Reformacja, kontrreformacja i problem tolerancji religijnej

Reformacja, kontrreformacja i problem tolerancji religijnej
Geneza reformacji.
Reformacja, ruch religijny, kulturalny i społeczny, zapoczątkowany ogłoszeniem w Wittenberdze przez M. Lutra 1517 - 95 tez
dotyczących konieczności zreformowania bogacącego się i odchodzącego od zasad wiary K kat. Grunt pod reformację husytyzm
Postulaty te zostały poparte przez chłopów w wojnie chłopskiej w 1525.
W 1529 na sejmie w Spirze miał miejsce protest zwolenników luteranizmu (6 księstw i 14 miast Rzeszy Niemieckiej) przeciwko
poglądom katolickiej większości. Stał się on początkiem formowania się Kościołów protestanckich,
- odrzucających zwierzchnictwo pp
- Pismo Święte uznano za jedyne źródło objawienia
- zanegowaniu tradycji i dogmatyki katolickiej
Z Niemiec ruch reformacyjny rozszerzył się na: Skandynawię, Francję (hugenoci), Czechy, Węgry, Polskę, Niderlandy, Anglię
(anglikanizm), Szwajcarię (w której działali 2 wielcy przedstawiciele protestantyzmu: U. Zwingli oraz przybyły z Francji J. Kalwin).
Reformacja oderwała od K kat ok. 1/3 ówczesnej Europy.
Sobór trydencki - 1543-1563 odrzucił ugodę z protestantami uznając za heretyków i podejmując działania przeciwko nim.
protestantyzm rozszerzył się i objął liczne ruchy i ugrupowania religijne pojawiające się w XVII i XVIII w. ("druga reformacja").
Pod opieką Albrechta Hohenzollerna Prusy Książęce (po sekularyzacji w 1525) stały się ośrodkiem propagandy protestanckiej na całą
północną Polskę i Litwę (w Królewcu wydano pierwszą Biblię w języku polskim).
Kalwinizm, który znajdując zwolenników szczególnie wśród szlachty. Kalwinizm rozprzestrzenił się gł w Małopolsce i na Litwie.
1552 jego zwolennicy wystąpili z projektem utworzenia podporządkowanego państwu K narodowego (wzorowanego na angielskim),
mającego zjednoczyć wszystkie wyznania chrześcijańskie, łącznie z prawosławiem.
1555 Propozycja zwołania soboru narodowego, podniesiona na sejmie została zaakceptowana zarówno przez Z II Aug, jak i bpów kat,
odrzucona natomiast przez Stolicę Apostolską (nie wyrażającą ponadto zgody na odprawianie mszy w języku polskim, komunię pod
dwiema postaciami i zniesienie celibatu) doprowadziło do osłabienia zależności K pol od pp - zaprzestanie płacenia świętopietrza
1562-1565 doszło wśród kalwinizmu do rozłamu, w wyniku powstał tzw. zbór większy (kalwiński) i zbór mniejszy (ariański).
Przyczyną rozłamu były spory doktrynalne i konflikty społeczne, zapoczątkowane przez przybyłych do Polski włoskich
antytrynitarzy, których poglądy miały bezpośredni wpływ na powstanie arianizmu polskiego (bracia polscy). Radykalizm
dogmatyczny i społeczny arian skazywał ich na izolację i niechęć otoczenia, co znalazło swoje odbicie w niedopuszczeniu braci
polskich do tzw. ugody sandomierskiej
1570 ugody sandomierskiej - kalwini, luteranie, bracia czescy – obrona przed kontrreformacją i arianami: wzmacniała pozycję
protestantów wobec katolików. Wspólne synody, sakramenty, urzędy kaznodziejskie.
1573 Konfederacja warszawska – uchwała na sejmie konwokacyjnym, wbrew bpom kat, włączony do art. henr., akt tolerancji
religijnej, miał gwarantować wieczny pokój między różnowiercami, równouprawnienie między szlachtą kat a dysydentami, w
praktyce nie potrafiły zachamować nietolerancji i kontrreformacji
sejm konwokacyjny - sejm zwoływany przez interrexa – prymasa – w czasie bezkrólewia, ustalał czas i miejsce sejmu elekcyjnego,
włączone do tzw. art.hen
art. henrykowskie 1573 najważniejsze zasady ustrojowe spisane przez szlachtę w czasie bezkrólewia, np. zwoływanie sejmu raz na 2
lata, wolna elekcja, podatki bez zgody, pospolite ruszenie, pokój i wojna.
pacta conventa – osobiste zobowiązania elekta dotyczące polityki zagr, obronności, podatków, oświaty i cudzoziemców) w 1768 art.
henr i pacta conventa zespolone weszły w skład praw kardynalnych
praw kardynalnych – podstawowe prawa ustrojowe, wolna elekcja, liberum veto, prawo do wypowiedzenia posłuszeństwa królowi,
wyłączne prawo do urzędu, posiadanie ziemi, władza nad chłopami.
Reformacja wpłynęła pozytywnie na rozwój polskiej kultury, przyczyniając się m.in. do rozkwitu piśmiennictwa narodowego
(towarzyszył temu rozwój drukarni, wydających Biblię i polemiczne utwory w języku polskim). Czołowi barokowi poeci polscy - Jan
Andrzej i Zbigniew Morsztynowie oraz W. Potocki byli zwolennikami arian, M. Rej - kalwinistą. Również wybitny pisarz polityczny
tego okresu, A. Frycz Modrzewski, był związany z kręgiem humanistów protestantów.
Różnowiercy przyczynili się także do rozwoju szkolnictwa, zakładając liczne szkoły średnie wzorowane na zachodnich gimnazjach.
Kontrreformacja, prąd w Kościele katolickim zwalczający reformację w celu odbudowy własnej potęgi oraz politycznych,
gospodarczych i kulturalnych wpływów. Wpływy kontrreformacji zaznaczały się od poł. XVI do końca XVII w. System celów
stawianych sobie przez działaczy kontrreformacji opierał się na dążeniu do
- reformy wewnątrz Kościoła
- pogłębienie życia religijnego,
- wzmożenie dyscypliny,
- eliminację najbardziej rzucających się w oczy nadużyć kleru
- oświata
Kontrreformacja rozpoczęła się po soborze trydenckim 1545-1563, który podjął kroki zmierzające do uzdrowienia stosunków
wewnętrznych w Kościele i przekreślił wszelkie możliwości ugody z protestantami. Dużą rolę w rozwoju tego ruchu odegrał założony
w 1540 zakon Braci Jezusowych - jezuitów. Kontrreformacja działała poprzez:
- propagandę skierowaną przeciwko reformacji
- przymus wyznaniowy.
Bronią pp do walki z heretykami stała się inkwizycja, od 1542 pod nazwą Świętego Oficjum (6 kardynałów upoważnionych do
wyznaczania trybunału złożonego z dominikanów) rozszerzyła swoją działalność z Hiszpanii na wszystkie kraje katolickie.
1543 powierzono biskupom nadzór nad drukarniami.
1559 opracowano po raz pierwszy wykaz ksiąg zakazanych.
Dzięki podjętym działaniom postępy reformacji w wielu krajach zostały zatrzymane. Na niektórych terenach (Skandynawia, część
Niemiec, Niderlandy, Szkocja, Anglia, Siedmiogród) próby przywrócenia katolicyzmu zakończyły się niepowodzeniem.
Kontrreformacja w Polsce
1577 - synodem piotrkowskim, początki kontrr., który przyjął uchwały soboru trydenckiego i nakazał uporządkowanie przepisów
prawa kościelnego oraz wprowadzenie większej dyscypliny wśród kleru. Kontrreformacja miała poparcie dworu polskiego, zwłaszcza
Z III Wazy, później także Sejmu.
1603 biskupi krakowscy wydali pierwszy Indeks ksiąg zakazanych,
1658 Sejm uchwalił wygnanie z kraju braci polskich.
1668 zabroniono odstępstw od katolicyzmu pod karą banicji,
1717 zakazano publicznych nabożeństw protestanckich i budowania zborów.
Głównymi działaczami kontrreformacji w Polsce byli: S. Hozjusz, J. Wujek, P. Skarga. Za końcowy okres kontrreformacji uważa się
poł. XVIII w. W porównaniu z innymi krajami kontrreformacja w Polsce przebiegała łagodnie.
Luteranizm, jedna z gł. doktryn rel protestantyzmu, stworzona przez M. Lutra. Reformacyjny ruch rel. Wyznanie chrześ odrzuca:
- autorytet pp,
- odpusty, celibat księży,
- sakramenty oprócz chrztu i komunii,
- kult obrazów i relikwii.
- w liturgii wprowadził języki narodowe w miejsce łaciny.
Luteranizm w Polsce
Pierwsze ośrodki luteranizmu w Polsce szlacheckiej w XVI w.
1518 dominikanin Jakub Knade wygłaszał w Gdańsku kazania w duchu reformacji..
1555 na sejmie w Piotrkowie ewangelicy polscy - luteranie i kalwini - domagali się zgodnie reformy w Kościele.
1563 dokonano przekładu słynnej Biblii brzeskiej, zwanej Biblią radziwiłłowską.
1632 ukazał się protestancki przekład zwany Biblią gdańską.
Marcin Luter 1483-1546, augustianin
- odkrył biblijną naukę o usprawiedliwieniu dzięki łasce przez wiarę w Jezusa Chrystusa
- 31X1517 – 95 tez potępiających handel odpustami uprawianymi przez J. Tetzela – początek reformacji
- nie odrzuca Kościoła, Kościół powinien poddać się Biblii
- przekłada Biblie na j. niem
- 3 podstawowe zasady reformacji 1517:
1. solo scriptura, Biblia nie podlega interpretacji, sama się tłumaczy
2. człowiek jest usprawiedliwiony przed Bogiem jedynie dzięki łasce przez wiarę
3. każdy ma dostęp do Boga, czyli powszechne kapłaństwo i spowiedź jest wymysłem koś – narzędzie kontroli K kat.
Zwingli Ulrich (1484-1531), szwajcarski kapłan, jeden z przywódców reformacji. 1515 brał udział w bitwie pod Marignano jako
kapelan oddziałów szwajcarskich. W Zurychu. Pod wpływem nauki M. Lutra, a także w rezultacie własnych przemyśleń, krytyka:
- kultu świętych,
- idei czyśćca,
- zakonów, celibatu
- władzy papieskiej,
- mszy jako ofiary.
Zanegował realną obecność Jezusa Chrystusa w Eucharystii, traktując ją czysto symbolicznie, przez co popadł w konflikt z Lutrem.
Reformacja inspirowana przez Zwinglego zaczęła się szerzyć w Szwajcarii, co wywołało sprzeciw niektórych kantonów,
a w rezultacie wojnę domową, w której Zwingli zginął. - Jego spadkobiercą duchowym stał się J. Kalwin.
Kalwinizm, jedna z gł. doktryn religijnych protestantyzmu, stworzona i wyłożona w dziełach J. Kalwina, która stała się podstawą
ruchu wyznaniowego, ujmowanego w rozmaite systemy i "wyznania" różniące się między sobą w szczegółach dogmatycznych.
W ramach ruchu można wymienić: Wyznanie węgierskie (1559), francuskie (1559), szkockie (1560), belgijskie (1561), Drugie
wyznanie helweckie (1566).
Podstawą doktryny kalwinizmu jest rozwinięcie nauki św. Augustyna o predestynacji (losy ludzkie, zbawienie bądź potępienie
niezależne od woli ludzkiej), głoszącej, że Bóg jednych ludzi przeznaczył na zbawienie, a innych na potępienie.
Kalwinizm ze względu na surowość obyczaju i kultu stał się źródłem purytanizmu,
- potępiał zabawy, tańce, gry hazardowe,
- nakazywał aktywną służbę Bogu.
- ograniczył święta religijne wyłącznie do niedzieli.
- Spośród sakramentów uznał tylko chrzest i komunię,
- postulując stały trud we wszystkich dziedzinach.
Wytworzył system poglądów społeczno-ekonomicznych sprzyjający rozwojowi mieszczaństwa i wczesnego kapitalizmu.
Kalwin Jan (1509-1564),
- nawrót do Biblii (Pismo Święte) i do religii,
- Głosił pogardę wobec rzymskiego i pp centralizmu w Kościele.
- Usiłował stworzyć z Genewy wzorową republikę chrześcijańską. Z drugiej strony sam wkraczał w kompetencje władzy
świeckiej i posługiwał się nią dla osiągania celów religijnych.
W zakresie moralności głosił rygoryzm ewangeliczny (surowość obyczajów).
W sprawach kultu odrzucał luterański dogmat o rzeczywistej obecności ciała i krwi Chrystusa w eucharystii.
1559 Kalwin założył akademię w Genewie i uczynił z Genewy centrum kalwinizmu.
Hugenoci wyznawcy kalwinizmu we Francji. Prześladowani w czasie wojen religijnych w latach 1562-1589, w czasie których doszło
do wielu rzezi hugonotów (największa Noc św. Bartłomieja 1572 23 /24 sierpnia, rzeź przez kat w nocy z w Paryżu. Mord nastąpił
z inicjatywy Katarzyny Medycejskiej i Henryka Gwizjusza. Zginęło ok. 3 tys. osób przybyłych na ślub przywódcy hugonotów
Henryka Nawarskiego (Henryka IV) z Małgorzatą de Valois, córką regentki Katarzyny Medycejskiej).
Równouprawnieni edyktem nantejskim 1598.
1685 zniesiony emigrowali. Przyznane im przez edykt prawa zostały przywrócone przez rewolucję 1791.
Anglikański Kościół, państwowy kościół angielski, jedna z głównych form protestantyzmu, obok luteranizmu i kalwinizmu. Wyłonił
się z K kat w XVI w. w związku ze sporem między Henrykiem VIII Tudorem a papiestwem 1528-1532 - o unieważnienie małż z
Katarzyną Aragońską. Proces najpierw w Anglii później w Rzymie.
1531 wydano szereg edyktów ugruntowujących istniejącą faktycznie od późnego średniowiecza autonomię angielskiej organizacji koś
1532 prymas T. Cranmer uznał małż H VIII Tudora z Katarzyną Aragońską za nieważne i zalegalizował jego związek z Anną Boleyn.
1533 w odpowiedzi papież Klemens VII potwierdził ważność pierwszego małżeństwa i ekskomunikował władcę.
1534 parlament angielski uchwalił Akt supremacji, ogłaszający króla "jedyną i najwyższą na ziemi głową Kościoła anglikańskiego"
a episkopat oraz cały kler angielski podpisał formułę, zgodnie z którą biskup Rzymu nie miał na terenie Anglii uprawnień większych
niż inni zagraniczni biskupi, co oznaczało przypieczętowanie schizmy.
1536 król podjął próbę sformułowania 10 artykułów wiary, 1539 nakazał uznanie przeistoczenia, komunię pod 1 postacią, zachowanie
celibatu, ślubów zakonnych, mszy prywatnych i spowiedzi konfesyjnej.
1536-1540 zniesiono wszystkie klasztory, kolegiaty i beneficja proste, ich dobra przejęło państwo.
Później wpływy protestantyzmu – kalwińska doktryna eucharystii.
1553-1558 Maria I Tudor podjęła nieudaną próbę rekatolizacji połączoną z prześladowaniami protestantów.
1559 z inicjatywy Elżbiety I wznowiono Akt supremacji.
1563 królowa zwołała zgromadzenie kleru, gdzie przyjęto wyznanie wiary złożone z 39 art. (Artykuły anglikańskie) . Do 1568, m.in.
dzięki przeprowadzonym we wszystkich diecezjach wizytacjom, usunięto resztki kultu katolickiego. 1570 papież Pius V bullą
Regnans in coelis ekskomunikował Elżbietę I, a jej poddanych zwolnił od przysięgi posłuszeństwa, co spowodowało krwawe represje
wobec katolików. W XVII w., po próbach wprowadzenia prezbiterianizmu w okresie wpływów purytanów, utrwalił się ostatecznie
episkopalny ustrój Kościoła anglikańskiego – najwyższa władza należy do bpów (episkopos – bp) przeciwna kongregacji –
odrzucenie zwierzchności pp.
[koncyliaryzm – wyższość soboru nad pp].
W samej Anglii tworzą go 2 prowincje: Canterbury, na czele której stoi arcybiskup będący zarazem przywódcą hierarchii
anglikańskiej z tytułem "prymasa całej Anglii", i York, którą także zarządza arcybiskup tytułowany "prymasem Anglii" - drugi co do
ważności hierarcha tego Kościoła; prowincje dzielą się kolejno na diecezje, archidiakonaty, dekanaty i parafie. Król jako "najwyższy
rządca Kościoła" mianuje arcybiskupów, biskupów, dziekanów i kanoników.
Teologia anglikańska zorientowana jest liturgicznie i głęboko związana z Pismem Św. Unika tworzenia definicji, co pozwala na
wybór tzw. drogi środka w interpretowaniu prawd wiary i formowaniu życia religijnego, przy respektowaniu powszechnej zgody
wiernych w sprawach kluczowych - w ocenie kwestii teologicznych istotną rolę przyznaje zdrowemu rozsądkowi. Od XVII w.
zaznaczają się w niej dwa główne nurty: eklezjalny (zgromadzenie, wspólnota dóbr) i akcentujący rolę pobożności indywidualnej
wspartej lekturą Pisma Św. Kościół anglikański uznaje 2 sakramenty w sensie ścisłym: chrzest i eucharystię, oraz sakramenty dalsze:
bierzmowanie, pokutę, kapłaństwo, małżeństwo, namaszczenie chorych. Przyjmuje kult Najświętszej Marii Panny i świętych. Od poł.
XIX w. podejmuje się próby restytucji życia zakonnego w oparciu o reguły benedyktyńską i franciszkańską.
Radykalne nurty reformacji.
Prezbiterianizm – prezbiter (starszy, przełożony gminy) władza w gminie kościelnej w rękach prezbiterów (duchownych).
Episkopat – (episkopus – bp) najwyższa władza w Kościele w rękach bpów.
Kongregacja – independent – autonomia każdej kongregacji, niezależność od innej władzy kościelnej i świeckiej.
Eklezja – zgromadzenie ludowe.
Prezbiterianizm, Szkocja - ruch chrz, powstał w okresie reformacji. Zainicjowany G. Wisharta i J. Konoxa - odmianę kalwinizmu.
Za początek ruchu przyjmuje się ogłoszenie tzw. Księgi dyscypliny w 1560 na powszechnym zgromadzeniu Kościoła szkockiego.
Ogłoszona w niej doktryna:
1) znosiła urząd episkopalny w Szkocji oraz tworzyła dwa urzędy kościelne: ministra i prezbitera, czyli starszego,
2) głosiła hasła "oczyszczenia" Kościoła anglikańskiego.
Od 1565 zwolenników tej doktryny zaczęto nazywać prezbiterianami. W 1645, w wyniku zniesienia episkopatu w Szkocji,
ukonstytuował się Kościół prezbiteriański. Prezbiter (starszy, przełożony gminy kościelnej), prezbiterianizm – władza w ręku
starszych, prezbiterów. Nie uznaje episkopalnej organizacji Kościoła anglikańskiego.
Uchwalono wyznanie wiary składające się z 33 artykułów
Doktryna ta opiera się na rozwinięciu kalwinizmu:
- rozszerzeniu zasady predestynacji także na anioły
- absolutną wartość uważa Pismo Święte
- w kulcie nie uznaje ołtarza i szat liturgicznych. Kościół prezbiteriański jest w Szkocji Kościołem państwowym.
Purytanie, grupa wyznaniowa powstała w XVI w. w Anglii, dążąca do odrodzenia K anglikańskiego w duchu czystego kalwinizmu,
bez naleciałości katolickich w zakresie doktryny, liturgii i organizacji. Głosili
- konieczność przestrzegania zasad Biblii (Pismo Święte),
- prowadzenia ascetycznego trybu życia
- walki z wszelkimi formami rozrywki.
Rozbici na liczne odłamy, z których główne to:
- prezbiterianie, dążący do centralizacji Kościoła,
- independenci, Robert Brown – autonomia każdej kongregacji (zgromadzenia) – niezależność od żadnej władzy św i koś
Za panowania Jakuba I (1603-1625) i Karola I (1625-1649) Stuartów stali na czele stronnictwa domagającego się likwidacji
monarchii. W wyniku konfliktów z władcami angielskimi wielu purytan opuściło Anglię, przenosząc się na kontynent europejski.
Po restauracji monarchii (1660) nowa fala emigracji purytan skierowała się przeważnie do angielskich kolonii w Ameryce Północnej.
Stosunek kościoła katolickiego do reformacji.
Edykty tolerancyjne.
Pokój augsburskji – 1555 – pokój uchwalony na sejmie Rzeszy podpisany przez ces Karola V wprowadzał podział rel Niemiec –
czyj kraj tego religia, cuius regio, eius religio.
Stanowił zaprzeczenie wolności religijnej, ale uznawał równorzędność luteranizmu (nie obejmował kalwinistów). Pokazał słabość
cesarza, wzrost znaczenie książąt i pogłębił rozbicie terytorialne Niemiec.
Edykt nantejski, wydany przez Henryka IV Burbona w 1598. Położył kres wojnie wewnętrznej na tle religijnym we Francji.
Gwarancję pokoju wewnętrznego stanowiło przyznanie hugonotom wolności wyznania i równouprawnienia politycznego oraz
pozostawienie w ich władaniu ok. 200 twierdz we Francji.