Początki Reformacji w Polsce Oraz wpływ Reformacji na kulturze

www.augustinus.pl
Początki Reformacji w Polsce
Oraz wpływ Reformacji na kulturze polski
Pedro Snoeijer
Tekst wykładu wygłoszonego na konferencji popularnonaukowej „Wpływ Reformacji na kształtowanie
się kultury europejskiej – 400-lecie Parafii Ewangelicko-Reformowanej w Żychlinie”
1.
Początki reformacji w Polsce
Początek XVI wieku był okresem, w którym narastało coraz większe napięcie między
duchowymi potrzebami całości ówczesnej Europy, a Kościołem, który nie potrafił
odpowiedzieć im w sposób właściwy.
Był to także okres humanizmu, renesansu, okres wielu nowych odkryć naukowych (Kopernik)
i geograficznych.
Powstawały nowe uczelnie, gdzie prowadzono dużo krytycznych dyskusji.
Także w Polsce, Kościół Katolicki był poddawany silnej krytyce.
M.in. z powodu takich faktów jak te, że kler wzbogacił się kosztem innych i miał zbyt dużo
przywilejów, a sądy kościelne miały zbyt dużo uprawnień.
Poza tym ogromne sumy pieniędzy były płacone, jako tradycyjny podatek kościelny
(pieniądze w konsekwencji angażowane m.in. w sfinansowanie budowy bazyliki św. Piotra w
Rzymie).
W bieżącym wykładzie ograniczam się do terenów Rzeczypospolitej Polskiej i Litwy w XVI
wieku. Nie będzie więc mowy o terenach Dolnego i Górnego Śląska.
Jeśli mówimy o Reformacji w Polsce, mamy na myśli następujące grupy: Luteranie,
Reformowani, Bracia Czescy. Można byłoby mówić także o anabaptystach, ale w ramach
tego wykładu nie będzie o nich mowy.
Inną ważną grupą, którą należy wspomnieć to Bracia Polscy, którzy nie są protestantami w
klasycznym sensie, ponieważ odrzucają podstawową chrześcijańską doktrynę o Trójcy
Świętej. Należy jednak wspomnieć o nich, ze względu na duży wpływ jaki mieli w Polsce.
2.
Luteranie
Luteranizm dotarł do Polski przez Wielkopolskę i Prusy. W miastach kupieckich takich jak
Gdańsk, Elbląg, Toruń, kupcy (przeważnie Niemcy) posiadali kontakty z zachodnią Europą.
Już kilka lat po przybiciu przez Lutra 95 tez na drzwiach w Wittenbergu jego dzieło zostało
już w wielu miejscach w Polsce wydrukowane, przeczytane i przedyskutowane.
Luteranizm dotarł do Polski również za sprawą zainteresowanych duchownych. Szczególnie
mnisi byli zainteresowani reformą życia zakonnego. Pierwszymi kaznodziejami w miastach
byli księża zakonni, którzy w ogóle nie znali Lutra czy nawet innych luteranów. Wystarczyło,
że dotarła do nich wieść o tym co się dzieje w Wittenbergu. Zaczęli czytać Pismo Święte i
głosić Ewangelię. Potwiedzało to istnienie gruntu podatnego na Reformację.
W Prusach Reformacja zaczęła się w Gdańsku. W jego ślad poszły inne miasta Prus
Królewskich: Toruń, Elbląg, Malbork, Tczew, Bydgoszcz, Grudziądz, Chełmno, Chojnice.
W Poznaniu dominikanin Andrzej Samuel, który miał rozkaz walczenia z herezją, nie
wspominając imienia Lutra, głosił czystą Ewangelię.
Wykład: Reformacja w Polsce
1
www.augustinus.pl
Pod koniec lat 1530 w Wielkopolsce było około 110 zborów luterańskich niemieckich i 32
zbory polskie.
3.
Kalwinizm
Szlachta Polska wysyłała swoich synów często na kilka lat na studia do zachodniej lub
południowej Europy. Tam poznawali oni myśl (idee) renesansu i humanizmu, ale także
Reformacji i przynosili nową naukę Reformacji ze sobą do Ojczyzny.
Początkowo chodziło o Reformację luterańską, ale potem również kalwińską. Popularne były
m.in. uniwersytety: w Zurychu, Bazylei, Strasburgu gdzie znany i popularny był kalwinizm.
Reformacja kalwińska stała się dość szybko bardzo popularna wśród szlachty polskiej a
także w kręgach naukowych Uniwersytetu Krakowskiego.
W latach 1540 kalwinizm dotarł do Polski. W 1550 roku miało miejsce pierwsze w Polsce
nabożeństwo reformowane (kalwińskie) w Pińczowie.
Pińczów stał się głównym ośrodkiem Reformacji w Małopolsce. A to dzięki protektoratowi
jego właściciela Mikołaja Oleśnickiego (Starszego, z. 1566). W 1550 roku Oleśnicki wygonił
Paulinów z Pińczowa a klasztor i kościół stał się kościołem protestanckim (obecnie Kościół
św. Jana). W drugiej połowie XVI wieku w Polsce wiodącą siłą protestantyzmu stał się
kalwinizm.
Kalwinizm w Polsce znalazł zwolenników głównie wśród szlachty. Szlachta już dłuższy czas
walczyła o różne prawa, m.in. o zlikwidowanie sądów duchownych nad świeckimi, o to aby
kler płacił podatki. Sukces ruchu reformowanego zależał częściowo od wpływu elity
szlacheckiej.
Atrakcyjnym dla szlachty było to, że kalwinizm zapewniał świecki wpływ na sprawy Kościoła.
W klasycznym reformowanym rozumieniu, zbór nie był rządzony przez kaznodziejów i
duchownych, lecz przez wybranych starszych, w Polsce byli to zazwyczaj szlachcice, którzy
mieli w związku z tym duży wpływ na życie zborowe. Synod w Książu Wielkim w 1560 r. np.
zdecydował, że władze kościoła są w rękach seniorów wybranych spośród szlachty.
Najważniejszym ich obowiązkiem było aby byli jawnymi stróżami ministrów, czyli pastorów.
Oprócz tego fakt, że Jan Kalwin prowadził szeroką korespondencję z różnymi szlachcicami i
był znany jako najwybitniejszy przedstawiciel Reformacji czyniły jego i jego reformację
popularną.
W sumie około 20 % szlachty stało się wyznawcami kalwinizmu. Była to jednak elita szlachty,
która studiowała na zachodnich uniwersytetach.
Pod ochroną szlachciców i magnatów (protestantów) powstawały ewangeliczne szkoły,
drukarnie, ukazywało się coraz więcej dzieł reformacyjnych po polsku.
Szczyt rozwoju kalwinizmu przypadł na lata 1555-1560 – czyli na ostatnie lata życia Jana
Łaskiego.
4.
Bracia czescy
(Jednota bratrská, łac..: Unitas Fratrum, ang.: Bohemian Brethren)
Bracia czescy wyłonili się z husytów czeskich. Jednota braterska powstała w połowie XV
wieku w granicach Czech, Moraw i Śląska. Opierała się na reformie Jana Husa (na
husyckich artykułach).
Ważne cechy Braci czeskich: głoszenie oparte tylko na Nowym Testamencie, komunia pod
dwoma postaciami, ubóstwo duchowieństwa, dyscyplina kościelna.
Wykład: Reformacja w Polsce
2
www.augustinus.pl
W 1548 r. bracia czescy uciekli z Czech z powodu prześladowań i znaleźli się w
Wielkopolsce, gdzie założyli wiele zborów. Tu ich patronami stały się rodziny szlacheckie
Ostrorogowie i Górkowie.
Bracia czescy byli chętnie przyjmowani, robiąc wielkie wrażenie na Polakach, m.in. przez ich
pobożne życie i dyscyplinę.
Bracia czescy posiadali w Poznaniu dwa kościoły, kilka domów, szpital, szkołę, cmentarz.
Najważniejszy i największy ich zbór znajdował się jednak w Lesznie.
W tymże zborze działał później Jan Amos Komeński – do którego osoby jeszcze wrócimy. W
1654 r. wybudowali tam kościół św. Jana, który obecnie zajmuje parafia rzymsko-katolicka.
Ważny zbór był także w miasteczku Ostroróg.
Na pierwszym generalnym synodzie w Koźminku (koło Kalisza) w 1555 roku bracia czescy
połączyli się unią z reformowanymi (kalwinistami).
Reformowani przy tym przejęli wyznania wiary, porządek nabożeństwa, sposoby kierowania
kościołem od braci. Kalwin bardzo był zadowolony z tego faktu. Twierdził, że bracia będą
mieli dobry wpływ na reformowanych w Polsce.
Bracia czescy byli pracowitymi rzemieślnikami, więc łatwo znaleźli wspólny język z
miejscowym mieszczaństwem.
Trudniej było im się porozumieć ze szlachtą, ponieważ ich ideały społeczno-moralne były
zupełne odmiennie. Bracia żyli zgodnie z najwyższymi standardami moralnymi, nie chcieli
przyjąć do siebie szlachciców prowadzących niemoralne życie (np. Marcina Zborowskiego).
Cała Jednota Braci Czeskich liczyła ok. roku 1570 r. - 64 zbory.
5.
Polityka i Kościół katolicki
Kościołowi Katolickiemu oczywiście nie podobały się nowe ruchy.
Już w 1520 r. król Zygmunt I Stary wydał edykt toruński (24 lipca 1520), pierwszy z licznych
edyktów przeciw innowiercom. Zakazał przywożenia luterańskich pism oraz zakazał
głoszenia i przyjmowania „nowinek religijnych”. Nie przestrzegającym tego zakazu groziła
konfiskata majątku i banicja.
Synod katolicki w 1523 w Łęczycy groził innowiercom klątwą i konfiskatą majątku, natomiast
synod prowincjonalny w Piotrkowie w 1525 r. zajmował się reformami życia zakonnego.
Ponieważ zauważono, że to przede wszystkim ex-zakonnicy są najbardziej aktywni w
reformacji. Kościół katolicki zdał sobie sprawę, że istnieje dużo braków wewnątrz kościoła,
ale próbował trzymać wszystko pod kontrolą.
Biskupi zobowiązani zostali do częstszych wizytacji i walczenia z herezją. Wymagano także
lepszego kształcenia kleru. Episkopat i duchowieństwo nie byli w stanie walczyć z
Reformacją. Ówczesny nuncjusz papieski Jan Commendone krytykował, że biskupi i
duchowni bardziej są zainteresowany własnymi interesami i majątkami, niż interesami
Kościoła.
Zygmunt I Stary (1467-1548) był konserwatystą i chciał być wierny Rzymowi. Wydał wiele
dekretów zakazujących szerzenia wiary luterańskiej, sprowadzenia książek propagujących
nową wiarę a w końcu nawet studiowania na uniwersytetach „zarażonych herezją”.
Wszystko pod groźbą kary śmierci. W praktyce jednak nie bardzo się przejmowano tymi
dekretami.
Zygmunt II August (1520-1572) prowadził ożywioną korespondencję z reformatorami takimi
jak Melanchton (Wittenberg), Bullinger (Strasburg), i Kalwin (Genewa). Jan Kalwin
dedykował swój komentarz do Hebrajczyków właśnie Zygmuntowi Augustowi. Król słuchał na
Wykład: Reformacja w Polsce
3
www.augustinus.pl
swoim dworze w Wilnie kaznodziejów znanych z poglądów antykatolickich, notabene
poleconych mu przez samego biskupa Uchańskiego. (Byli to kaznodzieje tacy jak Jan z
Koźminek, Jakub z Iłży.)
Król August miał więc bardzo pozytywne nastawienie wobec Reformacji i protestanci w
Polsce liczyli na to, że kiedy obejmie tron, stanie po stronie po ich stronie.
Zygmunt August zawiódł jednak oczekiwania protestantów. Po śmierci pierwszej żony,
August chciał pojąć za żonę Barbarę Radziwiłłównę. Sejm zezwalał na ten związek jedynie
pod warunkiem wolnych wyborów następcy króla. Zygmunt z kolei nie chciał się na to
zgodzić. Widząc szansę pozyskania króla z powrotem dla katolicyzmu, arcybiskup Gniezna
koronował żonę, omijając Sejm i powodując, że Zygmunt August został zobowiązany wobec
Kościoła Katolickiego. Zygmunt deklarował, że pozostanie wierny katolicyzmowi. Jednak nie
robił nic, aby zahamować albo walczyć z Reformacją.
6.
Życie zborów
Szlachcice, którzy byli patronami kościołów i parafii w swoich dobrach, uważali, że są
uprawnieni sami decydować o wierze swoich poddanych. Szlachcic mógł zmusić poddanych
do uczęszczania na nabożeństwa protestanckie pod groźbą wypędzenia. Poddanych
chłopów nie pytano o zdanie, nie mieli prawa wyboru swojej religii.
Skutek był taki, że wszędzie w Polsce chłopi na ogół byli obojętni wobec spraw wiary.
Chodzili na nabożeństwa z przymusu i było im wszystko jedno czy to katolickie czy
protestanckie.
Tylko w miastach Prus Królewskich istniał samorząd (gwarantowany przez króla), i miasta
same na drodze uchwały rady miejskiej lub zgromadzenia wszystkich mieszkańców
decydowali o przyjęciu reformacji.
7.
Organizacja
W różnych miejscach powstały poszczególne niezależne zbory. Istniały duże różnice w
organizacji tych zborów. Było to spowodowane przez różnice wyznaniowe, stan społeczny
(mieszczaństwo-szlachta), i miejsce w którym znajdował się zbór (miasto-wieś).
Z czasem jednak zaistniała potrzeba wspólnej organizacji. Pojawiła się potrzeba wzajemnych
narad we wspólnym interesie. Dlatego powstały synody, zebrania duchownych i świeckich,
zebrania członków. Takie spotkania poza lokalnym zborem organizowane były najpierw
lokalnie, potem w większych regionach i krajowe.
Synody okręgowe (regionalne) zwoływane były 4 razy w roku. Przedstawicielami byli
duchowni oraz świeccy członkowie wszystkich zborów. Seniorzy świeccy nie mieli
teologicznego wykształcenia, ale posiadali wiedzę i kompetencję w kwestiach wiary i teologii.
Poświęcali dużo swego czasu, siły i pieniędzy dla zborów.
Raz w roku odbywał się synod prowincjonalny. W razie potrzeby odbywały się synody
generalne wszystkich trzech wyznań (czyli luteranów, reformowanych, braci czeskich). Od
1645 r. jednak takie synody się już nie odbywały.
8.
Jan Łaski tzw. „Młodszy”
Jan Łaski (1499-1560) był początkowo księdzem katolickim, potem stał się najwybitniejszym
polskim działaczem Reformacji. Studiował w Wiedniu i we Włoszech. Jego stryj Jan Łaski,
arcybiskup Gnieźnieński potem Prymas Polski, przygotował mu karierę kościelna.
Jan Łaski studiował na zachodzie (m.in. w Bolonii). Po powrocie do Polski był sekretarzem
króla Zygmunta I Starego.
W 1524 roku poznał w Bazylei Erazma, w 1525 r. przebywał dłuższy czas w Bazylei, gdzie
zaprzyjaźnił się z Erazmem z Rotterdamu i poznał myśl humanizmu i reformacji. Mieszkał
Wykład: Reformacja w Polsce
4
www.augustinus.pl
kilka miesięcy u Erazma, pomógł mu w utrzymaniu się kupując jego bibliotekę, pozwalając
mu jednocześnie jednak korzystać z niej do końca życia.
Poznał wybitnych reformatorów takich jak Ulryk Zwingli (1524), Marcin Bucer, Filip
Melanchton i inni.
W Belgii poznał życie braci wspólnego życia, poznał tam Barbarę, córkę kupca, którą w 1539
roku poślubił, co oznaczało dla niego porzucenie stanu duchowego i utratę beneficjów
kościelnych.
Przebywał w Belgii i w Holandii, a po powrocie do Polski próbował wprowadzić reformy, co
niestety nie udało się.
W 1540 roku wyjechał na zaproszenie regentki Wschodniej Fryzji (Anny Oldenburskiej) do
Emden, (północne Niemcy, niedaleko Holandii) i był tam wiele lat pastorem zboru
uciekinierów holenderskich. Zorganizował tam kościół reformowany.
Opracował m.in. porządek kościoła i agendy liturgiczne, które aż do dziś używane są w
holenderskich kościołach.
W 1548 przyjechał na zaproszenie Tomasza Cranmera do Londynu, gdzie organizował
tamtejsze zbory uciekinierów (holenderskich, francuskich i niemieckich). Stał się tam
superintendentem. Istotnym dla niego był demokratyczny model organizacji i zarządzania
kościołem.
W 1553 roku musiał opuścić Anglię z powodu represji wprowadzonych prze Marię Tudor
(zwaną „Krwawą Marry”). Wrócił ponownie do Eden, przebywał także w Frankfurcie nad
Menem. W 1556 roku wrócił do Polski, gdzie stał się superintendentem Małopolski. Katolickie
duchowieństwo wrogo nastawione do niego uznało go za „arcykarcerza”, ale król Zygmunt
August pozwolił mu mieszkać w Polsce.
Jan Łaski powróciwszy do Polski spotkał się z entuzjastycznym przyjęciem ze strony
protestantów. Próbował zorganizować kościoły reformowane w Małopolsce i usilnie pracował
nad zorganizowaniem i zjednoczeniem protestantów w Polsce, gdyż wiedział, że tylko wtedy
będą oni dość silni, aby wytrzymać wrogość ze strony katolików. Szczególnie ważnym dla
niego było dalsze zjednoczenie z braćmi czeskimi, mimo istniejących różnic i braku zaufania.
Jan Łaski cieszył się ogromnym autorytetem wśród kalwinistów. Słuchała go większość
szlacheckich protestantów, nawet sam król Zygmunt August. Już w 1560 roku zmarł w
Pińczowie. Gdyby żył chociaż kilkanaście lat dłużej, Polska miałaby szansę, jak twierdzą
niektórzy, stać się krajem kalwińskim.
9.
Zgoda Sandomierska (1570)
Po śmierci Jana Łaskiego (1560) i księcia Radziwiłła (1567) protestanci pozostali bez
przywódcy. Najlepszym rozwiązaniem byłoby utworzenie unii wszystkich protestantów, ale
niestety nie udało się to. Protestanci byli zbyt podzieleni.
W 1570 roku odbył się synod generalny w Sandomierzu, gdzie byli obecni przedstawiciele
wszystkich ruchów: luteranie, reformowani (kalwiniści) i bracia czescy.
Na synodzie przyjęto tekst konfesji (Consensus Sendomiriensis; Konfesja Sandomierska –
aż do dzisiaj jedna z ksiąg wyznaniowych Kościoła Ewangelicko-reformowanego). Konfesja
została w dniu 14 kwietnia 1570 podpisana przez przedstawicieli wszystkich trzech
kościołów.
Nie przyjęto uchwały o jednolitej liturgii i formach kościelnych. Uznano bowiem, że w tych
sprawach każde wyznanie powinna mieć wolność, gdyż nie mają zasadniczego znaczenia
dla zbawienia.
Synod w Sandomierzu nie oznaczał unii, ale był wyrazem przyjęcia zgodnego współistnienia
obok siebie trzech wyznań.
Wykład: Reformacja w Polsce
5
www.augustinus.pl
10.
Bracia Polscy – Arianie – antytrynitarze
Należy wspomnieć również o Arianach, ponieważ mieli dużo wpływ. Główną
charakterystyczną cechą wyróżniającą Arian (w porównywaniu z innymi ewangelicznymi) jest
to, że odrzucają doktrynę o Trójcy Święty.
Idea Arian w XVI wieku pochodzi z Włoch od Fausta Socyna (1539-1604) stąd też nazwa
Socynianie. Negował on boskość Chrystusa oraz znaczenie jego śmierci na krzyżu jako
odkupienia za grzech. Dla niego Jezus był nikim więcej niż wielkim nauczycielem ludzkości.
Socyn musiał uciekać z Włoch, przybył do Szwajcarii, a w 1578 roku przybył po raz pierwszy
do Polski, gdzie znalazł antytrynitarzy w Krakowie i okolicach. Włoscy Arianie przybyli
bowiem wcześniej do Polski, posiadali już swoje zbory.
Wewnątrz Kościoła reformowanego także istniały już podobne poglądy. Już w 1556 powstał
w nim obóz antytrynitarzy.
Piotr z Goniądza był od 1558 roku pastorem reformowanego zboru w Węgrowie, który
zreorganizował w duchu antytrynitaryzmu. W 1565 r. odłączył się z wielką grupą
antytrynitarzów od kościoła reformowanego pod nazwą ‘braci polskich’ i utworzył tzw.
Ecclesia minor, czyli, zbór mniejszy. (Zbory luterańskie, reformowane, bracia czescy
nazywani byli zborem większym).
Bracia Polscy nie stanowili jednolitej grupy. W wielu sprawach nie zgadzali się, byli natomiast
zgodni w 4 punktach:
1. odrzucenie doktryny Trójcy Święty,
2. wyższość etyki nad dogmatyką (czyli, moralność jest ważniejsza od teologii),
3. radykalne uproszczanie kultu i odrzucenie jakichkolwiek przedmiotów kultu,
4. tolerancja.
Istniały dość skrajne grupy wśród antytrynitarzów, bardzo mistyczne, zdarzały się przypadki
niszczenia przez nich przedmiotów kultu katolickiego, jak np. kapliczki przydrożne.
W latach 1570-1620 działało w Polsce jednocześnie około 65 zborów. Głównie na
Sądecczyźnie, Lubelszczyźnie, Wołyniu i Białorusi.
11.
Tolerancja?
Czy Polska była krajem tolerancyjnym?
Można powiedzieć, że do roku 1570 roku Polska była, jak na ówczesne standardy, dość
tolerancyjna, chociaż nie do końca; od początku Reformacja spotykała przeciwdziałanie ze
strony Kościoła katolickiego, wyrażane np. przez dekrety i edykty przeciwko innowiercom.
Faktem jednak jest, że innowiercy tacy jak Antytrynitarze posiadali w Polsce w drugiej
połowie XVI więcej wolności niż gdziekolwiek w Europie.
Władza królewska była słaba, natomiast magnaci mieli mocne pozycję. Skutek był taki, że
król nie miał za wiele możliwości walczenia z herezją, a magnaci byli między sobą za bardzo
podzieleni.
W latach 1560 sytuacja była taka, że żaden Kościół w Polsce nie był w stanie dominować i
stworzyć monopolu. Luteranie (składający się w większości z niemieckojęzycznych
mieszczan) byli istotnymi dla ekonomii. Reformowani mieli w swoim gronie kilka z
najważniejszych i najbardziej wpływowych rodzin szlacheckich. Szczególnie wpływowi,
bogaci byli Radziłowie żyjący jak królowie i dowodzący najważniejszymi armiami Litwy.
W sumie około 15-20 % szlachty było członkami kościołów reformowanych.
W latach 1560-1570 większość członków świeckich w senacie było reformowanych albo
sympatyzujących z reformowanymi.
Wykład: Reformacja w Polsce
6
www.augustinus.pl
12.
Kontrreformacja – koniec tolerancji
W roku 1564 król Zygmunt August zatwierdza postanowienia soboru trydenckiego.
Kościół katolicki w Polsce dopiero w 1577 roku na synodzie w Piotrkowie potwierdza
postanowienie Soboru trydenckiego. (Sobór trydencki został zakończony w 1563 r.).
W tym samym roku 1564 Kardynał Stanisław Hozjusz sprowadza Jezuitów do Polski.
Zakon Jezuitów (Societas Iesu) powstał (1540 r.), aby walczyć z Reformacją (i z wszystkimi,
którzy nie podlegają władzy papieża).
W roku 1564 powstaje pierwsze w Rzeczypospolitej Kolegium Jezuickie w Braniewie.
W następnych latach powstaje coraz więcej szkół prowadzonych przez Jezuitów.
Przybycie Jezuitów i wraz z nimi kontrreformacji oznaczał ostatecznie koniec tolerancji w
Polsce.
13.
Konfederacja Warszawska
W 1572 roku zmarł król Zygmunt August. Następcą miał być Henryk Walezy (Henri de
Valois), brat króla francuskiego. Po nocy św. Bartłomieja w Paryżu (23-24 sierpnia 1572),
gdzie w bestialski sposób zostało zamordowanych kilka tysięcy hugenotów (czyli
reformowanych) protestanci w Polsce chcieli mieć gwarancję, że coś takiego w Polsce nie
nastąpi.
W Sejmie dochodzi do ugody o wolności religijnej na konfederacji (28 stycznia 1573). Przy
objęciu władzy król musi akceptować tą ugodę. Ten tzw. Akt Konfederacji Warszawskiej miał
zapewnić obozowi protestanckiemu bezpieczeństwo wobec krzepnącemu katolicyzmowi.
Akt miał gwarantować pokój między wyznaniami, oraz równouprawnienie niezależne od
wyznania.
Akt został przyjęty w Sejmie większością głosów. Jednak wszyscy biskupi i prymas odrzucili
akt (podobnie jak katolicka szlachta mazurska).
Polscy biskupi katoliccy byli niezadowoleni, że akt został przez Sejm przyjęty. Doradcy
nowego króla Henryka odradzali mu akceptację tego aktu tolerancji, król jednak
zaakceptował go.
Królem Polski był Henryk Walezy jednak bardzo krótko (zaledwie klika miesięcy) uciekł do
Francji aby przejąć koronę francuską po bracie. W Polsce nastąpiły dwa lata chaosu.
Następnie panował król Stefan Batory, będący katolikiem, jednak z politycznych powodów
podpisał się pod konfederacją.
Konfederacja posiadała moc do połowy XVII wieku, choć za króla Zygmunta III Wazy nie była
przestrzegana (w tym okresie wiele protestanckich zborów zostało zburzonych). Potem
skończyły się czasy tolerancji w Polsce.
14.
Problemy i liczby
Jak wyglądała sytuacja wyznaniowa w Polsce? Spójrzmy na mapę (mapa Rzeczypospolitej z
1570 r.).
Liczba zborów ok. 1570 roku:
W sumie
Wielkopolska
Małopolska
Litwa
Kujawy
Prusy Królewskie
Prusy Książęce
Wykład: Reformacja w Polsce
Ilość zborów w poszczególnych kościołach
Luterańskie Kalwińskie
Bracia
Zbory
czescy
120
20
8
162
258
7
50
251
191
15
-
40
20
-
Bracia
polscy
4
20
7
-
www.augustinus.pl
Szacowano, że około jedną szóstą część wszystkich parafii w Polsce stanowiły zbory
ewangelickie (reszta katolickie).
Prusy Królewskie: najbardziej protestancka prowincja, prawie tylko luteranie. Prusy jednak
były na obrzeżach Rzeczypospolitej. Luteranie w Prusach nie przystąpili do Zgody
Sandomierskiej.
W Małopolsce protestanci to przede wszystkim reformowani (kalwiniści). Zbory swoje
posiadali przede wszystkim w Krakowie, Podgórzu oraz okolicach Pińczowa i Lublina.
Tereny takie jak wschód Wielkopolski, tereny ze słabymi ziemiami, i biedną szlachtą, bez
większych miast i centrów intelektualnych, zostały przeważnie katolickie.
W miastach wielkopolskich w rejonie przygraniczy Śląska, było sporo luteranów, zbory
składały się z ludności niemieckiej oraz kilku rodzin pochodzenia niemieckiego.
Szacowano, że około 5 % szlachty wielkopolskiej przeszło na luteranizm, a prawie tyle samo
dołączyło do Braci Czeskich.
Reformacja w kulturze polskiej
15.
Polityka i społeczeństwo
Wpływ Reformacji na politykę był niewątpliwy. Szlachta sympatyzowała z reformowaną
myślą. Idea Reformacji było atrakcyjna dla nich, ponieważ gwarantowała im więcej wolności i
wpływ na sprawy kościelne. Rozwój polskiego parlamentaryzmu za ostatniego Jagiellona i
pierwszych królów elekcyjnych (1548-1648 r.) nastąpił pod wpływem protestantów.
Sprawy religijne i polityczne się mieszały. Często organizowano dysputy religijne w trakcie
obrad sejmowych, aby umożliwić w nich udział senatorom i posłom.
Ważniejsze i większe od zmian politycznych były zmiany intelektualne.
16.
Przekłady Biblii
Jednym z najważniejszych celów Reformacji było poznanie na nowo Ewangelii, Słowa
Bożego. W związku z tym istotnym było, aby ludzie byli w stanie samodzielnie czytać Słowo
Boży, bowiem Bóg pragnie bezpośrednio przemawiać do ludzi. Podobnie jak w innych
krajach, także i w Polsce nie istniało tłumaczenie całej Biblii w języku narodu.
Dlatego tłumaczenie Biblii z oryginalnych języków na język narodu (język codziennego życia)
było niezwykle ważne, bo tylko w ten sposób ludzie mogli samodzielnie czytać Słowo Boże.
Luter przetłumaczył Biblię na język niemiecki. Wprowadził użycie Biblii w języku narodowym
podczas nabożeństw. Tłumaczenie to miało ogromny wpływ na rozwój języka niemieckiego.
W jego ślady poszli inni tłumacze Pisma Świętego. W innych krajach tłumaczenie
protestanckie także miało duży wpływ na rozwój narodowych języków i literatury (np. Anglia,
Holandia).
W 1552 r. cały Nowy Testament został wydany po polsku (Jan Seklucjan, luteranin),
W przedmowie napisał:
Przekład Pisma Świętego na język ojczysty więcej znaczy, niż gdyby król całe kraje do
swego królestwo przyłączył.
Te słowa wyrażają jak ważna dla ludzi była możliwość czytania Słowa Bożego we własnym
ojczystym języku.
Wydanie Biblii spowodowało, że drukarnie miały dużo pracy, ilość drukarni i wydawnictw
rosła. Było ponad 700 zborów protestanckich w Polsce, i wszystkie te zbory potrzebowały
przynajmniej jedną Biblię.
Wykład: Reformacja w Polsce
8
www.augustinus.pl
Biblia Brzeska (lub Radziwiłłowska) 1563
Synod w Pińczowie (1559 r.) zadecydował o rozpoczęciu prac tłumaczeniowych. Praca
została sfinansowana przez księcia Mikołaja Radziwiłła Czarnego, który wziął na siebie
wszystkie koszty związane z tłumaczeniem Biblii. Już w 1563 r. ukazał się pierwszy przekład
Biblii z oryginalnych języków po polsku. Jest to wydana w Brześciu tzw. Biblia Brzeska,
znana także jako Biblia Radziwiłłowska.
Jest to przekład wykonany starannie i precyzyjnie, wierny oryginałowi. Napisana jest piękną
XVI-wieczną polszczyzną o wysokim poziomie artystycznym i literackim. Górował nad
istniejącymi (fragmenty) tłumaczeniami pięknością języka.
Syn Mikołaja Radziwiłła, Radziwiłł Sierotka, który pod wpływem jezuitów wrócił do
katolicyzmu, zakupił wszystkie egzemplarze wydane przez ojca, jakie tylko mógł znaleźć i
publicznie spalił je na Rynku w Wieluniu.
Inne polskie przekłady Biblii ukazały się znacznie później:
Ariańska Biblia Nieświeska w 1572 r.
Katolicka Biblia Wujka, w 1599 r.
Później, w 1632 roku, ukazała się tzw. Biblia Gdańska, wspólnie wydana przez
reformowanych i braci czeskich. Jednak i ten przekład Biblii spotkał się z wrogością i
nastąpiły masowe spalenia egzemplarzy. (nakazane przez prymasa Wężyka.)
Pełne przekłady Biblii po Polsku z języków oryginalnych
- 1563 Biblia Brzeska
Wyd. przez reformowanych (kalwinów)
- 1572 Biblia Nieświeska
Wyd. przez Arian (Braci Polskich)
- 1599 Biblia Wujka
Wyd. przez jezuitę Jakuba Wujka
- 1632 Biblia Gdańska
Wyd. przez reformowanych i bracia czeskich
17.
Języki narodowe i literatura
Protestanci mieli duży wpływ na rozwój języka narodowego poprzez tłumaczenie Biblii i
literatury. Literatura była coraz częściej publikowana w językach narodowych. Reformacja
propagowała użycie języków narodowych.
W okresie Reformacji po raz pierwszy traktaty i dyskusje religijne napisane zostały w języku
polskim, a nie po łacinie. Publikacje były więc dostępne dla każdego, kto umiał czytać, nie
tylko dla elit posługujących się łaciną. To był jeden z ideałów Reformacji: wiedza o wierze
powinna być dostępna dla wszystkich ludzi, a nie tylko dla kleru i elit.
Pisząc w języku narodowym, protestanci przyczynili się do rozwoju pięknej polszczyzny.
Chodzi przy tym o postylle (zbiór kazań), traktaty, pieśni religijne, i inne. Katolicy dopiero
później zaczęli je wydawać.
Przykłady autorów protestanckich, lub autorów będących pod wpływem reformacji w Polsce:
- Mikołaj Rej
- Jan Kochanowski
- Andrzej Frycz Modrzewski
- Stanisław Orzechowski
- Grzegorz z Żarnowca
- Paweł Gilowski
Wykład: Reformacja w Polsce
9
www.augustinus.pl
- Krzysztof Kraiński
- Bracia Węgierscy
Nie jestem w stanie wszystkich autorów omówić, ze względu na limit czasowy. Wspomnę
tylko o jednym, chyba najważniejszym autorze, mianowicie o Mikołaju Reju.
Mikołaj Rej (1505-1569)
Mikołaj Rej, zwany Ojcem literatury polskiej, zawdzięcza to określenie przesłaniu zwartym w
zbiorze satyrycznych epigramatów Zwierzyniec (1562):
A niechaj narodowie wżdy postronni znają, iż Polacy nie gęsi, iż swój język mają.
Pisząc te słowa Rej chciał, zgodnie z ideałami Reformacji, dać do zrozumienia, że Polacy nie
mówią językiem gęsi (tj. chodzi o łacinę), lecz posiadają swój własny ojczysty język.
Gęsi – z powodu brzmienia wymowy łacińskiej, i także aluzja do legendy, w której gęsi
obroniły Rzym. Jest to deklaracja polityczna i kulturowa niezależności Rzeczypospolitej od
papieskiego Rzymu.
Zdaniem Mikołaja Reja, „człowiek powinien mówić i pisać w swoim ojczystym języku.” Sam
pisał w języku polskim mówionym, przez co zdobył popularność.
Był humanistą. Istotną sprawą była dla niego edukacja narodu. Ważna był dla niego cnota i
honor. Cnota i kształcenie umysłu i charakteru powinny według niego prowadzić człowieka
ku doskonałości. Widać w tych ideałach wpływy Erazma z Rotterdamu.
Niezwykle popularny w tym okresie był gatunek literacki zwany postyllą - zbiór kazań.
W latach 1556 i 1557 ukazały się postylle protestanckie, wydane przez Reja. Zostały one
pięć razy na nowo drukowane. Postylle były także bardzo popularne wśród katolickich
czytelników. Dlatego w roku 1573 została przez jezuitę Jakuba Wujka wydana postylla
katolicka, aby katolicy nie musieli czytać postylli kalwińskich.
18.
Muzyka
Reformacja miał też wpływ na muzykę. Z powodu limitu czasu wspomnę tylko o jednym z
kompozytorów, mianowicie o Mikołaju Gomółce.
Inni kompozytorzy działający pod wpływem reformacji to m.in.: Jakub Lubczyk, Cyprian
Bazylik, Wacław z Szamotuł.
Mikołaj Gomółka (1535-1609)
Już od młodych lat był związany z dworem króla Zygmunta Augusta, gdzie śpiewał i grał na
instrumentach dętych. Stał się sławny przez swoje Melodie na Psałterz Polski (wyd. 1580).
Poeta Jan Kochanowski poprosił Gomółkę o skomponowanie melodii do jego Psałterza
Dawidowego.
Melodie te są wyjątkowe w muzyce europejskiej. Zarówno tekst jak i muzyka są na bardzo
wysokim poziomem. Jest to jeden z pierwszych znanych opracowań wszystkich 150
Psalmów. Wykonanie muzyczne jest bardzo proste, nie jest trudne do śpiewania. Ważne
było, aby nie tylko mnisi i duchowni śpiewali w kościele, ale wszyscy wierni.
Jan Kochanowski napisał w przedmowie:
Są łacniuchno uczynione
Prostakom nie zatrudnione
Nie dla Włochów, dla Polaków
Dla naszych, prostych domaków
Wykład: Reformacja w Polsce
10
www.augustinus.pl
19.
Edukacja.
Do początku XV wieku Kościół papieski miał monopol na edukację. Potem nastąpiła zmiana.
Melanchton, prawa ręka i następca Marcina Lutra, zreorganizował niemiecką edukację
opierając ją na zasadach pedagogiki humanistycznej. W szkołach protestanckich w Polsce
używano podręczników Melanchtona. Nawet chciano go zaprosić na katedrę w Akademii
Krakowskiej.
W Pińczowie – gdzie miało miejsce pierwsze nabożeństwo reformowane w Polsce – powstał
w 1556 roku pierwsze gimnazjum humanistyczne w Polsce (dzięki przybyszom z Francji),
pod auspicjami kościoła reformowanego (w dawnym klasztorze Paulinów). Gimnazjum
Pińczowskie było sławne w całej Europie.
Środowisko związane z Gimnazjum Pińczowskim zajmowało się z pracami tłumaczeniowymi
nad Biblią Brzeską.
Nauczał tam m.in. Piotr Statorius (lub: Stoiński), skierowany do Pińczowa dzięki pomocy
samego Kalwina. Statorius był autorem szczegółowego programu szkoły wydanego pod
tytułem Urządzenie gimnazjum pińczowskiego. Był to pierwszy tego rodzaju dokument w
historii polskiego szkolnictwa.
Jego największym dziełem jest wydany w 1588 r. w Krakowie pierwszy podręcznik do nauki
gramatyki języka polskiego pod tytułem Polonicae grammatices institutio.
W innych miejscach powstały także protestanckie szkoły humanistyczne. Jednak okres ich
działania i powodzenia niestety nie trwał więcej niż kilka dekad. Uniwersytet Jagielloński w
Krakowie okazał się wrogo nastawiony wobec nowych, protestanckich, nauk religijnych. Z
tego powodu wielu szlachciców wysyłało swoich synów do innych uniwersytetów, takich jak
np. w Wittenbergu (Luter).
Tradycyjne (katolickie) szkoły parafialne i katedralne przeżywały kryzys finansowy ale też
pedagogiczny. Były uważane za staromodne.
Nacisk na edukację oraz kalwiński nacisk na szacunek do przyrody jako stworzenia Bożego,
spowodował duże zainteresowanie naukami ścisłymi i ich rozwój. W XVI i XVII wieku
szkolnictwo protestanckie górowało nad katolickim, szczególnie w zakresie nauk ścisłych. W
protestanckich szkołach kładziono duży nacisk na język ojczysty.
Gimnazja luterańskie w Prusach Królewskich były znane z ich wysokiego poziomu (przede
wszystkim Gdańsk, Toruń, Elbląg).
Przy szkołach znajdowały się często drukarnie, drukujące podręczniki, dzieła wyznaniowe i
inne.
Jako reakcja na protestanckie szkoły, posiadające najwyższy poziom nauczania w Polsce,
Jezuici zaczęli zakładać swoje seminaria.
Jan Amos Komeński (1592-1670)
Był pedagogiem, przez całe życie zajmował się pedagogiką, praktycznie i teoretycznie.
Propagował jednolity system nauczania, nauczania dla wszystkich, niezależnie od płci lub
innych kwestii. Ważne dla niego było także nauczanie w języku ojczystym – ten sam akcent
jak u Reja. Łacina według niego powinna być dopiero później wprowadzona.
Komeński napisał podręcznik do nauczania języka łacińskiego, który był dość rewolucyjny na
owe czasy; będzie dzięki temu używany przez uczelnie w całej Europie.
Między 1628 a 1642 Komeński mieszkał w Lesznie, gdzie bardzo aktywnie działał. Był
profesorem w leszczyńskim gimnazjum (zwanym Laesneum), które dzięki niemu stało się
sławne w Polsce i zagranicą.
Wydał tu jedno ze swoich największych dzieł, podręcznik do nauki języka łacińskiego Janua
linguarum reserata, który został przetłumaczony na kilkanaście języków. W tym dziele po raz
Wykład: Reformacja w Polsce
11
www.augustinus.pl
pierwszy nauka języka zostaje połączona z innymi przedmiotami, tworząc dzieło
zintegrowanej nauki.
Jako pedagog Komeński był bardzo nowoczesny, i ma nadal ogromne znaczenie dzisiaj.
Napisał wiele innych dzieł pedagogicznych. Uważany jest za największego pedagoga XVII
wieku.
Jednym z jego najbardziej znanych dzieł jest Orbis sensualis pictus – rodzaj encyklopedii dla
dzieci, wyjaśniający świat Boży za pomocą obrazków. Też przeznaczony do nauczania
innego języka (w podobnej formie, jak dzisiaj też często wydawane).
Od 1642-1648 mieszkał w Elblągu, gdzie wykładał w tamtejszym gimnazjum. W latach 16481655 mieszkał znowu w Lesznie, gdzie był pierwszym biskupem braci czeskich. Potem
musiał uciekać i znalazł się w Amsterdamie, gdzie w roku 1656 zmarł.
Wykład: Reformacja w Polsce
12