T: Pojęcie, zakres, przedmiot kryminologii
advertisement
T: Pojęcie, zakres, przedmiot kryminologii. Definicja: Wąskie znaczenie- zajmuje się analizą czynnika genetycznego przestępstwa, czyli etiologią kryminalną, kryminologia jest nauką o genezie faktów przestępczych. Szerokie znaczenie- aby opisać genezę faktów kryminalnych należy przede wszystkim fakt ten dokładnie obserwować, wiernie go opisać, przedstawić jego objawy (symptomatologia) i przedstawić różne jego właściwości (fenomenologia). Ponad to analizie należy poddać strukture przestępczości, oraz zmiany w nasileniu tych że zachowań, czyli dynamikę, tak wiec w szerokim ujęciu kryminologia jest to nauka o czynniku genetycznym i różnorodnych cechach i objawach czynów kryminalnych, a także o strukturze i dynamice przestępstwa. Zakres kryminologii: I) pionowy - interpretowany jest jako związek kryminologii z innymi dyscyplinami naukowymi. Pierwszy kierunek reprezentowany przez szkołę amerykańską. Do tak rozumianego zakresu kryminologii włącza się: 1)rozwój i funkcjonowanie ustawodactwa karnego (socjologia prawa karnego) 2)etiologie kryminalną 3)stosowanie kary oraz innych środków kontroli społecznej Drugi kierunek reprezentowany przez szkołę niemiecką i poza powyższymi faktami w zakres kryminologii włącza także reakcje społeczeństwa i różnych instytucji wobec jednostek przestępczych (kierunek społecznego reakcjonizmu). II) poziomy: analizując dokonujemy interpretacji pojęcia przestępstwa. W ujęciu jurydycznym jest to czyn zabroniony ustawą karną. W socjologicznym to czyn który szkodzi jednostce i społeczeństwu. W aksjologicznym to czyn niezgodny z przyjętymi w danym społeczeństwie wartościami. Rozpatrując zakres poziomy, pojawiły się w kryminologii dwie antagonistyczne opcje: 1) Znaniecki – sugerował by kryminologia zajmowała się szerokim zakresem czynów określanych jako „złe same w sobie” 2) Lerrell- kryminologia winna zajmować się tylko tymi czynami, które są zabronione przez kodeks karny (złe z punktu widzenia na kodeks) Za drugą opcją przemawiają względy: - pragmatyczne- możliwość obserwowania i diagnozowania sprawcy przestępstwa staje się prawdopodobne gdy przebywa on w warunkach izolacji, w związku z tym w przypadku uwzględnienia czynów złych samych w sobie, analiza zachowania sprawcy była by niemożliwa, bowiem większość z tych zachowań nie podlega oficjalnemu represjonowaniu ( np. alkoholizm, kłamstwo) -trudności w ustaleniu systemu wartości obowiązującego w danym społeczeństwie -zmienność w czasie i przestrzeni wartości cennej niektórych zachowań. Przedmiot badań kryminologii: -znalezienie odpowiedzi na pytanie jakie czynniki obiektywne i subiektywne, jednostkowe lub zbiorowe leżą u źródła przestępstwa lub je warunkują, jakie są przejawy tych czynów oraz jaka jest struktura i dynamika przestępczości. Działy kryminologii: I) ogólna i szczegółowa ogólna- zajmuje się badaniem wszelkich zjawisk kryminalnych, wszelkich rodzajów przestępstw i wszystkich grup przestępców szczegółowa- koncentruje się na poszczególnych grupach przestępstw i ich sprawach, np. zabójstwo itd. II) generalna i kliniczna generalna- zajmuje się syntetycznym ujęciem czynników wskazanych w różnych obszarach kryminologii oraz uogólnianiem tych wyników i ich systematyzowaniem. Kliniczna- zmierza do postawienia diagnozy, prognozy i wypracowania na tej podstawie metod oddziaływania penitencjarnego, zawiera więc elementy terapeutyczne, zajmuje się także pełnym rozpoznaniem czynników, które doprowadziły daną jednostkę do zachowania przestępczego. Warstwy kryminologii: 1) ujęcie deskryptywne ( obserwacja i opis faktów) 2) ujęcie kauzalne (wykrycie zależności oraz przyczyn konkretnego zachowania) 3) ujęcie normatywne bądź nomotetyczne (poszukiwanie generalnych prawidłowości lub praw przyczynowych) Przestępczość- jest to zbiór czynów zabronionych przez ustawę karną pod groźbą kary, które to czyny popełnione zostały na obszarze danej jednostki terytorialnej w określonym czasie (Hołysz) Warunki by czyn zabroniony był przestępstwem: 1) dokonany (wyjątek np. zamach terrorystyczny) 2) określony czyn musi charakteryzować się znacznym stopniem szkodliwości 3) dany czyn musi naruszać aktualne przepisy prawne Rozmiary przestępczości: Pod pojęciem rozmiary- udział zachowań przestępczych w całokształcie działalności członków społeczeństwa, udział ten różny jest w zależności od kategorii przestępstw. 4 zakresy: 1) przestępczość rzeczywista- ogół czynów przestępczych popełnionych w jednostce czasu on określonym terenie. 2) ujawniona- to ogół czynów, o których informacji uzyskały organy ścigania i na tej podstawie wszczęły postępowanie przygotowawcze (jest to przestępczość pozorna, bo nie wszystkie ujawnione czyny okazują się przestępstwami) 3) stwierdzona- jest to ogół czynów których charakter przestępczy został potwierdzony 4) osądzona- ogół czynów potwierdzonych wyrokiem skazującym w postępowaniu sądowym Ciemna liczba przestępstw- jest to stosunek liczny przestępstw rzeczywiście popełnionych do liczby przestępstw, w których zapadł wyrok skazujący prawomocny. Obszary ciemnej liczby: 1) przestępstwa które w ogóle nie dotarły do wiadomości policji 2) ujawnione, ale ich sprawcy nie zostali wykryci 3) sprawcy przestępstw zostali wykryci ale z uwagi na negatywne przesłanki procesowe nie dochodzi do ich skazania 4) sprawcy zostali skazani, ale nie wszystkie ich przestępstwa zostały ujawnione zakres ciemnej liczby- decyduje: brak zameldowania o przestępstwie, metody działania przestępcy, poziom pracy policji, prokuratury i sądów, a także nieumiejętność współpracy organów ze społeczeństwem syndrom i potencjał przestępczości (hołyst): podmiot kryminogenny- jest to zespół cech endogennych, które powodują że jednostka cechy te posiadająca, częściej wkracza na drogę zachowania przestępczego niż inna jednostka, która cech tych nie posiada (np. upośledzenie umysłowe, zaburzenia psychiczne). Sytuacja kryminogenna- w której w związku z określoną kombinacją czynników egzogennych, częstość występowania zachowania przestępczego u danej jednostki, jest wyższa niż u innych. W podmiocie i sytuacji kryminogennej nie występuje koniunkcja cech ale splatanie się ich według określonej relacji i zespół takich cech nazywamy syndromem. T: teorie kryminologiczne. Teorie kryminologiczne możemy ujmować w 2 obszarach: 1) pozytywistycznym, które odwołują się do indywidualnych cech zaburzeń jednostek o charakterze biologiczno-psychologicznym (nurt indywidualistyczny) odwołujące się do kultu jednostki. Teorie te określa się mianem twardego determinizmu bowiem w ujęciu tych teorii źródło zachowań tkwi w jednostce i działa bezwzględnie przesądzając o przestępczym charakterze zachowań 2) socjologiczne teorie, których podstawą jest twierdzenie, że zachowanie przestępcze jest rezultatem takich samych procesów jak inne zachowanie ludzkie, w tym zakresie badania kryminalne przebiegają 2-torowo: a) łączy zachowanie przestępcze z elementami organizacji społecznej uwzględniając szereg warunków współwystępujących z zachowaniem przestępczym (dezorganizacja społeczna, konflikt kultur, konflikt norm) b) koncentruje się na określaniu procesów które prowadzą do tego że określone jednostki stają się przestępcami. (społeczne naznaczenie, koncepcja uczenia się) 3 typologie kryminologiczne: 1) wg Schneidera a) kryminologiczne- biologiczne b) wieloczynnikowe c) psychologiczne d) socjologiczne e) socjologiczno- psychologiczne 2) wg Volta: (pozytywistyczne) a) pozytywistyczne, odnoszące się do indywidualnych zaburzeń jednostki (cechy biologiczne lub psychologiczne) b) pozytywistyczne, koncentrujące się na wpływach grupowych i kulturowych c) związane z kierunkiem kryminologii krytycznej 3) wg Henry(socjologiczne) a) pozytywistyczne obejmujące -teorie ekologiczne - teorie napięcia strukturalnego (Merton) - teorie napięcia podkulturowego b) teorie procesu społecznego -teorie uczenia się -t. neutralizacji -t. społecznej kontroli -t. interakcjonizmu - t. naznaczania i reakcji społecznej -t. społecznego konstrukcjonizmu c) teorie krytyczne -t. konfliktowe -t. anarchistyczne -t. marksistowskie -t. feministyczne -t. postmodernistyczne Teorie pozytywistyczne. Kryminologia pozytywistyczna rozwinęła się w drugiej połowie XIX wieku, wraz z pojawieniem się szkoły pozytywnej prawa karnego. Jej głównymi przedstawicielami byli Cesare Lombroso, Enrico Ferri oraz Rafael Garofalo. Opierała się ona na deterministycznej koncepcji prawa karnego, która zakładała, że każde ludzkie zachowanie, w tym także przestępcze, jest warunkowane określonymi czynnikami, które nie są kontrolowane przez człowieka. Kryminologia pozytywistyczna była więc nauką o przyczynach przestępczości (tzw. etiologia przestępczości). Ponieważ koncentrowała się na osobie przestępcy cechował ją indywidualizm - kryminologia zorientowana na sprawcę. Kryminologia pozytywistyczna dzieliła się na dwa nurty: biopsychologiczny (paradygmat rodzajów ludzkich) oraz socjologiczny (paradygmat rodzajów otoczenia). I) Kierunki biopsychologiczne Biopsychologizm opierała się na kilku założeniach: główny wpływ na zachowanie jednostki wywierają cechy pozwalające traktować go jako odrębną jednostkę, niektóre z tych cech są dziedziczone, wrodzone lub nabyte i tworzą podłoże sprzyjające występowaniu zachowań antyspołecznych, można ustalić, które z cech wywołują tendencje do takich zachowań, co umożliwia jednocześnie stwierdzenie związku przyczynowo-skutkowego pomiędzy cechą a określonymi zachowaniami, ustalenie takiego związku umożliwia przeciwdziałanie negatywnym zachowaniom społecznym. Nurt biopsychologiczny kryminologii pozytywistycznej dzieli się na teorie kładące nacisk na cechy somatyczne oraz teorie kładące nacisk na cechy psychiczne. Teorie Somatyczne: 1) Teorie antropologiczne- (teoria przestępcy z urodzenia) Lombroso -przestępczość zdeterminowana jest anomaliami cielesnymi. Do najważniejszych anomalii zaliczamy: odchylenia w wymiarze i kształcie głowy, asymetria twarzy, wystające kości policzkowe, szczękoskośność, skośne oczy, szczególnie obszerne oczodoły, wzrok ostry, sterczące duże uszy, mniejszy mózg, anomalie jego zwojów i bruzd, asymetrie półkul mózgowych, pojemność i mniejszy obwód czaszki, stożkogłowość, krótkogłowość, czoło w tył cofnięte, skroń wąska, woreczki policzkowe jak u zwierząt, podniebienie płaskie, rzadki zarost, włosy na głowie gęste, ciemne, kędzierzawe, wzajemne podobieństwo obojga płci, mięsiste grube wargi, wystający podbródek, obfitość zmarszczek, nadmierne długie ramiona, dodatkowe palce, leworęctwo, anomalne uzębienie, rażące odchylenia co do wzrostu, wagi tuszy itd. Lombroso uważał, że obecność jednego lub dwóch z tych defektów nie jest jeszcze symptomem człowieka zbrodniarza, gdy natomiast występuje u osobnika duża ich liczba, istnieje podstawa do twierdzenia, że jest to typ przestępcy. -Lombroso wywodzi, że „człowiek-zbrodniarz” to typ człowieka opóźnionego w rozwoju, który zachował atawistyczne cechy człowieka przedhistorycznego, pierwotnego, małpopodobnego. Stąd też słaba wrażliwość na ból fizyczny, jak również takie cechy psychiczne jak okrucieństwo, impulsywność, znieczulica uczuciowa i moralna. Spostrzega analogię między naturą przestępcy urodzonego a epileptykami, dopatrując się u nich podobnych cech jak u zbrodniarzy. - przestępca to właśnie istota pozostająca w pierwotnym stanie natury przechodzi okres przedłużonego dzieciństwa, zarówno w sensie historycznym, jak i biologicznym, (zjawiska kradzieży, mordu, rozboju itd. Są zjawiskiem normalnym dla przyrody i ludzi pierwotnych także dzieci wykazują tendencje do takich czynów). - Lombroso sporządził albumy przestępców z różnych krajów i regionów świata. Stwierdza, że jego obserwacje mają charakter uniwersalny i odnoszą się do wszystkich ludzi bez względu na rasę i narodowość. Odwołał się także do mądrości ludowej zawartej w przysłowiach i porzekadłach. - Lombroso rozwarstwia grupy przestępców według rodzaju popełnionych czynów. W każdej grupie wykrywa inne odmiany anomalii somatycznych. Mordercy- objętość żuchwy, wydatne policzki, włosy czarne i gęste, rzadki zarost, blada twarz Gwałtownicy- długie ręce, czoło wąskie, często włosy blond anomalie nosa i organów płciowych Rabusie i złodzieje- zboczenia w wymiarach czaszki, gęste włosy, rzadki zarost Podpalacze- mniejsza waga, długie kończyny, głowa anormalna Oszuści- duża żuchwa, wydatne policzki, znaczna waga, blada twarz często dotkniętą niedowładem Rzezimieszki- ręce długie, dość wysocy, włosy często czarne, zarost rzadki - Lombroso wyciąga drastyczne wnioski, dla przestępców „urodzonych” dożywotnia izolacja, lub kara śmierci - Lombroso wyróżnia także przestępców nałogowych, z namiętności oraz z przypadku. Ta ostatnia grupa, dały się wepchnąć na drogę przestępstwa przez zbieg okoliczności. Lombroso pisze także o przestępcach „krytych”. Chodzi mu tu głównie o osobników którzy dzięki władzy i bogactwu, przywilejom, mogą rozładować swe popędy przestępcze. Dla zwalczania przestępców „nieurodzonych” Lombroso proponuje domy poprawcze, zakłady lecznicze, kary pieniężne, warunkowe skazanie. Krytyczne spojrzenie: - brano pod uwagę ostatnie przestępstwo, a przecież dany osobnik mógł gwałcić, kraść i zabijać - badania były prowadzone na osobach skazanych od dłuższego czasu, a przecież ich wygląd i zachowanie mogło się zmienić - brał pod uwagę tatuaże- błąd bo się z nimi nie rodzimy Krytyka z punktu widzenia metodologii: - brak wskazania co jest normą a co odchyleniem (wygląd dobry, wygląd zły) - nie udziela odp jaka jest geneza przestępstw - uważał że wszyscy przestępcy cierpią na znieczulice - nadużywał teorii, że dzieci mają skłonności przestępcze bo się takie urodziły 2) teoria zaburzeń biochemicznych: wiążą się one z zaburzeniami endokrynologicznym, zaburzenia procesów biochemicznych wywołują lub wyzwalają tendencje do antyspoł. zachowań; związane jest to m.in. z niedoborem lub nadmiarem witamin lub hormonów, nieprawidłowym poziomem cukru we krwi;( Berman, Schlap, Smith) Główną rolę przyznaje się działaniu gruczołów przysadki mózgowej, tarczycy, trzustki, nadnercza oraz gruczołów płciowych. Nikt nie kwestionuje wpływu hormonów na zachowanie człowieka jednak nie świadczy to o ich nośności kryminogennej. 3) teorie konstytucjonalne mówią o tym, że po budowie ciała można określic temperament człowieka (psychosomatyczne) Kretschmer: o typ asteniczny – wysoki, szczupły, ostre rysy twarzy; o typ atletyczny – wzrost średni lub wysoki, raczej szczupły, lecz dobrze umięśniony; o typ pykniczny – wzrost średni lub niski, otłuszczony, grube rysy twarzy o typ dysplastyczny – nieregularna budowa ciała, często otłuszczony :P wyróżnia 2 skrajne formy zaburzeń psychicznych -schizofrenie, którą łączy z typem astenicznym i atletycznym - psychozę maniakalno- depresyjną, którą łączy z typem pyknicznym Uważa on że typy czyste są tylko w teorii natomiast w rzeczywistości występują tylko typy mieszane. Według badań wyróżnia że cyklotymicy są mniej skłonni do popełniania przestępstw, swój temperament wyładowują w innych poczynaniach, natomiast schizotymików cechują tendencje przestępcze. 4) teorie zaburzeń chromosomów: każdy człowiek posiada 46 chromosomy, które są ułożone w 23 pary, z czego 22 pary to tzw. autosomy, a ostatnia para tworzona jest przez chromosomy płciowe – u kobiety występują dwa chromosomy X (46XX), a u mężczyzny chromosom X oraz Y (46XY); zapis struktury chromosomów może być u mężczyzny zaburzony poprzez obecność dodatkowego męskiego chromosomu płciowego, np. 47XYY, co może powodować tendencję do zachowań kryminalnych o podłożu agresywnym; teoria ta jest niepotwierdzona; 5)teorie związane z genetyką opierały się na badaniach genealogicznych, bliźniąt oraz adopcyjnych badania genealogiczne zostały zapoczątkowane badaniem rodziny oznaczonej kryptonimem „Kallikak”; badano dwie gałęzie rodziny, które wywodziły się od tej samej osoby; pierwsza gałąź, określona jako „zła” charakteryzowała się tym, że była ona „efektem” współżycia z prostytutką, natomiast druga - „dobra” - była rezultatem zawarcia małżeństwa z osobą o takiej samej pozycji społecznej, jaką miał ojciec; w sześciu pokoleniach „złej” gałęzi 90% jej członków miało problemy z funkcjonowaniem w społeczeństwie; wniosek – nie można na stwierdzić jaki wpływ na postępowanie człowieka mają cechy dziedziczne, ponieważ ich wpływu nie można oddzielić od wpływu czynników społecznych -badania bliźniąt nie dały dowodów potwierdzających wpływ cech dziedzicznych na ujemnie oceniane zjawiska; -badania adopcyjne nie potwierdziły istnienia związku między przestępczością przybranych rodziców i ich adoptowanych dzieci; -wniosek ogólny: nie dziedziczy się skłonności do zachowań przestępczych lub nadużywania alkoholu, lecz pewne podstawy biologiczne lub procesy biochemiczne, które w pewnych warunkach środowiskowych sprzyjają tym zachowaniom Teorie psychologiczne: 1 grupa koncepcji: o silnym zabarwieniu biologicznym które upatrują przestępczość w: upośledzeniu umysłowym, uszkodzeniem CUN, chorobami psychicznymi (schizofrenia, cyklofrenia) 2 grupa: Wiążą się z odchyleniami od normy bądź stanami patologicznymi które jednak nie mają podłoża chorobowego np. stany psychopatyczne lub neurotyczne 3 grupa: Dynamika życia psychicznego i zróżnicowanych procesów psychicznych: -psychoanaliza -teorie uczenia się -teorie Eysencka -teorie Rottera Ad1) geneza zaburzeń biologicznych: -ciąża, zażywanie jakiś środków bądź leków przez matkę, mechaniczne urazy, poród, zapalenie opon mózgowych itd. - teorie zaburzeń CUN: objawy związane z uszkodzeniem to: zaburzenia w zachowaniu, zaburzenia osobowości, zaburzenia typu nerwicowego (jąkanie, tiki), zaburzenia typu psychotycznego, zaburzenia sfer psychofizycznych które powodują problemy w nauce ( pobudzenie ruchowe, obniżona pobudliwość [rzadziej], zaburzenia mowy, uwagi, percepcji,); zaburzenia cech osobowości ( impulsywność, wybuchowość, agresywność, słaba kontrola impulsów, chwiejność emocjonalną, łatwowierność, sugestywność, nadmierną wrażliwość, nieśmiałość, zahamowanie itd.); nieumiejętność wyciągani wniosków z doświadczeń; zaburzenia nawyków i funkcji fizjologicznych; zaburzenia somatyczne i neurologiczne, reakcje takiej osoby są nieadekwatne do sytuacji. - teorie upatrujące schizofrenie jako przyczynę przestępczości: Koncepcja genetyczna: -większość rodziców chorego jest zdrowa, olbrzymia większość potomstwa chorych na schizofrenię nie choruje na tę chorobę. Zatem sam mechanizm dziedziczenia, choć we współczesnej nauce nie kwestionowany, jest skomplikowany i do dziś nie do końca zbadany. Zasadnicze znaczenie mają badanie prowadzone wśród dzieci adoptowanych, których biologiczne matki chorowały na schizofrenię. Badania te pokazują, że czynnik dziedziczny dochodzi do głosu niezależnie od warunków. Warunki środowiskowe mogą jednak znacząco wpływać na skutki obciążenia biologicznego. u chorego zaburzona jest równowaga neuroprzekaźników w mózgu, przede wszystkim dopaminy, a także innych (serotoniny, noradrenaliny); komory mózgowe są mniejsze Koncepcja psychologiczna: Schizofrenia to skutek przeżywanego przez jednostkę konfliktu wewnętrznego, którego jednostka nie jest w stanie zaakceptować, mechanizmy obronne które jednostka stosuje przestają być efektywne. Koncepcje społeczne: kobieta oschła uczuciowo, konfliktowa, która ma skłonności do manipulowania innymi ludźmi, u dzieci rodzi otwarty choć irracjonalny żal do innych osób a także całkowity brak zaufania do innych podwójne wiązanie- przejaw interakcji fałszywej; jest to sytuacja w której przekazuje się drugiej osobie wewnętrznie sprzeczne komunikaty na drodze werbalnej i pozawerbalnej, brak możliwości opuszczenia pola interakcji (np. matka- dziecko) dziecko chce przytulić matkę ale matka odpycha dziecko niewerbalnie, potem matka znowu mówi „ty mnie nie kochasz, okaż mi to”; taka sytuacja może wystąpić u osób dorosłych np. toksyczny związek anomalie związków między rodzicami -nierównowaga -rozłam między rodzicami, pojawia się emocjonalny dystans Objawy schizofrenii: -omamy -halucynacje (spostrzeżenia nie mają odzwierciedlenia w rzeczywistości); wzrokowe, słuchowe, smakowe, węchowe - urojenia ;wyobrażenia; mają ciągłość; błędne sztywne przekonania których nikt poza osobą chorą nie postrzega; (zdrady, religijne, pseudofilozoficzne, wielkościowe) -poczucie bierności- jednostka czuje że jest kierowana przez inną siłę - ingerencja w myśli (ktoś podsuwa myśli, ktoś kradnie myśli) -myślenie autystyczne, niezorganizowane, zindywidualizowane, oderwane od sposobu myślenia innych ludzi, ukierunkowana na samego siebie - rozdwojenie jaźni, izolowanie się od świata, autyzm -sprzeczność osądów i działań : *ambiwalencja (sprzeczna ocena w zakresie wartościowania) *ambisentencja (wypowiadanie sprzecznych informacji) *ambitendencja (podejmowanie sprzecznych działań) - degradacja emocjonalna intelektualna Często schizofrenia prosta zaczyna się wycofaniem, potem osoby przestają dbać o siebie, zaczynają filozofować Związki z przestępczością: -schizofrenia paranoidalna (omamy ,urojenie, raczej słuchowe nigdy wzrokowe, jednostka ma poczucie że jest śledzona, prześladowana, nagłe wybuchy) -schizofrenia prosta (najuboższa objawowo, powolny rozwój niezdolności przystosowania się, ogólny spadek wydolności, typowe zaburzenia myślenia i uczuciowości. Kontakt z chorym pozwala zauważyć dziwaczne zachowania, brak harmonijności ruchów, mimiki, obojętność, zaniedbanie wyglądu, higieny, chłód. Niekiedy dłuższy czas utrzymują się szczególne uzdolnienia i talenty. Postać ta jest bardzo trudna do zdiagnozowania, występuje stosunkowo rzadko, łatwo ją pomylić z innymi zaburzeniami. Rzadko zdarzają się znaczne poprawy i remisje, najczęściej choroba postępuje powoli, ale stale) -schizofrenia hebefreniczna (Osoba normalnie zachowująca się nagle zaczyna zdradzać dziwactwa, przybiera niepoważne pozy, wybucha bez powodu śmiechem, zachowuje się błazeńsko, krnąbrnie, staje się nietaktowna, bezczelna, opryskliwa, drażliwa a nawet agresywna. Mimika i ruchy sprawiają wrażenie nieszczerego patosu, zanik przejawów uczuciowości wyższej, pozwala sobie na kpiarskie uwagi i dowcipy nie przejmując się otoczeniem, apele i kary nic nie dają. Zanika poczucie odpowiedzialności. Na początku otoczenie określa te zachowania jako demoralizujący wpływ kolegów, potem dają się we znaki cechy rozszczepienia osobowości, urojenia, rozkojarzenie toku myślenia. Częste jest również zaniedbanie higieny osobistej, a czasem nawet koprofagia- (zjadanie własnego kału) -teoria upatrująca związek psychopatii z przestępstwem: Osobowość psychopaty przejawia się głównie w zaburzeniu jego społecznego funkcjonowania, pewne cechy charakterystyczne dla psychopatów stanowią jednocześnie naruszenie konkretnych przepisów prawnych, psychopatę charakteryzuje brak poczucia winy, brak związków emocjonalnych z innymi ludźmi, impulsywność, agresywność, deficyt lęku, deficyt uczenia się, ponad to są bierni, apatyczni, brak im pewności siebie, lękliwość. Przyczyny osobowości psychopaty - genetyczne -fizjologiczne (zmiany w EEG) -wczesne doświadczenia -psychologiczne (niedorozwój superego) -społeczno-kulturowe -teoria Eysencka: przyjmuje założenie o stałości zachowania jednostki w różnym czasie i różnych sytuacjach, ta stałość ma swoje odzwierciedlenie w typie układów nerwowych, które różnią się przebiegiem procesów pobudzania i hamowania, mianowicie ekstrawertyków (ławo pobudzić i wygasić; są impulsywni, towarzyscy, optymistyczni, brak krytycyzmu, nieopanowani, co prowadzi do agresji) i introwertyków (trudno pobudzić i wygasić; nie są towarzyscy; są powściągliwi, nieśmiali, systematyczni, sumienni, są pesymistami); osoby cechujące się wysokim poziomem ekstrawertyzmu i neurotyzmu – wrażliwości emocjonalnej – mają najwięcej problemów, aby unikać zachowań antyspołecznych; u ekstrawertyków proces nabywania i utrwalania norm społecznych wymaga większego nakładu pracy niż u introwertyków; Eysenck wyjaśnia zachowanie przestępcze poprzez „sumienie” , skłonności do przestępstwa są uniwersalne jednak niektórych trzyma na wodzy owo „sumienie”, które kształtuje się pod wpływem socjalizacji. Eysenck kształtowanie sumienia opiera przede wszystkim na procesie warunkowania klasycznego. Wielokrotne kojarzenie bodźca warunkowego, tzn. zachowań niezgodnych z normami, z bodźcem bezwarunkowym, tzn. karą za przekroczenie normy i ujawnienie zachowań niezgodnych z nią doprowadza do tego, że „na poziomie autonomicznego układu nerwowego wytwarza się uwarunkowane skojarzenie, które sprawia, że w przyszłości zamiar wykonania zabronionej czynności będzie wywoływał uwarunkowaną, autonomiczną reakcję strachu, powstrzymującą od działania”. Tak więc proces kształtowania „sumienia” polega na warunkowaniu nieprzyjemnych reakcji, bólu i strachu na działania naruszające normy. Jednostka, która powstrzymuje się od zachowań antyspołecznych, zyskuje natychmiastowa nagrodę w postaci zlikwidowania nieprzyjemnego napięcia w sytuacji pokusy. Podstawa funkcjonowania „sumienia” jest lęk przed karą, a więc lęk zagrażający. Dążenie do redukcji lęku jest głównym motorem działania zgodnego z normami, stanowi także jedyne zabezpieczenie przed ich naruszaniem. Proces warunkowania nie przebiega u wszystkich jednakowo, indywidualne różnice wynikające z właściwości układu nerwowego przesądzają o jego przebiegu. Koncepcja Eysencka przedstawia osobowość jako temperament i inteligencję. Jeżeli zatem usuniemy z rozważań inteligencję, to zasadniczą częścią osobowości jest temperament – tak też zrobił autor. Eysenck, drogą analizy czynnikowej, wyodrębnił trzy podstawowe wymiary osobowości: • Psychotyczność – samotność- wyrażającej się w braku dbałości o innych i nieliczenia się z innymi; nieprzystosowania psychicznego; braku uczuć, wrogości do innych; agresywności; upodobania do niezwykłych rzeczy i zjawisk; poszukiwania sensacji i silnych wrażeń; lekceważenia niebezpieczeństw; ryzykanctwa; braku rozsądku, a także dokuczania innym; bawienia się cudzym kosztem. Wymiar psychotyzmu jest wymiarem niezależnym w stosunku do neurotyczności jak i introwersji-ekstrawersji. Jeśli psychotyzm łączy się z innym typem to prawdopodobieństwo przestępstwa wzrasta. • Ekstrawersja – osoba ekstrawertywna przejawia cechy takie jak towarzyskość, żywość, aktywność, asertywność, poszukiwanie doznań. • Neurotyczność (emocjonalność) – osoba wysoce neurotyczna posiada cechy takie jak lęk, przygnębienie, poczucie winy, niska samoocena, napięcie. Neurotyczność charakteryzowania jest poprzez ogólne niezrównoważeni emocjonalne, pobudliwość afektywną, skłonność do załamań w sytuacjach stresowych, zbyt silne i zbyt długotrwałe reakcje w porównaniu z działającym bodźcem, nieśmiałość w kontaktach międzyludzkich, zależność od innych oraz brak stałości w osiąganiu rezultatów własnej działalności -teoria Rottera- Teoria poczucia umiejscowienia kontroli. Rotter zauważył, że ludzie mają odmienne sposoby interpretowania zdarzeń. Przykłady. Ktoś ma wypadek samochodowy. Możliwe są tu generalnie dwa sposoby poszukiwania przyczyn tego wypadku. Osoba o wewnętrznym poczuciu kontroli jest skłonna myśleć: "Kurczę, mogłem nie przyspieszać na tym żółtym świetle" (od mojego zachowania zależy to, że mam wypadek samochodowy). Eksternalista będzie myśleć: "No tak, kolejny dowód na to, że mam życiowego pecha, a zakręt tutaj jest zakrętem śmierci." (Wypadek zależy od czynników zewnętrznych, poza osobistą kontroląLudzie przekonani są, że ich los jest zapisany zanim jeszcze się urodzili, a życiem kieruje przeznaczenie (nie ma znaczenia jak się odżywiam, człowiek może w każdej chwili umrzeć przez przypadek). Inni zaś uważają, że ich długość życia zależy od tego np. jak się odżywiają, czy dbają o swoje zdrowie itd. Teoria umiejscowienia poczucia kontroli dotyczy subiektywnie odczuwanego ulokowania sprawstwa zdarzeń. Rotter twierdzi, że ludzie uczą się w ciągu życia wierzyć, że ich losem kierują oni sami, bądź też że kierują nim czynniki od nich samych niezależne. W związku z tym teoria ta umieszcza ludzi na (jednomodalnym) kontinuum z dwoma biegunami. Osoby o wewnętrznym umiejscowieniu kontroli (internaliści) mają przekonanie, że ich życiem i ważnymi zdarzeniami sterują oni sami. Żywią przekonanie, że przede wszystkim od ich własnych wysiłków, pracy, osobistego wpływu zależy to, co ważnego przydarza się im w życiu. Osoby o zewnętrznym umiejscowieniu kontroli (eksternaliści) żywią przekonanie, że życiem sterują czynniki niezależne od ich świadomego, celowego i zamierzonego wpływu (niekoniecznie muszą to być czynniki zewnętrzne!) - los, przeznaczenie, Bóg, nieświadomość, choroba, szczęście itd. Rotter pisze: „skłonność człowieka do danego działania wyznacza siła oczekiwania, czyli prawdopodobieństwo pojawienia się wzmocnienia po tym działaniu i wartość wzmocnienia”. Podobnie jak Eysenck stoi on na stanowisku, że system kontroli jest mechanizmem wyuczonym, o ile jednak ten pierwszy oparł swoje założenia na zasadach warunkowania klasycznego, to Rotter wykorzystał i rozwinął zasady warunkowania instrumentalnego. W procesie uczenia się które ma charakter warunkowania instrumentalnego, jednostka zdobywa wiedze o przyjemnych i przykrych skutkach swego zachowania i o różnych możliwościach zaspokajania potrzeb. Także w wyniku obserwowania, że zachowanie przynosi pozytywne lub negatywne wzmocnienia, jednostka nabiera przekonania, że istnieje określone prawdopodobieństwo wystąpienia danego skutku po podjęciu klasy zachowań. Prawdopodobieństwo wystąpienia danych skutków w wyniku realizacji zachowań, nosi nazwę „oczekiwań”, Zgeneralizowanie oczekiwania w ujęciu Rottera, to uogólnienie wszystkich dotychczasowych związków pomiędzy zachowaniem jednostki a wzmocnieniem w postaci zaspokojenia potrzeby, im więcej wystąpiło pozytywnych wzmocnień (zaspokajających potrzebę) tym większe prawdopodobieństwo istnienia przekonania, ze każde następne działanie jednostki niezależnie od sytuacji przyniesie oczekiwany rezultat. Rottera interesował proces uczenia się przeświadczeń o związku przyczynowym między działaniem jednostki a następstwami, jakie po tym działaniu następują. Według Rottera doświadczenie życiowe uczy jednostkę, że to samo zachowanie nie zawsze przynosi te same efekty oraz że skutek, jaki następuje po zrealizowaniu jakiegoś działania, może być nieadekwatny do zamierzonych oczekiwań i zrealizowanych czynności. Rotter formułuje to następująco: „gdy wzmocnienie spostrzegane jest przez człowieka jako następujące po jego działaniu, ale niecałkowicie zgodne z jego działaniem, wtedy w naszej kulturze zazwyczaj jest spostrzegane jako skutek przypadku, przeznaczenia, szczęścia, jako kontrolowane przez innych ludzi mających władze”. Innymi słowy jednostka spostrzega, że o ostatecznym rezultacie jej działania nie decyduje ona, ale inne zewnętrzne czynniki, rodzi się w niej przekonanie, że jest sterowana przez inne siły. Nabywanie subiektywnego przekonania o związku przyczynowym pomiędzy zachowaniem a występującym po nim wzmocnieniem prowadzi do ukształtowania się właściwości, którą Rotter określił poczuciem kontroli wewnętrznej. Poczucie kontroli zewnętrznej jest natomiast przekonaniem o braku związków przyczynowych miedzy zachowaniem a jego skutkami. Poczucie umiejscowienia kontroli jest kategorią poznawczą, wiąże się bowiem z procesami percepcji i rozumienia własnych możliwości oraz podejmowanych działań. O tym, czy w prcesie rozwoju osobowości wytworzy się zewnętrzne lub wewnętrzne umiejscowienie kontroli, decydują uzyskiwane w doświadczeniu życiowym wzmocnienia (zaspokajanie potrzeb) oraz sytuacja psychologiczna. Osoby z poczuciem kontroli wewnętrznej wierzą, że wszystko co się im przydarzyło i może przydarzyć, jest następstwem ich osobistych działań, za które ponoszą odpowiedzialność. Jeśli spotyka ich coś dobrego, radosnego przypisują to swoim działaniom, tak samo gdy zdarzy im się coś przykrego. Wierzą że to oni kierują swoim losem. Osoby z poczuciem kontroli zewnętrznej wierzą że nic nie zależy od nich a wszystko jest wynikiem jakiegoś szczęścia, fatum, złej aury itd. Zazwyczaj nie ma czystych typów osób z poczuciem jednej z kontroli raczej może występować przewaga jednej z nich. Osoby przejawiające poczucie kontroli wewnętrznej można scharakteryzować jako: -traktujące życie w sposób zadaniowy -wykazujące znaczny realizm -nastawione na odbiór docierających ze środowiska informacji, a także poszukujące nowych informacji o sobie i świecie w celu wykorzystania ich w konkretnym działaniu -nie przywiązujące wagi do opinii innych ludzi, ale kierujące się własną samokontrolą -wykorzystujące poprzednie doświadczenia przy realizacji aktualnych zadań życiowych -wykazujące dość dobrze rozwinięte poczucie odpowiedzialności -wykazujące trudności w przystosowaniu się do otoczenia, które wolą raczej zmieniać, niż zmieniać siebie -odporne na stres i frustrację W przeprowadzonych badaniach nad poziomem poczucia kontroli w populacji sprawców wykazano, iż więźniowie mają zazwyczaj poczucie kontroli zewnętrznej. Wynik ten wskazuje, iż na poziom umiejscowienia kontroli może mieć wpływ aktualna sytuacja jednostki. Podstawowy czynnik kształtujący poczucie kontroli to wychowanie. Tam gdzie tożsamość dziecka była akceptowana, był konsekwentny system kar i nagród oraz poczucie bezpieczeństwa, kształtuje się poczucie wewnętrznej kontroli. Gdy brak bezpieczeństwa, następuje odrzucenie emocjonalne, brak konsekwencji w stosowaniu kar i nagród, nadmierna opiekuńczość prowadza do ukształtowania się poczucia zewnętrznej kontroli. W przypadku przestępców mamy do czynienia z tym drugim modelem wychowania. Można by przypuszczać że powinni przejawiać zewnętrzny typ kontroli, jednak badania nie są jednoznaczne, np. osoby z zewnętrznym poczuciem kontroli mają większą tendencję do zachowań konformistycznych. TEORIE SOCJOLOGICZNE: Założenia: a). Zachowanie człowieka kształtują czynniki społeczne. b). Niekorzystne warunki społeczne generują działania przestępne. c). Można ustalić, jakie czynniki wywołują zachowanie przestępne. d). Usunięcie takich czynników lub ich złagodzenie pozwala skutecznie przeciwdziałać przestępczości I.Koncepcje ekologiczne: Środowisko – ogół czynników zewnętrznych oddziałujących na organizm ludzki - Shaw, McKay - nierównomierny rozkład przestępczości w miastach wyjaśnia się zróżnicowaniem kulturowym - obszary nasilonej przestępczości cechuje stan dezorganizacji społecznej 1. Teoria strukturalne Ludzie są uplasowanie na różnych miejscach lub też na różnych poziomach struktury społecznej, a przez to mają odmienne możliwości działania. R. Merton: - jednostki w toku socjalizacji internalizują społecznie uznane cele i sposoby ich osiągania, ale internalizują je w różnym stopniu - jednostki podlegają społecznemu naciskowi w celu osiągnięcia społecznie uznanych celów (wartości) - jednostka nie mająca dostępu do akceptowanych społecznie środków osiągnięcia celu ma duże szanse wykazywać zachowania innowacyjne - teoria anomii 5 sposobów przystosowania do społeczeństwa: - konformizm - innowacja - rytualizm - wycofanie - bunt 2. Kierunek kulturowy: a) szkoła chicagowska - wspólna metoda badawcza, obszar zainteresowań (organizm miejski), pewna dość luźna perspektywa teoretyczna, - zbliżone zaobserwowane różnice w rozkładzie przestępczości i innych zjawisk patologii społecznej, - rozpatrywanie dewiacji przez procesy zachodzące w wielkich metropoliach. DARWINIZM SPOŁECZNY PARKA: Wychodził z założenia, że ludzie rządzą się tymi samymi prawami co zwierzęta. Główne cechy społeczności to organizacja terytorialna, powiązanie z zajmowanym obszarem, trwałe więzy między jednostkami. Walka o pozycję ekonomiczną opiera się na inwazji, dominacji (słabsi, mniej zaradni, uzdolnieni spychani do najgorszych dzielnic tzw. Stref przejściowych), sukcesji (przenoszenie do lepszych dzielnic). Prace Park’a dotyczą zagadnienia terytorialnego rozkładu przestępczości, innych form dewiacji (alkoholizm, narkomania, prostytucja). EKOLOGICZNA ANALIZA CHICAGO BURGESSA: wyróżnił 5 stref- obszarów różniących się składem mieszkańców, charakterem zabudowy, pełnionymi funkcjami: a) wewnętrzna- centrum przemysłowo-handlowe, b) przejściowa- obszar zmieniający się z dzielnicy mieszkaniowej na przemysłowo-handlową z uwagi na rozrost centrum, c) obszar mieszkań robotniczych- zamieszkiwany przez ludzi opuszczających strefę „d”, d) obszar zamieszkiwany przez warstwy średnie, e) prywatne rezydencje o wysokim standardzie (dzielnica willowa). Ważna rolę odgrywa strefa przejściowa, miała ona fazy: własności domów jednorodzinnych o ścisłych więzach łączących społeczeństwo; najmu- osłabienie wspólnoty sąsiedzkiej; inwazji biznesu; pokoi do wynajęcia; napływu grup rasowych i narodowościowych o niskim statusie kulturowym; wkraczanie przestępczości i występku; chaosu społecznego;, biznes i przemysł obejmują dzielnice w całkowite posiadanie. Przestępczość jest wynikiem naturalnego procesu rozwoju miasta, a strefa przejściowa jest ostają dla tych, którzy przegrali walkę o byt. SHAW - stwierdził, że wysoki wskaźnik przestępczości w sferze przejściowej był bez zmian przez kilkadziesiąt lat. W strefie tej osiedlały się tzw. niebieskie ptaki, miała miejsce selektywna emigracja. Miało na ten wzrost także wpływ środowisko, w którym osiedlali się ludzie. Przyczyną przestępczości w strefie przejściowej jest osłabienie kontroli społecznej, wynikające z inwazji biznesu i przemysłu na te tereny. Shaw wyróżnił transmisję kulturowątradycje przestępcze mogą być i są przekazywane kolejnym generacjom w sposób podobny do sposobu przekazywania języka czy innych wytworów społecznych. Czynniki ekologiczne-środowiska fizycznego: zmiany sposobu mieszkania, wzrost gęstości zaludnienia, ekspansja przemysłu-wszystko, co charakteryzuje sytuacje człowieka w mieście. Oboje uważali, ze przestępczość jest wynikiem naturalnego procesu rozwoju miasta, a strefa przejściowa stanowi ostoję dla tych, którzy przegrali. Późniejsze teorie nie kładły już takiego nacisku na kryminogenność samego procesu rozwojowego miasta-organizmu, lecz na elementy kulturowe. To już nie środowisko fizyczne, lecz środowisko społeczne (osłabienie kontroli). W analizach krytycznych zarzucano im, że : - nie skupiano się na problematyce środowiska fizycznego (gęstość zabudowy, przeludnienie), - nie zajmowano się wpływem środowiska fizycznego na dewiację na konkretnym obszarze mi8asta, dzielnicy, - nie sprecyzowano zależności pomiędzy przestępczością a warunkami ekologicznymi, - nie zdecydowano jasno czy określone czynniki środowiska fizycznego powodują przestępczość, czy dane warunki ekologiczne przyciągają i skupiają przestępców, - wykazano w jaki sposób struktura przestrzenna miasta wpływa na nasilenie dewiacji, - zasługą było ustalenie, iż raz wykształcone dzielnice przestępczości pozostają siedliskiem występku przez długi okres czasu bez względu na zmiany mieszkańców. b)teoria konfliktu kultur Sellina: teoria ta stanowi pomost między ustaleniami chicagowskich badaczy a teorią zróżnicowanych powiązań Sutherlanda. Norma zachowania- ostro sprzeciwiał się traktowaniu norm prawnokarnych jako jedynej jednostki analiz kryminologii czy też socjologii przestępczości. Uważał, że socjologia przestępczości i kryminologia winny się zajmować nie tyle pewnym, dość sztucznie wyodrębnionym wycinkiem norm społecznych, ile generalnym problemem norm zachowania, w tym także kwestią czynników prowadzących do naruszania norm. Normy zachowania to społeczne postawy grupy normatywnej wobec określonych sposobów zachowania w pewnych okolicznościach krystalizujące się w normę, której naruszenie wywołuje reakcję grupy. Potencjał oporu normy- normę zachowania można traktować jako regułę popartą sankcją odzwierciedlającą wartość lub jako wykrystalizowany opór ze strony grupy. Która wyposaża ją w wewnętrzną cechę słabości lub siły. Wewnętrzną energię czy siłę normy możemy nazwać potencjałem oporu. Klasyfikacja subiektywnego postrzegania oporu grupy przeciwko naruszaniu normy zachowania: 1. Brak oporu ze strony grupy: jeśli norma nie stanowi elementu osobowości jednostki to nie odczuwa ona oporu ze strony grupy lub jeśli jednostka narusza normę przypadkowo, to nie odczuwa oporu ze strony grupy. 2. Zredukowany opór ze strony grupy- jeśli konflikty norm stanowi element osobowości jednostki, to odczuwa ona zredukowany opór ze strony grupy. 3. Całkowity opór ze strony grupy- jeśli jednostka przyswoiła sobie tylko jedną normę odnoszącą się do danej sytuacji, to naruszając ją odczuwa całkowity opór ze strony grupy. W drugiej możliwości oporu grupy pojawia się konflikt kultur. Ma 2 wymiary: 1)indywidualny- dlaczego? 2)grupowy- istota przestępczości grupowej (efektem konfliktu kultur jest tzw. Próżnia normatywna, czyli dysonans między normami, wartościami w różnych grupach). Konflikt kultur- Sellin ujmował społeczeństwo jako konglomerat różnych kultur, grup i społeczności hołdujących odmiennym wartościom i przestrzegających innych norm postępowania. To, co w jednej grupie jest traktowane jako zachowanie dewiacyjne, w innej grupie o innej kulturze może być tolerowanym lub nawet zalecanym sposobem postępowania. Wielkie zróżnicowanie kulturowe rodzi nieuchronny konflikt wartości i norm postępowania, który wywołuje zachowania dewiacyjne. Zderzanie się lub nakładanie na siebie odmiennych systemów normatywnych występuje najczęściej w trzech sytuacjach: gdy odmienne „kodeksy kulturowe” zderzają się na granicy sąsiadujących ze sobą obszarów kulturowych; gdy zasady obowiązujące w jednej grupie kulturowej są przenoszone do innej grupy; gdy członkowie jednej grupy kulturowej migrują na obszar zamieszkały przez inną grupę. Krytyka- odbiegający od rzeczywistości obraz społeczeństwa, bałagan pojęciowy, wątpliwa teza, że każdy konflikt kultur prowadzi do dewiacji, ograniczona możliwość zastosowania tej teorii w stosunku do współczesnych, zurbanizowanych społeczeństw. c)Teoria zróżnicowanych powiązań Sutherlanda: Teoria ta obejmuje następujących dziewięć stwierdzeń: 1) „Zachowanie przestępne jest wyuczone", nie jest więc wrodzone, lecz wymaga — jak każda działalność — stosownego wyszkolenia. 2) „Zachowanie przestępne zostaje wyuczone w interakcjach z innymi osobami w procesie komunikowania się", który jest głównie werbalny, ale może też przebiegać przy pomocy gestykulacji. 3) „Zasadnicza część uczenia się przestępnego zachowania dokonuje się w grupach o bliskich osobistych powiązaniach", czyli w grupach pierwotnych co oznacza, że środki masowego przekazu odgrywają stosunkowo nieznaczną rolę w genezie przestępnego zachowania. 4) „Gdy zachowanie przestępne jest wyuczone, to uczenie obejmuje: a) techniki popełniania przestępstw, które są niekiedy bardzo skomplikowane, a niekiedy bardzo proste, b) specyficzne ukierunkowanie motywów, dążeń, racjonalizacji i postaw\". 5) „Specyficzne ukierunkowanie motywów i dążeń jest wyuczone w powiązaniu z określeniem norm prawnych jako wiążących bądź niewiążących co łączy się z przebywaniem wśród osób, które traktują normy prawne jako wymagające przestrzegania, albo osób dopuszczających naruszanie takich norm. 6) [podstawowa teza] „Jednostka staje się przestępcą wskutek nadwyżki definicji sprzyjających naruszaniu przepisów prawa nad definicjami nie sprzyjającymi naruszaniu przepisów prawa", w czym wyraża się zasada zróżnicowanych powiązań; ludzie zachowują się w sposób przestępny wskutek zetknięcia się z kryminalnymi wzorcami zachowań oraz odcięcia od wzorców zachowań antykryminalnych. 7) „Zróżnicowane powiązania mogą się różnić częstotliwością, trwałością, pierwotnością i intensywnością", ponieważ czynniki te mogą wpływać na pojawianie się zachowań przestępnych bądź nieprzestępnych; „częstotliwość" i „trwałość" stykania się z wzorcami przestępnymi mają oczywiste znaczenie dla wywoływania zachowań przestępnych, natomiast waga „pierwotności" wynika z siły oddziaływania określonych wzorców we wczesnym dzieciństwie, gdyż wy-uczone wówczas motywy, postawy itd. mogą być bardzo trwałe; „intensywność" zaś łączy się z prestiżem źródła, z którego pochodzą wzorce zachowania (kryminalnego albo antykryminalnego) oraz z emocjonalną reakcją związaną z tym źródłem. W tezie tej wskazano czynniki wpływające na pojawianie się preferencji do zachowań pro- i antyprawnych. 8) „W procesie uczenia się zachowań przestępnych poprzez powiązania z kryminalnymi i antykryminalnymi wzorcami występują te wszystkie mechanizmy, które występują przy każdym uczeniu się", a więc nie chodzi tu tylko o uczenie się przez naśladownictwo. 9) „Ponieważ zachowanie przestępne jest wyrazem ogólnych potrzeb i wartości, nie można go wyjaśniać, odwołując się do tych potrzeb i wartości, gdyż zachowanie nieprzestępne jest wyrazem tych samych potrzeb i wartości" — przecież zarówno złodzieje kradną, jak i uczciwi robotnicy pracują dla zdobycia pieniędzy. Jeżeli natomiast uznać, że człowiek sam kształtuje swoje zachowanie, jest „aktywny", a nie tylko „reaktywny", to nie wiadomo, czemu ma służyć owa „nadwyżka". Omawiana nadwyżka nie jest więc ani wystarczającym, ani koniecznym warunkiem popełnienia przestępstwa. Krytyka: brak zgody konfliktu wartości chronionych przez prawo, pewne czyny dotąd dozwolone na pewnym etapie rozwoju społecznego są uznane za przestępstwo, prawo jako środek wykorzystywany przez jedna stronę konfliktu przeciwko drugiej, uczenie się zachowań przestępczych zawiera te same mechanizmy co każde inne uczenie się zatem nie ogranicza się do naśladowania, wzmocnienie środków (aprobata, groźba, odrzucenie) dotyczy fazy nabywania wzorów zachowań, w przypadku określenia powiązań przyswajanie pewnych wzorów będzie nagradzane (aprobata grupy przestępczej), ta teoria nie ma zastosowania do przestępczości z zaburzeniami psychicznymi lub przestępstw nieumyślnych, autor pisał o powiązaniach przestępczymi wzorami a nie z osobami. d) TEORIA NEUTRALIZACJI SYKESA I MATZY. Wysnuli tezę, że nie istnieją podkultury dewiacyjne. Ich zdaniem można jedynie mówić o podkulturach dewiacji czy też przestępczości. Operując pojęciem „podkultura dewiacyjna” akcentuje się nadmiernie odrębność danej klasy wartości i norm zachowania w stosunku do kultury dominującej. Uważali, że w społeczeństwie istnieją dwa systemy wartości: Wartości oficjalne- konformistyczne, związane są z czasem pracy, nauki, z działalnością polityczną lub społeczną Wartości podskórne- dewiacyjne, związane są z czasem wolnym od pracy (weekendy, wakacje, święta). Techniki neutralizacji- teoria ta zajmuje się stosowaniem argumentacji służących usprawiedliwianiu zachowań przestępnych. Argumentacje takie trzeba sobie przyswoić i nauczyć się nimi posługiwać. Autorzy ci uważają, że młodzież popełniająca przestępstwa internalizuje w procesie socjalizacji poprawny system wartości i norm, lecz wynajduje sposoby usprawiedliwiania postępowania niezgodnego z tym systemem, Działający w ten sposób nie przeczy, że jego czyn jest naganny, ale wskazuje na okoliczności pozwalające mu na wyłączenie działania zinternalizowanej normy (zneutralizowanie). Taka operacja pozwala mu na uniknięcie poczucia winy związanego z naruszeniem normy. 1) Kwestionowanie odpowiedzialności - sprawca odwołuje się do niezawinionego przez siebie zbiegu okoliczności lub okre-śla się jako człowiek „wepchnięty\" w sytuację nie dającą mu szans innego zachowania, 2) Kwestionowanie szkody- sprawca uważa, że jego działanie bądź nie wyrządziło nikomu krzywdy lub tylko nieistotną, bądź jest sprawą między nim a poszkodowanym i nikogo nie powinno to ob-chodzić, 3) Kwestionowanie (odrzucenie) ofiary - sprawca jest przekonany, że ofiara jego działania zasłużyła sobie na takie potrakto-wanie, np. lichwiarz. Kryminalista może przybierać pozę Robin Hooda, jako tego, kto urzeczywistnia sprawiedliwość, nie przej-mując się ustawami. 4) Potępienie potępiających- sprawca usprawiedliwia się tym, że inni, a zwłaszcza ci, którzy go ścigają, postępują tak samo albo nawet gorzej, np. policja jest przekupna i brutalna, rodzice wyżywają się na swoich dzie-ciach itd. 5) Powołanie się na wyższe racje - sprawca powołuje się na kolizję wartości wymagającą poświęcenia dobra — jego zdaniem — niższej wartości, np. pobił w obronie przyjaciela, ukradł dla zapewnienia lepszego bytu rodzinie itd. Wspólną cechą technik neutralizacji jest dokonanie pojęciowej manipulacji odbierającej w oczach sprawcy możliwość obciążenia go negatywnym zachowaniem. Do zastosowania techniki neutralizacji dochodzi gdy naruszane normy są przez sprawcę zinternalizowane i ich zakres działania nie jest ograniczony, a wartość naruszana zdaniem sprawcy w zasadzie podlega ochronie. Krytyka- brak usystematyzowania twierdzeń przy omawianiu technik neutralizacji, rozbieżność systemów aksjologiczno-normatywnych technik neutralizacji, brak wyraźnej linii oddzielającej to, co jest neutralizacją normy, a tym, co jest już postawą nonkonformistyczną, niezbyt jasne kryteria wyróżniania poszczególnych technik (notatki z ćwiczeń dotyczących teorii neutralizacji) - nie jest to do końca teoria neutralizacji, ale teoria dryfu -stan dezorganizacji społecznej, którego sutkiem jest osłabienie moralnej więzi jednostki ze społeczeństwem, w związku z czym społeczeństwo to sprawuje nad jednostką nieefektywną kontrole - jednostki dążą do zaspokojenia swoich potrzeb powodując rozszerzenie marginesu tolerancji naruszanych przez siebie norm, ale norm tych w sposób kategoryczny nie odrzucają. Rozszerzaniu marginesu tolerancji służą techniki neutralizacji. O dalszym przebiegu kariery dewiacyjnej lub przestępczej decyduje: 1) poczucie nieodpowiedzialności- pojawia się u jednostek, które naruszają porządek prawny, ale pozostają bezprawne np. osoby z żółtymi papierami, osoby przeświadczone że nie zostanie im udowodniona wina 2) nastawienie fatalistyczne- jest to przekonanie. Że postępowaniem jednostek rządzą siły zewnętrzne np. fatum, fart Te 2 elementy umożliwiają dryf ku przestępcy, t istnieje możliwość odwrotu. Do popełnienia przestępstwa niezbędne są 2 elementy: 1)przygotowanie- nabycie motywacji i umiejętności do popełnienia czynu przestępczego 2)desperacja- przekonanie, ze jedynym sposobem osiągnięcia celu jest zachowanie przestępcze 3)TEORIE zróżnicowania kulturowego A)TEORIE PODKULTUR COHENA Działanie jako rozwiązywanie problemów- każde działanie człowieka jest rozwiązywaniem problemów. Do czasu rozwiązania problemy te wywołują stan napięcia, braku równowagi; stanowią wyzwanie. Pomimo naszych wysiłków problemy te mogą nadal pozostawać nierozwiązane, bądź rozwiązanie jednego z nich rodzi następny. Większość z nich można z łatwością rozwiązać. Zdarzają się jednak i takie które nastręczają nam mnóstwo trudności Sytuacja i ramy odniesienia- wszystkie ludzkie problemy powstają i są rozwiązywane w ramach dwóch kategorii determinacji: ich ram odniesienia, sytuacji w której działają. Rozwiązywanie problemów polega na zmianie jednego z tych czynników bądź obydwu naraz. Sytuacja w ujęciu Cohena to świat, w którym żyjemy i miejsce, w którym w świecie tym jesteśmy usytuowani”. Na postrzeganie sytuacji wpływają takie czynniki jak: Wychowanie, Stereotypy, Postawy, Wartości, Interesy. Czynniki te stanowią swoisty pryzmat przez który postrzegana jest sytuacja. Każda zmiana ram odniesienia wiąże się z uruchomieniem mechanizmów przystosowawczych min.: Projekcji, Racjonalizacji, Substytucji. Nacisk na konformizm- według Cohena grupy odniesienia wywierają na jednostkę presję w kierunku zachowania się zgodnie ze standardami, które obowiązują grupę. Z powyższego wynika że nie każde możliwe rozwiązanie problemu jest dostępne dla jednostki. Dostępne jest jedynie te które jest zgodne ze standardami, normami, obyczajami, obowiązującymi daną grupę. Dzieje się tak ponieważ „konformizm” jest nagradzany akceptacją natomiast „dewiacja” karana jest odrzuceniem. Konformizm stanowi kryterium trafności czy zasadności ram odniesienia rozpatrywanej jednostki. Nonkonformizm może spowodować utratę statusu w grupie a nawet odrzucenie przez grupę. Procesy interakcyjne- Cohen kładł szczególny nacisk na grupowe procesy doprowadzające do dewiacji: podstawowym warunkiem wyłonienia się nowych form podkulturowych jest interakcja jednostek, które mają podobne problemy w przystosowaniu. Procesy interakcji mogą zachodzić między jednostkami oraz całymi grupami. Cohen wprowadził pojęcie gestów eksploracyjnych- psychologia tłumu. Dwa elementy koncepcji kształtowania się podkultur wymagają podkreślenia. Po pierwsze: dochodzenie w toku interakcji do nowych rozwiązań i wykształcenie się odmiennych norm i wartości jest zjawiskiem grupowym. Po drugie: innowacyjny rezultat wcale nie musi być zamierzony, poszczególni zaś uczestnicy interakcji mogą się przyczynić do jego osiągnięcia zarówno przez bezpośrednie działanie jak i przez działanie pośrednie lub nawet zaniechanie działania. Problem statusu- problem statusu to problem zdobycia uznania w oczach otoczenia. Jeżeli grupa odczuwa, że nie może czy nie potrafi osiągnąć statusu zgodnie z obowiązującymi kryteriami, będzie dążyć do wypracowania nowych kryteriów statusu. Oznacza to powstanie nowej podkultury. Podkultura a kultura- podkultura jest kulturowa, ponieważ każdy jej uczestnik znajduje się pod wpływem innych, którzy uczestniczą w tym systemie normatywnym. Jest ona podkulturowa, ponieważ normy dotyczą tylko jednostek czerpiących z nich korzyść i znajdujących klimat moralny, w którym normy te mogą się rozwijać i trwać. Podkultura może istnieć dłużej niż jej założyciele pod warunkiem, że jej normy zaspakajają potrzeby następców. Spoistość podkultury zwiększa się również poprzez poczucie zagrożenia zewnętrznego dla danej grupy. Obronna prowokacja- Członkowie nowo powstałej podkultury nie są bez reszty przekonani, czy przyjęty przez nich system aksjologiczno-normatywny jest zasadny, jego uwierzytelnieniu służy mechanizm obronnej prowokacji. Obronna prowokacja polega na zachowaniu się w sposób który wywołuje gniew, oburzenie i potępienie społeczeństwa. Reakcje otoczenia świadczą bowiem lub potwierdzają , że społeczeństwo jako całość jest wrogo ustosunkowane do członków podkultury. W rezultacie powoduje to, że więzi łączące członków podkultury zacieśniają się przy jednoczesnym zerwaniu ostatnich więzi ze społeczeństwem Dziewięć kryteriów statusu zgodnych z hierarchią wartości warstw średnich: 1. Ambicja- jest cnotą, jej brak ułomnością i oznaką nieprzystosowania. Ambicja oznacza wysoki poziom aspiracji zwłaszcza wobec celów trudno osiągalnych. Posiadanie ambicji oznacza również orientowanie się na realizację odległych celów. Dążenie do „bycia kimś” lecz także „lepszym niż” jest głównym komponentem ambicji. Cohen podkreślał, że ambicje są kształtowane w procesie socjalizacji. 2. Indywidualna odpowiedzialność- etyka warstw średnich to etyka indywidualnej odpowiedzialności. Główne jej cechy to: poleganie wyłącznie na sobie, niechęć do pomocy, niechęć do korzystania z pomocy. Jednak zasada indywidualnej odpowiedzialności nie wyklucza szerokiego gestu hojności i bezinteresowności jednak w takiej mierze, w jakiej nie utrudnia to realizacji własnych celów. 3. Szacunek dla osiągnięć- w warstwach średnich wysoko ocenia się różnego rodzaju zdolności, umiejętności oraz osiągnięcia. Odnosi się to do wszystkich osiągnięć, jednakże osiągnięcia w szkole oraz akademickie oceniane są najwyżej. 4. Umiejętność rezygnowania z natychmiastowej gratyfikacji- zdaniem Cohena w warstwach średnich kładzie się silny nacisk na umiejętność rezygnowania z bezpośrednich przyjemności i unikanie pokus w celu realizacji odleglejszych celów życiowych. Zdolność do wyrzeczeń, samo ograniczeń są cenione nie tylko jako środek, lecz jako wartość sama w sobie. 5. Racjonalność- w hierarchii wartości warstw średnich wysoko plasuje się również racjonalność. Jest to umiejętność przewidywania własnych działań, planowania oraz gospodarowania czasem i środkami w najbardziej skuteczny sposób. 6. Świadome kształtowanie wyglądu zewnętrznego, uprzejmości i manier- w warstwach średnich umiejętność przestrzegania pewnych konwencji mowy i gestów jest źródłem prestiżu i stanowi środek osiągania sukcesu. 7. Kontrola agresji fizycznej i niestosowanie przemocy- nacisk na „non violence” w warstwach średnich wynika z konieczności rywalizacji innych wartości, oraz nacisku na konkurencyjność. Błysk intelektualny ma racje bytu tylko wtedy gdy wyeliminuje się element agresji i przemocy fizycznej 8. Pożyteczny wypoczynek- wypoczynek w warstwach średnich powinien być „całościowy”. Nie należy „marnować” wolnego czasu. Zabawa powinna być pożyteczna, rozwijająca i kształcąca. 9. Poszanowanie własności- poszanowania własności nie można sprowadzić ani do zwykłej uczciwości, ani też do pożądania dóbr materialnych. Jest to specyficzny zbiór postaw wobec własności i wobec natury prawa własności. Cechy podkultury przestępczej 1. Bezcelowość- nonutylitaryzm działań podkultur przestępczych jest ich zasadniczym rysem. Zakłada się że ludzie kradną bo potrzebują skradzionych rzeczy. Przyjmuje się że kradzież stanowi środek do jakiegoś innego celu, a zatem że jest ona działaniem racjonalnym i utylitarnym. Tymczasem większość kradzieży nie jest tym umotywowana. Kradzież jest zabawą ot tak sobie „dla draki”. Zdaniem Cohena w bezcelowych kradzieżach zawiera się właśnie negacja racjonalności i utylitarności, które to wartości, jak pamiętamy z poprzednich rozważań, są tak cenione w warstwach średnich. 2. Złośliwość- przejawia się we wrogości zarówno wobec innych gangów (w większości powoduje to walki między nimi) jak i wobec rówieśników nie należących do grup tego rodzaju. Przejawia się także obcesowym, brutalnym stosunkiem do uczniów w szkole oraz do nauczycieli. Jest to źródłem demonstracyjnej negacji autorytetów i wartości warstw średnich, które uosabiają nauczyciele. 3. Negatywizm- podkultura dewiacyjna składa się z norm, które nie są tylko indyferentne wobec norm szacowanego społeczeństwa dorosłych. Cechuje je negatywna polaryzacja. Poczucie odrzucenia ze strony instytucji formalnej kontroli społecznej i izolacji sprawia, że członkowie podkultury stają się w coraz większym stopniu skazani na osiąganie statusu w ramach standardów wykształconych przez grupę, co prowadzi do dalszej eskalacji dewiacji. Krytyka- dyskusyjne ogólne założenie, że każde działanie ma na celu rozwiązywanie problemu oraz, że problem statusu jest zasadniczym problemem, przed którym staja ludzie, krytyka założenia, że podkultura nie może trwać siłą inercji, brak realności w odróżnieniu motywacji pierwotnych i wtórnych, ograniczenie się do charakterystyki form przestępczości młodzieży warstwy niższej, przerysowanie portretu podkultur klasowych, zniekształcony wizerunek młodzieżowych podkultur dewiacyjnych. B)TEORIA WARSTW NIŻSZYCH MILLERA Walter Miller wychodząc z twierdzenia o zróżnicowaniu kulturowym jako źródle przestępczości warstwy niższej stworzył teorię „punktów skupienia”. Jego zdaniem aby doszło do wyodrębnienia negatywistycznej subkultury grupowej potrzebne jest działanie czynników pozytywnych a nie tylko negatywnych. Warstwa niższa wytwarza w toku swojej, sięgającej w przeszłość historii specyficzna subkulturę, przeciwstawna do innych warstw. Subkulturę ta tworzy siec norm wywodzących się z „punktów skupienia”, z wartości grupowych, z których wynikają wskazania co do zachowań pozwalających uzyskać prestiż grupy. Miller wymienił na-stępujące „punkty skupienia\": 1. Trudności— ma to być dominująca cecha tej kultury, przy czym deklarowana chęć niepopadania w trudne sytuacje nie oznacza dążenia do zachowania zgodnego z prawem, lecz jedynie uchylenie się od ujemnych następstw działania, które przysparza kłopotów. Stąd „wpadanie w trudności", zwłaszcza w konflikty z prawem, nie zawsze jest potępiane, a umiejętność radzenia sobie w trudnych sytuacjach, „wywinięcia się" z kłopotów, jest wysoko ceniona. 1. Twardość — należy wykazać się specyficznie pojmowaną „męskością" (brak skrupułów, nie okazywanie sentymentów), a także odwagą, sprawnością fizyczną i odpornością psychiczną. Łączy się z tym brak za-interesowania dla spraw intelektualnych, a nawet lekceważenie i negatywny stosunek wobec sztuki, literatury itd. 2. Cwaniactwo — jest to wyraz sprawności umysłowej, polegającej na — z jednej strony — umiejętności „podejścia\" czy na-wet oszukania innych, z drugiej zaś — na niedopuszczeniu do stania się ofiarą takich manipulacji. W oparciu o nią wyróżnia się „przygłupów\" padających łupem „spryciarzy\", którzy zbierają owoce swojej zręczności, a nie muszą ciężko pracować. 3. Podniecenie— chodzi tu o szukanie „flirtu z niebezpieczeństwem", przybierające postać zachowań, w których główną rolę odgrywają alkohol, muzyka i przygody seksualne. Poszukiwanie napięcia i podniecenia przeplata się z okresami pasywności i wyczekiwania, przeważnie na następny weekend i „pójście w miasto". 4. Los - cecha ta wyraża się w przekonaniu o rozstrzygającym znaczeniu szczęścia dla powodzenia przedsięwziętych działań. „Mieć szczęście" - „mieć pecha", to dwa bieguny ludzkiego losu, które są udziałem człowieka, lecz nic zależą - albo w niewielkim stopniu — od jego wysiłków. 5. Niezależność — wyraża się w silnym podkreślaniu sprzeciwu wobec zewnętrznej kontroli i ulegania autorytetom. Jednak, zdaniem Millera, zachodzi tu rażący rozdźwięk między tym, co się oficjalnie głosi, a tym, co jest w istocie ukrytym, choć nie zawsze uświadomionym, życzeniem. Centralne punkty zainteresowania młodzieży: status i przynależność. Potrzeba przynależności do grupy i walka w niej o wysoką pozycję (status) wyzwalają zachowania dewiacyjne, nierzadko - kryminalne. Przynależność do grupy ma dla członków istotne znaczenie, powodujące ze są oni nastawieni konformistycznie wobec wymagań grupy i skłonni spełniać wszelkie jej oczekiwania. Przynależność ma dla jednostki sama przez się znacząca wartość, pozwala uzyskać wysoki status w grupie. Wysoki status można jednak tylko uzyskać poprzez demonstracje posiadania cech wysoko cenionych w kulturze warstw niskich. Krytyka- przerysowanie frakcji kultury warstw niższych, zwłaszcza mniejszości etnicznych, wyraźny wpływ innych twórców teorii ( Sellin, Sutherland), teoria ta stanowi ostrą polemikę z tezami Cohena, kulturowo uwarunkowane motywacje do dewiacji jako główny atut teorii. C) TEORIA ZRÓŻNICOWANYCH MOZLIWOŚCI CLOWARDA I OHLINA( jest to druga teoria podkultur a trzecia teoria napięcia; pierwsza teoria podkultur to Cohena; teorie napiecia: Mertona, Agnewa, i Clowarda i Ohlina Wady jednostki- wady systemu- wykształcenie się podkultur jest uzależnione od tego, czy jednostka zgodnie z panującą ideologią sukcesu, przypisuje swe niedostatki bądź niepowodzenia własnym wadom lub ułomnościom charakteru, czy też postrzega, ze istniejący porządek społeczny uniemożliwia jej osiągniecie kulturowo wyznaczonych celów. Gdy jednostka dostrzega strukturalne bariery na drodze do sukcesu, sprzyja to zachowaniom dewiacyjnym. Prawomocność i zasadność moralna norm- można być przekonanym o moralnej wyższości danego sposobu postępowania i jednocześnie uważać, że w konkretnej sytuacji nie znajduje on zastosowania ze względu na swą nieskuteczność czy nieużyteczność. Odbieranie prawomocności niesprawiedliwym lub nie przystającym do sytuacji normom jest podstawowym warunkiem zaangażowania dewiacyjnego. Poszukiwanie grupy- z chwilą odebrania prawomocności obowiązującym normom jednostka znajduje się w stanie gotowości psychicznej do dewiacji, lecz jednocześnie staje w opozycji wobec społeczeństwa, co powoduje stan napięcia, niepewności, lęku. Rodzi to tendencję do poszukiwania innych osób, które maja analogiczne problemy, dochodzi do rozwiązań podkulturowych. Rola grupy polega przede wszystkim na dostarczaniu moralnego wsparcia rozwiązaniom innowacyjnym m.in. przez racjonalizowanie zachowań dewiacyjnych. Redukcja lub eliminacja poczucia winy przez dewianta umożliwia trwale zaangażowanie dewiacyjne. Dewiacja a reakcja społeczna- nieprzychylna reakcja otoczenia na błahe często występki młodzieży może powodować skutki odwrotne do zamierzonych, to znaczy zamiast ograniczać dewiację, prowadzi do jej nasilenia. Separowanie i segregowanie młodzieży noszącej już dewiacyjną etykietkę prowadzi także do wzrostu solidarności, poczucia odrębności i tożsamości grup dewiacyjnych. Typologia podkultur dewiacyjnych: adaptacja do sytuacji rozdźwięku między kulturowo wyznaczonymi celami, a możliwościami ich realizacji ma charakter grupowy, a nie indywidualny. Na wybór zachowania zgodnego lub sprzecznego z prawem wpływa dostępność do środków koniecznych do podjęcia zachowań antyprawnych, chodzi tu o dostęp do środków konformistycznych jak i nonkonformistycznych. 1. Przestępcze – powstają gdy nieletni żyją w środowisku społecznym nasyconym dorosłymi kryminalistami, pod których kontrola pozostają i mogą się od nich nauczyć wykonywania ról społecznych, tak „przestępczych\", jak i konwencjonalnych 2. Konfliktowe – formują się w środowiskach zdezorganizowanych, w których nieletni nie stykają się ze stabilnym systemem ról społecznych konwencjonalnych czy przestępczych. Środowiska te charakteryzują się duża ruchliwością, zmiennym skaldem ludności, co osłabia kontrolę społeczną nad nieletnimi. Ten stan chaosu prowadzi, więc często do powstawania zbiorowości rozwiązujących swoje problemy w sposób równie chaotyczny, a więc konfliktowy — polegający na stosowaniu prze-mocy wewnątrz grupy i wobec innych grup. Ponieważ ten sposób uzyskiwania statusu nie jest aprobowany przez dorosłych, dla których przemoc i agresja mają czysto instrumentalny charakter, młodzież z grup konfliktowych po przekroczeniu granicy wieku dojrzałego musi dołączyć do zbiorowości konformistycznych albo przestępczych, 3. Wycofania – powstaje, gdy nieletni nie zdołali zaspokoić aspiracji czy to przy pomocy środków legalnych czy nielegalnych, a maja dostęp do narkotyków. Podkultura ta koncentruje się wokół używania narkotyków. Wejście do tej grupy następuje w skutek indywidualnych zaburzeń stosunków z najbliższym otoczeniem. Koncepcja ta jest próbą połączenia orientacji kulturowej i strukturalnej. Akcentowali wpływ naznaczania na narastanie dewiacyjnego zaangażowania i rolę negatywnych reakcji społecznych w procesie kształtowania się i umacniania podkultur dewiacyjnych. Podkreślali wpływ reakcji społecznej na wzrost poczucia tożsamości i odrębności podkultur dewiacyjnych. Krytyka- niepełna typologia młodzieżowych podkultur dewiacyjnych, która jest przerysowana i brak jest w niej urzeczywistnienia, brak dostatecznej hierarchizacji struktury grup dewiacyjnych, wątpliwe rozróżnienie prawomocności i zasadności moralnej norm, wątpliwy wizerunek społeczności, która może jednoznacznie wykształcić dewiacyjne normy i wartości, błędne kategorie pojęciowe. (notatki z ćwiczeń) - w przeciwieństwie do Sellina i Schuterlanda przyczyną tworzenia się podkultur przestępczych nie jest konflikt kultur a środowisko homogeniczne. - w przeciwieństwie do Cohena podkultury nie są bezcelowe w nich młodzież uczy się zachowań przestępczych. D)TEORIA NEUTRALIZACJI SYKESA I MATZY. Wysnuli tezę, że nie istnieją podkultury dewiacyjne. Ich zdaniem można jedynie mówić o podkulturach dewiacji czy też przestępczości. Operując pojęciem „podkultura dewiacyjna” akcentuje się nadmiernie odrębność danej klasy wartości i norm zachowania w stosunku do kultury dominującej. Uważali, że w społeczeństwie istnieją dwa systemy wartości: Wartości oficjalne- konformistyczne, związane są z czasem pracy, nauki, z działalnością polityczną lub społeczną Wartości podskórne- dewiacyjne, związane są z czasem wolnym od pracy (weekendy, wakacje, święta). Techniki neutralizacji- teoria ta zajmuje się stosowaniem argumentacji służących usprawiedliwianiu zachowań przestępnych. Argumentacje takie trzeba sobie przyswoić i nauczyć się nimi posługiwać. Autorzy ci uważają, że młodzież popełniająca przestępstwa internalizuje w procesie socjalizacji poprawny system wartości i norm, lecz wynajduje sposoby usprawiedliwiania postępowania niezgodnego z tym systemem, Działający w ten sposób nie przeczy, że jego czyn jest naganny, ale wskazuje na okoliczności pozwalające mu na wyłączenie działania zinternalizowanej normy (zneutralizowanie). Taka operacja pozwala mu na uniknięcie poczucia winy związanego z naruszeniem normy. 1) Kwestionowanie odpowiedzialności - sprawca odwołuje się do niezawinionego przez siebie zbiegu okoliczności lub okre-śla się jako człowiek „wepchnięty\" w sytuację nie dającą mu szans innego zachowania, 2) Kwestionowanie szkody- sprawca uważa, że jego działanie bądź nie wyrządziło nikomu krzywdy lub tylko nieistotną, bądź jest sprawą między nim a poszkodowanym i nikogo nie powinno to ob-chodzić, 3) Kwestionowanie (odrzucenie) ofiary - sprawca jest przekonany, że ofiara jego działania zasłużyła sobie na takie potrakto-wanie, np. lichwiarz. Kryminalista może przybierać pozę Robin Hooda, jako tego, kto urzeczywistnia sprawiedliwość, nie przej-mując się ustawami. 4) Potępienie potępiających- sprawca usprawiedliwia się tym, że inni, a zwłaszcza ci, którzy go ścigają, postępują tak samo albo nawet gorzej, np. policja jest przekupna i brutalna, rodzice wyżywają się na swoich dzie-ciach itd. 5) Powołanie się na wyższe racje - sprawca powołuje się na kolizję wartości wymagającą poświęcenia dobra — jego zdaniem — niższej wartości, np. pobił w obronie przyjaciela, ukradł dla zapewnienia lepszego bytu rodzinie itd. Wspólną cechą technik neutralizacji jest dokonanie pojęciowej manipulacji odbierającej w oczach sprawcy możliwość obciążenia go negatywnym zachowaniem. Do zastosowania techniki neutralizacji dochodzi gdy naruszane normy są przez sprawcę zinternalizowane i ich zakres działania nie jest ograniczony, a wartość naruszana zdaniem sprawcy w zasadzie podlega ochronie. Krytyka- brak usystematyzowania twierdzeń przy omawianiu technik neutralizacji, rozbieżność systemów aksjologiczno-normatywnych technik neutralizacji, brak wyraźnej linii oddzielającej to, co jest neutralizacją normy, a tym, co jest już postawą nonkonformistyczną, niezbyt jasne kryteria wyróżniania poszczególnych technik Notatki z ćwiczeń: -nie jest to do końca teoria neutralizacji, ale dryfu -stan dezorganizacji społecznej, którego skutkiem jest osłabienie moralnej więzi jednostki ze społeczeństwem, w związku z czym społeczeństwo to sprawuje nad jednostką nieefektywną kontrolę. -jednostki dążą do zaspokojenia swoich potrzeb powodując rozszerzenie marginesu tolerancji naruszanych przez siebie norm, ale norm tych w sposób kategoryczny nie odrzucają - rozszerzaniu marginesu tolerancji służą techniki neutralizacji - o dalszym przebiegu kariery dewianta decyduje 1)poczucie nieodpowiedzialności- pojawia się u jednostek, które naruszają porządek prawny, ale pozostają bezprawne np. bo nikt im nie udowodnił, bądź mają żółte papiery 2) nastawienie fatalistyczne- jest to przekonanie, że postępowaniem jednostki rządzą siły zewnętrzne np. fatum, los -Te 2 elementy umożliwiają dryf ku przestępcy, tu istnieje możliwość odwrotu - do popełnienia czynu przestępczego niezbędne będą 2 elementy: 1) przygotowanie- nabycie motywacji i umiejętności popełnienia czynu przestępczego 2) desperacja- przekonanie, że jedynym sposobem osiągnięcia celu jest zachowanie przestępcze 4)Teorie kontroli społecznej: A )KONCEPCJA KONTROLI SPOŁECZNEJ DURKHEIMA. Twierdził, że przestępczość jest zjawiskiem normalnym, które występowało, występuje i będzie występować w każdym społeczeństwie. Powody tego stanu są, jego zdaniem, dwa: 1. Zachowanie łamiące normy społeczne jest czynnikiem dynamizującym społeczeństwo, nie pozwalającym mu trwać w bezruchu, a zmusza je do nieustannej rewizji swego stosunku do własnych wytworów kulturowych (norm, wartości, systemów, poglądów itd.), dostarczając przy tym kryteriów ocen (ocenić, co jest „dobre\", można dopiero wtedy, gdy widzi się, co jest „złe\"). Gdyby więc nawet stworzyć „społeczeństwo aniołów\", w którym nie popełniano by przestępstw, to ludzie i tak wynajdą zacho-wania ich zdaniem godne potępienia, czyli wykreują przestępczość. 2. Człowiek ze swej natury jest egoistyczny i nie ma żadnych biologicznie warunkowanych hamulców powstrzymujących przed krzywdzeniem innych ludzi. Społeczeństwo musi więc wytwarzać środki zdolne do powstrzymywa-nia ludzi przed popełnianiem przestępstw, aby utrzymać nasilenie przestępczości we właściwych granicach. To, że ludzie nie popełniają przestępstw zdaniem Durkhiema sprowadza się do tego, że więź społeczna jest tym, co pozwala społeczeństwu na kontrolowanie zachowania jednostek. Kontrola ta polega na przekonywaniu i autorytecie instytucji wytworzonych przez społeczeństwo. Są to czynniki powstrzymujące przez popełnianiem przestępstw, jednak w okresach wstrząsów lub gwałtownych zmian społecznych uznawane zasady tracą swój autorytet i następuje dezorientacja co do tego czym należy się kierować, do głosu dochodzą naturalne ludzkie skłonności. Krytyka- brak spójności w koncepcji człowieka uspołecznionego, nieprecyzyjny język, brak spójności poglądów na przestępczość i dewiację, brak wyzbycia się przez autora teorii uprzedzeń, emocji i stereotypów, sprzeczność między przestępstwem- jest czymś normalnym a przestępcą-osobnik nienormalny. B) KONCEPCJA HIRSCHIEGO- jednostka może dokonywać czynów przestępczych, ponieważ jej więzi z porządkiem konformistycznym zostały w jakiś sposób zerwane. Komponenty więzi jednostki ze społeczeństwem: 1. Przywiązanie- emocjonalne związki jednostki z otoczeniem, jednostka silnie przywiązana do swego otoczenia czuje się moralnie zobligowana do przestrzegania norm, które to otoczenie uznaje. Zachowanie sprzeczne z normami społecznymi powstrzymuje jednostkę przed zachowaniem dewiacyjnym. Ludzie wrażliwi na negatywne opinie otoczenia powstrzymują się przed naruszaniem norm. Przywiązanie jest mierzalne i nie mierzalne niezależnie od tego, czy doszło do zachowania dewiacyjnego. Ulega osłabieniu w chwili, gdy jednostka przestaje się liczyć z opinią otoczenia- droga do dewiacji jest otwarta. Przywiązanie jest równoznaczne z kontrolą wew. 2. Zaangażowanie- stosowanie się do reguł z obawy przed konsekwencjami ich naruszania. Konformizm jednostki wynika z chłodnej kalkulacji zysków i strat- konformizm się opłaca, dewiacja przynosi straty. Może wystąpić błąd w procesie podejmowania decyzji co do sposobu postępowania. Zarówno błędna ocena sytuacji, jak i brak stosownych informacji mogą stanowić możliwe wyjaśnienia zachowania dewiacyjnego. Naruszenie norm społ. Jest szczególnie prawdopodobne w tych środowiskach i u tych jednostek, które mają stosunkowo mało do stracenia w wypadku zachowań niepożądanych, są mało zaangażowane w działalność konformistyczną (upośledzone warstwy społ., osoby o niskim statusie). Aspiracje i ambicje sprzyjają konformizmowi a nie dewiacji. 3. Zaabsorbowanie- jednostka zaabsorbowana działalnością konformistyczną jest związana spotkaniami terminami, godzinami pracy, planami więc nie ma okazji do zachowań dewiacyjnych. Zaabsorbowanie jest pochodną zaangażowania- konformistyczne aspiracje i motywacje wymagają poświęcenia wiele czasu i wysiłku. Zajęcie się czymś pożytecznym przeciwdziała zachowaniom dewiacyjnym. 4. Przekonanie- jednostka jest przekonana o konieczności przestrzegania norm społecznych. Im mniej jest przekonana, tym większe jest prawdopodobieństwo naruszania norm. Przyczyną słabnięcia przekonania o konieczności przestrzegania norm społecznych jest osłabienie więzi z nonkonformistycznym porządkiem, więzi jednostki ze społeczeństwem. Krytyka- niejasności konstrukcyjne, brak wyjaśnienia istoty konformizmu i dewiacji, skomplikowany konstrukt „przekonanie”, teoria wyjaśnia zachowania dewiacyjne jedynie na poziomie jednostkowym c)Walter Reckless Zachowania jednostek (przestępcze i konformistyczne) są rezultatem (wypadkową): - zewnętrznych presji - wewnętrznych potrzeb Teoria Recklessa jest teoria oddziałowywań powstrzymujących. Powstrzymywanie polega na presji jaka na jednostkę wywiera rodzina, grupa koleżeńska, grupa religijna, społeczeństwo a także państwo poprzez prawo karne. Grupa chce aby zachowania jednostki były zgodne z zachowaniami grupy w której przebywa. Powstrzymywanie wewnętrzne jest to efekt samokontroli jednostki, ważnym składnikiem samokontroli jest sumienie. Na powstrzymywanie wewnętrzne wpływają następujące czynniki: - pozytywny obraz samego siebie - zorientowanie działań na osiągnięcie jasno określonych celów - realistyczny obraz dążeń jednostki - zdolność do tolerowania frustracji - identyfikacja ze społecznie uznawanymi normami 5)teorie reakcji społecznej: Zasadnicze pojęcie to DEWIACJA I REKACJA SPOŁECZNA Dotychczas omawiane teorie skupiały swoje zainteresowanie na przyczynach i warunkach, które sprawiają, że jednostka lub pewne grupy społeczne naruszają prawo Kierunek reakcji społecznej usiłuje wyjaśnić coś innego, a mianowicie to, dlaczego jednostka trwa w przestępczości i w wyniku jakiego procesu dochodzi do uznania pewnych zachowań za przestępcze!!!! Za twórcę teorii naznaczenia społecznego uważany jest E. Lemert. Kluczowymi pojęciami dla tej teorii są dwa pojęcia: -dewiacja pierwotna i dewiacja wtórna -cztery podstawowe typy dewiacji: o indywidualna o sytuacyjna o kumulatywna (podrodzaj sytuacyjnej) o systematyczna KONCEPCJA ERIKSONA. Dewiant i dewiacja- dewiacja to zachowanie uważane powszechnie za wymagające zainteresowania instytucji kontroli społecznej, dewiacyjność stanowi cechę przypisaną przez społeczną widownię zachowaniom obserwowanym przez nią. Wg Eriksona mało uwagi poświęcano analizie roli społeczeństwa w tworzeniu dewiacji i dewiantów. Widownia segreguje i kategoryzuje wiele elementów obserwowanego przez siebie zachowania, ustala jakie zachowania są zakazane lub nie aprobowane. Erikson dokonuje selektywnego wyboru jednostek, które naznaczone są piętnem dewiacji. Dewiacja a porządek społeczny- cechą społeczną jest bliski bezpośredni kontakt tworzących je osób i wspólne doświadczenie. Każda społeczność ma poczucie odrębności, winna mieć określony zasób aktywności, wartości, zwyczajów, w ten sposób nie nastąpi połączenie z innymi; będą stałe wyznaczone i utrzymane granice w przestrzeni kulturowej. Przestrzeń kulturową można ustalić w trakcie konfrontacji dewianta z instytucjami kontroli społecznej. Dewiant jest jednostką, której działalność wkroczyła poza granice grupy i kiedy społeczność każe mu się wytłumaczyć z przewinienia, ustala on charakter i położenie swoich granic. W trakcie konfrontacji dochodzi do określenia zmienności i odmienności, jaka może tolerować grupa nie tracąc swej odrębności. Zachowania dewiacyjne stanowią istotny warunek utrzymania stabilności życia społecznego. Funkcje instytucji kontroli społecznej - (więzienia, szpitale psychiatryczne, zakłady odwykowe) utrwalanie dewiacji, zwalczanie i zapobieganie zachowaniom patologicznym, rejestrowane rozmiary zachowań dewiacyjnych są uzależnione od technicznych, materialnych, organizacyjnych środków jakimi w danej chwili te instytucje dysponują, społeczność mierzy sprawność aparatu kontroli społecznej, a nie dewiacyjnej skłonności swych członków. Wartości a style dewiacji- każda społeczność ma swój styl dewiacji, pewną grupę zachowań, która wzbudza silne negatywne emocje i na której skupiona jest uwaga opinii publicznej. Między społecznościami występują odmienne systemy wartości. Erikson stwierdził występowanie różnic kulturowych pod względem wartości centralnych np. zachowań seksualnych, zdrowia psychicznego. W każdy społeczeństwie pewna grupa ludzi świadomie decyduje się na czyny godzące w wartości centralne, wyrażają jak gdyby protest przeciwko wartościom. Inna grupa ludzi narusza normy związane z wartościami istotnymi dla społeczeństwa w skutek nadmiernego dążenia do ich realizacji. Dewiant i konformista żyją w podobnym świecie znaczeń i symboli, interesują się zbliżonymi aspektami, są wytworem tej samej kultury, wymysłem tej samej wyobraźni. Relacje dewianta ze społeczeństwem- dewiacyjna rola społeczna ,a charakter przejściowy, winna być zbliżona do innych ról społecznych o charakterze przejściowym(uczeń student, żołnierz). Początkowi pełnieniu tych ról towarzyszą ceremonie, które służą także do podkreślenia, że dana osoba przestała pełnić swą dotychczasową rolę. W przypadku dewianta jego rola jest stała. Powrót byłego więźnia, alkoholika pacjenta szpitala psychiatrycznego odbywa się bez rozgłosu. Społeczeństwo traktuje taka osobę zgodnie z jej ostatnią rolą społeczną, z rola dewianta. Instytucje formalnej kontroli społecznej traktują dewianta tak jakby w jego sytuacji nic się nie zmieniło. Taka reakcja społeczeństwa powoduje, że nie mogą oni znaleźć pracy, maja trudności w kontaktach interpersonalnych, mają poczucie niskiej wartości. Erikson stwierdził, że powrót do zachowań dewiacyjnych może być jedynym sposobem aby ta jednostka osiągnęła porozumienie z otoczeniem co do tego, jaka ta jednostka jest w istocie. Podsumowanie- centralnym problemem w rozważaniach nad dewiacją winna być społeczna widownia, która ustala krąg pożądanych zachowań oraz określa kto jest dewiantem, stabilizacja dewiacji w czasie, społeczeństwo potrzebuje wolumenu dewiantów, zapotrzebowanie to jest realizowane przez instytucje formalnej kontroli społecznej, rozważania nad zależnością miedzy poziomem dewiacji a wielkością i sprawnością działania aparatu kontroli społecznej. KONCEPCJA BECKERA. Dewiant i dewiacja- dewiacje tworzą grupy społeczne przez ustanawianie reguł, ich naruszenie stanowi dewiację. Sam czy nie jest dewiacyjny, ale jest nim wtedy, gdy zostanie określony w reakcji społecznej. Dewiantem jest ten, kogo widownia społeczna wskaże jako winowajcę, przyczepiając mu etykietkę dewiacyjną, zachowanie dewiacyjne to takie, które widownia uważa za takie. Dewiantem nie jest tren, kto narusza normy społeczne, ale ten, który zostaje uznany za naruszającego normy społeczne. Zachowanie dewiacyjne zależy od wielu okoliczności (nasilenie reakcji społecznej jest zmienne w czasie). Reakcja społeczna zależy od tego, kto naruszył normę oraz kto był poszkodowany (reakcja zależy od tego, do jakiej kategorii ludzi należy dewiant). Reakcja społeczna zależy także od tego, czy dane zachowanie nie zgodne z norma pociąga za sobą jakieś skutki. Grupy społeczne naznaczają określone zachowanie danej osoby jako dewiacyjne, inni postępują identycznie, ale uchodzą za konformistów. Społeczeństwo tworzy dewiantów przez określenie całych klas zachowań jako dewiacyjnych. Typologia zachowań dewiacyjnych- zachowanie zgodne z regułami, nie postrzegane jako dewiacyjne- konformistyczne, - zachowanie zgodne z regułami, postrzegane jako dewiacyjne- błędne ocenianie, - postępowanie sprzeczne z regułami, nie postrzegane jako dewiacyjne- dewiacja ukryta, - postępowanie sprzeczne z regułami, postrzegane jako dewiacyjne- dewiacja czysta. Proces tworzenia i egzekwowania reguł społecznych- u podstaw tworzenia i egzekwowania reguł społ. leży władza i siła. Reguły służą zazwyczaj interesom grup dzierżących władzę, ich egzekwowanie opiera się na przymusie. Grupy społeczne są wysoce zróżnicowane społecznie, etnicznie, zawodowo i kulturowo i nie uznawają tych samych reguł. W wyniku tego występuje rozbieżność poglądów co do tego, jakie zachowanie jest właściwe w danej sytuacji. Różnice w stosowaniu reguł dotyczą zróżnicowania pod względem siły i władzy. Tworzenie i stosowanie reguł są procesami politycznymi. Sekwencyjny model dewiacji- każdej sekwencji procesu dewiacji odpowiadają inne przyczyny, odmienne czynniki. Każdej dającej się wyodrębnić fazie nasilania się dewiacji odpowiadają tylko jej właściwe czynniki warunkujące zachowanie, rola czynników operujących w trakcie całej złożonej sekwencji jest w każdej fazie inna. Becker wprowadził pojecie kariera- dewiacyjna pozwala na określenie pewnych sekwencji wydarzeń, których końcem może być zaakceptowanie przez nonkonformistę swego statusu. Pierwszym szczeblem kariery dewiacyjnej jest popełnienie nonkonformistycznego czynu, który stanowi naruszenie pewnego zbioru reguł. Becker uważał, że w całej sekwencji zdarzeń zapoczątkowanych pierwszym naruszeniem norm istotne znaczenie ma stopniowe kształtowanie się motywacji dewiacyjnych. Istotnym momentem w rozwoju kariery dewiacyjnej jest pierwsze publiczne określenie danej osoby jako dewianta; kiedy zachowanie dewiacyjne zostaje ujawnione to ma to istotne znaczenie dla osoby naznaczonej tj. na jej własny obraz i na życie w społeczeństwie. Ważnym jest zmiana jej publicznej tożsamości. Końcowym etapem kariery dewiacyjnej jest przystąpienie do zorganizowanej grupy dewiacyjnej. Cechy statusu dewiacyjnego- każdy człowiek posiada wiele statusów z uwagi na przynależność do pewnych kategorii społecznych. Status dewiacyjny dominuje nad pozostałymi statusami, które może posiadać jednostka; jest pierwszym symbolicznym identyfikatorem dewianta w trakcie interakcji. Status dewiacyjny posiada posiłkowe cechy, w wyniku naznaczenia następuje symboliczna generalizacja z jednego zachowania, które jest uważane za niewłaściwe, także na inne zachowania i cechy dewianta. Dewiacja jako samo spełniające się proroctwo- osoba publicznie określona jako dewiant bywa odcinana od uczestnictwa w grupach konformistycznych. Odrzucenie dewianta prowadzi do tego, że narusza on normy społeczne, których nie zamierzał łamać, lecz zmuszony jest do tego okolicznościami. Istotnym czynnikiem spełniania się proroctwa są zinstytucjonalizowane metody postępowania z dewiantami. Mechanizm tego proroctwa spycha dewianta na margines życia społecznego, w kierunku podkultury dewiacyjnej. Końcowym etapem kariery dewiacyjnej jest przystąpienie do zorganizowanej grupy dewiacyjnej. Podsumowanie- samotniczy charakter interakcji dewianta ze spo9łeczeństwem, głównie negatywny typ jego relacji z otoczeniem, indywidualistyczny charakter teoretycznego modelu dewiacji, początek naruszania norm u dewianta jest przypadkowy i nieintencjonalny, tylko negatywne relacje dewianta ze środowiskiem, społeczeństwo karze, stygmatyzuje, odrzuca, naznaczanie negatywne dokonuje widownia. POSTULATY TEORETYCZNE I DYREKTYWY METODOLOGICZNE- KITSUSE I CICOUREL. KITSUSE- zaproponował przenieść płaszczyznę teoretyczną i badawczą form zachowania dewiacyjnego na procesy, w wyniku których jednostki zostają określone jako dewianci przez innych. Nie samo zachowanie różnicuje porządnych ludzi i naruszycieli norm; kategoria odmieńców powstaje w procesie reakcji społecznej, w wyniku którego pewne osoby zostają określone jako dewianci, inne zaś nie. Dewiacje należy rozpatrywać jako proces, w trakcie którego członkowie grup, społeczności lub społeczeństwa interpretują zachowanie jako dewiacyjne, definiują jednostki zachowujące się w taki sposób jako dewiantów określonej kategorii, traktują innych w sposób uważany za stosowny wobec danej kategorii dewiantów. Zachowanie nie różnicuje dewiantów; kategorie dewiantów tworzy dopiero negatywna reakcja społ. Z uznaniem kogoś za dewianta musza wiązać się jakieś sankcje. KITSUSE I CICOUREL- ich głównym celem było wyjaśnianie różnic we współczynnikach zarejestrowanych zachowań dewiacyjnych. Treść i definicje uznawali za problematyczne, a nie czynniki motywacyjne, które doprowadzały jednostkę do zachowań dewiacyjnych. Nieuzasadnione jest założenie, iż mechanizmy wywołujące zachowania dewiacyjne danej kategorii i mechanizmy, w wyniku których te same zachowania pojawiają się w rejestrach urzędowych, są tożsame. Uważali, że należy się przyjrzeć procesom formalnej reakcji społecznej, w wyniku której kategoryzuje się zachowania. Poddali wątpliwości istnienie zależności między faktycznym poziomem dewiacji a jej odzwierciedleniem a statystykach. Dewiacja istnieje tylko w takiej mierze, w jakiej spotyka się z reakcja społeczną. Postulowali rezygnację z absolutystycznego ujmowania norm społecznych na rzecz ujęcia relatywistycznego i kontekstowego. I. Teoria Napięcia Roberta Agnew - podstawowe założenia. Teoria napięcia odróżnia się od innych głównych teorii socjologicznych (teorii kontroli społecznej i teorii społecznego uczenia się) swoją specyfiką; (1) typem społecznej relacji, która prowadzi do dewiacji, (2) motywacją do dewiacji. Po pierwsze, teoria napięcia kładzie nacisk na negatywne relacje z innymi: relacje, w których jednostka nie jest traktowana tak jak chciałaby być traktowana. Klasyczna teoria napięcia koncentruje się na relacjach, w których inni utrudniają jednostce osiąganie pozytywnie wartościowanych celów. Agnew jednak rozszerzył spektrum teorii napięcia o relacje w których inni prezentują jednostce szkodliwe albo negatywne bodźce. Po drugie, teoria napięcia dowodzi, że adolescenci są "popychani" do zachowań dewiacyjnych przez negatywne stany afektywne - najczęściej gniew i pokrewne emocje - które często wynikają z negatywnych relacji. Ten negatywny afekt wytwarza presję dla podejmowania korekcyjnego działania i może prowadzić adolescentów do (1) używania nielegalnych dróg osiągania celów, (2) ataku albo ucieczki od źródła ich nieszczęścia, i /lub (3) zmiany ich negatywnego afektu poprzez używanie alkoholu i/lub narkotyków. Uszczegóławiając, Agnew rozróżnia następujące kategorie napięć: I. Napięcie jako brak możliwości osiągania pozytywnie wartościowanych celów. Trzy typy napięcia znajdują się w tej kategorii. 1. Napięcie jako rozbieżność pomiędzy aspiracjami a oczekiwaniami/aktualnymi osiągnięciami. Klasyczne teorie napięcia (Merton, Cohen, Cloward, Ohlin) dowodzą, iż system kulturowy skłania jednostkę do osiągania idealnych celów tj. sukcesu finansowego i/lub statusu klasy średniej. Jednostki z niższych klas aby osiągnąć te cele często używają nielegalnych dróg. W takim rozumieniu napięcie adolescenta jest zwykle mierzone jako rozbieżność pomiędzy aspiracjami (lub idealnymi celami) a oczekiwaniami (lub oczekiwanymi poziomami osiągnięcia celu). Agnew uważa, iż spektrum kulturowo lansowanych idealnych celów jest znacznie szersze np. inteligencja, atrakcyjność fizyczna, osobowość, zdolności sportowe. Osiąganie tych celów ma być natychmiastowe. 2. Napięcie jako rozbieżność pomiędzy oczekiwaniami a aktualnymi osiągnięciami. Oczekiwania jednostki wynikają z jej wcześniejszych doświadczeń i/lub porównywania się z innymi, którzy są do niej podobni. Takie oczekiwania są osadzone egzystencjalnie. Jednostka wie, że ich realizacja jest możliwa, gdyż doświadczyła tego wcześniej lub widziała, że rówieśnicy mają to doświadczenie. Brak realizacji tych oczekiwań może potencjalnie prowadzić do takich emocji jak gniew, resentyment, wściekłość, niezadowolenie, rozczarowanie, nieszczęście tj. emocji zwykle związanych z napięciem. Jednostka będzie mocno zmotywowana do redukcji dystansu pomiędzy oczekiwaniami a osiągnięciami - dewiacja będzie jedną z możliwych opcji. Rozbieżność pomiędzy oczekiwaniami a aktualnymi osiągnięciami wywołuje większy rezonans emocjonalny niż rozdźwięk pomiędzy aspiracjami a osiągnięciami. Centralna rolę pełni tutaj proces porównywania się społecznego. 3. Napięcie jako rozbieżność pomiędzy należnymi/sprawiedliwymi a otrzymywanymi gratyfikacjami. W tym przypadku, mówi się o tym, iż jednostki wchodzą w interakcje oczekując sprawiedliwego podziału dóbr, adekwatnego do zaangażowanego wkładu. Jeśli pomiędzy wkładem a zyskiem zachodzą odpowiednie proporcje i dotyczą wszystkich uczestników interakcji, to jednostka ma poczucie sprawiedliwości, nawet przy niskich zyskach końcowych. W przeciwnym wypadku wyzwala się uczucie niesprawiedliwości i dystresu. Może to być częściowo odniesione do określenia "sytuacja nierówności", jakim posługiwali się polscy kryminologowie (L. Lernell, 1973). Teoria napięcia w tym wypadku operuje jednak pojęciem "relatywnej deprywacji", które obejmuje znacznie szerszy zakres spostrzeganych niekorzystnych sytuacji. Te sytuacje mogą wiązać się z osiągnięciem określonego statusu materialnego, określonego poziomu w rankingu osiągnięć szkolnych, powodzenia u rówieśników czy nauczycieli itd. Zakłada się, iż jednostka niekoniecznie rozpoczyna interakcje społeczne z jasno uświadomionym wynikiem. Częściej oczekuje, że będą w nich obowiązywać sprawiedliwe reguły. Ta wersja teorii napięcia podkreśla więc, iż sprawą zasadniczą dla uczestników interakcji jest przestrzeganie zasad równości oraz doniosłość porównywania się uczestników pod względem poniesionego wysiłku i uzyskiwanych korzyści. Ewentualne poczucie niesprawiedliwości może prowadzić do patologii z użyciem różnych sposobów, ale wszystkie te sposoby mają na celu restytucje sprawiedliwości (B. Urban, 2000). II. Napięcie jako rezultat pozbawienia jednostki pozytywnie wartościowanych bodźców. Psychologiczna literatura dotycząca agresji i stresu wskazuje, iż napięcie może być wynikiem również innych czynników niż dążność do osiągania pozytywnie wartościowanymi celami (A. Bandura, 1973). Opierając się na tej literaturze wyróżnia się drugi typ napięcia lub negatywnych relacji wskazujący na aktualną lub antycypowaną stratę pozytywnie wartościowanych bodźców przez jednostkę. W tym wypadku sporządza się listy tzw. stresogennych wydarzeń życiowych (L. Pearlin, 1983). W odniesieniu do młodzieży przykładowo mogą to być: strata dziewczyny/chłopaka, śmierć albo poważna choroba przyjaciela, zmiana miejsca zamieszkania i szkoły, rozwód/separacja rodziców, wydalenie ze szkoły lub zawieszenie w prawach ucznia, występowanie różnych awersyjnych warunków w miejscu pracy (C. Williams, C. Uchiyama, 1989). Bieżąca albo przewidywana utrata pozytywnie wartościowanych bodźców może prowadzić do dewiacji, gdyż jednostka może próbować zapobiec stracie pozytywnego bodźca, może próbować przywrócić pozytywny bodziec lub uzyskać jakiś substytut, może szukać zemsty albo radzić sobie z negatywnym afektem spowodowanym utratą poprzez używanie alkoholu lub narkotyków. III. Napięcie jako prezentacja negatywnych bodźców Negatywne bodźce mogą prowadzić do dewiacji gdyż jednostka próbuje uciec albo unikać negatywnych bodźców, zakończyć albo złagodzić działanie negatywnych bodźców, dokonać zemsty na źródle negatywnych bodźców i/lub złagodzić działanie negatywnych bodźców poprzez użycie alkoholu lub narkotyków (D. Zillman, 1979). Lista negatywnych bodźców jest oczywiście szeroka, za podstawowe uznać należy: zaniedbywanie dzieci, kryminalna wiktymizacja, karanie fizyczne, negatywne relacje z rodzicami, negatywne relacje z rówieśnikami, niepomyślne i negatywne doświadczenia szkolne, różnorodne stresogenne wydarzenia życiowe, werbalne grożenie i obrażanie, ból fizyczny, nieprzyjemne zapachy, odrażające sceny, hałas, wysokie temperatury, zanieczyszczenie powietrza, przeludnienie, zagrożenie przestrzeni personalnej. Niektóre z wymienionych bodźców mogą być doświadczane jako szkodliwe pod względem biologicznym. Pozostałe mogą działać jako bodźce warunkowe, a ich szkodliwość wynika z powiązania z negatywnymi bodźcami bezwarunkowymi (B. Urban, 2000). Podsumowując: teoria napięcia podkreśla znaczenie relacji negatywnych w genezie zachowań patologicznych; spełnia kryteria profilaktyki całościowej, respektującej najgłębsze uwarunkowania wszelkich dewiacji, gdyż wyjaśnia szeroki zakres zjawisk; z jednej strony przestępczość, z drugiej strony używanie alkoholu i narkotyków przez młodzież notatki z ćwiczeń: założenie: u jednostek wytwarza się napięcie motywacyjne na skutek relacji z innymi ludźmi którzy: 1)blokują możliwość osiągnięcia przez jednostkę celów 2)blokują dostęp do bodźców pozytywnych 3)są źródłem bodźców negatywnych efekt zachowanie dewiacyjne (ucieczka; zachowania przestępcze) Obszary napięcia: 1) dysonans między aspiracjami jednostki a faktycznymi możliwościami ich realizacji skutek: poczucie relatywnej deprawacji, które tworzy się jako konsekwencja nieadekwatnej gratyfikacji w stosunku do poczynionych nakładów społecznych, poczucie to powoduje że jednostka dąży do redystrybucji dóbr na drodze zachowania przestępczego powoduje to świadomość restytucji sprawiedliwości, czyli że zaczyna postępować źle i osiąga cele 2) powstaje w wyniku rozbieżności między oczekiwaniami jednostki a rzeczywistymi lub antycypującymi sytuacjami powodującymi utratę bodźców pozytywnych (sytuacje trudne, bolesne) skutek: zachowania przestępcze np. zemsta, lub ucieczka np. alkohol 3)rozbieżność między oczekiwaniami jednostki a obecnością w ich życiu negatywnych bodźców, które te oczekiwania blokują np. hałas, głupi rodzice Teorie naznaczenia społecznego: należą do kryminologii antynaturalistycznej kryminologia antynaturalistyczna zapoczątkowana została w latach 50. przez kierunek określany mianem labelling theory, który w Polsce określany jest mianem teorii naznaczenia społecznego, teorii etykietowania bądź teorii stygmatyzacji; 1) podstawą było opracowane przez Charlesa H. Cooley'a pojęcie jaźni odzwierciedlonej – każda jednostka ma zdanie na temat samego siebie, posiada samoocenę, która wpływa na jego zachowanie; podstawą do jej kształtowania jest opinia innych jednostek o danej osobie; wnioskował, że obraz samego siebie jest wynikiem interakcji na linii jednostka – otoczenie; 2) w oparciu o ten mechanizm Lemert stworzył pojęcia dewiacji pierwotnej i dewiacji wtórnej; dewiacja pierwotna oznacza naruszenie normy prawnej; samo naruszenie normy prawnej nie wpływa na samoocenę jednostki; ważne jest społeczna reakcja w sytuacji uznania jakiegoś zachowania za naruszające normy społeczne, a zwłaszcza konsekwencje tej reakcji dla jednostki uznanej za dewianta – to jest właśnie dewiacja wtórna; jedną z konsekwencji działania instytucji kontroli społ. jest nadawanie ludziom etykiet typu żul, ćpun, zboczeniec; wraz z nadaniem jednostce takiej etykiety (co wyraża się np. w zmianie postaw względem otoczenia) zaczynają funkcjonować mechanizmy jaźni odzwierciedlonej; wniosek – naznaczenie jednostki jako dewianta i traktowania jej jako dewianta powoduje, że zaczyna ona wierzyć, że jest tym dewiantem; dewiacja nie jest więc statutem osiągniętym, ale statusem przypisanym; 3. outsiderzy: w roku 1963 Howard Becker wydał książkę pod takim samym tytułem; opiera się ona na innej definicji zachowania dewiacyjnego; dewiacyjność jest efektem dokonania przez grupę społeczną pewnej interpretacji zachowania i nadania mu pewnego znaczenia (dewiacyjnego); o dewiacyjności danego zachowania decyduje społeczna reakcja na dane zachowanie; brak reakcji, nawet przy zachowaniu obiektywnie naruszającym normę, powoduje, że nie jest to zachowanie dewiacyjne; definicja dewiacji oparta jest więc na kryterium reaktywnym; zachowanie zachowanie zgodne z normami zachowanie sprzeczne z normami uznane za dewiacyjne fałszywie oskarżony dewiant uznane za niedewiacyjne konformista ukryty dewiant według Beckera zachowanie dewiacyjne nie posiada żadnych cech charakterystycznych, które umożliwiłyby odróżnić te zachowanie od innych, a dewianci w żaden sposób nie różnią się od niedewiantów; później sformułował on koncepcję karier dewiacyjnych, która wyjaśniała utrwalanie się u osób, którym nadano miano dewianta, zachowań niezgodnych z normami; jednostka traktowana jest jako dewiant niezależnie od pełnionej przez siebie funkcji społecznej; powoduje to trudności w funkcjonowaniu w społeczeństwie i w efekcie łamanie norm; oparta jest na efekcie domina, naznaczenie dewianta jest samorealizującą się prognozą; (nie wiem czego brakuje, sama się gubie w notatkach )
