja w kolorze brązowym miała charakter geometryczny oraz roślinny. Najdoskonalsze naczynia typu Suza A znajdują się obecnie w Luwrze. Dekoracje naczyń
pozwalają odtworzyć ówczesną szatę roślinną.
Naczynia w stylu Suza A znaleziono też w Jafarabad. Pochodzą one z większych obiektów
mieszkalnych, należały zatem zapewne do elit. Dekoracje naczyń Suza A były wykonywane
często dopiero po wypaleniu, co świadczy o nich przeznaczeniu z góry na dary grobowe. Dekoracja kładziona po wypaleniu była bowiem nietrwała i nie mogła być stosowana do naczyń
użytkowych.
Po okresie Suza A pojawiła się ceramika niemalowana. Nastąpiło przejście do epoki Uruk.
Platforma monumentalna w Suzie została wtedy właśnie zniszczona przez pożar.
Kultura Uruk rozwijała się w latach 3900-3100 p.n.e. w południowej Mezopotamii. Do
Suzjany przybyli osadnicy z Mezopotamii, co spowodowało pojawienie się ceramiki charakterystycznej dla Uruk. Wprowadzono koło garncarskie, co spowodowało wzrost liczby form i
ich standaryzację. Ceramika malowana nadal występowała, ale zaczęła już zanikać. Nastąpił
wzrost natężenia osadnictwa oraz intensyfikacja wpływów mezopotamskich.
W późnym okresie Uruk, w latach 3400-3100 p.n.e., czyli pod koniec późnego chalkolitu,
Suza i Chogha Mish były na tyle rozwiniętymi osadami, że mogą zostać uznane za prekursorów miast. Miasta odróżnia od osady podziałem społeczności na grupy rzemieślnicze oraz
obecnością architektury monumentalnej. W miastach pojawiały się dzielnice rzemieślnicze,
które można łatwo wyróżnić.
Kultura Uruk wiązała się z pojawieniem się pieczęci cylindrycznych w Iranie. Wcześniej występowały pieczęcie stemplowe. Zaczęto umieszczać liczne sceny walki na pieczęciach. Pieczęcie
cylindryczne dokumentowały walki między rywalizującymi Suzą i Chogha Mish. Przedstawienia na pieczęciach są wykorzystywane do rekonstruowania wyglądu architektury. Pojawiły się
pierwsze zapisy numeryczne – tokeny oraz grudki gliny z odciskami.
Liczne wioski zostały opuszczone, powstał pas “ziemi niczyjej” między wschodem a zachodem. Osady miały charakter warowny. Nastąpił spadek liczby ludności, co świadczy o nastaniu
niespokojnych czasów i intensyfikacji konfliktów. Prowadzono handel dalekosiężny. Z Afganistanu sprowadzano lapis lazuli. Importowano też złoto.
W środkowym Zagrosie na stanowisku Godin Tepe V w prowincji Kermanshah znaleziono
tabliczki numeryczne bez ideogramów pochodzące z końcowego okresu istnienia kultury Uruk.
Znajdowały się na terenie stanowiska, na obszarze wydzielonego sektora otoczonego murem z
kilkoma domostwami. W tym sektorze stanowiska były silne wpływy Uruk, w odróżnieniu od
reszty stanowiska. Wpływy te mogły pochodzić z Suzy lub z samego Uruk. Znaleziska z Godin
Tepe stanowią dowód na ekspansję wpływów kultury Uruk na wschód.
Okres protoelamicki trwał w latach 3100-2900 p.n.e. Z tego okresu pochodzą tabliczki z
zapisem numerycznym oraz ideograficznym znalezione w Suzie i na stanowiskach Tell-i Ghazir,
Tepe Hissar, Tell-i Malyan w prowincji Fars i Tepe Yahya w prowincji Kerman. Tabliczki takie
pojawiały się wzdłuż dwóch głównych dróg handlowych – drogi południowej i drogi północnej.
Najwięcej tabliczek protoelamickich znaleziono w Suzie. Zapisy na tabliczkach protoelamickich
dotyczyły głównie handlu zwierzętami i produktami rolnymi. Pismo protoelamickie, jako jedyne
na Bliskim Wschodzie, nie zostało jednak jeszcze odczytane.
Ideogramy nie mówią nam nic o języku, który zapisują. Można odczytać ich znaczenie
jedynie w warstwie semantyczne, ale nie zapis lingwistyczny poznaje niezrozumiały. Dlatego nie
można stwierdzić, czy ludność kultury protoelamickiej miała jakikolwiek związek z Elamitami.
Osadnictwo związane z kulturą protoelamicką miało charakter obcy dla Iranu.
83
Stanowisko Suza składa się z dwóch głównych części – Miasta Królewskiego z tellem akropolu o powierzchni 9 ha oraz części mieszkalnej. Tabliczki protoelamickie z okresu Suza III
mają standardowe rozmiary 3,5 na 5 na 7 cm. Zawierają nieodczytane zapisy numeryczne i
ideograficzne. W Suzjanie znanych jest 27 lub 31 stanowisk protoelamickich. Nie występuje
wyraźna hierarchia struktury osadniczej.
Tall-i Gazie w Chuzistanie jest małym stanowiskiem zasiedlonym około roku 5 tys. p.n.e.
Znajdowały się tam liczne pomieszczenia magazynowe z naczyniami posiadającymi bogatą dekorację. Na stanowisku występowały małe kamienne posążki. W sztuce okresu protoelamickiego przedstawiano świat zwierzęcy. Poza naczyniami bogato dekorowanymi na stanowisku
znaleziono też naczynia niedekorowane.
Tepe Sialk w prowincji Isfahan na Wyżynie Irańskiej jest stanowiskiem wzniesionym na
warstwie zniszczeń. W jego obrębie znajdują się protoelamickie zabudowania mieszkalne z
dwupoziomowymi paleniskami i dziecięcymi pochówkami w naczyniach.
Stanowisko Arisman charakteryzuje się gęstą siecią zabudowy mieszkalnej. Na stanowisku znajdowały się piece do wytapianie miedzi, co stanowiło nowość okresu protoelamickiego.
Stanowisko nie posiada śladów wcześniejszego osadnictwa. Jest badane jest przez archeologów
niemieckich.
Anszan w prowincji Fars w okresie protoelamickim było dużym miastem o powierzchni 50
ha. Otaczały je w tym okresie mury miejskie. Jest jedynym oprócz Suzy stanowiskiem, na
którym nie zaszły duże zmiany kulturowe. Na stanowisku znaleziono tabliczki z okresu późniejszego mówiące, że stanowisko Tell-i Malyan to było właśnie starożytnym miastem Anszan.
W Anszan były dwie dzielnice – ABC i TUV. ABC była dzielnicą rezydencjonalną, o czym
świadczy starannie wykonana ceramika składająca się z mis i talerzy. Mało jest naczyń zasobowych. W sektorze znaleziono kości zwierzęce pochodzące z najbardziej mięsodajnych części
ciała zwierząt. Znaleziono pozostałości geometrycznych, schodkowatych malowideł naściennych, które też świadczą o rezydencjonalnych charakterze. Podobne dekoracje z tego samego
okresu powstawały w Azji Środkowej. Zachowały się także barwne dekoracje ścian przedstawiające kwiaty. W dzielnicy TUV znajdowano naczynia zasobowe i łby zwierzęce. Był to zatem
sektor, w którym magazynowano zboża oraz dokonywano uboju zwierząt.
W Tepe Yahya w południowym Kermanie znaleziono tabliczki ekonomiczne, a także czyste
tabliczki niezapisane, pieczęcie, odciski pieczęci oraz ceramikę. Na stanowisku mieszkali prawdopodobnie osadnicy z zachodu. W okresie protoelamickim w fazie IV C wokół Tepe Yahya
nastąpił spadek liczby ludności.
W Shahr-e Sokhta w prowincji Sistan i Baluchistan, w dolinie rzeki Helmand, znaleziono
tabliczki ekonomiczne, pieczęcie protoelamickie i ceramikę lokalną. Jest to najdalej wysunięte
na wschód stanowisko kultury protoelamickiej. Pieczęcie protoelamickie znajdowano tylko w
jednej budowli kompleksu – tzw. spalonym budynku. Badania stanowiska zostały przerwane
po rewolucji islamskiej. Ceramika występująca w Shahr-e Sokhta reprezentuje style lokalne.
W okresie protoelamickim występowało upodobanie do przedstawień zwierzęcych. Z blachy
wykonywano rytony w kształcie tańczących byków. Zwierzęta przedstawiano w pozycji klęczącej, podobnej do klęczącej kobiety. Przedstawiono zwierzęta wykonujące czynności ludzkie
np. pijący niedźwiedź. W gliptyce również występują zwierzęta wykonujące czynności ludzkie
oraz zwierzęta klęczące. Występują jednak też pieczęcie o motywach bardziej zbliżonych do
mezopotamskich.
Okres protoelamicki charakteryzuje się pięcioma etapami rozwoju pisma. Występowały
wtedy tokeny, bullae – grudki ziemi, tabliczki numeryczne i tabliczki numeryczno-ideograficzne.
Rozwój pisma następował bardzo szybko i różne rodzaje zapisu znajdowane są często w tych
samych warstwach stratygraficznych na jednym stanowisku.
84
2.3
Epoka brązu w Iranie
Koniec okresu protoelamickiego charakteryzował się występowaniem pisma numerycznopiktograficznego, które nie zostało jeszcze odczytane. Pismo to służyło do wykonywania zapisów
natury lokalnej opisujących obrót zwierzętami i zbożem. Nazwa “pismo protoelamickie” jest
zwodnicza, gdyż pismem tym nie posługiwali się Elamici, ani ich bezpośredni przodkowie.
Stanowiska kultury protoelamickiej są rozłożone wzdłuż północnego i południowego szlaku
handlowego.
W Suzie i Tepe Sialk kultura ta występowała na całym stanowisku, a w Godin Tepe stanowiła tylko enklawę. Enklawy kultury protoelamickiej miały formę pojedynczej budowli znajdującej się na stanowisku. Znajdowały się w nich tabliczki i pieczęcie ze zwierzętami w pozach
górskich. Dokoła tego pojedynczego budynku znajdowały się reprezentujące miejscowe kultury.
W latach 2800-2700 p.n.e. nastąpił koniec okresu protoelamickiego. Stanowiska Tepe Yak,
Gabristan, Ozbaki i Tepe Sialk zostały opuszczone. Wydarzenia prowadzące do ich opuszczenia
miały gwałtowny charakter. Inne stanowiska, np. Suza, zmniejszyły swój rozmiar. Miasto
Anszan też zostało zmniejszone, ale nie opuszczone.
W przeciwieństwie do okresu protoelamickiego, we wczesnym brązie w prowincji Fars nie
było osad stałych. Znane są jedynie cmentarzyska. Jednym z cmentarzysk pochodzących z
tego okresu jest Tepe Jalyan, którego datowanie opiera się na znalezionej ceramice. Podobna
ceramika do znanej z Tepe Jalyan występuje bardzo daleko od tego stanowiska, m.in. w górach
Zagros na stanowisku Godin Tepe. W odróżnieniu do wcześniejszego okresu, producenci tej
ceramiki pozostają nieznani.
Stanowisko Tepe Yahya zostało opuszczone. Osadnictwo zanikło na pewien okres, ale później
było kontynuowane. Godin Tepe i inne stanowiska w środkowym Zagrosie zostały opuszczone
i w regionie tym występowały tylko znikome ślady osadnictwa stałego.
Wczesny brąz to okres pojawienia się pisma w Iranie. Nie wiadomo, co sprawiło, że pismo pojawiło się. Mogły powstać nowe ośrodki władzy. Nie znane są także dobra, którymi
handlowano i obrót którymi został udokumentowany poprzez zapisy liczbowe. Na miejscu, w
Iranie nie wykorzystywano w pełni surowców, które sprowadzano do Mezopotamii. Powstanie
osad tej samej kultury wzdłuż późniejszych szlaków handlowych może świadczyć o kontaktach
handlowych z Mezopotamią już we wczesnym brązie.
W środkowym brązie pojawiły się nowe miasta. Były one jednak mniejsze od ośrodków
mezopotamskich, tylko sporadycznie mogły osiągać rozmiar 200 ha. Mniejszy rozmiar miast
jest konsekwencją klimatu i ukształtowania terenu. W większości były to stanowiska położone
w dolinach górskich, gdzie nie było dużego zaplecza rolniczego.
Ważnymi miastami funkcjonującymi w środkowym brązie były Shahr-e Sokhta, Tepe Yahya,
Shahdad w prowincji Kerman, Jiroft, też w prowincji Kerman, Anszan, Suza i Tepe Hissar na
północy. W Shahdad mieściło się cmentarzysko.
Nie były to jednak tradycyjne miasta w dzisiejszym znaczeniu podanym przez Gordona
Childe’a. Miasta te powstały z pewnością na szlakach handlu miedzią. Miedź dostępna była
w środkowym Iranie, w okolicach Tepe Sialk i Teheranu, a także w okolicach Shahr-e Sokhta.
Miedź występowała też w Omanie, ale jej złóż nie było w Mezopotamii. Drugim surowcem
luksusowym był lapis lazuli. Sprowadzano go w postaci brył nieobrobionych, które były poddawane obróbce m.in. w Shahr-e Sokhta.
Chloryt występował w południowym Iranie, w Tepe Yahya i Jiroft, a także w Omanie.
Z chlorytu wykonywano kamienne naczynia, na które było duże zapotrzebowanie. Chloryt
eksportowano z Iranu aż do Syrii.
85
Miasto Shahr-e Sokhta, położone najdalej na wschód, było jednym z największych miast.
Jego powierzchnia wynosiła 151 ha. Stanowisko to znajduje się w delcie Helmandu, która obecnie jest prawie sucha. Obecnie na okolicznym obszarze panuje bieda. Miasto utrzymywało się
dzięki wodzie z rzeki Helmand. W środkowym brązie w okolicach mieściło się około 1500 funkcjonujących stanowisk. Około 800 spośród nich zostało dokładnie przebadanych. Znaleziono
na nich podobną do siebie ceramikę.
Osady te były wyspecjalizowane. Zajmowały obszar około 4 ha. Były wioskami specjalizującymi się w produkcji ceramiki, o czym wiemy na podstawie pozostałości pieców ceramicznych,
palenisk. Część wiosek specjalizowała się tkactwie tkanin z lnu, ale jeszcze nie bawełny. Pierwsze tkaniny z lnu znajdowane są w sondażach z tego obszaru. W pobliżu Shahr-e Sokhta
występowało zatem bogate osadnictwo.
Samo stanowisko Shahr-e Sokhta jest ciągiem telli wyspecjalizowanych gospodarczo. Znajdują się tam wyspecjalizowane depe przemysłowe, m.in. zajmujące się produkcją paciorków.
Znaleziono w ich obrębie narzędzia w postaci świdra wykorzystywane do perforowania paciorków. Narzędzia te znajdowały się w grobie rzemieślnika. Wydzielony obszar został przeznaczony
na cmentarzysko.
W okresie przed protoelamickim, w IV tys. p.n.e., Shahr-e Sokhta, którego nazwa oznacza
“Spalone Miasto”, było małym ośrodkiem w o powierzchni 10-15 ha. Miało związki kulturowe z
Baluchistanem pakistańskim, czego dowodem jest obecność ceramiki Quetta, i Azją Środkową, o
czym świadczą ślady kultury Namazga III. Na stanowisku pojawiła się w okresie protoelamickim
budowla, która została spalona z nieznanych przyczyn. W połowie III tys. p.n.e. nastąpiła
specjalizacja poszczególnych osad.
W Iranie zazwyczaj występowała trójstopniowa lub czterostopniowa hierarchia struktury
osadniczej. Tymczasem w okolicach Shahr-e Sokhta występował jeden duży ośrodek i dużo
małych, 2-hektarowych osad. Hierarchia struktury osadniczej była tylko dwustopniowa.
Na stanowisku znaleziono budynek administracyjny o dużej powierzchni. Poza budynkiem
administracyjnym w mieście zidentyfikowano dzielnicę rezydencjonalną z około 90 pomieszczeniami. Stanowiły one prawdopodobnie część pałacu. W budynku znaleziono liczne figurki
antropomorficzne i zoomorficzne. Figurki antropomorficzne, głównie kobiecie, są bardzo silnie
zróżnicowane. Pochodzą ze środkowego brązu i wykazują związki z wyrobami terakotowymi z
Mezopotamii oraz kulturą Namazga.
Cmentarzysko w Shahr-e Sokhta zajmuje obszar około 20 ha. Pochówki pochodzą z kilku
stuleci, są pojedyncze lub podwójne. Typy grobowców są silnie zróżnicowane. Jedna z młodych kobiet pochowanych na cmentarzysku posiadała sztuczne oko. Zmarła około dwudziestego
roku życia. Zmarli zawsze leżeli na prawym lub lewym boku, w pozycji skurczonej. Towarzyszyły im wyroby ceramiczne, a także miedziane i kamienne. Większość grobów miała formę
pseudokatakumbową. Czasami były to groby dwudzielne, przedzielone ceglaną ścianką.
Zróżnicowanie grobów mogło wynikać z długiego okresu funkcjonowania stanowiska, zaś ich
forma mogła zależeć od okresu ich powstania. Przebadano około 800 grobów. Były wśród nich
proste groby jamowe i groby szybowe. W grobach znaleziono ceramikę malowaną na jeden kolor,
szpile miedziane, miniaturowe kolumienki o wysokości 20-40 cm o nieznanym przeznaczeniu,
znajdowane też w Azji Środkowej, a także przedmioty z alabastru oraz figurki terakotowe. W
grobach znajduje się niewiele wyrobów z lapis lazuli.
W latach 2300-2200 p.n.e. miasto zostało niemal w całości spalone, spłonął też budynek
administracyjny. Około rok 2000 p.n.e. miasto zostało ostatecznie zniszczone przez kolejny
pożar, który nastąpił po trzęsieniu ziemi. Osadnictwo w mieście trwało łącznie około 2000 lat.
Stanowisko było badane do roku 1979 przez misję włoską. Plany z wykopalisk nie ocalały ze
względu na gwałtowną ewakuację w czasie rewolucji islamskiej.
86
Tepe Yahya w prowincji Kerman zamieszkane było od późnego neolitu, od roku około 5500
p.n.e., do okresu wczesnosasanidzkiego. Zostało opuszczone około roku 300 n.e. Znaleziono
tam pieczęcie z przedstawieniami postaci siedzących. Jeden z budynków protoelamickich na
stanowisku posiada nietypową konstrukcję murów. Wykonany jest z cegły prostokątnej. Cegły
kładzione były pionowo, poprzecznie lub z naprzemienną orientacją.
Shahdad znajduje się na skraju pustyni Lota w prowincji Kerman. Odsłonięto tam stanowisko z epoki brązu z cmentarzyskiem, które znajdowało się pod piaskiem. W mieście znaleziono
warsztaty z piecami do wytapianie miedzi, co było jedną ze specjalizacji mieszkańców miasta.
Przetopiona miedź gromadzona była w naczyniach ceramicznych.
Na cmentarzysku w Shahdad po raz pierwszy pojawiła się tradycja wkładania figurek terakotowych do grobów zmarłych, która kontynuowana była później w epoce elamickiej w rdzennym
Elamie. Nie wiemy jednak, czy państwo elamickie sięgało aż do Shahdad na wschód. Figurki te
wykonywane były ręcznie. Wkładane były tylko do grobów męskich i stanowiły prawdopodobnie portrety zmarłych. Figurki mają szerokie ramiona, ich ręce złożone są na kształt orantów
sumeryjskich. Przedstawienia na figurkach mają formą kubiczną. W okresach późniejszych
wykonywano maski pośmiertne, które były przeznaczone także kobiet.
W Shahdad znaleziono też figurki osób klęczących. Tradycja gestu modlitewnego z okresu
protoelamickiego z okolic Tepe Silk przetrwała zatem do naszych czasów. Postaci klęczące
z Shahdad przypominają postaci siedzące z pieczęci protoelamickich. Tradycja wykonywania
podobnych przedstawień przetrwała jeszcze długo.
Grobom w Shahdad towarzyszyły naczynia o wymyślnych formach, np. w postaci podłużnych misek. Na stanowisku znaleziono przedmioty wykonane z miedzi, m.in. tzw. Sztandar
z Shahdad o nieznanym przeznaczeniu. Na sztandarze umieszczone były przedstawienia osób
siedzących oraz klęczących. Znajduje się na nim też przedstawienie palmy, co świadczy, że
Shahdad było żyzną oazą na pustyni.
Na pieczęciach znajdują się przedstawienia siedzących osób. Jedną z nich jest kobieta, być
może bogini urodzaju otoczona kłosami zbóż. Przedstawiano także osobę z rogami, prawdopodobnie powiązaną znaczeniowo z naturą. Na pieczęciach znajduje się znaki pisma protoelamickiego, ale ich datowanie jest niepewne.
Ceremonialny topór z Tepe Yahya został wykonany z miedzi i wykazuje liczne analogie do
znalezisk pochodzących z Azji Środkowej.
W Jiroft w prowincji Kerman produkowano naczynia kamienne, które nielegalnie wykopywano około 2000 roku. Zostały one wystawione na sprzedaż w Paryżu. Naczynia te pochodziły
głównie z cmentarzysk. Do przeprowadzenia badań ratunkowych po nielegalnych wykopaliskach wybrano dwa stanowiska archeologiczne Konar Sandal Północne i Południowe. Są one
badane przy udziale Francuzów.
W Konar Sandal istniała cytadela z zabudowaniami pałacowymi, otoczona murem obronnym. Architektura miała charakter monumentalny i ozdobiona była ryzalitami. Zidentyfikowano domostwa położone w dzielnicy rezydencjonalnej. Zewnętrzne mury były grube, wykonane z cegły suszonej, co zapewniało izolację termiczną w lecie i zimie. Grube mury zewnętrzne
wznoszono w całym Iranie.
Na stanowisku znaleziono posąg pochodzący zapewne ze świątyni, wykonany z gliny i cegieł.
Pochodzi on z III tys. p.n.e. i jest jednym z najwcześniejszych przykładów produkcji glinianych
posągów na Bliskim Wschodzie. Powierzchnia posągu pokryta była dekoracją malowaną.
W Konar Sandal Północnym znajduje się budowla, którą nazwaną “zigguratem”. Obecność
budynku świadczy, że tradycja wznoszenia świątyń na wzniesieniach nie ograniczała się tylko do
Mezopotamii i zachodniego Iranu, ale występowała też w Kerman. Na stanowisku znaleziono
87
efektowną ceramikę oraz pismo przypominające pismo staroelamickie, a także bardzo dużą
liczbę odcisków pieczęci. Pieczęcie są świadectwem istnienia administracji państwowej. Pieczęcie z regionu Jiroft są zróżnicowane, przypominają pieczęcie mezopotamskie lub nawiązują do
lokalnej tradycji mitologicznej.
Naczynia chlorytowe z Jiroft miały formę szpiczastą, zwężającą się ku górze. Czasami
miały też postać pucharu na nóżce. Naczynia chlorytowe zdobiły dekoracje zwierzęce lub ludzkie, w postaci “pana zwierząt”, postaci klęczących, węża, skorpionów lub byków. Na naczyniach
znajdowały się kamienne inkrustacje o różnych barwach. “Pan zwierząt” był postacią antropomorficzną , ale posiadał zwierzęce nogi. W dłoniach trzymał zwierzęta.
Poza bogato zdobionymi naczyniami chlorytowymi, w Jiroft występują też naczynia chlorytowe w formie małych pojemników kosmetycznych. Niektóre wyroby są interpretowane jako
gry planszowe. Gry planszowe w Iranie znane były już od IV tys. p.n.e. Znane są gry z 20
i 18 polami. Kostki do gry z Shahr-e Sokhta, podobnie jak dzisiejsze, miały sumę oczek na
przeciwległych ścianach równą zawsze 6. W Mezopotamii nie było takiej regularności.
Z Jiroft znane są naczynia kamienne, czasem ażurowe, określane jako “torebki”, gdyż przypominają one kształtem współczesne torebki. Mogły one pełnić funkcję odważników. Nie zostały
jednak dokładnie zważone przez archeologów, co pozwoliłoby potwierdzić rolę “torebek” jako
odważników i ewentualnie ustalić jednostki masy stosowane w tym okresie. Znane są także
małe figurki pochodzące z Jiroft.
W okresie sasanidzkim produkowano wino, które magazynowano w naczyniach zasobowych.
Obecnie interpretacja naczyń na wino jest kłopotliwa ze względu na surowe zasady islamskie.
Tell-i Malyan (Anszan) jest stanowiskiem o powierzchni przekraczającej 200 ha. Było
jednym z centrów okresu protoelamickiego. Stanowisko było zamieszkane od neolitu aż do
okresu achemenidzkiego.
W okresie kultury Banesz, która rozwijała się we wczesnym brązie w latach 3400-3250
p.n.e., Anszan zostało częściowo opuszczone. Jego obszar zmniejszył się do około 50 ha. Wokół
głównego centrum znajdowały się małe stanowiska. Pod koniec okresu protoelamickiego miasto
ponownie zmniejszyło swój rozmiar, ale wtedy wybudowano mur obejmujący powierzchnię 200
ha. W obrębie muru znalazły się zatem także ziemie nie objęte zabudową miejską. Mur
służył nie tylko stałym mieszkańcom miasta, ale też koczownikom, którzy uprawiali styl życia
nazywany transhumacją – opuszczali stanowisko na zimę i udawali się ze stadami na pastwiska.
Do okresu Kafteri, który trwał w latach 2200-1600 p.n.e., Anszan służyło również nomadom.
W okresie Kafteri miasto pojawiło się w mezopotamskich źródłach pisanych. Anszan było
siedzibą kilku dynastii elamickich. Wokół miasta mieściły się punkty obozowe koczowników, w
których znaleziono ceramikę. Podobna ceramika z Anszan została znaleziona też w Kuwejcie i
nad Zatoką Perską, co świadczy o intensywnej wymianie handlowej.
Naczynia fazy Kafteri z Anszan mają bogatą dekorację zwierzęcą. Znane są pieczęcie anszanickie przedstawiające postaci siedzące. Znajdują się na nich mezopotamskie sceny prezentacji.
Postaci mają obszerne stroje, typowe dla prowincji Fars w okresie staroelamickim.
Anszan, ze względu na duży obszar, jest nazywane miastem. Było głównym ośrodkiem
regionu, prowadziło wymianę handlową, o której świadczy dystrybucja ceramiki Kafteri. W
obrębie miasta wyróżniono też dzielnice rzemieślnicze. Rzemieślnictwo jest warunkiem koniecznym do zaklasyfikowania ośrodka jako miasto. Mimo, że Anszan było ośrodkiem wiodącym,
nie było stanowiskiem czysto miejskim.
Tepe Hissar w środkowym brązie było jednym z głównym stanowisk północno-wschodniego
Iranu. W pobliżu istniały stanowiska Tureng Tepe i Shah Tepe, które zajmowały powierzchnię podobną do Tepe Hissar. Nie było zatem jednego wiodącego ośrodka w Golestanie, który
88
byłby analogią dla Anszan . Wokół Tepe Hissar znajdowały się mniejsze osady, które istniały
również wokół stanowisk Tureng Tepe i Shah Tepe położonych po drugiej stronie pasma górskiego. Tepe Hissar w okresie protoelamickim było poddane obcemu osadnictwu. Powstała
regularna zabudowa datowana na okres Hissar II.
Na trzech wymienionych stanowiskach północno-wschodniego Iranu przeważała w środkowym brązie polerowana i wygładzana ceramika szara. Podobna technika produkcji ceramiki
wygładzanej zdobyła popularność w epoce żelaza w zachodnim Iranie. Trzy ośrodki irańskie
położone były na szlakach handlowych. Znaleziono na ich obszarze wyroby turkusowe pochodzące z okolic Meszhedu, a także wyroby z minerałów afgańskich. W Tepe Hissar znaleziono
cmentarzysko z grobowcami. W skład wyposażenia wchodziły podwójne metalowe szpile i miniaturowe kolumienki.
Architektura monumentalna w postaci malowideł i nisz w Tepe Hissar przypomina architekturę na stanowisku Altyn Depe w Turkmenistanie. Altyn Depe było niewątpliwie dużym
ośrodkiem miejskim. Ceramika znaleziona w Altyn Depe reprezentuje dwa typy. Naczynia
znalezione na stanowisku są malowane lub reprezentują ceramikę szarą, znaną z północnowschodniego Iranu.
Suza powstała na końcu środkowego chalkolitu. Z miasta pochodzi około 1100 tabliczek
protoelamickich. Tabliczki protoelamickie są tam reprezentowane najliczniej spośród wszystkich stanowisk. W okresie Suza IV, trwającym w latach 2600-2200 p.n.e., dzieje polityczne
miasta są nieznane. Suza stała się wtedy osadą większą niż w okresie protoelamickim.
W latach 2200-1600 p.n.e. istniało państwo staroelamickie. Suza była wtedy wiodącym
ośrodkiem Suzjany. Inne stanowiska znajdujące się w okolicy uległy wyludnieniu. Około roku
2100 p.n.e. dynastia Simashki przejęła władzę po pierwszej dynastii. Wykształciła się wtedy
trójstopniowa hierarchia struktury osadniczej. Suza zajmowała wtedy powierzchnię 45 ha,
zaś wokół niej istniały ośrodki należące pod względem zajmowanego obszaru do dwóch klas.
Większe stanowiska miały powierzchnię około 10-hektarową, zaś mniejsze zajmowały mniej niż
4 hektary.
W okresie panowania trzeciej dynastii, zwanej Sukkalmah, w latach 1900-1500 p.n.e., Suza
osiągnęła obszar 85 ha. W okolicy istniało około 30 wiosek i 3 miasta zajmujące obszar ponad
10 ha. Jednym z miast równorzędnych Suzie było Chogha Mish, które rywalizowało z Suzą.
Pomiędzy dwoma ośrodkami toczył się konflikt.
Ośrodki, które w środkowym brązie odgrywały rolę ośrodków dominujących, upadły wraz
z końcem tej epoki. Przetrwały jedynie dwa spośród nich – Anszan i Suza, dwie znane stolice
państwa elamickiego. Na obrzeżu państwa elamickiego nie przetrwały żadne ośrodki miejskie
ani protomiejskie, które byłyby kontynuacją ośrodków funkcjonujących w środkowym brązie.
2.4
Epoka żelaza w Iranie
Okres nowoelamicki zawiera się w epoce żelaza. W południowo-zachodnim Iranie do VIII
wieku p.n.e. istniało państwo elamickie, które ulegało stopniowemu rozbiciu na małe księstewka.
Na podstawie tekstów asyryjskich wiemy, że w Suzie struktura państwowa funkcjonowała nadal
i podejmowała interwencje w Babilonii, a nawet zagrażała Asyrii. Aszurbanipal udał się na
wyprawę wojenną przeciwko Elamitom.
W Suzie pojawiły się pieczęcie przedstawiające Irańczyków trzymających dłoń na stopie.
Pojawiają się też imiona irańskie, będące świadectwem przybycia plemion irańskich na ziemie
współczesnego Iranu.
W Anszan coraz więcej ludzi decydowało się na życie koczownicze. W latach 1500-1400
p.n.e. w Iranie północno-zachodnim zaszły poważne zmiany kulturowe, które nie objęły swoim
89
zasięgiem Suzjany i Anszan. Pojawiła się ceramika szara i zanikła ceramika malowana, która
dotąd była wszechobecna w całym Iranie.
Epokę żelaza dzieli się na fazy I, II i III. Faza III pokrywała się z okresem medyjskim.
Hasanlu jest stanowiskiem znanym z zabytków pochodzących z III fazy epoki żelaza. Osada
istniała już w I fazie tej epoki. Oprócz osady, na stanowisku znajduje się cmentarzysko położone
za murami. Występowanie cmentarzysk wyłącznie poza murami miejskimi jest cechą, która
odróżnia epokę żelaza od epoki brązu. Drugą cechą pozwalającą odróżnić stanowiska z tych
dwóch epok jest obecność ceramiki szarej. Większość stanowisk z wczesnej epoki żelaza jest
znana z cmentarzysk. Ludność chowana na tych cmentarzyskach prowadziła często koczowniczy
tryb życia.
Zmiany kulturowe były prawdopodobnie skutkiem przybycia do Iranu północnego oraz
północno-wschodniego plemion irańskich. Ceramika nie może jednak być wyznacznikiem przynależności etnicznej. Przybycie Hetytów, o którym wiemy z tekstów, nie wiązało się z żadnymi
zmianami w ceramice. W Iranie północno-wschodnim ceramika szara pojawiła się już w epoce
środkowego brązu, który był okresem wzmożonych procesów urbanizacyjnych. Ceramika szara
była wypalana w atmosferze redukcyjnej i wygładzana.
W środkowym brązie ceramika szara była produkowana m.in. w Tepe Hissar. Na tym
stanowisku, w spalonym domu, znaleziono płyty kamienne. Sufit pomieszczenia wchodzącego
w skład domostwa był oparty na drewnianych kolumnach. Domostwo w Tepe Hissar posiadało
piętro lub użytkowy dach, co czym świadczy obecność klatki schodowej. Jedno z pomieszczeń
wykorzystywano jako magazyn. Około roku 2000 p.n.e. nastąpił zanik osadnictwa na wyżynie
Gorgan w Golestanie.
Pojawienie się ceramiki szarej może być konsekwencją migracji z Azji Środkowej do Iranu
zachodniego. Ceramika ta pojawiła się m.in. na stanowiskach Gheytarieh, Khurvin, Hasanlu,
Tepe Sialk i Godin Tepe. Hasanlu położone jest nad jeziorem Urmia. W jego pobliżu, w Marlik
znaleziono królewskie cmentarzysko.
Najczęstszymi formami naczyń reprezentujących ceramikę szarą były naczynia z dziobkiem
niepołączonym z wylewem. Była to forma typowa dla I fazy epoki żelaza. Charakterystyczne
były też puchary na wysokiej stopce i misy. Te trzy formy występowały często razem.
Ostatnie badania nad epoką późnego brązu wykazują, że ludność z okolic Tepe Hissar przemieściła się na zachód w kierunku jeziora Urmia. Nie posiadamy żadnych irańskich tekstów z
tego okresu. Dopiero w X wieku p.n.e. pojawiły się teksty asyryjskie potwierdzające występowanie plemion irańskich w północno-zachodnim i środkowym Iranie. Teksty te pochodzą z
czasów organizacji asyryjskich wypraw przeciwko Urartu.
Cmentarzysko A na stanowisku Tepe Sialk V było powtórnie użytkowane w I fazie epoki
żelaza. Groby budowane były z kamienia i przykrywane dachami dwuspadowymi, co może być
odzwierciedleniem znanej plemionom irańskim architektury mieszkalnej. Taka forma grobowców może świadczyć, że plemiona irańskie przybyły w rzeczywistości z Azji Środkowej, gdzie
występują srogie zimy. Zmarli chowani byli w pozycji skurczonej na boku.
W II fazie epoki żelaza, trwającej w latach 1400-1000 p.n.e., najważniejszym stanowiskiem
było Hasanlu. Zabudowania z fazy I znamy tylko z sondaży przeprowadzonych w obrębie
dwóch budynków. Budynki miały po dwie drewniane kolumny, westybul, salę wejściową i
pomieszczenia magazynowe. Do ściany wewnętrznego pomieszczenia przylegały ławy. Występowała ciągłość architektury między I i II fazą okresu żelaza.
Zmiany kulturowe przypisujemy przybyciu migrantów z Azji Środkowej. W Hasanlu istniała rozbudowana, trójdzielna brama. Powstało wiele hipotez dotyczących jej przeznaczenia.
Brama była wąska, ale trójdzielna, co prawdopodobnie utrudniało wejście napastnikom. Po-
90
dobne struktury bramne zastosowano w środkowym brązie w Altyn Depe w południowym
Turkmenistanie.
W II fazie epoki żelaza w Hasanlu mogła mieszkać ludność hurycka, a nie ludność irańska.
Świadczą o tym teksty asyryjskie. W tej fazie na stanowisku występowały już sale kolumnowe.
Budynki były piętrowe. Na parterze znaleziono ceramikę glazurowaną i szkło. Nadal produkowana była ceramika szara, ale zaczęły ponownie pojawiać się naczynia malowane. Znaleziono
także pieczęcie w stylu lokalnym i ich odciski. Irańska tradycja malowania ceramiki odrodziła
się w II fazie epoki żelaza.
Tell Harmal w Syrii, datowane na rok ok. 1800 p.n.e., jest stanowiskiem huryckim o
licznych analogiach łączących je z Hasanlu. Podobieństwa te wzmacniają hipotezę o huryckich
mieszkańcach Hasanlu.
W Irańskim Azerbejdżanie odkryto stanowiska bez sal kolumnowych, wykazujące silne
wpływy asyryjskie. Jednym ze stanowisk tego typu jest Qalaichi, gdzie znaleziono glazurowane
płytki w stylu asyryjskim.
Stanowisko Rabat Tepe datowane jest na lata 800-600 p.n.e. Było zamieszkane przez ludność Mannai. W trakcie wykopalisk na stanowisku rozebrano ściany z cegły suszonej i dotarto
do kamiennej podłogi. Na stanowisku znaleziono inskrypcje w języku akadyjskim pochodzące z
okresu asyryjskiego. Nie mówią one wiele o historii stanowiska Rabat Tepe. Wiadomo jednak,
że w mieście posługiwano jest językiem akadyjskiem i pismem klinowym.
Z II fazy epoki żelaza pochodzi też stanowisko Ziwiye w środkowym Zagrosie. Stanowisko
posiadało umocnioną cytadelę i otoczone było murem. Zostało zniszczone przez nielegalnych
poszukiwaczy skarbów.
W asyryjskim sarkofagu znaleziono tam kilkadziesiąt przedmiotów ze złota, naczyń emaliowanych, kości słoniowej. Skarb z Ziwiye składał się z przedmiotów pochodzących z różnych
części świata. Znaleziono biżuterię pochodzącą z okresu medyjskiego oraz przedmioty pochodzenia scytyjskiego. Scytowie zagrozili państwu asyryjskiemu i są wspominani w Biblii. W skład
skarbu wchodził pektorał, na którym przedstawiono adorację świętego drzewa przez zwierzęta.
Motyw ten występuje też w sztuce Urartu oraz na stanowisku Hasanlu. W VIII-VII w. p.n.e.
w Ziwiye wykonywano cenną ceramikę glazurowaną, inspirowaną sztuką asyryjską.
Jedyną różnicą w stosunku do Asyrii jest obecność rytonów. Rytony są charakterystycznym
elementem sztuki irańskiej, obecnym nieustannie od III fazy epoki żelaza. Były formą typowo
irańską. Kończyły się zazwyczaj przedstawieniem zwierzęcia lub człowieka. Rytony mogły
być wykonane z metali lub z gliny. Naczynia tego typu znajdowane były często w grobach
z II fazy epoki żelaza. Służyły prawdopodobnie do celów kultowych, co czym świadczą ich
skomplikowane formy zwierzęce. Pod względem stylistycznym naczynia z II fazy epoki żelaza
przypominały zabytki z Hasanlu. Ukazywano na nich sceny polowania, sceny kultowe oraz
postaci z długimi włosami.
W II fazie epoki żelaza nadal występowała ceramika szara, ale pojawiła się także ceramika
malowana, której najlepsze przykłady z motywami geometrycznymi i zwierzęcymi znaleziono
na stanowisku Tepe Sialk, na cmentarzu VI B. Dziobek w II fazie był już łączony z wylewem, zarówno w ceramice szarej, jak i malowanej. Ceramika szara ma charakterystyczną formę
dzbanka. Naczynia często ustawione były na podstawkach. Znane są też przedstawienia irańskich wojowników trzymających broń na stopie.
Trzecia faza epoki żelaza to nazywana jest okresem medyjskim. Herodot w IV w. p.n.e.
opisał dzieje Medów. Być może zwiedził on Babilon, ale nigdy nie był w Iranie. Jego podstawowym celem było opisanie wojen grecko-perskich. Dzieło Herodota było jednym z pierwszych
dzieł historycznych. Korzystał z wielu różnych miejscowych informatorów.
91
Zapisał, że przed Persami w Iranie żyli Medowie, którzy stworzyli wielkie państwo sięgające do Anatolii i przyczynili się do upadku Asyrii. Obszary wschodniego Iranu nie leżały w
zasięgu jego zainteresowania. Medowie zostali opisani jako plemiona pasterskie, początkowo
rozproszone, charakteryzujące się organizacją plemienną. Na ich czele stali królowie.
Deioces był przywódcą medyjskim. Początkowo nie był królem, ale sędzią rozstrzygającym
spory. Chciał być ogłoszony władcą, ale dopiero po pewnym czasie przywódcy plemienni zdecydowali się uznać jego zwierzchnictwo. Jednym z obowiązków króla było dbanie o przestrzeganie
prawa. Dla władcy wzniesiono stolicę medyjską w Ekbatanie.
Fraortes panował w latach 675-625 p.n.e. Utracił władzę w wyniku ataku Scytów. Kolejnym przywódcą medyjskim był Kjaksares, którego panowanie przypadło na lata 625-585 p.n.e.
Kjaksares który zaprosił przywódców medyjskich na ucztę, w czasie której otruł ich i w ten
sposób uzyskał władzę. W 614 roku p.n.e. Medowie zajęli Aszur, a w 612 p.n.e. roku Niniwę,
co oznaczało ostateczny upadek Asyrii. Po Kjaksaresie władzę objął Astiages, który panował w latach 584-550 p.n.e. Astiages był według Herodota dziadkiem Cyrusa II Wielkiego,
pierwszego wielkiego władcy imperium achemenidzkiego, który sam siebie nie tytułował jeszcze
Achemenidą.
Na połowę VI wieku p.n.e. datuje się upadek stanowisk medyjskich. Nie istniały jednak elementy kultury, które można byłoby nazwać typowo medyjskimi. Nie było tekstów medyjskich,
jednolitej sztuki medyjskiej, ani architektury państwowej. W Ekbatanie nie dotarto jeszcze
do archeologicznych warstw medyjskich. Państwo wymaga istnienia administracji oraz pisma.
Tymczasem nie są znane żadne materialne ślady występowania administracji medyjskiej. Nie
jest znana ani jedna tabliczka z pismem z okresu medyjskiego.
Sztuka na Bliskim Wschodzie była sztuką dworską. Tymczasem dworska sztuka medyjska
wcale nie jest nam znana. Można więc podać w wątpliwość istnienie całego państwa medyjskiego. Jednak sprawnie przebiegający proces tworzenia państwa achemenidzkiego świadczy, że
było ono kontynuatorem wcześniejszych struktur państwowych.
Gdy Cyrus II przejął władzę od Astiagesa, cały Iran szybko podporządkował się jego władzy.
Musiał przeprowadzić interwencję militarną jedynie w Anatolii. Nie doszło do żadnych buntów
na wschodzie Iranu. Powstanie imperium achemenidzkiego można więc uznać za gładką zmianę
dynastyczną między Medami a Achemenidami.
Nusz-e Dżan jest jednym z czterech stanowisk w środkowym Zagrosie, które były siedzibami miejscowych władców w okresie medyjskim. Na stanowisku istniał fort pełniący funkcje
magazynowe i obronne, sala kolumnowa na miejscu starego budynku centralnego oraz budynek
zwany świątynią centralną. Mogła to być zoroastryjska świątynia ognia w formie schodkowego
trójkąta.
Po raz pierwszy w Nusz-e Dżan zastosowano łukowe sklepienie wykonane z cegły. Tego
typu konstrukcje do dziś występują na irańskiej prowincji. Świątynia jest budowlą wyjątkową,
gdyż przed opuszczeniem stanowiska w VI w. p.n.e., wnętrze wypełniono rumoszem skalnym, a
ściany zewnętrzne obudowano cegłami. Dzięki temu ściany budowli zachowały się doskonale do
wysokości 7 metrów. We wnętrzu znaleziono ołtarz ceglany, na którym umieszczona była górna
płyta. Nie wiadomo, czy na ołtarzu stale płonął ogień, czego wymaga rytuał zoroastryjski.
Ściany świątyni ognia nie miały okien, a w środku było ciemno.
Być może była ta najstarsza świątynia ognia na ziemi irańskiej. Z późniejszego okresu nie
jest jednak znana żadna świątynia zoroastryjska aż do okresu partyjskiego. Występuje więc
znacząca luka stratygraficzna.
Na stanowisku Nusz-e Dżan znaleziono liczne wyroby ze srebra, które mogły być środkiem
płatniczym. Zachodni Budynek pełnił funkcje obronne i magazynowe. Wokół ścian pomiesz-
92
czenia znajdowały się ławy. Do budynku prowadził korytarz wykuty w skale, który umożliwiał
ucieczkę poza linię murów w przypadku oblężenia. Korytarz nie został jednak ukończony.
W Godin Tepe z okresu medyjskiego pochodzą dwie sale kolumnowe. Architekturę monumentalną z salami kolumnowymi odkryto także w Baba Dżan w prowincji Loristan, które było
miejscowym ośrodkiem władzy. W Ozbaki koło Teheranu niedawno również odkryto zabudowania z okresu medyjskiego.
W Ulug Depe w wilajecie achalskim w Turkmenistanie znajduje się fort, który prawdopodobnie również wchodził w skład państwa medyjskiego. Tell Gubba w Kurdystanie Irackim
jest również stanowiskiem z zabudową medyjską. Po zdobyciu Niniwy Astiages zawarł traktat
dzielący ziemie asyryjskie między Babilonię i Medów. Medowie nigdy jednak nie osiedlili się w
Asyrii i de facto nie wzięli w posiadanie zdobytych ziem.
Społeczność Medyjska miała organizację plemienną. Jej przywódcy nosili tytuł “pan miasta”. “Miasta” były w rzeczywistości siedzibami lokalnych przywódców. Medowie zajmowali się
hodowlą zwierząt, głównie koni, oraz handlem na Wielkiej Drodze Chorasańskiej. Trudnili się
także rolnictwem w dolinach. Najwięcej informacji o Medach posiadamy od Sargona II, który
walcząc z Urartu spotykał Medów. W czasach Aszurbanipala informacje o Medach zanikają.
Aszurbanipal walczył przeciwko Suzie i nie interesował się Medami. W kronikach babilońskich
znajdowane są informacje o Medach pochodzące z późniejszego okresu.
Po upadku Asyrii wszystkie najważniejsze stanowiska okresu medyjskiego zostały opuszczone. Przyczyny te procesu nie zostały dotąd wytłumaczone.
2.5
Imperium Achemenidów
Herodot zapisał, że Astiages panował w Ekbatanie, która była wielkim miastem, otoczonym
siedmioma liniami murów. Zdołał on skonsolidować władzę. Według legendy nakazał dziecko
zabrać swojej córce i wynieść je w góry, gdyż bał się utraty władzy na rzecz wnuka. Dziecko,
którym był Cyrus, zostało uratowane przez pasterza. Zgodnie z ideologią władzy irańskiej
władca musiał być waleczny, piękny i moralny. Cyrus przejął władzę od Astiagesa bez walki,
gdyż wojsko przeszło dobrowolnie na jego stronę.
Perskie plemiona Parsua żyły w Suzjanie i prowincji Fars. Inna grupa plemion perskich
żyła w górach Zagros i znajdowała się pod wpływem Asyryjczyków. Persowie w Fars zostali po
raz pierwszy opisani w VIII w. p.n.e. przez Sancheryba jako uczestniczy wypraw elemickich,
babilońskich i aramejskich przeciwko Asyrii. W czasach Aszurbanipala po raz pierwszy zapisano
się imię władcy o imieniu Cyrus, który zapłacił trybut Asyrii. Był to prawdopodobnie Cyrus
I, a nie późniejszy przywódca Cyrus II Wielki.
Cyrus pokonał dynastię nowobabilońską, zajął Babilon, a pod koniec panowania wkroczył
do Lewantu. Podzielił władzę nad imperium i ustanowił satrapie. Na czele każdej satrapii
stawał satrapa wyznaczany przez monarchę. Satrapa mieszkał w pałacu przypominającym
pałac królewski. Ściągał podatki, dbał o wewnętrzny spokój, miał do dyspozycji wojsko, które
sam utrzymywał z podatków. Duża część podatków była jednak przekazywana bezpośrednio
do stolicy królewskiej. Satrapa musiał też utrzymywać porządek społeczny.
Cyrus pozwolił diasporze żydowskiej wrócić do Jerozolimy i odbudować świątynię po okresie
niewoli nowobabilońskiej. Był władcą tolerancyjnym i wspierającym miejscowe kulty.
Zajmując Babilonię Cyrus nie musiał toczyć długich walk. Nabonid, ostatni władca nowobabiloński, przeniósł swoją siedzibę z Babilonu do Harranu w północno-zachodniej Mezopotamii.
Wprowadził tam reformę religijną starając się osłabić kapłanów Marduka na rzecz kapłanów
Sina. Jego matka była kapłanką Sina. Reforma ta spotkała się z oporem kapłanów Marduka i
Babilończyków. Niechętni Nabonidowi Babilończycy przyjęli Cyrusa bez stawiania oporu.
93
Na Cylindrze Cyrusa opisano zajęcie Babilonu przez Cyrusa. W dokumencie zapisano,
że Cyrus przejął władzę w Babilonii na prośbę ludu, który sprzeciwiał się Nabonidowi. Cyrus
przybył jako wyzwoliciel. W dokumencie Cyrus nazywany jest królem Anszanu.
Cyrus zginął w walce z Massagetami na wschodnim wybrzeżu Morza Kaspijskiego w 529
roku p.n.e. Jego ciało przewieziono do Pasargade. Władzę przejął po Cyrusie jego młodszy
syn Kabyzes II. Kambyzes I był ojcem Cyrusa. W 525 roku p.n.e. Kambyzes II zorganizował wyprawę do Egiptu, który zdobył. Jego panowanie jest przykładem wpływu ideologii na
władzę. Zmniejszył on dochody kapłanów egipskich po zajęciu kraju. Wydał edykt mówiący,
że świątynie egipskie mogą czerpać zyski z posiadłości, które do nich należą. Przestał jednak
wypłacać pieniądze królewskie dla kapłanów egipskich, co robili wcześniej faraonowie.
Herodot opisał Kambyzesa II jako człowieka szalonego, który zabił żonę po zdobyciu Memfis, a także wyrzucił ciała swoich poprzedników z nekropolii królewskiej, co było najcięższym
grzechem dla Persa. Zabił też świętego byka Apisa, gdyż uważał się, że czczący go ludzie cieszą
się z porażki władcy.
Kambyzesa II usłyszał przepowiednię mówiącą, że umrze w Ekbatanie. Zgładził swojego
brata chcąc pozbyć się konkurenta, ale usłyszał że w Persji pojawił się człowiek podający się za
jego brata. Udał się do Persji, by pokonać rywala, ale po drodze zmarł w syryjskiej Ekbatanie
zraniwszy się mieczem.
Po jego śmierci władzę w Persji uzurpował sobie Smerdis, który podawał się za brata Kambyzesa II. Był podobny do zmarłego władcy, ale prawdopodobnie jedynie podszywał się. Zawiązano spisek siedmiu, czyli spisek siedmiu rodów perskich, które chciały dowiedzieć się, kim
był człowiek podszywający się pod brata Kambyzesa II. Na czele spisku stał Otames. Wydał
on swoją córkę za Smerdisa i namówił ją, aby w trakcie nocy sprawdziła, czy ma on całe ucho,
czy tylko część ucha. Prawdziwy brat stracił część ucha w walce. Władcy perscy nosili zasłonę
na twarzy, by ludzie postronni nie widzieli blasku królewskiego. Okazało się, że uzurpator nie
był bratem Kambyzesa II.
Dariusz, który był “nosicielem kopii“, wdarł się do pałacu i, według Herodota, zgładził
uzurpatora. Na inskrypcji w Behistun Dariusz opisał swoje dojście do władzy. Zapisał swoją
genealogię, według której jego przodkowie od siedmiu pokoleń byli królami. W genealogii tej nie
został wymieniony Cyrusa, pojawił się za to Achemenes, którego nie była na listach przodków
Cyrusa II. Dariusz być może należał do bocznej linii dynastii królewskiej. Od imienia Achemenesa Dariusz wywiódł nazwę dynastii Achemenidów. Prawdopodobnie Dariusz wprowadził też
tytuł Achemenidy do inskrypcji Cyrusa w Pasargade, gdyż sam Cyrus nigdy nie nazywał się
Achemenidą.
Dariusz zapisał w Behistun, że po zwycięstwie nad Gaumatą, który uważał się za brata
Kambyzesa II, Elam, Media i inne regiony zbuntowały się przeciwko niemu. Dziewięć postaci
buntowników odpowiadających poszczególnym prowincjom przedstawiono na reliefie w Behistun. W inskrypcji zapisano, że Kambyzes II zmarł śmiercią naturalną, a po nim pojawił się
ktoś, kto nazywał się królem, ale kłamał.
Po raz pierwszy pojawiają się w inskrypcji pojęcia wartości etycznych dobra i zła, które
związane były z zoroastryzmem. Religia ta zakłada nieustanną walkę dobra ze złem. Ważne są
dobre czyny, dobre słowa i dobre uczynki. Kłamstwo i noc są złe, a prawdomówność i dzień są
dobre. Uzurpator jest jednoznacznie przedstawiony jako zły człowiek poprzez oskarżenie go o
kłamstwo. Dariusz zarzucał uzurpatorowi, że nie tylko kłamał, ale też zniszczył sanktuarium.
Dariusz został królem w 522 roku p.n.e. Prowincje Elam, Media i Babilonia zbuntowały
się przeciwko niemu. Zbuntowała się także Persja. Lojalna pozostała Baktria i Partia, której
satrapą był ojciec Dariusza. Margiana zbuntowała się, ale porządek wprowadził tam ojciec
Cyrusa.
94
Relief w Behistun pokazuje pokonanych buntowników. Jest to jedno z najbrutalniejszych
przedstawień w bardzo łagodnej sztuce perskiej. Jeńcy przedstawieni są jako ludzie ubrani
w stroje regionalne, a nie nadzy. Mają ręce związane z tyłu i powrozy związane wokół szyi.
Wśród jeńców znajduje się Gaumata, który jest przedstawiony jako osoba leżąca. Na jego
ciele Dariusz stawia stopę. Wszystkie postaci przedstawione na reliefie są żywe. Jednak w
rzeczywistości Dariusz nie był tak łagodny i zawsze karał buntowników śmiercią.
Na reliefie dodano później postać Scyty. Dodanie tej postaci wymusiło przeniesienie inskrypcji elamickiej w inne miejsce reliefu. Taka synteza zdarzeń jest typowa dla sztuki perskiej.
Podobna fuzja pojawiła się w czasach sasanidzkich, gdy na jednym reliefie przedstawiono trzech
cesarzy rzymskich pokonanych przez jednego władcę sasanidzkiego.
Dariusz zreorganizował imperium, ustalając ściśle wysokość podatków dla każdej z prowincji.
Dokonał podboju Indii. Doszło też do pierwszej wojny grecko-perskiej, z której Dariusz musiał
się wycofać po poniesionych klęskach. Z tych czasów pochodzi najwięcej irańskich rodzimych
dokumentów pisanych i zabytków architektonicznych.
Persepolis powstało jako jedna ze stolic królewskich, pomiędzy którymi przemieszczał się
władca. Pozostałymi stolicami królewskimi Achemenidów były Suza, Babilon i Ekbatana. Suza
była stolicą administracyjną. Istniały tam urzędy administracyjne i skarbiec królewski. Charakter Persepolis jest przedmiotem dyskusji. Początki budowy Persepolis przypadają na czasy
panowania Dariusza I, który chwalił się, że zbudował swoją stolicę w miejscu, w którym nic
wcześniej nie było.
Budowę rozpoczęto od wzniesienia platformy o wysokości 17 metrów przy zboczu górskim.
Wejście na platformę znajdowało się na południu. Schody dobudowano już za panowania Kserksesa lub pod koniec panowania Dariusza. Platforma ma wymiary 300 na 400 metrów. Apadana, czyli sala audiencyjna, powstała w czasach Dariusza. Sala kolumnowa była kontynuacją
tradycji architektonicznej z czasów medyjskich.
W czasach Dariusza rozpoczęto budowę Pałacu Dariusza, założenia niewielkiego w porównaniu z Apadaną. Wzniesiono też skarbiec. Skarbce znajdowały się w każdej ze stolic królewskich.
Kserkses zbudował Bramę Kserksesa, Drogę Procesyjną, Pałac Kserksesa oraz Budynek Centralny, zwany też Tetrapylonem ze względu na cztery wejścia. Przebudował również skarbiec
pochodzący z czasów Dariusza. Pozostałe zabudowania Persepolis pochodzą z okresu panowania późniejszych władców. W czasach Dariusza wyznaczono kanon architektury i sztuki
achemenidzkiej.
Wraz z królem podróżowało między stolicami około 10 tysięcy osób. Cały dwór nie mógł
zatem zmieścić się w granicach stosunkowo małego Persepolis. Król woził ze sobą w srebrnych
naczyniach wodę z rzeki znajdującej się w okolicach Suzy, gdyż była ona najzdrowsza. Posiadał
też liczną służbę, w tym fryzjerów. Władca miał liczne małżonki królewskie, które zgodnie z
wiarą zoroastryjską mogły być jego siostrami oraz 360 konkubin.
Część pomieszczeń w Persepolis uważano dawniej za harem. Obecnie uznaje się, ze zabudowania te stanowiły raczej garnizon wojskowy.
Schody znajdujące się na wschodnim i północnym boku Apadany zdobione były reliefem.
Relief na schodach północnych jest bardziej zniszczony. Relief na schodach wschodnich przedstawiał króla achemenidzkiego na tronie, z długim berłem i z drugim, małym berłem ozdobionym kwiatem lotosu. Berło z kwiatem lotosu nosili też urzędnicy. Władcą może być Dariusz.
Za nim stoi następca tronu, Kserkses. Władca, mimo że siedzi, ma głowę na tym samym poziomie, co następca tronu. Władca zawsze był przedstawiany jako największy i najwyższy spośród
postaci ukazanych na przedstawieniach.
Żona Dariusza III, ostatniego władcy achemenidzkiego, wraz z samym władcą nie rozpoznali Aleksandra Wielkiego po jego zwycięstwie, gdyż Macedończyk był człowiekiem niskim.
95
Aleksander Wielki po zdobyciu Suzy zasiadł na tak wielkim tronie, że pod nogi trzeba było
podstawić mu stół.
Na reliefie na wschodnich schodach Apadany w Persepolis przedstawiono siedzącego
Dariusza z nogami na podnóżku. Przed nim stoi kadzidło. W stronę Dariusza zbliża się
procesja, w której idą przedstawiciele prowincji. Postaci zasłaniają sobie usta dłońmi, być
może aby nie skalać powietrza, którym oddycha władca. Może być to też gest powitania.
Persowie tej samej rangi witali się całując się w usta, a Persa wyższej rangi witali całując go w
ramię. Delegacje przedstawione na wschodnich schodach prowadzą lub niosą dary pochodzące
z różnych prowincji, np. wielbłądy z Baktrii i Partii, konie z Anatolii, tkaniny z Babilonii.
Władca, podróżując po imperium między stolicami, spotykał się z mieszkańcami imperium.
Mieszkańcy ofiarowali królowi najcenniejsze dary ze swoich stron. Była to forma ściągania podatków. Zwyczaj ten był praktykowany także w czasie wypraw wojennych. Wszystkie miasta,
przez które przechodziła wyprawa królewska, miały obowiązek wystawienia stołu królewskiego
dla władcy i 10 tysięcy osób. Trzeba było przygotować specjalne złote naczynia, które król
zabierał później ze sobą. Przejście orszaku królewskiego i konieczność wystawienia stołu królewskiego doprowadziły wiele miast to bankructwa i katastrofy gospodarczej.
Doprowadzenie przedstawicieli prowincji przed oblicze władcy przypomina mezopotamskie
sceny prezentacji. Przedstawiciele poszczególnych prowincji różnią się między sobą strojem.
Postaci nie są jednak podpisane i nie wszystkie prowincje można jednoznacznie zidentyfikować.
Prawdopodobnie przedstawienie to też jest fuzją wydarzeń, które miały być może miejsce w
czasie podróży władcy między Suzą a Persepolis.
Apadana była jednak niewątpliwie miejscem spotkań Dariusza z poddanymi. Pałac Dariusza nie był połączony z Apadaną w żaden sposób. Posiadał on cechy typowe dla architektury
achemenidzkiej. Ściany zbudowane z cegieł nie zachowały się. Framugi okien i drzwi zostały
wykonane z kamieni, dzięki czemu zachowały się w dobrym stanie do dziś.
Persepolis zostało częściowo zniszczone przez Aleksandra Wielkiego, który zdobył miasto
bez walki. Po zajęciu miasta wzniecono jednak pożar, prawdopodobnie intencjonalnie.
W Persepolis znaleziono tabliczki mówiące o racjach, jakie otrzymywali pracownicy pracujący przy budowie Persepolis. Na tabliczkach tych wymienieni są także rzeźbiarze w drewnie.
Można zatem wywnioskować, że w Persepolis znajdowało się wiele rzeźb drewnianych zdobiących wnętrza. We wnętrzach znajdowały się także leżące i wiszące dywany. Dach Apadany
zbudowany był z belek z cedru libańskiego, sprowadzonego z Libanu. W Persepolis znajdowało
się też wiele zabytków organicznych, które mogły spłonąć w trakcie pożaru.
Na odrzwiach kamiennych znajdowały się przedstawienia władcy wychodzącego z pałacu.
Władca zawsze był największy, a monumentalizm jego ciała wzrósł jeszcze w czasach Kserksesa.
Niektóre odrzwia były zdobione przedstawieniami mitologicznymi. Były to m.in. wyobrażenia
uogólnionego króla walczącego z lwem lub uskrzydlonym bykiem.
Postaci walczące z lwem lub postacią fantastyczną pojawiają się też w sztuce asyryjskiej, ale
wtedy byli to herosi. Tymczasem w Persji przedstawienie to, pierwotnie zapożyczone z Asyrii,
zostało dodane do kanonu sztuki królewskiej, a nie religijnej. Władca achemenidzki otrzymywał
pomoc od Ahuramazdy, ale nigdy sam nie był deifikowany, nie uważano go za boga.
W Apadanie znajdują się przedstawienia postaci niosących potrawy królewskie. Pałac królewski zawiera charakterystyczny sposób zdobienia górnych partii odrzwi, przejęty z architektury egipskiej.
Brama Wszystkich Narodów, zwana też Bramą Kserksesa, jest czworokątną budowlą
wolnostojącą nie połączoną z murami. Jej funkcja była podobna do bramy z Pasargade, jest
bramą symboliczną. Dekoracja bramy jest wzorowana na dekoracji pałaców asyryjskich. Pojawiają się uskrzydlone byki z ludzką twarzą – lamassu. Mają one jednak charakter odstraszający,
96
ale też opiekuńczy. Brama została nazywana przez Kserksesa w inskrypcji ”Bramą Wszystkich
Narodów“, co wskazuje na jej symbolikę.
W Persepolis znaleziono kilka tysięcy tabliczek mówiących o organizacji pracy przy przebudowie miasta oraz życiu codziennym mieszkańców imperium. Mówią one, że robotnicy byli
zorganizowani w grupy. Każda grupa miała nadzorcę. Pracownicy otrzymywali racje żywnościowe za pracę w postaci mąki, mięsa zwierzęcego i wina. Nie była to praca niewolnicza.
Wśród robotników byli ludzie z Persji, Babilonii, Baktrii i Egiptu, o czym świadczą ich imiona.
Nadzorca był odpowiedzialny za każdy aspekt życia poddanej mu grupy. Tabliczki mówią o
racjach żywnościowych dla kobiet, które urodziły dziecko. Otrzymywały one wyższą rację po
narodzeniu syna niż po narodzeniu córki.
W inskrypcjach zapisano informacje o wioskach wyspecjalizowanych gospodarczo. Istniały
np. wioski specjalizujące się w produkcji wina.
Istnieją też listy królewskie z podróży. Zawierają one informacje o urzędnikach, którzy
podróżowali między satrapiami. Podróże odbywały się wzdłuż dróg królewskich, na których
stały karawanseraje. Jedną z takich dróg, prowadzącą z Suzy do Sardes W Lewancie, opisał
Herodot. Każdy podróżujący urzędnik posiadał tabliczkę, na której zapisywano, jak dużą rację
żywnościową mógł otrzymać w karawanseraju. Zależała ona od rangi urzędnika.
Dziennie pokonywano około 30 km. Na opisanej przez Herodota drodze znajdowało się
111 karawanserajów. Niektórzy urzędnicy mieli prawo wymiany koni w karawanseraju. Zwykle
pokonanie drogi królewskiej o długości 3000 km zajmowało około trzech miesięcy. Podróżowanie
po drogach królewskich wymagało otrzymania zgody królewskiej.
Tabliczki w Persepolis zostały zapisane w języku elamickim pismem klinowym. Oznacza to,
że Persowie zatrudniali Elamitów do pracy w administracji imperialnej, sami nie posiadając
doświadczenia w administrowaniu.
W Persepolis znajduje się 6 grobowców królewskich. W Naqsh-e Rustam, niedaleko Persepolis, znajdują się grobowce skalne. Pierwszym władcą pochowanym w grobowcu skalnym był
Dariusz I. Grób Dariusza ma formę wykutego w skale krzyża greckiego. Na górnym ramieniu
znajdują się przedstawienia króla, przedstawicieli prowincji, inskrypcje, przedstawienia słońca
i księżyca oraz przedstawienie ołtarza ognia.
Środkowe ramię zajmuje otwór wejściowy umieszczony między dwiema kolumnami zwierzęcymi zwieńczonymi protomami zwierząt. W komorze grobowej znajdowały się miejsca na
sarkofagi władców. Ciała władców achemenidzkich były balsamowane. Pochówek w kamieniu,
w skale, podobnie jak w metalu, nie był skażeniem świętej zoroastryjskiej ziemi. W grobowcach
chowano nie tylko samych władców, ale też ich rodziny. Dostęp do grobowca był utrudniony,
ze względu na położenie wysoko na stromej skale.
Ktezjasz, Grek będący lekarzem na dworze achemenidzkim, opisał budowę grobowca Dariusza jeszcze za jego życia. Na miejsce przyszłego pochówku przybyli rodzice Dariusza, którzy
chcieli obejrzeć budowę grobowca. Musieli zostać opuszczeni do grobowca na linach, by móc
go zobaczyć.
Grobowiec był elementem propagandy królewskiej Dariusza. W inskrypcji władca opisał
siebie jako uosobienie Persa. Władca był nierównany w jeździe na koniu i strzelaniu z łuku,
posiadał wszelkie przymioty moralne, nigdy się nie denerwował. Inskrypcja ponownie wymienia
też podbite prowincje.
Achemenidzi to pierwsza dynastia Wschodu, która zdobyła zainteresowanie starożytnych
zachodnich historyków, głównie greckich. Definiowali oni swoją grecką cywilizację, w oparciu
o różnice z cywilizacją perską. Cyrus był przez nich opisywany jako władca idealny. Po nim
rzekomo nastąpiła dekadencja i upadek. W ten sposób chciano udowodnić wyższość Greków
nad Persami.
97
2.6
Państwa Seleukidów i Arsacydów
Aleksander Macedoński około roku 333 p.n.e. wyruszył na Persję. Imperium achemenidzkie
pod dowództwem Dariusza III starało się stawić opór Aleksandrowi. Macedończyk pokonał
jednak Dariusza III w okolicach Wrót Kaspijskich. Aleksander zachował podział imperium
na satrapie, zaś lojalnych satrapów pozostawił na swoich stanowiskach. Nowy władca przejął
obyczaje dworu achemenidzkiego. Na tereny Iranu, Turkmenistanu i Afganistanu dotarła wraz
z Aleksandrem i osadnikami greckimi kultura grecka.
Około roku 250 p.n.e. w Partii grecki satrapa Andragoras zbuntował się przeciwko Seleukidom panującym w Babilonie. Najazd ludu Parnów, doprowadził jednak do śmierci satrapy.
Władzę przejął Arsakes, dowódca koczowniczych Panów. Założył on dynastię Arsacydów, do
której należał Mitridates.
Strój grecki za ziemiach irańskich i partyjskich pozostał jednak niezmieniony. Partowie
wprowadzili w swoim imperium modę na spodnie, a nawet spodnie z kieszeniami, które były
strojem wygodnym do jazdy konnej.
Na rytonach znalezionych w Nisie dominują sceny związane z mitem dionizyjskim. Według mitów greckich Dionizos podbił wschód. Dlatego Aleksander Wielki w sposób szczególny
czcił Dionizosa, uważając się za jego następcę i kontynuatora. Dionizos jest uważany za bóstwo opiekuńcze dynastii hellenistycznych. Rytony były niewątpliwie wykonywane na miejscu,
gdyż najnowsze badania włoskie w Budynki Południowo-Wschodnim doprowadziły do odkrycia
pozostałości poprodukcyjnych.
Partyjscy władcy hellenistyczni przyjmowali tytuł teos, czyli bóg. Mitridates, przyjmując
tytuł boga, wzorował się na władcach baktryjskich. Kult przodków królewskich jest istotną
tradycją hellenistyczną, być może zrodzoną dopiero na ziemiach Bliskiego Wschodu.
Wieża z Nisy może stanowić nawiązanie do analogicznej wieży z Naqsh-e Rustam w pobliżu
Persepolis. Jest więc typowo irańską formą architektoniczną. Studiowanie ideologii Nisy jest
utrudnione ze względu na brak tekstów historycznych. Występują jedynie ostrakony zawierające
teksty gospodarcze dotyczące produkcji wina.
98