Książka w 17 wieku
advertisement
Zawiodły nadzieje humanistów na szczęśliwy i piękny świat. Próby moralnego odrodzenia Kościoła przez powrót do źródeł wiary ( Biblii i pisma ojców Kościoła) doprowadziły do reformacji krwawych niszczących, długotrwałych wojen religijnych. Zniechęceni humaniści odwracają się od wielkich koncepcji uszczęśliwiania ludzkości, uciekając w coraz bardziej w rozważania filologiczne i teologiczne. Teoretycy kontrreformacji znali i doceniali siłę oddziaływania książki „ Herezja wypełza z ksiąg” głosili i wyciągali z tego wnioski nie tylko skruptulatneji kontroli treści publikacji, tępienia zawartych tam nieprawomyślnych idei i własny druk. Reformacja w I Rzeczypospolitej pojawiła się od lat 20. XVI w., jednak jej wpływ od początku ograniczał się tylko do wyższych i średnich warstw społecznych, głównie w miastach zachodniej i północnej Polski, na Kielecczyźnie, Lubelszczyźnie i na Żmudzi. Polska reformacja od początku cierpiała na brak funduszy, koniecznych do rozwoju. Pozycja Kościoła katolickiego nigdy nie była poważnie zagrożona, co ułatwiło działania kontrreformacji i szybką eliminację reformacji, jako liczącego się nurtu już w połowie XVII w. Tym niemniej reformacja przyczyniła się do rozkwitu literatury w języku polskim, a ruch braci polskich stworzył wiele wybitnych dzieł z dziedziny filozofii religii i nauk społecznych Działania podjęte przez Kościół rzymskokatolicki w I Rzeczypospolitej i poparte przez polskich monarchów, w reakcji na wystąpienie reformacji na ziemiach polskich. Była częścią kontrreformacji przeprowadzanej w Europie Zachodniej, jednak jej polską specyfiką był stosunkowo niski poziom represji wobec innowierców, uwarunkowany wiekową tradycją tolerancji w wielowyznaniowym i wieloetnicznym państwie polsko-litewskim. Trwała od połowy XVI wieku do połowy wieku XVIII. Pierwszy indeks ksiąg zakazanych ukazał się w Rzymie w 1559 roku. Później mnożą się wydania indeksów, zakazy cenzury Kościelnej, rewizje w drukarniach, księgarniach i bibliotekach, zakazanych ksiąg i tekstów ( wyłącznie nie odpowiednich zdaniem cenzora, fragmentów i publikowanie tak okrojonych utworów) . W XVII w. najwyższy poziom drukarstwo osiągnęło w Holandii. Od 1587 działała tam przez kilka pokoleń liczna i zasłużona rodzina księgarzy, drukarzy i wydawców Elsevierów (Elzevierów), która posiadała drukarnie i księgarnie w Lejdzie, Hadze, Utrechcie i Amsterdamie. Z drukarni Elsevierów na przestrzeni wieku wyszło około 5 tys. tytułów. Ich druki (zw. elzewirami) były synonimem najwyższej jakości typografii i edytorstwa, a cechowały się pięknym krojem czcionki oraz dbałością o poprawność (np. wydania Nowego Testamentu czy autorów antycznych). Starannie wydawała także książki mieszcząca się w Rzymie drukarnia Kongregacji Propagandy Wiary. Jednocześnie drukarstwo we Francji i Niemczech podupadło wskutek cenzury bądź wskutek wojen. Odznaczała się dużym formatem i zdobnictwem, zróżnicowanymi krojami i wielkością pism oraz okazałą oprawą. Zawiłością tekstów odpowiadał niepokój i nad obfitością formy. Liczne, całostronicowe ilustracje wyrażały zwykle irracjonalne, symboliczne treści. Było też frontispis- bardzo bogato ilustrowana karta tytułowa. Wraz z przechodzenie baroku bardziej kameralną fazę zmieniła się też estetyka książki. Zmniejszył się format, oprawa lżejsza, ozdób mniej ale bardziej finezyjne i delikatne, o malarskich efektach. Projektowaniem ilustracji zajmowali się najwięksi a nawet mistrzowie jak Piotr Rubens i Antoni Van Dyck i innych dobrych malarzy. Przeważnie oprawiano w pergamin gładki lub ze ślepo tłoczoną dekoracją. Oprawy takie były dla szeregowych księgozbiorów, szkolnych, kościelnych i klasztornych. Obniżał się też wygląd estetycznego i typograficznego czyli zmniejszał się format, były lżejsze delikatne efekty malarskie. Frontyspis– tytuł utworu wkomponowany w rysunek na osobnej karcie, lub spis dzieł autora, poprzedzający kartę tytułową. WAŻNE INFORMACJE: Uczelnie posługują się językiem narodowym a nie łaciną. Zwiększa się liczba książek na rynku, a przewagę uzyskują księgozbiory świeckie. Rozbudowa księgozbiorów jako warsztat pracy dla lekarzy, pracowników, uczących. Obniża się poziom typograficzny po to by obniżyć cenę książki. Tylko na potrzeby kościoła są wydawane starannie. Było duże zainteresowanie gromadzeniem i udostępnieniem zbiorów , podobnie jak drukarstwem . Otwierają swe biblioteki do użytku publicznego. Stopniowej zmianie ulegają pomieszczenia. Ustala się system salowy. Książki ustawione są ciasno na półkach grzbietami na zewnątrz. Regały sięgały aż do sufitu. Bardzo bogate zdobnictwo wyraża się w dekoracji malarskiej oraz wystroju mebli. Całość dopełniały ewentualne zbiory poza książkowe. Najliczniej w ówczesnej Polsce reprezentowane były biblioteki szkolne, biblioteki kolegiów i gimnazjów - zaopatrzone zwłaszcza w książki do nauki. Stało się tak dlatego, że w i połowie XVII wieku działało wiele rozbudowywanych już od końca XVI wieku gimnazjów, zwłaszcza w północnej Polsce - w Toruniu i Gdańsku. Działały również Akademie: Krakowska, Zamojska i Wileńska, a także kolegia jezuickie. Obok tych instytucji powstały nowe placówki szkolnictwa: Akademia Rakowska, słynne Gimnazjum w Lesznie oraz liczne szkoły - kolonie Akademii Krakowskiej, także kolegia pijarskie (charakter uniwersytetu jezuici nadać chcieli także uczelni lwowskiej). Wymienione uczelnie odegrały doniosłą rolę w krzewieniu kultury, a ich bardzo bogate zbiory służyły jako warsztat pracy naukowej dla profesorów, stąd możemy je zaliczyć także do bibliotek „naukowych”. Jednak, przyjrzawszy się bliżej zbiorom można zauważyć, że największą grupę czytelników stanowili miłośnicy literatury klasycznej i polskiej, zwłaszcza historycznej i prawniczej. Jedną z pierwszych powieści, która trafiła w sposób szczególny do gustów młodych czytelników można uznać Don Kichota (wyd. 1605 i 1615) hiszpańskiego pisarza Miguela Cervantesa. Powieść ta przedstawia tytułowego Don Kichota, jako błędnego rycerza, który przeżywa mnóstwo dość absurdalnych czasem przygód. W podróży towarzyszy mu Sancho Pansa, wierny giermek, uosobienie zdrowego rozsądku, przemyślności i sprytu. Powieść stała się podstawą licznych adaptacji scenicznych oraz filmowych. Na motywach powieści powstało także kilka filmów animowanych, adresowanych bezpośrednio do dzieci. Na język polski powieść ta została przetłumaczona dopiero w 1786. Ogromną popularnością cieszyły się bajki francuskich pisarzy. Bajki (wyd. 1668-1694) Jeana de La Fontaine'a, wzorowane na Ezopie, zawierają m.in. takie znane pozycje jak: Kruk i lis, Lis i winogrona oraz Konik polny i mrówka. Pisane z myślą o dorosłym czytelniku, znalazły odbiorców wśród dzieci. Również w Polsce od wydania w 1699 roku stały się bardzo popularne. Baśnie czarodziejskie (wyd. 1697) Madame d'Aulnoy, wśród których są: Błękitny ptak, Książę Chochlik i Biała kotka. Wraz z falą mody na ludową bajkę fantastyczną, w 1697 roku ukazał się zbiorek Charles'a Perraulta zatytułowany Historie i baśnie dawnych czasów z pouczeniami moralnymi, od ilustracji na stronie tytułowej znany później jako Opowieści Babci Gąski (lub: Bajki Babci Gąski). Napisane specjalnie dla dzieci, bajki Perraulta stały się wkrótce znane w całej Europie. Tomik zawierał 8 opowieści: Mały Czerwony Kapturek, Kot w butach, Kopciuszek, Śpiąca królewna, Sinobrody, Wróżki, Knyps z czubkiem, Paluszek. Poczytną pozycją była także powieść edukacyjna z kluczem Historia Telemaka (lub: Przypadki Telemaka) (wyd. 1697) François Fénelona, która była streszczeniem IV księgi Odysei Homera. Fénelon napisał ją dla Ludwika, księcia Burgundii, wnuka Ludwika XIV, gdy był jego wychowawcą. Na polski została przetłumaczona dwa razy, najpierw wierszem w 1726, a w 1750 już jako pełny przekład, prozą. Spośród polskich publikacji wydanych w XVI stuleciu z myślą o młodym pokoleniu była Artes Dobromilenses. Nauka dobromilska w Dobromilu przypisywana Janowi Szczęsnemu Herburtowi, przez długi czas uznawana za najstarszą rodzimą książeczkę dla dzieci. Jej pierwsze wydanie ukazało się w 1613 roku
