Układ dokrewny, hormonalny, wewnątrzwydzielniczy

Układ dokrewny, hormonalny, wewnątrzwydzielniczy, drugi poza układem nerwowym układ
regulujący i koordynujący czynności rozmaitych części ciała u zwierząt wyższych, ogół narządów i
tkanek wytwarzających do krwi lub chłonki swoiste substancje chemiczne zwane hormonami,
oddziaływujące specyficznie na pewne określone komórki. W obrębie układu dokrewnego można
wyszczególnić wielokomórkowe gruczoły dokrewne: szyszynkę, podwzgórze, przysadkę mózgową,
gruczoł tarczowy, gruczoły przytarczyczne, grasicę, gruczoły mleczne, trzustkę, nadnercza, gruczoły
płciowe - gonady,oraz układy rozproszonych komórek gruczołowych tj. zespół komórek nerwowych
wytwarzających neurohormony, komórki błony śluzowej żołądka oraz jelita cienkiego wytwarzające
hormony tkankowe. Układ dokrewny i układ nerwowy ściśle współdziałają ze sobą i uzupełniają swoje
czynności regulacyjne, przy czym reakcje układu nerwowego są szybkie, natomiast reakcje układu
dokrewnego o wiele wolniejsze, dotyczące przeważnie procesów długotrwałych. Układ dokrewny
reguluje przede wszystkim zmiany przystosowawcze związane z metabolizmem, wzrostem i
rozmnażaniem, jego wydzieliny spełniają zasadniczą rolę w utrzymywaniu stałego stężenia glukozy,
sodu, potasu, wapnia i wody we krwi i płynach pozakomórkowych.
Hormony, substancje wytwarzane w gruczołach wewnątrzwydzielniczych lub wyspecjalizowanych
grupach komórek, przekazywane przez nie wprost do krwi, mające silne pobudzające lub hamujące
działanie na procesy biochemiczne, poprzez które przejawia się ich regulacja i sterowanie
czynnościami różnych tkanek i narządów. Obecność hormonów jest niezbędna do prawidłowego
przebiegu procesów życiowych (homeostaza). Hormony pełnią funkcje przekaźników informacji
pomiędzy układem hormonalnym i nerwowym a resztą organizmu. Pod względem chemicznym
hormony stanowią niejednolitą grupę związków, dlatego można je podzielić na:
1) hormony o budowie białkowej - polipeptydy i oligopeptydy,
2) hormony steroidowe,
3) hormony będące pochodnymi aminokwasów.
Ad.1. Do hormonów polipeptydowych należą hormony przedniego płata przysadki,
choriongonadotropina (HCG) insulina, glukagon, parathormon, kalcytonina, relaksyna i hormony
tkankowe. Oligopeptydami są: neurohormony podwzgórza, wazopresyna (ADH), oksytocyna,
angiotensyna, bradykinina.
Ad.2. Hormony steroidowe można podzielić na :
a) 11- hydroksysterydy (hormony kory nadnerczy: kortyzol, kortyzon, aldosteron),
b) 11- dezoksysterydy (dezoksykortykosteron, gestageny - progesteron, androgeny - testoseron),
c) aromatyczne (estrogeny - estradiol).
Ad.3. Pochodnymi aminokwasów są: tyroksyna, trójjodotyronina, adrenalina, noradrenalina,
acetylocholina, serotonina, histamina. Dla hormonów jest charakterystyczne działanie w małych
stężeniach, a także niezużywanie się w reakcjach chemicznych. Wpływ hormonów na procesy
komórkowe przejawia się poprzez:
1) regulację aktywności lub produkcji enzymów komórkowych,
2) regulację transportu jonów i innych substancji (tj. glukoza) przez błony komórkowe,
3) oraz pośrednio przez wpływ na ilość substratów chemicznych we krwi dopływającej do określonych
tkanek.
Hormony można podzielić również ze wzglęgu na sposób wydzielania na:
1) endokrynne - uwalniane bezpośrednio do krwi,
2) parakrynne - wydzielane pośrednio do krwi a bezpośrednio do tkanek (hormony tkankowe) ze
względu na miejsce ich działania i właściwości (po dostaniu się do krwi ulegają szybko
unieczynnieniu). Dany hormon działa na komórkę jeśli ta posiada swoisty dla niego receptor. Jest to
mechanizm, który decyduje o zasięgu działania określonego hormonu.
Szyszynka, twór położony z tyłu III komory międzymózgowia, o długości 8-12 mm, zbudowany z
pineocytów i tkanki glejowej(od około 7 roku życia ilość jej wzrasta kosztem coraz mniejszej ilości
pineocytów). Szyszynka należy do gruczołów wewnątrzwydzielniczych, wydziela substancje
hormonalne: melanotoninę, noradrenalinę, serotoninę oraz hormony hamujące wydzielanie
gonadotropin odpowiedzialnych za dojrzewanie płciowe. Przypisuje się jej także sterowanie
powstawaniem pigmentu za pomocą hormonu - melatoniny, która dziala przeciwnie do melanotropiny.
Tak więc skutkiem jest rozjaśnienie skóry. Czynność wydzielnicza szyszynki przebega zgodnie z
rytmem biologicznym związanym z cyklicznymi dobowymi zmianami oświetlenia, mającymi z kolei
wpływ na funkcje fizjologiczne organizmu. U zwierząt szyszynka pełni znacznie wieksza rolę niż u
ssaków i człowieka. Zostało to opisane pod hasłem narząd ciemieniowy.
Podwzgórze, część międzymózgowia (mózgowe pęcherzyki opisano pod hasłem układ nerwowy,
mózg) tworząca dno III komory mózgowej (mózgowe komory). Znajdują się tu m.in. nadrzędne ośrodki
autonomicznego układu nerwowego i ośrodki regulujące stałość wewnętrznego środowiska
fizykochemicznego organizmu (np.: temperatura ciała, pobieranie pokarmu - ośrodek głodu i sytości,
czynności gruczołów wydzielania wewnętrznego - układ odwzgórzowo-przysadkowy).
W podwzgórzu mieszczą się też ośrodki reakcji emocjonalnych i seksualnych. Wytwarzane w
podwzgórzu neurohormony regulują wydzielanie hormonów części przedniej przysadki mózgowej
(hormony przedniego plata przysadki).
Przysadka mózgowa, gruczoł dokrewny zbudowany z płata przedniego i tylnego (część nerwowa),
zawieszony na szypule odchodzącej od międzymózgowia (mózgowe pęcherzyki opisano pod hasłem
układ nerwowy), położony na siodełku tureckim w jamie czaszki. Jest narządem sterującym
czynnością innych gruczołów dokrewnych (układ podwzgórzowo-przysadkowy, hormony przedniego
płata przysadki).
Gruczoł tarczowy, tarczyca, gruczoł dokrewny składający się z dwu płatów połączonych węziną
położony na szyi na zewnątrz od chrząstki tarczowatej, na poziomie II-IV chrząstki tchawicy. Tarczyca
otoczona jest podwójną osłonka łącznotkankowa: torebką włóknista i na zewnątrz od niej położona
powięźą tarczową. Od torebki włóknistej wnikają do wnetrza gruczołu przegrody łącznotkankowe
(tkanka łączna) razem z nerwami i naczyniami krwionośnymi. Tarczyca jest bardzo bogato
unaczyniona - zaopatrują ją 4-5 tętnicza Miąższ tarczycy składa sie z różnej wielkości okrągłych
pęcherzyków (zbudowanych z sześciennych komórek nabłokowych), które zawierają koloid
(tyreoglobulina). W płynie tym gromadzi się hormon - tyroksyna i trójjodotyronina, które pozostają pod
wpływem hormonu tyreotropowego (TSH) przysadki mózgowej. Na tylnej powierzchni płatów tarczycy
leżą gruczoły przytarczyczne.
Gruczoły przytarczyczne, cztery gruczoły dokrewne małej wielkości położone po dwa na tylnych
brzegach obydwu płatów gruczołu tarczowego wytwarzające parathormon regulujący gospodarkę
wapniową.
Grasica, narząd limfatyczny (układ limfatyczny), zbudowany z dwu płatów, a te ze zrazików
widocznych pod mikroskopem, położony w śródpiersiu, funkcjonujący u człowieka do okresu
pokwitania. W tym okresie ulega zanikowi, a jego miejsce zajmuje tkanka tłuszczowa (inwolucja
grasicy). Narządowi temu przypisuje się obecnie kształtowanie swoistości immunologicznej
(odpowiedź immunologiczna) organizmu ludzkiego przez ukierunkowanie w tym względzie
pozostałych narządów limfatycznych (węzłów limfatycznych, śledziony) i produkcję limfocytów T ,
które następnie wędrują do obwodowych tkanek limfatycznych i zasiedlają je..
Gruczoły mleczne, sutkowe, sutki, występują u ssaków (łożyskowców). U dojrzałej kobiety
zbudowany jest z tkanki gruczołowej, tkanki tłuszczowej i tkanki łącznej, bogato unaczynionej, z gęstą
siecią naczyń limfatycznych (układ limfatyczny) i nerwów. Anatomicznie tworzy dwie symetryczne
półkule na mięśniu piersiowym większym, między III a VII żebrem. Na szczycie wypukłości znajduje
się brodawka sutkowa obwiedziona otoczką sutkową, pokrytą delikatną, silnie pigmentowaną skórą.
Tkanka gruczołowa składa się z 15-20 zrazów oddzielonych od siebie tkanką tłuszczową. Każdy zraz
zawiera zraziki z gruczołami wydzielniczymi i przewodami mlecznymi, które łączą się w jeden wspólny
dla każdego zrazu. Przewody mleczne rozszerzają się kolbowato przed ujściem do brodawki, po czym
zwężają się bezpośrednio pod jej powierzchnią i znajdują ujście w otworach na szczycie. Gruczoły
sutkowe osiągają swój pełny rozwój morfologiczny i funkcjonalny dopiero w czasie ciąży i laktacji
(dojrzewanie płciowe).
Trzustka, gruczoł trawienny i gruczoł dokrewny o budowie zrazikowej, u człowieka składający się z
głowy, objętej pętlą dwunastnicy, trzonu i ogona odchodzącego w sąsiedztwo śledziony i nerki lewej,
położony w przestrzeni pozaotrzewnowej. Przewód trzustkowym, uchodzi do dwunastnicy razem z
przewodem żółciowym (powstały z połączenia przewodu pęcherzykowego i przewodu wątrobowego
wspólnego). Częścią dokrewną trzustki są zgrupowania komórkowe zwane wyspami trzustkowymi
Langerhansa, wytwarzające hormony: insulinę i glukagon. Część zewnątrzwydzielnicza trzustki
wytwarza sok trzustkowy z licznymi enzymami proteolitycznymi (trypsyna, chymotrypsyna i erepsyna,
nukleazy: rybonukleaza i dezoksyrybonukleaza), lipazę i karbohydrazy (rozkładające cukry).
Nadnercza, parzyste gruczoły wydzielania wewnętrznego umieszczone nad górnymi biegunami
nerek, składające się z części korowej i rdzeniowej, różniące się budową i rodzajem wydzielanych
hormonów. Część rdzeniowa wytwarza katecholaminy (adrenalinę i noradrenalinę), część korowa trzy
rodzaje hormonów:
1) mineralokortykosteroidy (aldosteron, dezoksykortykosteron - DOCA), które mają wpływ na
gospodarkę sodu i potasu w ustroju, a pośrednio wody (aldosteronizm pierwotny, aldosteronizm
wtórny),
2) glikokortykoidy (kortyzon, kortyzol) uczestniczące w przemianie węglowodanówi tłuszczów, mające
działanie przeciwalergiczne (alergia) i przeciwzapalne (reakcja zapalna),
3) androgeny, które wpływają na anabolizm białek oraz współdziałają w rozwoju drugorzędnych cech
płciowych (cechy płciowe),
Czynność kory nadnercza regulowana jest na zasadzie mechanizmów zwrotnych przez układ
podwzgórzowo-przysadkowy (ACTH).
CHORMONY CZŁOWIEKA
U organizmów układy narządów współpracują w podtrzymywaniu procesów życiowych. Ta współpraca
jest możliwa dzięki układowi nerwowemu i hormonalnemu, które pełniąc funkcję nadrzędną wspólnie
regulują wszelkie procesy metaboliczne zachodzące w pozostałych układach.
Hormon – jest substancją wydzielaną przez gruczoły dokrewne. Wytwarzany jest w bardzo małych
ilościach, rozprowadzany przez krew, działa w innej części organizmu niż powstaje.
Hormony powodują :
 zmianę przepuszczalności błon komórkowych,
 powodują syntezę enzymów,
 wpływają na kolejność przebiegu regulacji biochemicznych,
 koordynują pracę poszczególnych narządów.
Hormony w zależności od:
 miejsca powstania dzielą się na: gruczołowe, tkankowe, neurohormony,
 składu chemicznego dzielą się na sterydowe (są pochodnymi cholesterolu) oraz białkowe
(pochodne aminokwasów).
Mechanizm działania hormonów.
Lepiej znany jest naukowcom mechanizm działania hormonu sterydowego. Ten hormon “wchodzi” do
komórki, ale działa tylko w tej, w której znajdzie odpowiedni receptor przestrzennie dopasowany. Powstaje
wówczas kompleks hormon-receptor, który przechodzi do jądra komórkowego, inicjując proces
transkrypcji, a następnie translacji. Powstaje białko, które np. katalizuje określony typ reakcji.
Mechanizm działania hormonu białkowego nie został całkowicie wyjaśniony. Jest to skomplikowany
proces rozpoczynający się od rozpoznania swoistej komórki przez określony hormon po receptorach
umieszczonych na błonie komórkowej.
Regulacja wydzielania hormonów.
Ilość wydzielanych hormonów jest regulowana poprzez:
1. Ujemne sprzężenie zwrotne.
Wszelkie informacje ze środowiska zewnętrznego i wewnętrznego organizm odbiera przy pomocy
receptorów (narządów zmysłów), czyli elementów układu nerwowego. Informacje te trafiają
również do podwzgórza (gruczołu łączącego układ nerwowy z hormonalnym), które produkując
odpowiednie neurohormony pobudza przysadkę (gruczoł nadrzędny w stosunku do pozostałych
gruczołów dokrewnych). Przysadka wydziela odpowiednie hormony tropowe, docierające do
gruczołów docelowych. Gruczoł docelowy produkuje hormon: białkowy lub sterydowy. Uwolniony
hormon działa podwójnie – część hamuje wydzielanie hormonu tropowego (produkowanego przez
przysadkę – to jest ujemnie sprzężenie zwrotne), a druga część wyprodukowanego hormonu
wywołuje określoną reakcję w komórce, organizmie.
2. Hormony sprzężone parami.
W inny sposób odbywa się regulacja ilości tzw. hormonów sprzężonych parami. Są to hormony o
przeciwstawnym działaniu. Osiąganie określonego stężenia przez jeden hormon jest bodźcem
wywołującym wytwarzanie drugiego. Takimi parami są np.
 kalcytonina (obniża poziom wapnia we krwi) i parathormon (podwyższa poziom wapnia
we krwi),
 insulina (obniża poziom glukozy we krwi) i glukagon (podwyższa poziom glukozy we
krwi)
Gruczoły dokrewne człowieka
Gruczoły dokrewne są bardzo mocno ukrwione oraz pozbawione kanałów wyprowadzających.
Wytwarzane hormony przekazywane są bezpośrednio do krwi. W rozwoju zarodkowym gruczoły
wytwarzane są z 3 listków. Z ektodermy powstają np. przysadka mózgowa oraz część rdzenna
nadnerczy.
Z entodermy powstają: tarczyca, przytarczyce, wysepki Langerhansa na trzustce.
Z mezodermy powstają: jajniki, jądra, część korowa nadnerczy.
Czynność gruczołów wydzielania wewnętrznego jest podporządkowana układowi nerwowemu. Łączy te
dwa układy podwzgórze.
Gruczoły dokrewne człowieka: 1 - przysadka mózgowa, 2 - szyszynka, 3 - tarczyca, 4 - przytarczyce, 5 grasica, 6 - trzustka, 7 - nadnercza, 8 - jądra, 9 - jajniki
Funkcja gruczołów dokrewnych:
Gruczoł
Przysadka mózgowa znajduje się w
międzymózgowiu; składa się z 3 części. Jest
wielkości grochu.
Nazwa
hormonu
Hormon
wzrostowy:
somatotrop
ina
Hormony
tropowe:
tyreotropin
a
kotykotropi
na
hormon
luteinizując
y
prolaktyna
Szyszynka – jest ułożona w mózgu między
wzgórzem a sklepieniem trzeciej komory
Przytarczyce są to 4 gruczoły wielkości ziaren
pieprzu ułożone na tylnej powierzchni płatów
tarczycy
Tarczyca znajduje się w szyi powyżej krtani. Składa
się z dwóch płatów, zbudowanych z kulistych
pęcherzyków oddzielonych od siebie obficie
unaczyniona łączną.
Grasica – zbudowana z dwóch płatów składa
oddzielonych przegrodami łącznotkankowymi
Trzustka
W całej trzustce rozrzucone są wysepki
Langerhansa (jest ich około miliona) . tworzą dwa
rodzaje komórek: alfa i beta
Nadnercza – leżą na górnych biegunach nerek.
Zbudowane są z dwóch części: korowej i
rdzeniowej
Jajniki
Jądra
wazopresy
na
oksytocyna
Melatonina
Parathorm
on
Tyroksyna,
trójjodotyro
nina
Kalcytonin
a
tymozyna
insulina
(komórki
beta)
glukagon
(komórki
alfa)
Kora –
glikokortyk
oidy
mineraloko
rtykoidy
Rdzeń adrenalina,
noradrenali
na
estrogeny
Działanie fizjologiczne
pobudza wzrost kości i ogólny wzrost ciała,
zwiększa syntezę białka w organizmie
pobudza tarczycę do produkcji i wydzielania
hormonów
pobudza korę nadnerczy do produkcji i wydzielania
hormonów
doprowadza do owulacji i powstawania ciałka
żółtego, pobudza je do produkcji progesteronu,
stymuluje produkcję i wydzielanie testosteronu
przez jądra
pobudza wytwarzanie mleka przez gruczoły
mlekowe, kontroluje “instynkt macierzyński
zwiększa wchłanianie zwrotne wody z kanalików
nerkowych, “zatrzymuje” wodę w organizmie
pobudza skurcze macicy i wydzielanie mleka
działa na ośrodki związane ze snem i czuwaniem.
Reguluje cykl dobowy, wpływa na wczesne etapy
dojrzewania
reguluje gospodarką wapnia i fosforu w organizmie,
doprowadza do wzrostu poziomu wapnia we krwi
zwiększa tempo podstawowej przemiany materii,
przyspiesza proces spalania w organizmie, wzmaga
produkcję ciepła
reguluje gospodarkę wapnia i fosforu (obniża
poziom wapnia w krwi)
pobudza tkankę limfoidalną w okresie rozwoju
organizmu, reguluje produkcję limfocytów
obniża poziom glukozy we krwi zwiększając jej
zużywanie w procesach spalania i syntezy
glikogenu, zwiększa syntezę białka w organizmie
podnosi poziom glukozy we krwi zwiększając
rozkład glikogenu i syntezę glukozy z aminokwasów
podnoszą poziom glukozy we krwi zwiększając jej
syntezę z aminokwasów: zwiększają katabolizm
białka i tłuszczu
regulują gospodarkę sodem i potasem w
organizmie
zwężają naczynia krwionośne, przyspieszają pracę
serca, doprowadzając do wzrostu ciśnienia krwi,
zwiększając rozkład glikogenu i rozkład tłuszczu w
organizmie
odpowiedzialne za drugorzędowe cechy płciowe
żeńskie i popęd płciowy
progestero wpływa na prawidłowy przebieg i utrzymanie ciąży
n
androgeny odpowiedzialne za drugorzędne cechy płciowe
(testostero męskie, popęd płciowy
n)