Państwo starohetyckie (1650-1380 pne)
advertisement
Okres życia osiadłego Kultury z młodszego neolitu: a) Hassuna - nazwa od miejscowości Tell Hasssuna, - obejmowała swym zasięgiem obszary zlokalizowane nad górnym Tygrysem a jego południową granicę wyznacza Mały Zab, - rozwój od ok 6200 do ok 5700 p.n.e. - inwentarz ceramiczny reprezentowany przez naczynia zdobione malowanymi bądź nacinanymi wzorami geometrycznymi, - wyrabiano głównie ceramikę kuchenną ( kubki, dzbany, kuliste naczynia, misy), ręcznie lepioną z gliny (różowej lub jasnożółtej) z domieszką sieczki, - używano naczyń ozdobionych czerwonymi wzorami geometrycznymi (linie, zygzaki, figurki ludzi i zwierząt, ornamenty o ukrytej symbolice, np.swastyka), - z tego okresu pochodzi najstarsza ceramika polichromowana, - w okresie klasycznym pojawiła się ceramika dobrze wypalona, - inwentarz kamienny w owej kulturze reprezentowany jest przez wkładki do sierpów, drapacze, zgrzebła, a także żarna, moździerze, tłuczki służące do obrabiania pokarmu roślinnego; poświadczona jest obecność przęślików co może sugerować rozwój tkactwa w niniejszej kulturze, - konstrukcje mieszkalne wznoszone były na planie koła bądź prostokąta, a do ich budowy posługiwano się ubitym mułem rzecznym bądź blokami glinianymi, - domy na planie okręgu służyły zapewne jako miejsca kultowe, bowiem odnaleziono w nich poćwiartowane zwłoki; większość zmarłych chowano pod podłogą domów, - ludność zajmowała się głównie uprawą pszenicy, pszenicę samopszę, pszenicę płaskurkę, jęczmień, groch i soczewicę, poświadczona jest także hodowla kóz, owiec, świń i bydła, - najważniejsze stanowiska kultury Hassuna: Tell Hassuna, Jarim Tepe, Tell Soto, Umm Dabagija, Arpaczija, b) Samarra - związana jest ze stanowiskami Tell es-Sawwan i Czoga Mami, - obszary zlokalizowane nad południe od kultury hassuna czyli obszary od środkowego Eufratu na zachodzie do Zagros na wschodzie, - rozwój od ok 6100 do ok 5500 p.n.e. - ceramika użytkowa kultury Samarra malowana była na ciemnobrązowy odcień ( wewnątrz i zewnątrz), - po raz pierwszy zastosowano wówczas motywy geometryczne połączone z figuralnymi (antropomorficzne i zoomorficzne), - figurki kobiet z oczami wypełnionymi bitumem oraz w kształcie kawy, - główne formy naczyń: owalne półmiski, półkoliste misy oraz koliste dzbany, - zastosowanie po raz pierwszy na Bliskim Wschodzie sztucznego nawadniania pól, dzięki czemu rolnictwo osiągnęło bardzo wysoki poziom, - konstrukcje mieszkalne wznoszone były na planie koła bądź prostokąta, a do ich budowy posługiwano się cegłą mułową, - pod podłogami domostw często znajduje się pochówki, szczególnie dzieci, które wyposażano w kamienne paciorki, gliniane i alabastrowe statuetki bogiń i naczynia z alabastru, - ludność zajmowała się głównie uprawą pszenicy, jęczmienia, soczewicy oraz grochu poświadczona jest także hodowla kóz, i owiec, - najważniejsze stanowiska archeologiczne: Tell al-Sawwan, Czoga Mami, c) Halaf - datowana jest na okres od ok. 6500 p.n.e. – 5500 p.n.e., kiedy to nastąpiła wielka fala migracji na Bliskim Wschodzie i prawdopodobnie część ludności dotychczas związana ze zjawiskiem zwanym kulturą Hassuna oddzieliła się i stworzyła własną kulturę i technokompleks na bazie kultury Hassuna, z silnymi wpływami innych kultur, zwłaszcza anatolijskich, - tereny od syryjskiego wybrzeża Morza Śródziemnego (Ugaryt XIII) do jeziora Wan (Tilki Tepe) i od Anatolii południowo–wschodniej (Gerikihacijan) niemal do współczesnego Mosulu (Aprachiyah); tereny te były bardzo bogate w miedź i obsydian – surowce odgrywające dużą rolę w tym okresie, - równolegle rozwijała się ludność kultury Samarra, a później kultury Ubajd, - polichromowana ceramika (wykazująca liczne pierwiastki anatolijskie, mezopotamskie i irańskie) i będącą szczytowym osiągnięciem tego okresu w dziedzinie malarstwa na ceramice, - narzędzia miedziane (znajdowane zarówno w pochówkach, jak i w wyposażeniu domostw), pieczęcie gliniane oraz terakotowe figurki kobiece symbolizujące płodność (jak i urodzaj plonów rolnych), - ludność zamieszkiwała stosunkowo duże, obwarowane osady, - budynki wznoszono z cegieł suszonych, na kamiennych (prostokątnych, lub kolistych) fundamentach, - często budynkom na planie koła towarzyszył nawet 20 metrowy przedsionek (budynki typu tholos); wewnątrz wyróżnione zostały pomieszczenia specjalnego przeznaczenia np. warsztat garncarski, lub pomieszczenia uznane za kultowe, - uzyskiwano już nadprodukcję żywności, dzięki czemu część ludności mogła zająć się rzemiosłem, - stosowano ciałopalenie, a spalone szczątki chowano pod podłogą domostwa, lub w jego bezpośrednim pobliżu, rzadziej stosowano inhumację; w wyposażeniu grobowym znajdowano kamienne i miedziane ozdoby i narzędzia, - w gospodarce dominowało łowiectwo/myślistwo. Uprawiano głównie pszenicę, len i jęczmień dwurzędowy, - w hodowli dominowało bydło, owce i kozy, - znano także wóz kołowy zaprzęgany prawdopodobnie w woły lub osły, - wyraźne też było zróżnicowanie społeczne, w tym także majątkowe i hierarchiczne, d) Ubajd - rozwijała się na terenie starożytnej Mezopotamii w okresie 5000 - 3750 p.n.e., albo też według innej datacji: 5500-4000 p.n.e., - początkowo obejmowała tylko południową część tej krainy, a następnie zajęła północne jej obszary, będąc pierwszą kulturą prehistoryczną na terenie Mezopotamii o tak wielkim zasięgu terytorialnym, - kultura Ubajd, pod względem chronologicznym podzielona jest na cztery fazy rozwojowe (1, 2, 3 i 4), które wyznaczono analizując m.in. stylistyczne zmiany w ceramice i tak też jest ona najczęściej prezentowana; analizując jednakże dokładniej kultury archeologiczne w Mezopotamii od VII do IV tysiąclecia p.n.e. badacze podzielili okres Ubajd na więcej faz, bo aż na 6 - od 0 do 5: Ubajd 0, ok.6200/6100-5500 p.n.e - uważana za najwcześniejszą, jej stanowiska archeologiczne występują tylko w południowej Mezopotamii w okolicy Larsy; Ubajd 1 lub Eridu, ok. 5500-5000 p.n.e. - faza, rozwijająca się tylko na południu Mezopotamii, ale niecałej, gdyż stanowiska archeologiczne odkryto tylko w dolnym biegu Eufratu (Ur, Eridu); Ubajd 2 lub Hadżi Mohammed, ok. 5200-4800 p.n.e. - zasięg tej fazy objął już tereny całej południowej Mezopotamii; Ubajd 3, ok. 5000-4000 p.n.e. - ośrodek tej fazy znajdował się w dalszym ciągu na południu Mezopotamii, ale jej zasię sięgał już daleko na północ (m.in. aż do Niniwy i dalej w kierunku jeziora Urmia), czyli w tym przypadku mamy do czynienia z ogólnomezopotamską kulturą archeologiczną; Ubajd 4, ok. 4500-4000 p.n.e. - ściśle związana z poprzednią fazą o zasięgu ogólnomezopotamskim - w zasadzie różnica między tymi fazami (3 i 4) polega na stylistyce dekoracyjnej ceramiki, dlatego też niejednokrotnie traktowana jest całościowo jako kultura Ubajd wczesna i późna; Ubajd 5, ok. 4200-4000/3800 p.n.e. - jest to okres przejściowy miedzy kulturą Ubajd, a okresem Uruk, stąd też ramy chronologiczne tejże fazy zazębiają się zarówno z poprzednim, jak i następnym okresem; wydzielenie tej fazy budzi wśród wielu badaczy liczne kontrowersje. - prostokątne domy z suszonej cegły, których centralnym punktem był dziedziniec, domostwa miały prawie 200 m2 powierzchni, - pojawiają się pierwsze świątynie stojące na platformach metrowej wysokości, które rozwinęły się w zigguraty - tym samym architektura nabrała pewnych cech monumentalizmu, - zmarłych chowano na cmentarzyskach w jednostkowych grobach, wyposażając nieboszczyków w biżuterię, ceramikę i żywność, - opanowano sztukę nawadniania pól na większą skalę poprzez budowę skomplikowanej sieci kanałów pozwoliło to na zagospodarowanie znacznej części nieużytków na terenach pustynnych, a to z kolei było jednym z czynników przyspieszających bardzo szybki rozwój społeczeństwa, - ruchy migracyjne na terenach Mezopotamii, do której zaczęły napływać ludy pasterskie, w zasadzie nierozpoznawalne dla nas etnicznie, chociaż przypuszcza się, że były to ludy semickie. Być może wtedy też - u schyłku kultury Ubajd - do Mezopotamii przybyli Sumerowie (o ile byli oni ludnością napływową), Społeczeństwo w okresie wczesno dynastycznym - miastu przewodził „en”, kapłan – małżonek bogini Innana, - najwyższa władza spoczywała w rękach „zgromadzenia żołnierzy”, wolnych członków gminy, decydowali o wojnie i pokoju, - sprawami bieżącymi zajmowała się „rada starszych”, - najpóżniej w 27 p.n.e., w Mezopotamii płd uformował się władza królewska (napis poświadczony dla Mebaragesi, tytuł – Lugal), z biegiem czasu stała się dziedziczna, - władca uważany był za wybrańca bogów, służba była dla niego służbą świętą, występek wobec władcy był traktowany jako grzech przeciwko bogom, - prawdopodobny sojusz pałacu i świątyni, - podział własności świątynnej na 3 kategorie: 1.ścisła własność boga, przeznaczona na utrzymanie kultu i wyższych kapłanów, 2. pola żywienia, wynagrodzenie dla personelu świątynnego za służbę, 3. pola, które uprawiali chłopi za określoną część zbiorów, Sumer Historia Sumeru - pochodzenie Sumerów stanowi dla nauki zagadkę. Jedynie nieliczne dane umożliwiają wnioskowanie w tej kwestii. Wedle podań sumeryjskich twórcy cywilizacji mezopotamskiej przybyli drogą morską do południowego Międzyrzecza i osiedlili się nad Zatoką Perską. Możliwe, że przybyli tu z gór Zagros. Część językoznawców skłania się nawet widzieć kolebkę Sumerów w Tybecie, Azji Południowo-Wschodniej lub nawet na Malajach, udowadniając rzekome pokrewieństwo języka Sumerów z językami ludów dziś zamieszkujących te obszary, Okres Uruk - Okres lub Kultura Uruk to okres dziejów starożytnej Mezopotamii obejmujący większą część IV tysiąclecia p.n.e., przy czym dokładniejszy zakres czasowy jego istnienia jest dyskusyjny - niektórzy badacze zamykają go w l. 3750 - 3150 p.n.e., inni w l. 4000-3100 p.n.e., a jeszcze inni w l. 4300-3450 p.n.e. Nazwa okresu pochodzi od starożytnego miasta Uruk, na terenie którego odkryto po raz pierwszy liczne znaleziska tej kultury. Jej zasięg terytorialny obejmował przede wszystkim tereny południowej Mezopotamii, - kulturę Uruk cechuje przede wszystkim bezprecedensowy rozwój techniki i urbanizacji południowej Mezopotamii, - do najważniejszych innowacji technicznych należały: wynalazek radła, które zastąpiło motykę, szybkoobrotowego koła garncarskiego, zastosowanie koła do transportu w konstrukcji pierwszych wozów czterokołowych, a także rozpoczęcie wytopu miedzi, najważniejszym wynalazkiem w tym okresie było pismo, które gwarantowało i było wręcz niezbędne do sprawnego funkcjonowania i dalszego rozwoju nowoczesnego miasta-państwa, a także całej cywilizacji, - ceramika była jednym z wyznaczników jego odrębności; charakteryzowała się zerwaniem z dekoracją malowaną. Naczynia były nieco smuklejsze i miały kształt dzwonowaty lub flaszowaty. Jako materiał stosowano glinę czerwoną i szarą, stąd też ceramika Uruk dzieli się na czerwoną i szarą, - okres Uruk, zaliczany do pierwszego okresu historycznego w dziejach Mezopotamii, był etapem przejściowym od czasów prehistorycznych do historycznych, - pierwsze zabytki, w postaci tabliczek ze znakami piktograficznymi, datowane na ok. 3300 - 3200 p.n.e., odkryto w Uruk w ruinach świątyni, - znaczny wzrost urbanizacji, - w centralnym miejscu miasta stała świątynia, jako budowla już znacznie bardziej okazała, która stała się ośrodkiem administracyjnym miasta i okolic. Miała ona zazwyczaj wydłużony kształt litery 'T' z długą centralna nawą. Ściany dekorowano zwykle techniką tzw. mozaiki ćwiekowej w różne wzory geometryczne. Podstawowym budulcem obiektów mieszkalnych i świątyń była glina, z której, zwłaszcza pod koniec okresu Uruk, wykonywano suszone cegły, formowane ręcznie w kształcie wydłużonych sztabek. Obok cegieł stosowano także importowany wapień, - sztuka okresu Uruk poza gliptyką nie wnosi w zasadzie nic oryginalnego - rzeźba, reprezentowana m.in. przez kamienne figurki postaci męskich, nie jest zbyt licznie reprezentowana w znaleziskach archeologicznych tej kultury, - zastosowanie metalu - miedzi - ograniczało się tylko do potrzeb użytkowych, czyli wyrobu toporów, grotów strzał itp., - największe miasta m.in.: Uruk, Ur i Lagasz - wszystkie one były centralnymi ośrodkami lokalnych systemów irygacyjnych, a także polityczno-ekonomiczno-religijnymi. Uruk panowało nad osiedlami różnego typu o charakterze typowo wiejskim, jak i bardziej miejskim. O wiele większego znaczenia, niż w poprzednim okresie, nabrały kontakty handlowe z odległymi miastami na terenie Mezopotamii (np. Niniwa) i na wybrzeżu Morza Śródziemnego (Byblos), Okres Dżemdet Nasr - Dżemdet Nasr (Dżamdat Nasr) to miasto w Iraku, leżące 75 kilometrów na południe od Bagdadu. Znajdują się w nim ruiny starożytnego miasta, które naukowcy najczęściej identyfikują jako Kidnun. Odkryto w nim ruiny dużej budowli na planie prostokąta (świątynia lub pałac) oraz pozostałości osiedla z okresu predynastycznego (poprzedzającego okres wczesnych dynastii sumeryjskich), - nazwą Dżemdet Nasr określa się ostatnią fazę (około 3100–2900 p.n.e.) epoki predynastycznej w Mezopotamii (wczesna epoka brązu), - charakterystyczną cechą kultury Dżemdet Nasr jest ceramika malowana na czarno i czerwono we wzory geometryczne (zwana ceramiką Dżemdet Nasr), - pojawiły się też wtedy reliefowe naczynia kamienne oraz naczynia metalowe i rzeźby figuralne (głowa z Uruk), - stosowano już wtedy dość powszechnie tak charakterystyczne dla Mezopotamii rzeźbione pieczęcie cylindryczne. Odkryto również pochodzące z tego okresu tabliczki z sumeryjskim pismem obrazkowym, będące głównie tekstami ekonomicznymi, - suchy klimat, który nastał pod koniec czwartego tysiąclecia p.n.e. wymusił na mieszkańcach południowej Mezopotamii masowe stosowanie irygacji; spowodowało to wzrost liczby ludności oraz zwiększenie specjalizacji w rzemiośle (zastosowanie irygacji dawało lepsze plony, co zwalniało część społeczeństwa z pracy na roli), - wzrost produkcji zaowocował zwiększonym dobrobytem i niespotykanym wcześniej rozwojem handlu lądowego i morskiego, - przybyło w tym czasie miast, a ich charakterystycznym elementem stała się świątynia umieszczana na sztucznym wzniesieniu (pierwowzór ziguratu), - opanowanie produkcji brązu umożliwiło wytwarzanie nowych broni, co pociągnęło za sobą rozwój fortyfikacji wokół miast i niektórych wsi, - kultura Dżemdet Nasr była bezpośrednim poprzednikiem cywilizacji sumeryjskiej. Okres ten jest uznawany za koniec prehistorii i początek historii, Okres wczesnodynastyczny (2800 – 2350 p.n.e.) - okres wczesnodynastyczny w historii Sumeru podzielić możemy właściwie na trzy części: 1. podokres I – czasy od końca okresu wczesnohistorycznego do archaicznych tabliczek z Ur (XXIX w.p.n.e.), 2. podokres II – budowa murów obronnych wokół Uruk, 3. podokres III – archiwa z Szurupak (XXVII – XXVI p.n.e.); koniec tego okresu stanowi jednocześnie początek epoki Akadu, - o ile o pierwszym i drugim wiemy niewiele, to trzecia część tego okresu jest nam znana całkiem dobrze dzięki licznym inskrypcjom królewskim, Enmebaragesi (ok. 2700 r. p.n.e.), władca Kisz; - pierwszy, historycznie potwierdzony władca, - powszechnie uznaje się go założycielem I Dynastii z Kisz, - pochodził on z pierwszego, słabo znanego nam okresu, - kontrolował Nippur, które było powszechnie uważane za stolicę wszystkich Sumerów ze względu na liczne obiekty religijne znajdujące się w tym mieście takie jak świątynia głównego boga Sumerów – Enlila, - ten kto kontrolował Kisz, kontrolował cały Sumer, - Enme-baragesi toczył zwycięskie wojny z Elamem, jednak nie wiemy (z powodu niewielu inskrypcji) czy się tylko bronił, czy występował w roli agresora. - wszystkie dostępne źródła potwierdzają dominującą rolę Kisz w świecie Sumeryjskim w III tysiącleciu przed Chrystusem, - drugim głównym ośrodkiem politycznym ówczesnego Sumeru było miasto Uruk, - rządziła wtedy tam I Dynastia z Uruk, a zdecydowanie jej najwspanialszym przedstawicielem był Gilgamesz; - prowadził liczne wojny z miastem Kisz; pokonał syna Enmebaragesi o imieniu Agga, - jednocześnie przejął kontrolę nad Nippur przez co Uruk urosło w randze politycznej, - pokonanie Kisz spowodowało zatrzymanie ekspansji tego miasta, - mimo tego zwycięstwa nie możemy mówić o jakiejkolwiek stabilizacji politycznej w tym okresie; historycy argumentują ten fakt tym iż większość państw-miast budowało w tym czasie potężne mury obronne, świadczyło to o zagrożeniu ze strony sąsiadów lub barbarzyńskich ludów północy, - W tym momencie kończy się słabo znajoma nam historia I i II części okresu wczesno dynastycznego, historię tego okresu warto zacząć od miasta Lagasz, które doszło do swej potęgi dzięki dynastii Ur-Nansze, - Lagasz właściwie przez cały czas swego istnienia toczyło liczne boje z miastem Umma, powodem sporów były zapewne żyzne gleby przygraniczne, - najwybitniejszym przedstawicielem dynastii Ur-Nansze był Eanatum (ok. 2460 r. p. n.e.) - ensi Lagasz i król Kisz, - rozgromił Ummę, podporządkował sobie większość terenów Sumeru nie wyłączając Nippur i samego Kisz; jego wojska dotarły nawet pod Marii, - odniósł zwycięstwo nad Elamem, - najważniejszym zabytkiem z jego czasów jest tzw. stela sępów, dwustronna płaskorzeźba przedstawiająca historię jego zwycięstw, - z niewiadomych przyczyn (prawdopodobnie z powodu śmierci władcy) imperium Eanatuma rozpadło się a rolę hegemona sumeryjskiego przejął przedstawiciel I dynastii z Ur – Mesannepadda, - już w tym okresie możemy mówić o osłabieniu każdej władzy, za sprawą umacniania się semickich ludów Akadów, - te oczywiste i bezpośrednie zagrożenie zmusiło władców poszczególnych miast do zawarcia sojuszów; zrobili to po raz pierwszy (w historii świata) królowie Entemena z Lagasz oraz Lugal-kinisze-dudu z Ur. Porozumienie to dzieliło strefy wpływów oraz potwierdzało wzajemną pomoc wobec każdego agresora zewnętrznego, - Entenema, nosi już tylko tytuł ensi Lagasz, - ok. 2400 p.n.e., rozpoczyna się dla Lagasz okres schyłkowy, który ostatecznie zakończył się podbiciem tego miasta przez Ummę, którą rządził wtedy Lugalzagesi, władcą Lagasz był wtedy Urukagina, Urukagina lub Uruinimgina - władca miasta Lagasz w Mezopotamii w XXIV wieku p.n.e., reformator społeczny. Starał się uchronić miasto-państwo Lagasz przed upadkiem podejmując szereg reform, przez co naraził się kapłanom, bowiem poprzez swoje działanie umniejszył dochody świątyń. Lagasz borykało się też ze zbyt ekspansywną polityką poprzednich władców - Urnansze, Entemeny, Eanatuma. Panował prawdopodobnie w latach 2378-2371 p.n.e. Został władcą po przewrocie, podczas którego zginął poprzedni władca miasta Lugalanda. Był twórcą jednego z najstarszych znanych kodeksów, w którym zajął się problemem korupcji, wyzyskiem biedaków przez bogaczy, ustalił jednolite ceny za pogrzeby. Zbudował świątynie dla Ningirsu i dla bogini Baba. Lugalzagesi - władca lugal miasta-państwa Umma ok. 2350 r. p.n.e. Dokonał podboju swojego odwiecznego rywala - miasta Lagasz, rządzonego przez reformatora ensi Urukaginę. Następnie zdołał pokonać wszystkich sumeryjskich lokalnych królów i zjednoczyć Sumer. Stolicę przeniósł do Uruk. Został jednak pokonany przez semickiego króla z północy Sargona Wielkiego z Akadu. Jako niewolnik w żelaznej klatce został zawieziony do świętego miasta Nippur. - Lugalzagesi podbił następnie Uruk i Kisz i stolicę przeniósł do Uruk, - nie stworzył on jednak zjednoczonego państwa z jednolitą administracją i wspólnym systemem irygacyjnym, - jego zasługą było odkrycie dróg łączących Zat. Perską i M. Śródziemne, wykorzystywanych jako szlaki handlowe, - w okresie wczesnohistorycznym z reguły używany był tytuł en – „pan” (panujący kapłan), - w okresie wczesno dynastycznym tytuł ten określa kapłana i wiąże się z funkcjami kultowymi, - dla określenia władcy pojawiają się dwa nowe tytuły: lugal – wielki człowiek i ensi – „pan który fundament świątyni kładzie”, - siedzibą ensi lub lugal’a jest pałac e’ – gal „wielki dom”, najstarsze tego typu zabytki znaleziono w Kisz oraz Eridu, - Lugalzagesi miał również inny cel; chciał zjednoczyć wszystkie miasta Sumeru (pod wodzą Ummy), by przeciwstawił się nowemu wrogowi jakim byli Akadowie, - doznał katastrofalnej klęski i ugiął się pod naporem wojsk Akadyjskich Sargona; zwycięstwo Sargona Akadyjskiego (2350-2210 r. p.n.e.) było całkowite, - Lugalzagesi skończył w pohańbieniu, uwiązany do bram świątyni Enlila w Nippur, - zdobyte zostały Uruk, Ur, Lagasz, Umma a ich mury zniszczone, inne miasta zapewne poddały się bez walki, - stolicę przeniesiono do nowo utworzonego miasta Akad, a Sumer od tego momentu stał się SumeroAkadem; w ten sposób zakończył się okres wczesnodynastyczny a rozpoczął okres staro akadyjski, Okres staro akadyjski (2350 – 2210 p.n.e.) Sargon Wielki zwany też Sargonem Akadyjskim (akad. Szarru-kin – prawowity król) – semicki władca państwa akadyjskiego w latach ok. 2334-2279 p.n.e., założyciel dynastii i twórca imperium akadyjskiego, rozciągającego się od Elamu i dolnej Mezopotamii aż po Morze Śródziemne i Anatolię (zasięg ten jest dyskutowany). Uważany za twórcę pierwszego w dziejach świata imperium. Jego imię przetrwało w tradycji przez wieki, otoczone legendą, a jego dokonania – prawdziwe i legendarne – stały się na długie lata wzorcem dla mezopotamskich władców w następnych wiekach. Sargon Wielki swoim imperium rządził z nowo założonej przez siebie stolicy, niedaleko Kisz – miasta Akad (Akkad, Agade), dotąd nieodnalezionego. Legendarne pochodzenie Niewiele wiadomo o pochodzeniu i kolejach losu Sargona przed objęciem władzy nad państwem akadyjskim. Imię Sargon – „prawowity król” – nie jest jego prawdziwym imieniem, tylko określeniem przyjętym już po rozpoczęciu rządów. Narodziny i dzieciństwo Sargona znane są tylko z legendy, która mówi, że został on zrodzony w Azupiranu (Mieście Szafranu) przez niepokalaną dziewicę – kapłankę, która ułożyła niemowlę w trzcinowym koszyku uszczelnionym asfaltem, i powierzyła nurtom rzeki. Dziecko zostało odnalezione przez człowieka odpowiedzialnego za nawadnianie ogrodów, imieniem Akki (Aqqi), który wychował je na ogrodnika. Wkrótce bogini Isztar uczyniła z Sargona króla Akadu. Legenda ta (bardzo przypominająca losy Mojżesza) pochodzi prawdopodobnie z czasów króla Asyrii Sargona II z VIII wieku p.n.e. lub późniejszych, a więc o ok. 1600 lat po czasach Sargona Wielkiego. Twórca imperium Najprawdopodobniej Sargon pochodził z dolnych warstw społecznych – jego losy możemy śledzić od momentu, gdy był dworzaninem króla Kisz Urzababy. Prawdopodobnie uczestniczył w jego obaleniu. Nie był jednak bezpośrednim następcą. Nie wiemy jak przejął władzę, prawdopodobnie pomogli mu kupcy akadyjscy. Następnie pokonał władającego Sumerem Lugalzagesiego z Uruk i opanował centralną oraz południową Mezopotamię (Sumer). Z inskrypcji wiemy, że prowadził kampanię wzdłuż Eufratu w kierunku Syrii, eliminując groźnych konkurentów – Eblę i Mari – docierając do gór Amanu (Lasów Cedrowych) i Taurusu (Gór Srebrnych). W ten sposób Sargon zapewnił sobie transport cennych surowców (drewno cedrowe i metale) do centrum swego państwa. W toku swej kampanii Sargon nie przejawiał raczej niszczycielskich zapędów – wymienione wyżej ośrodki (Ebla, Mari) podporządkował sobie na zasadzie ich zwasalizowania, a nie brutalnego podboju i likwidacji. Kolejnym kierunkiem ekspansji Sargona były tereny wschodnie od Mezopotamii, gdzie zagrożeniem dla jego państwa były Awan i Warahsze w południowo-zachodnim Iranie. Ci przeciwnicy byli znacznie trudniejsi niż syryjscy. W końcu jednak i oni zostali zmożeni, a po ich pokonaniu Sargon wkroczył do Suzy, głównego miasta Elamu, zagarniając ogromne łupy. Nic nie wiemy o ewentualnej kampanii Sargona wzdłuż Tygrysu w kierunku górnej Mezopotamii – Asyrii. Informacje o jego podbojach na tych terenach mamy z mało wiarygodnych późniejszych wzmianek, a wielu badaczy uważa, że tereny te podbili dopiero następcy Sargona – zwłaszcza Naramsin. Niewykluczone, że opanował też inne ziemie, ale informacje pozostawione przez starożytne podania (dużo zresztą późniejsze) o podbojach sięgających Anatolii, Egiptu, Omanu czy Cypru wydają się być przesadzone. W polityce wewnętrznej swego państwa Sargon stosował metodę osłabiania lokalnej autonomii poszczególnych miast (dawniej niezależnych organizmów politycznych) m.in. poprzez przetrzymywanie przedstawicieli znaczniejszych rodów arystokratycznych tychże miast w swojej stolicy – Agade. Namiestnikami oraz na najwyższe urzędy w państwie mianował swoich zaufanych ludzi. Efektem tego była coraz większa centralizacja imperium, która pozostawiła swe ślady długo po upadku dynastii Sargona, przygotowując w ten sposób grunt pod rządy III dynastii z Ur, w niemalże wiek po upadku Akadyjczyków. Spuścizna Po śmierci Sargona Wielkiego imperium akadyjskie osłabło. Jego następcy borykali się zarówno z buntami podbitych ludów, jak i najazdami z zewnątrz (Lulubejowie, Gutejowie, Amoryci). Odzyskało moc jeszcze na krótko za panowania Naramsina, ale potem zniknęło z kart historii. Było pierwszym w dziejach państwem, którym władała jedna osoba na tak dużym obszarze. Dynastia Sargona panowała przez niecałe 200 lat (2334-2193 p.n.e.), po czym została zgładzona. Przez długi czas istnienie tego władcy poddawano w wątpliwość. Dzisiaj jego historyczna działalność została udowodniona ponad wszelką wątpliwość. Sargon Wielki z Akadu stał się wzorem do naśladowania dla wszystkich późniejszych władców w Mezopotamii, wyznaczając im cele i ambicje, którymi kierowali się oni w zasadzie aż do schyłku istnienia cywilizacji mezopotamskiej w VI wieku p.n.e. Widoczne to jest m.in. w tytulaturze władców, nadawaniu sobie jego imienia (królowie asyryjscy), a także w różnych symbolicznych gestach (takim jak np. obmycie broni w wodach zatoki, który Sargon dokonał po zdobyciu Lagasz). Należy jednak pamiętać, że część owej symboliki i otoczki władzy oraz całej związanej z tym ideologii, pochodziła również od następców Sargona – szczególnie z czasów Naramsina – które jednak po wiekach zostały przypisane Sargonowi Wielkiemu. - po śmierci Sargona władzę przejmują jego dwaj synowie Rimusz i Manisztusu, - stracili większość dziedzictwa ojca za sprawą licznych buntów miast sumeryjskich, np. Ur, Uruk, - najpierw Rimusza utracił liczne tereny północne imperium, a po wstąpieniu na tron jego brata czyli Man-isztusu odłączył się również podbity za Sargona Elam, - odrodzenia imperium dokonał wnuk Sargona Akadyjskiego o imieniu Naram-Sin (2270-2235r. p.n.e.); jego panowaniu przypisywany jest wielki bunt który wybuchł w południowym Sumerze; zbuntowały się prawie wszystkie miasta pod przywództwem króla Uruk jakim był w tym okresie Mamor-girida oraz króla Kisz noszący imię I phur-Kisz; walki trwały kilka lat ale bunt stłumiono. Naram-sin nie tylko ponownie podporządkował sobie tereny buntownicze, ale zdobył również ważny rejon jakim był Chabur, - już za panowania Naram-sina poważnym zagrożeniem stały się ludy Gutejczyków i Lulubejów z gór Zagros, które pustoszyły północne tereny Sumero-Akadu; mimo wielu zwycięstw wielkiego władcy, liczne bitwy zostały nierozstrzygnięte i były to pierwsze przejawy schyłku państwa, - władzę po Naram-sinie przejął Szar-kali-szarri, który utrzymał tereny imperium tylko na początku swego panowania. Atakowany ze wszystkich stron przez Elamitów, koczownicze plemiona Amorytów oraz ludy Zagrosu, Gutejczyków i Lulubajów uległ potędze wroga a kraj pogrążył się w ruinie na blisko 100 lat, Okres gutejski (2200 – 2116 p.n.e.) - prawdziwe ciemne wieki w historii Sumero-Akadu, - władzę objęli głównie Gutejczycy i Lulubajowie, zachowując typowo koczowniczy, lub półkoczowniczy tryb życia, - zadowalali się głównie daninami oraz łupami które zdobywali podczas regularnych najazdów na miasta byłego Sumero-Akadu, - sumeryjska Lista Królów wspomina o 21 królach barbarzyńskich, - najszybciej odrodziło się miasto Lagasz, dzięki swemu trudno dostępnemu położeniu, - prawdopodobnie nigdy nie zaznało obecności Gutejczyków na swym terytorium, - w połowie XXII w. p.n.e. do władzy doszła tam lokalna II dynastia której najwspanialszym przedstawicielem był niejaki Gudea (2144-2124 r. p.n.e.), - uznał on zwierzchnictwo Gutejczyków i za ich zgodą zjednoczył południowy Sumer w tym Uruk, Ur, Eridu, Larsę i Zabalam, - doprowadził do rozkwitu gospodarczego podległych mu terytoriów, - jego panowanie było pierwszym przejawem "renesansu sumeryjskiego", - jednak to nie on ostatecznie wypędził wrogie ludy; zrobił to Utuhengal, król uniezależnionego Uruk, założyciel i jedyny przedstawiciel IV dynastii, Gudea ("Powołany") – sumeryjski władca miasta-państwa Lagasz panujący w latach ok. 2141-2122 lub też według innej chronologii (Albrighta-Corneliusa) ok. 2050-2000 p.n.e. Jego władza rozciągała się na południe do miasta Ur i Eridu oraz w kierunku północno-wschodnim i obejmowała najprawdopodobniej zachodni Elam. Za panowania Gudei państwo Lagasz doszło do znacznego rozkwitu m.in. dzięki licznym kontaktom handlowym np. z państwem Mari, a nawet z miastami syryjskimi. Dużą wagę Gudea poświęcał rozwojowi rolnictwa, o czym informują liczne inskrypcje oraz teksty na tabliczkach odnoszące się do spraw gospodarczych (sprawozdania dotyczące rozbudowy kanałów nawadniających, zasiewów pól i zakładania sadów). Za jego panowania wprowadzono uprawę winorośli. Inne tabliczki informują nas o znacznym rozkwicie rzemiosła. Wzrost gospodarczy państwa Gudei pozwolił władcy skoncentrować się na zakrojonch na dużą skalę pracach budowlanych. Wznosił on liczne świątynie, z których najbardziej jest znana tzw. Eninnu, czyli "dom pięćdziesięciu bogów", poświęcona bogu Ningirsu i jego świcie. O losach budowy tejże świątyni wiadomo z inskrypcji wyrytej na dwóch glinianych walcach o wysokości 1 m każdy. Jest to poetyckie sprawozdanie z budowy Eninnu i jednocześnie utwór wielbiący boga Ningirsu. Są to jednocześnie najwcześniejsze znane tak obszerne teksty sumeryjskie. Z inskrypcji z czasów panowania Gudei kształtuje się obraz władcy sprawiedliwego i dbającego o poddanych, potrafiącego zapewnić im dobrobyt i życie w pokoju oraz unikającego walk zbrojnych, czyli władcy określanego w jednej z inskrypcji mianem "dobrego pasterza". Gudea to jedna postaci tego okresu, o których więcej wiadomo dzięki zachowanym zabytkom mezopotamskim z III tysiąclecia p.n.e. Do naszych czasów przetrwały liczne posągi Gudei, zdobiące zbiory muzeów europejskich (zwłaszcza Luwr), jak również dużo inskrypcji, często długich i poetyckich. Okres neosumeryjski ( Państwo III dynastii z Ur; synteza cywilizacji Sumeru i Akadu, ok. 2110 – 2000 p.n.e.) - Utuhengal został obalony przez swojego gubernatora z Ur, niejakiego Urnammu, który następnie, głównie drogą dyplomatyczną, podporządkował sobie cały Sumero – Akad, - niewiele wiemy o podbojach Ur-Nammu; pewne jest że pokonał Utuhengala oraz głównego rywala jakim był Nam-hani z Lagasz; podporządkował sobie cały Sumero-Akad oraz przejął wpływy i kontakty handlowe po następcach Gudei, - Akadyjczycy zdegradowali samodzielnych ensi do pozycji zależnych wasali, - król jest „bogiem swojego kraju”, - Urnammu wprowadził tytuł „króla Sumeru i Akadu”, - tron był dziedziczny, monarcha był jedynowładcą, który podejmował decyzje o wojnie i pokoju, był najwyższym sędzią i głową wszystkich gałęzi administracji, mianował ensich, - twórcą potęgi III dynastii z Ur był Szulgi (2095-2048 r. p.n.e.). Podbił on całą Mezopotamię oraz Elam. Dotarł nawet do Zatoki Perskiej. Doprowadził do perfekcji system zarządzania prowincjami i ziemią. Rdzeniem państwa był Sumer-Akad, a na terenach prowincji rządzili namiestnicy (ensi) w imieniu króla. Armią dowodzili dostojnicy wojskowi (szagina), - za panowania Ur-Nammu państwo urosło do roli wielkiego imperium, jednak już jego następcy borykali się z wielkimi problemami takimi jak rozwiązłość i kosztowność systemu administracyjnego; do tego ogromnym problemem stało się utrzymanie odległych prowincji, w których lokalni namiestnicy uzurpowali sobie władzę starając się odłączyć od rdzenia państwa, - prawdziwym problemem jednak były koczownicze ludy Amorytów, Hurytów i Elamitów regularnie atakujących prowincje imperium, - Szusin – król Ur z trzeciej dynastii z Ur, panujący w latach 2036-2028 p.n.e., syn Szulgiego i brat Amarsuena. Za czasów jego panowania kontynuowano odbudowę swiątyn. Szusin zorganizował również kilka wypraw wojennych na wschód i północ kraju. Jenców umieszczano w specjalnym obozie (najstarsze znane swiadectwo budowy obozów internowania). Ze wzgledu na zagrożenie ze strony ludów Martu zbudował około 300 kilometrowe umocnienia graniczne. - ostatnim władcą III dynastii z Ur był Ibbisin, - początkowo nic nie zapowiadało końca imperium z Ur; pierwszym symptomem był narastający partykularyzm, usamodzielniają się: Esznuna, Suza, Aszur, Lagasz, Nippur, - samowola i kierowanie się własnym interesem przedstawicieli amoryckich osadników, piastujących wysokie stanowiska przy dworze królewskim; jeden z nich Naplanum, już w 2025r., założył własną dynastię w Larsie, inny – Iszbierra, usamodzielnił się w Isin, - Iszbierra przyjął tytuł „króla czterech stron świata” jeszcze za życia Ibbisina, - pod jego kontrolą znalazły się środkowa Babilonia z Nippur, -w 2003 władca Elamu niszczy Ur, następnie Ur podbija Iszbierra stając się panem centralnej i południowej Babilonii, Babilonia - Królestwo Babilonii powstało ok. 1894 p.n.e., kiedy szejk jednego z plemion amoryckich, Sumu-abum, przejął kontrolę nad miastem Babilon. Około 1880 p.n.e. tron objął następca Sumu-abuma, Samu-la-el, który rozpoczął ekspansję terytorialną zajmując miasto Kisz, dawną stolicę hegemonów Sumeru, - w XIXw. Babilon stał z dala od rozgrywek politycznych, starając się utrzymać swoją pozycję za pomocą sojuszy, -w XVIIIw. Władzę obejmuje Hammurabi (1792 – 1750), -po objęciu rządów prowadzi zręczną politykę przymierzy, - dwa zasadnicze etapy strategii: 1. konsolidacja wewnętrzna przy szerokim zastosowaniu tradycyjnej polityki przymierzy, czego przejawem były: budowa fortyfikacji w różnych miastach płn Babilonii, czynne wystąpienie przeciwko koalicji Elamu, Subartu, Esznuny i innych, 2. drugi okres, w którym Hammurabi powziął myśl o zdobyciu władzy nad całą Babilonią, - wykorzystywał w tym celu antagonizmy między pozostałymi państwami, np. występuje z Esznuną przeciwko Rimsinowi z Larsy, podbija Larsę, południe Mezpotamii i część Elamu – Emutbal, następnie występuje przeciwko Zimrilimowi z Mari; zdobywa Mari, a Zimrilim zostaje jego wasalem; Mari zostaje wcielone do państwa babilońskiego, Najważniejsze wydarzenia 1787 p.n.e. - zdobycie miast Isin, Uruk i Ur[2] 1783 p.n.e. - zdobycie miasta Rapikum, leżące na zachód od Babilonu nad Eufratem.[2] 1763 p.n.e. - wojska Hammurabiego wspierane przez Mari i Esznuny zdobywają miasto Larsa[2] 1757 p.n.e. - zdobył miasto Mari i spalił słynny pałac tamtejszych królów. Usunąwszy Zimrilima zapanował nad Górną Mezopotamią i zjednoczył całe Dwurzecze pod swoją władzą. Tym samym odnowił jedność polityczną regionu, rozbitą po upadku III dynastii z Ur. - po raz pierwszy od 300 lat cała Mezopotamia zostaje zjednoczona w jednym państwie rozciągającym się od Zat. Perskiej po pustynię syryjską, - wyrazem zmiany politycznej było wysunięcie się na plan pierwszy nowej stolicy – Babilonu, którego patronem był semicki bóg Marduk, - społeczeństwo było rozbite na klasy wolnych, pośrednich (muszkenu) i niewolników; znaczny rozwój niewolnictwa; praktykowana niewola za długi, - oprócz wielkiej własności ziemskiej istniała własność królewska, tzw. pałacowa; z niej drobne parcele, tzw. pola żywienia, przeznaczone były dla różnych kategorii pracowników administracji, służby pałacowej, część ziemi pałacowej oddawano w dzierżawę chłopom obowiązanym do płacenia daniny, - Hammurabi stosował też kolonizację wojskową, obdzielając ziemią bezrolnych z obowiązkiem służby wojskowej, - po śmierci Hammurabiego jego następcy: Samsuiluna, Abieszuch, nie byli w stanie utrzymać całości imperium, - dynastia Hammurabiego utraciła płd Babilonię już w poł. XVIIIw., - państwo zaczęło mieć coraz więcej kłopotów z licznymi najeźdźcami i za panowania jego następców padło pod ciosami Hetytów i Kasytów z gór Zagros w Iranie (1595r. p.n.e.), - hetycki władca Mursilis I najechał Mezopotamię, zniszczył Mari, w 1594r. dotarł do Babilonu i spalił miasto, - Hammurabi był twórcą zbioru praw : Kodeks Hammurabiego to trzeci najstarszy kodeks świata i najstarszy znany współcześnie w zasadzie w całości. Powstał około 1792-1750 r. p.n.e., czyli za panowania babilońskiego króla Hammurabiego. Na Kodeks składały się 282 artykuły, prolog i epilog. Kodeks miał na celu unifikację i systematyzację obowiązującego prawa. Zawierał przepisy prawa karnego, prywatnego (gł. rzeczowego i małżeńskiego) oraz procesowego. Miał charakter kazuistyczny (kazuistyczny - metoda formułowania przepisów, oparta bardziej na przewidywaniu szczegółowych wypadków niż na wytyczaniu ogólnych zasad). System kar był oparty na zasadzie talionu oraz na prawie mutylacji (czym uczyniles to Ci odetniemy. Np. jeśli syn uderzył ojca to ucinano mu rękę. ). Kodeks znamy z tekstu wyrytego na tzw. steli Hammurabiego, odnalezionej przez francuską misję archeologiczną na przełomie lat 1901/1902 w Suzie. Główne hasło kodeksu to: oko za oko, ząb za ząb[1]. Wydawałoby się, że każdy człowiek podlega jednakowemu prawu. W praktyce jednak było inaczej. O wielkości kary decydowała przynależność do stanu (społeczeństwo było podzielone na trzy grupy - możnych, lud i niewolników). Jeśli np. niewolnik wydłubał oko komuś "wyżej postawionemu" – jemu także wydłubano oko[2]. Natomiast jeśli ktoś "wyżej postawiony" wydłubał oko niewolnikowi musiał tylko zapłacić grzywnę[3]. Połowa spisanych w Kodeksie praw dotyczyła kwestii majątkowych i ich ochrony oraz spraw rodzinnych (np. dziedziczenia majątku). Zawierał także podstawowe ceny towarów i usług. Hammurabi kazał wypisać swe prawa na wysokim, ponad dwumetrowym, kamiennym słupie (stela) i ustawić go w największej świątyni w mieście Babilonie. U szczytu słupa wyrzeźbiono postać króla, stojącego przed jednym z bogów czczonych w całej Mezopotamii - Szamasza, który wręcza mu insygnia władzy. W ten sposób Hammurabi przypomniał wszystkim, ze prawa przez niego ułożone pochodzą od boga i nie wolno ich naruszać, gdyż obrażony bóg ukarze osobiście winowajcę. Tego prawa używali Sumerowie. Obecnie kamień z Kodeksem znajduje się w Luwrze. - w IX w. p.n.e. Babilonia popadła w zależność od Asyrii, - dzieje wszystkich państw w okresie drugiej połowy II tys. p.n.e. są ze sobą ściśle związane, a inicjatywę przejmują społeczeństwa Mezopotamii płn, - na północy Mezopotamii i w Syrii powstaje szereg państewek amoryckich, np. Jamchad, Karkemisz, Ugarit, Katna, prowadzących ożywioną działalność polityczno – dyplomatyczną, - powstają huryckie państwa Urszu i Chaszum, związki plemion hetyckich, w pasie oddzielającym płn Mezopotamię od Babilonii osiadają plemiona kasyckie, - do hegemonii dochodzi huryckie państwo Mitanni, którego powstaniu sprzyjała sytuacja polityczna; państwo syryjskie było zniszczone, Kasyci zajęli się Babilonią, od wschodu Mitanni graniczyło z Asyrią, która w tamtym okresie nie miała żadnego znaczenia politycznego, - warstwą panującą w Mitanni byli Asyryjczycy; władcy przybierali asyryjskie imiona, czczono Teszupa – boga burzy, Mitrę, Warunę i Indrę, - największy rozkwit państwa przypada na panowanie Szauszatara (poł. XVw.), który uzależnił od siebie wszystkie ważniejsze miasta wzdłuż szlaków handlowych, od Aszur i Arrapchy do Karkemisz i Kadesz i Alalach, - jednak już w Tutmozis III, w latacg 1466 – 1448 wyprawia się do Syrii, zdobywa Katnę i Karkemisz i podporządkowuje wpływom egipskim tereny aż do Eufratu, - zdobycie Syrii przez Egipt zapoczątkowało trwający 200 lat okres, którego charakterystyczną cechą była walka 4 mocarstw: Egiptu, Mitanni, Chatii i Asyrii, - w XVw. Do tej walki zostaje wciągnięta Babilonia, która pokonawszy dynastię Kraju Nadmorskiego rozciągnęła swą władzę na całą płd Mezopotamię, - ekspansja Hetytów; odrodzone państwo hetyckie wkracza na arenę międzynarodową w 1400r.; król Szupiliuliuma zajmuje Syrię i niszczy Karkemisz i Waszuganni – stolicę państwa Mitanni, umieścił na tronie w Waszukanni powolnego sobie króla – Szattiwaza, - Echnaton, uwikłany w spory wewnętrzne nie potrafił przeciwstawić się Hetytom w Syrii, ani pomóc Mitanni, - sytuację wykorzystała Asyria, by uwolnić się od zwierzchnictwa Mitanni, - Aszuruballit I, władca Aszur nie tylko się uniezależnił, ale również zajął część terytorium Mitanni, graniczącego z Asyrią od północnego – zachodu, nawiązał stosunki dyplomatyczne z Egiptem, - narasta konflikt pomiędzy Asyrią i Babilonią rządzoną przez Kasytów, - władzę w Asyrii przejmuje Adadnirari I (ok. 1370 – 1275 p.n.e.), który natychmiast wyprawia się do kraju Chanigalbat i podbija go, - od Salmanasara I Chanigalbat zostaje prowincją Asyrii, - największy rozkwit osiąga Asyria za czasów Tikultininurty I, zakończył on konflikt asyro – babiloński, - mury Babilonu zostały zburzone, posąg Marduka wywieziono do Aszur, a kraj oddano pod bezpośrednie zwierzchnictwo Asyrii, - Tikultininurta zostaje zabity w przewrocie pałacowym i na krótki okres do władzy znów dochodzi Babilonia, w której upada władza Kasytów na rzecz II dynastii z Isin i władcy Nabuchodonozora I, - w Asyrii władzę przejmuje Tiglatpilesar I (ok. 1117 – 1077), który ponownie zajął Babilonię i Babilon, - państwo średnioasyryjskie zostało zniszczone około roku 1080 p.n.e. przez Aramejczyków, którzy przybyli z Pustyni Syryjskiej, W X w. p.n.e. powstało państwo nowoasyryjskie. Szybki wzrost jego potęgi zaczął się w roku 884 p.n.e. za panowania Aszurnasirapli II. Jego syn Salmanasar III został królem Babilonu i nałożył haracz na kraje Lewantu i Izrael. Po pewnym okresie zastoju do energiczniejszych podbojów przystąpił Tiglatpilesar III (od połowy VIII w. p.n.e.). Podboje jego i jego następców doprowadziły do powstania największego imperium, jakie dotychczas widziano. Asyryjczycy opanowali całą Mezopotamię, Lewant (745-720 p.n.e.), Palestynę, Cypr, a także Egipt (około roku 671 p.n.e.), który jednak utracili po 15 latach. Na zdobycznych terenach utworzone zostały prowincje zarządzane przez urzędników wyznaczanych przez króla Asyrii, i zobowiązane do składania corocznych danin. Dla komunikowania się odległych prowincji ze stolicą budowano drogi, na których uruchomiono konną pocztę kurierską. Szczyt potęgi Asyria osiągnęła za panowania króla Sargona II (721-705 p.n.e.) i jego dynastycznych następców zwanych Sargonidami. Rozbudowano wówczas znacznie sieć kanałów nawadniających i urządzano liczne ogrody i sady. Te zamiłowania i osiągnięcia w ogrodnictwie przeniesione zostały do legendy w postaci "wiszących ogrodów Semiramidy", zaliczanych do siedmiu cudów świata, a faktycznie dotyczących ogrodów na płaskich dachach i tarasach pałaców w Babilonie. Imperium tym Asyryjczycy rządzili bardzo surowo, deportując i mordując buntowników. Wiele miast zostało zniszczonych. Los taki spotkał między innymi Babilon zniszczony w roku 689 p.n.e. przez króla Sanheriba. Asyryjczycy potrafili również budować (rękami niewolników i na koszt podbitych ludów) wspaniałe miasta, ogromne pałace ze wspaniałymi płaskorzeźbami i wielkie biblioteki, co miało duży wpływ na zachowanie się wiedzy o ich czasach. W kilkadziesiąt lat po osiągnięciu maksymalnych rozmiarów zaczęły się dla Asyrii poważne kłopoty wywołane najprawdopodobniej niemożnością zapanowania na tak ogromnym obszarem i wycieńczeniem państwa ciągłymi wojnami. W roku 652 p.n.e. brat ówczesnego króla Asyrii Aszurbanipala sprzymierzył się z wrogami Asyrii (m.in. państwem Elam) i opanował Babilonię, której był królem, chcąc przejąć władzę w całym imperium. Rebelia skończyła się klęską, a Babilon został ponownie zniszczony. Jeszcze około roku 646 p.n.e. Asyria zniszczyła państwo Elam, ale gdy zmarł król Aszurbanipal (ok. 627 p.n.e.) budowane przez ponad 200 lat mocarstwo zaczęło się rozpadać. Trzy lata po śmierci Aszurbanipala Babilon zrzucił jarzmo asyryjskie i powstało państwo nowobabilońskie rządzone przez chaldejskiego króla Nabopolassara. Ostateczny cios królestwu Asyrii zadali Babilończycy, sprzymierzeni z Medami i Scytami, gdy w roku 612 p.n.e. zajęli asyryjską stolicę Niniwę. Co prawda jeszcze przez trzy lata wojska asyryjskie wspierane przez Egipcjan stawiały gdzieniegdzie opór, ale zburzenie Niniwy stało się symbolem upadku Asyrii. Medowie i Babilończycy zburzyli wszystkie większe miasta asyryjskie, a ich ludność wymordowali. Zniszczenia były tak wielkie, że przez kilka następnych stuleci ziemie te były słabo zaludnione. Prymat na Bliskim Wschodzie przejęło państwo nowobabilońskie. W okresie nowoasyryjskim w stolicy Niniwie zostało wybudowanych wiele pałaców dla dworu królewskiego, zdobnych w liczne rzeźby ornamentalne, przedstawiające sceny z polowań, wojen, czy kultu religijnego. Przepych i bogactwo pałaców miały świadczyć o potędze władców. Ostatni z wielkich królów asyryjskich Aszurbanipal (668-627) założył ogromną bibliotekę w Niniwie, gromadząc w niej około 30 tysięcy glinianych tabliczek z pismem klinowym poezji oraz tekstów filozoficznych, medycznych, historycznych, astronomicznych i administracyjnych. Babilon zrzucił jarzmo asyryjskie i powstało państwo nowobabilońskie rządzone przez chaldejskiego króla Nabopolassara. W 609 p.n.e. odrodzona Babilonia (tzw. państwo nowobabilońskie) zniszczyła wraz z Medami królestwo asyryjskie. Największy rozwój Babilonii miał miejsce za panowania króla Nabuchodonozora II (604-562 p.n.e.). Jeszcze jako następca tronu Nabuchodonozor pobił wojska egipskie, broniące leżącej nad Eufratem twierdzy Karkemisz w Syrii (607-605 p.n.e.), zapewniając tym samym panowanie Babilonu nad Syrią i Fenicją. Za jego panowania prawie wszystkie terytoria należące do Asyrii zostały wtedy włączone do Babilonii, to jest Mezopotamia, Syria, Izrael i część Anatolii. Zorganizował on też kilka wypraw wojennych dla podbicia Egiptu, czego nie udało mu się jednakże dokonać. Dużą w tym przeszkodą był opór fenickich miast-państw, szczególnie miasta Tyru na wybrzeżu śródziemnomorskim oraz państwa Judy. Po dwóch powstaniach w Judzie, Nabuchodonozor II w 587 p.n.e., po zdobyciu Jerozolimy w wyniku 16miesięcznego oblężenia, kazał to miasto zrównać z ziemią, stracić wszystkich wziętych do niewoli żołnierzy żydowskich, a pozostałą ludność przesiedlić do Babilonu, co znane jest w historii jako "niewola babilońska". Za panowania Nabuchodonozora II odbudowano z rozmachem stolicę Babilon. W mieście postawiono wiele imponujących budowli m.in. zespół pałaców królewskich, monumentalną bramę Isztar oraz świątynię (ziggurat) w kształcie piramidy, którą legenda kojarzy z biblijną wieżą Babel. W państwie rozkwitały nauka i kultura. Państwo nowobabilońskie nie istniało jednak długo. Panująca dynastia królewska została w roku 556 p.n.e. obalona wskutek przewrotu pałacowego (ostatnim królem był Nabonid), a już w 539 p.n.e. Babilonia dostała się we władanie króla Persji Cyrusa II Wielkiego (558-529 p.n.e.) i stała się na 200 lat prowincją Persji. Samo miasto Babilon zostało w następnym roku zniszczone przez pożary, w których poniosły śmierć setki mieszkańców, a tamtejsze "wiszące ogrody" zostały strawione bezpowrotnie przez ogień. Reszta w książce Hetyci Hetyci (biblijni חתיlub HTY) – lud posługujący się indoeuropejskim językiem hetyckim, który około XVII w. p.n.e. stworzył potężne państwo z centrum w Hattusa (dzisiejsze Bogazköy) w Anatolii. Potęga państwa opierała się na znakomicie, jak na owe czasy, uzbrojonej armii (broń z żelaza, zbroje, doskonałe rydwany bojowe). W okresie swojej największej świetności Hetyci kontrolowali Anatolię, północną Mezopotamię, Syrię i Palestynę. Państwo Hetytów upadło około 1200 p.n.e. pod naporem Ludów Morza, chociaż nieliczne hetyckie miasta-państwa w północnej Syrii przetrwały do roku 708 p.n.e. Najwcześniejsze dzieje Hetytów Hetyci pojawili się na ziemiach Anatolii ok. 2000 roku p.n.e., docierając tam z obszarów położonych na północ od Kaukazu przez zachodnie przełęcze gór. Możliwe też, że przybyli ze swoich rdzennych obszarów przez Bałkany i cieśniny Bosfor albo Dardanele. Koczownicze plemiona hetyckie, które dotarły do historycznej krainy Hatti, wchłonęły lub wyparły z tych terenów osiadły lud Hatti (zwany też Protohetytami – był to autochtoniczny lud kaukaski, który zamieszkiwał Anatolię między III a II tysiącleciem p.n.e. i posługiwał się językiem hattili). Hetyci, którzy prawdopodobnie siebie samych nazywali Nesytami (posługiwali się językiem, który określali jako nasili/nesumnili), przeszli swoisty proces akulturacji, przyswajając sobie wierzenia hatyckie wraz z językiem hattili, jako językiem sacrum, wykorzystywanym wyłącznie w celach religijnych. Wpływ autochtonów, jak również innych kultur ościennych, na kulturę Hetytów był tak wyraźny, że przejęli oni nazwę własną od podbitego królestwa – Hatti, pod którą występują we współczesnych sobie źródłach pisanych. W początkowym okresie osadnictwa w Anatolii Hetyci podzieleni byli na małe, autonomiczne miastapaństwa. Pierwszym, znanym z tabliczek hetyckich, księciem, który próbował narzucić swoją władzę sąsiednim państewkom, był Anitta, syn Pithanasa, władca Kussary. Anitta, dysponując 1200 wojownikami i 40 rydwanami, uzależnił od siebie miasto Nesa, które uczynił swoją ufortyfikowaną siedzibą. Jego wojownikom uległy też Zulpawa, Puruszanda oraz Hattusa, którą doszczętnie zburzył. O chronologii powyższych wydarzeń można jedynie spekulować, chociaż należy umieścić działalność Pithanasa i Anittasa na przełomie XVIII i XVII w. p.n.e. Państwo starohetyckie (1650-1380 p.n.e) Około połowy XVII wieku p.n.e. Labarna, nowy władca z Kussary, otoczył kamiennym murem teren, na którego skrawku istniała dawniejsza Hattusa. Labarna, zmieniając imię na hatyckie Hattusilis, ogłosił odbudowaną Hattusę stolicą swojego państwa. Hattusilis I (1650-1620 p.n.e.), za którego rządów zostało skonsolidowane państwo hetyckie, uważany jest za jego pierwszego króla. Państwo Hattusilisa od południa sąsiadowało z Kizzuwatna i królestwem Arzawa, od północnego zachodu z Troją, od północy z azjanickimi plemionami Kaska, od wschodu z Hurytami, a od południowego wschodu z Amorytami. Hattusilis I skierował ekspansję terytorialną państwa hetyckiego przede wszystkim na tereny północnej Syrii i północnej Mezopotamii (w czasie jednej z wypraw przekroczył nawet Eufrat). Na terytorium Syrii poprowadził kilka wypraw wojennych, zdobywając i łupiąc liczne miasta: Zaruna, Hassu, Hahhu i Zippasna. Jego najwytrwalszym syryjskim przeciwnikiem było leżące w krainie Jamchad bogate miasto Halab (Aleppo), które występowało jako sojusznik innych miast atakowanych przez Hetytów. Hattusilis wyznaczył na króla swego adoptowanego syna – Mursilisa. Mursilis I (1620-1590 p.n.e.) kontynuował politykę poprzednika z jeszcze większymi efektami. Pokonał Halab i ruszył na Mezopotamię, zdobywając i łupiąc około 1595 p.n.e. Babilon, którym władał król Samsu-ditana. Mussilis I stracił życie w wyniku spisku pałacowego, na którego czele stał jego zięć Zidanta oraz Hantilis, który został Wielkim Królem jako Hantilis I (1590-1560 p.n.e.) W czasie jego panowania Huryci odebrali Hetytom północną Syrię. Osłabiony Hantilis wyznaczył niedawnego wspólnika Zidantasa I (1560-1550 p.n.e.) na króla. Ten wcześniej wymordował ewentualnych pretendentów. Po gwałtownej śmierci Zidantasa I z rąk własnego syna Ammunasa (15501530 p.n.e.), nastąpił okres znacznego osłabienia królestwa, które utraciło część terytoriów. Po kolejnej gwałtownej śmierci Wielkiego Króla Huzzijasa (1530-1525 p.n.e.) na tron wstąpił Telipinus (1525-1500 p.n.e.) Nowy król ustabilizował stosunki wewnątrz dynastii i w państwie, ustanawiając zasady dziedziczenia tronu (królem miał zostawać najstarszy syn, a w razie braku męskiego potomka, małżonek najstarszej córki). Kolejni królowie Alluwamnas, Hantilis II, Zidantas II i Huzzijas II nie zdołali odbudować potęgi państwa z okresu Mursalisa, tocząc głównie walki z królestwem Kizzuwatny. Państwo nowohetyckie (1380-1200 p.n.e.) Od schyłku XV w. p.n.e. państwo hetyckie przeżywało kryzys. Ówcześni władcy hetyccy (Tuthalijas, Arnuwandas i Hattusilis II) koncentrowali się na obronie rdzennych terytoriów hetyckich przed najazdami północnych Kasków. Sytuacja zmieniła się w 1380 roku p.n.e., gdy na tronie zasiadł Suppiluliumas I (1380-1346 p.n.e.), który uczynił z hetyckiego państwa imperium. Suppiluliumas I wyparł z terenów północnej Syrii huryckie garnizony króla Mitanni, Tuszratty, m.in. zdobywając Halab, Mukisz oraz Waszukanni – jedną ze stolic Mitanni. Suppiluliumas I oparł południową granicę swego królestwa o góry Libanu, wkraczając tym samym w egipską strefę wpływów w Azji, a oddziały hetyckie wtargnęły do kraju Amka położonego w dolinie Bekaa. Wykorzystując waśnie dynastyczne w królestwie Mitanni, Suppiluliumas, umieścił na tronie w Waszukanni powolnego sobie króla – Szattiwaza. W 1346 p.n.e. Suppiluliumas I umarł podczas zarazy, która nawiedziła jego państwo. Na tron wstąpił Arnuwandas I (1346-1345 p.n.e.), a następnie Mursilis II (1345-1316 p.n.e.) Prowadził on zwycięskie kampanie wojenne przeciw królestwu Arzawa, Kaskom i zbuntowanemu syryjskiemu miastu Karkemisz. Jego syn, Muwatallis (1315-1296 p.n.e.), odziedziczył potężne i dobrze zorganizowane państwo. Odzyskujący siły Egipt i imperium hetyckie były skazane na zbrojną konfrontację w Syrii. Doszło do niej za panowania faraona Ramzesa II, który starał się odbić z hetyckich rąk warowne miasto Kadesz. Bitwa pod Kadesz rozegrała się około roku 1285 p.n.e. Chociaż obie strony przypisywały sobie zwycięstwo, prawdopodobnie bitwa nie była rozstrzygnięta. Zmagania Hetytów z Egiptem Ramzesa II zakończył pokój zawarty przez tego władcę z hetyckim królem Hattusilisem III w roku 1270 p.n.e., który potwierdził terytorialne status quo. Kolejny król Tuthalijas IV wyprawił się na Cypr, który zdobył. Walczył też z powodzeniem przeciwko państwu Assuwa i z ludem Kaska. Za jego następcy Arnuwandasa III po raz pierwszy dają o sobie znać Ludy Morza, które atakowały hetyckie ziemie z zachodu. Gdy na tron wstąpił ostatni król hetycki Suppiluliumas II, Hatti znalazło się w trudnej sytuacji politycznej. Najazdy Ludów Morza spowodowały klęskę głodu. Zniszczeniu uległa Hattusa i wiele innych miast. Państwo hetyckie już nigdy nie podniosło się z upadku. Królestwa późnohetyckie 1000-700 p.n.e. Nagły upadek państwa hetyckiego (ok. 1190 p.n.e.) spowodowały najazdy tzw. Ludów Morza, ale pewną rolę odegrały też ataki ludu Kasków, zamieszkującego u północno-wschodnich granic państwa hetyckiego, oraz napór Asyryjczyków z południowego wschodu. Zburzenie Hattusa spowodowało, że centra kultury hetyckiej przeniosły się do południowo-wschodniej Anatolii i północnej Syrii, gdzie powstały liczne, acz niewielkie państewka późnohetyckie z przewagą ludności hetyckiej (Karkemisz, Kummuhi, Gurgum, Unqi, Tabal) albo o mieszanej ludności hetycko-aramejskiej (Hamath, Que, Sam'al). Zachowały one polityczną niezależność aż do ostatecznego podboju dokonanego przez asyryjskiego króla Sargona II w VIII w. p.n.e. Karkemisz – stolica najważniejszego hetyckiego państwa uległa Asyrii w 717 p.n.e. Ostatnie niezależne królestwa hetyckie Gurgum, Melid i Kummuhi zostały podbite przez Sargona II w latach 711-708 p.n.e. Porządek społeczny, gospodarka i kultura hetycka Społeczeństwo hetyckie miało charakter patriarchalny. Na czele państwa stał namaszczony przez bogów król, który był zwierzchnikiem suwerennych księstw wchodzących w skład państwa hetyckiego. W ważnych sprawach władca mógł się zwrócić o pomoc do rady starszych – pankus, która była zapewne pozostałością po wcześniejszych wiecach plemiennych. Pozycja króla była zależna od aprobaty szlacheckich rodów i być może ta zależność przyczyniła się do anarchizacji polityki dynastycznej w okresie przed reformami Telipinusa. Król – labarna pełnił rozliczne funkcje. Był najwyższym kapłanem, naczelnym dowódcą armii, najwyższym sędzią oraz gwarantem pomyślności swojego ludu. Zaniedbania w sprawowaniu kultu poczytywano za jego największy grzech, który mógł w konsekwencji obrócić się przeciwko poddanym. Małżonka króla, tawananna, posiadała szczególną pozycję. Po śmierci męża królowa pozostawała władczynią, przy boku następcy, aż do swojej śmierci. Tawananna posiadała realną władzę z możliwością pieczętowania dokumentów, a nawet mogła inspirować międzynarodowe kontakty. Niższy poziom w społecznej hierarchii zajmowali przedstawiciele szlacheckich rodów, spośród których wybierano osoby, które sprawowały rozmaite funkcje kapłańskie, dworskie i wojskowe. Posiadacze ziemi dzielili się na dwie kategorie: posiadaczy lennych i wojowników. Lennik był odpowiednikiem wasala i mógł ziemię, otrzymaną od króla, jedynie dziedziczyć, natomiast wojownik miał prawo jej sprzedaży lub kupna. Większość społeczeństwa hetyckiego była ludźmi wolnymi, jednak występowała już jakaś forma niewolnictwa (niewolnik mógł poślubić wolną kobietę) i namra – grupa ludzi przypisanych do ziemi. Prawodawstwo Hetytów było, jak na swoje czasy, bardzo rozwinięte. W przeciwieństwie do zapisów kodeksu Hammurabiego prawo hetyckie dużo częściej korzystało z odszkodowania jako formy zadośćuczynienia za popełnione przestępstwo, niż z odwetu. Jedynymi przestępstwami, za których popełnienie karano śmiercią były cudzołóstwo kobiety zamężnej, gwałt, sodomia i bunt przeciwko władcy. Okaleczenia ciała, jako formę kary, stosowano wyłącznie wobec niewolników. Procesy były prowadzone przez rady starszych poszczególnych miast. Jeśli zachodziła taka potrzeba, to przed radą stawał reprezentant króla, najczęściej dowódca miejskiego garnizonu. Król był najwyższym autorytetem w każdej sprawie. Hetyci, po osiedleniu się w Anatolii, byli ludem rolniczym. Chłopi uprawiali pszenicę, jęczmień, len, winorośl, figi, jabłka, morele. Zwierzęta – bydło, owce, świnie – dostarczały mięsa i skór. W górach pozyskiwano różne surowce. Poza granice państwa eksportowano miedź oraz brąz, który był podstawowym materiałem do produkcji broni i narzędzi. W czasach imperium hetyckiego rzemieślnicy hetyccy prawie zmonopolizowali wytwarzanie wyrobów (głównie ozdób i posągów) z żelaza, które było pięć razy droższe od złota i czterdzieści razy droższe od srebra. Sztuka hetycka nosi ślady połączenia elementów hetyckich, syryjskich i asyryjskich, a także mniej wyraźnych wpływów egipskich i fenickich. Hetyci byli mistrzami płaskiego reliefu, chociaż pozostawili po sobie również rzeźby pełne o różnej skali, wykonane w różnorodnym materiale. Mimo upadku na początku XII w. p.n.e. kultura hetycka, zwłaszcza religia, wywarła poważny wpływ na wierzenia religijne Greków. Religia Hetytów Głównymi cechami religii hetyckiej były politeizm, antropomorfizm i synkretyzm. Hetyci adoptowali na potrzeby swojego systemu wierzeń elementy religii ludów anatolijskich, religii akadyjskiej oraz religii huryckiej. Większość mitów i rytuałów hetyckich bierze swój początek w tradycji religijnej hatyckiej lub huryckiej. Panteon bogów hetyckich był niezmiernie duży i zagmatwany. Nawet w tekstach hetyckich występują wzmianki o tysiącu bogów Hatti, a współczesnym religioznawcom udało się zidentyfikować wiele imion bogów, demonów i herosów. Powszechnym zjawiskiem było wchłanianie przez religię hetycką kultów związanych z lokalnymi bóstwami podbijanych krain i miast. Liczne bóstwa o podobnych cechach łączono ze sobą, pozostawiając dawne nazwy, np. hatycka bogini-słońce z Arinny (Wurusemu, Ariniti) była również wcieleniem bogini Hebat z huryckiego miasta Halab. Najważniejszym męskim bóstwem w panteonie hetyckim był bóg burzy, który w okresie hatyckim nosi imię Taru, w starohetyckim utożsamiany jest z Tarhunem, a w czasach wpływów huryckich z Teszubem. Bóg burzy władał chmurami, deszczem i błyskawicami. Jego partnerką i zarazem najważniejszą boginią była Tahattanuiti (małżonka Taru), bogini-słońce z Arinny (Tarhun) i Hebat (małżonka Teszuba). Obok boskiej pary szczególnie czczeni byli: Arma - bóstwo lunarne Istanu – bóg tarczy słonecznej Wurunkatte – bóg wojny Kumarbi – ojciec bogów Tasimmeti i Szauszkę – boginie miłości Nabarbi – bóg księżyca Perwę – bóg koni Hannahanna – matka bogów Telepinu – bóg urodzaju Na potrzeby kultu powstało wiele tematów mityczno-rytualnych, z których zachowały się m.in. cykl o bogu Telepinu, o pojedynku boga burzy z wężem Illujanka i o walce Kumarbiego z Teszubem o władzę nad światem. Kosmogonia hetycka opowiada o stworzeniu nieba i ziemi na ramionach giganta Upelluri. Następnie starzy bogowie miedzianym nożem rozdzielili niebo od ziemi. Bogowie zamieszkali w Kuntarra – niebiańskim domu. Świat podziemny przedstawiano jako ponurą krainę, w której znajdowały się morza i dziewięć rzek. W życiu religijnym najważniejszą rolę odgrywał saru, labarna – król, który pełnił zarazem funkcję najwyższego kapłana. Monarcha często był przedstawiany w stroju kapłana – w długim płaszczu z rękawami, w tiarze i z litusem. Królewska władza była darem bogów, a król strzegł boskich porządków w państwie i przestrzegał ceremonialnego roku. Po swojej śmierci, władca, którego pomyślność utożsamiano z dobrobytem narodu, stawał się istotą boską, której następcy oddawali cześć. W początkowym okresie swojego osadnictwa w Azji Mniejszej Hetyci obywali się bez budynków świątynnych. Kamienne stelle – huwasi, które symbolizowały bóstwo, stawiano w jaskiniach albo pod gołym niebem. Dopiero pod wpływem Hurytów zaczęto wznosić świątynie, które stawały się schronieniem bogów. Z czasem wokół świątyni powstawały kompleksy budowli z pomieszczeniami administracyjnymi, skarbcem, spichlerzami, budynkami gospodarczymi, jak np. w centrach kultowych w Arinna i Nerikka. Znaczącą rolę w hetyckiej religijności musiało pełnić sanktuarium skalne w Yazilikaya. Hetyci stosowali birytualny obrządek pogrzebowy. Badania nekropoli hetyckich poświadczają, że stosowali jednocześnie kremację i inhumację. Ciało zmarłego króla wraz z darami zawsze palono na stosie, który gaszono, podobnie jak w Grecji, winem i piwem. Odkrycia archeologiczne Badania nad starożytną Anatolią rozpoczęły się w XIX w. W roku 1834 Francuz Charles Texier odkrył starożytne ruiny w pobliżu miasteczka Bogazkale/Bogazköy, które miały się okazać Hattusą – stolicą państwa Hetytów. W latach 70. XIX wieku dwaj badacze, William Wright i Archibald H. Sayce, który zbadał płaskorzeźby z Jonii, wysunęli hipotezę, że charakterystyczne zabytki znajdowane w Anatolii należy identyfikować jako pozostałości po kulturze biblijnych Hetytów. W 1887 roku dzięki odkryciu glinianych tabliczek z kancelarii Amenhotepa III, Echnatona i Tutenchamona w Tell el-Amarna, poznano imię hetyckiego króla Suppiluliumasa. Wśród tabliczek amarneńskich odkryto dwie tabliczki z nieznanym wówczas pismem, które potem okazało się być pismem hetyckim. W tym czasie wiedzę o indoeuropejskich Hetytach poszerzyły wykopaliska w Karkemisz (dzisiejszy Djerablus) i Zincirli. W 1906 roku niemiecki archeolog Hugo Winckler rozpoczął badania w Bogazköy, które potwierdziły tezę Texiera, iż ruiny były pozostałością po Hattusie. W trakcie wykopalisk, prowadzonych w kilku sezonach, odkryto archiwa państwowe, składające się z około 25 tysięcy tabliczek z pismem klinowym. Część z nich zapisana była w języku akadyjskim – lingua franca Bliskiego Wschodu w II tysiącleciu p.n.e., pozostałe w języku hetyckim (nesyckim), który odszyfrował w 1915 roku czeski uczony Bedřich Hrozný. W 1925 roku czechosłowacka ekspedycja pod kierunkiem Bedřicha Hroznego odkryła w Kültepe (staroż. Kanesz, Nesa) archiwum listów i dokumentów staroasyryjskiej (XVIII w. p.n.e.) karum – faktorii handlowej, w których występuje kilka hetyckich imion własnych. W 1947 roku przebadano osiedle późnohetyckie w Karatepe w Cylicji. W Yazilikaya, 2 km od Bogazkale/Hattusa, zbadano skalne sanktuarium hetyckie. Wiele informacji o kulturze hetyckiej przyniosły wykopaliska w Alacahöyük, Karakhöyük, Beycesultan i Alisar. Lista królów hetyckich Pithanas (pocz. XVIII w. p.n.e.) Anitta - syn Pithanasa (poł. XVIII w. p.n.e) Labarna - pierwszy znany król hetycki (1680-1650 p.n.e.) Hattusilis I (1650-1620 p.n.e.) Mursilis I (1620-1590 p.n.e.) Hantilis (1590-1560 p.n.e.) Zidantas I (1560-1550 p.n.e.) Ammunas (1550-1530 p.n.e.) Huzzijas I (1530-1525 p.n.e.) Telipinus (1525-1500 p.n.e.) Tahurwaili - ? Alluwamna - ? Hantilis II (1500-1450 p.n.e.) Zidantas II - ? Huzziyas II - ? Muwatallis I - ? Tudhalija II (1450-1420 p.n.e.) Arnuwandas I (1420-1400 p.n.e.) Tudhalija III (1400-1380 p.n.e.) Tudhalija (1380-? p.n.e.) Hattusilis II - ? Suppiluliumas I (1380-1340 p.n.e.) Arnuwandas II (1340-1339 p.n.e.) Mursilis II (1339-1306 p.n.e.) Muwatallis II (1306-1282 p.n.e.) Mursilis III (1282-1275 p.n.e.) Hattusilis III (1275-1250 p.n.e.) Tudhalija IV (1250-1220 p.n.e.) Karunta - ? Arnuwandas III (1220-1215 p.n.e.) Suppiluliumas II (1215-1200 p.n.e.)
