KULTURA W UJCIU SOCJOLOGICZNYM

R O C Z N I K I
KULTUROZNAWCZE
Tom I
–
2010
MAŁGORZATA GRUCHOŁA *
KULTURA W UJ CIU SOCJOLOGICZNYM
WST P
Poj"cie kultury nale!y do podstawowego repertuaru j"zyka teoretycznego
socjologii. Szukaj#c $ródeł terminu i koncepcji kultury, trzeba si"gn#' do
okresu znacznie poprzedzaj#cego powstanie socjologii. Tak!e w bli!szej
perspektywie czasowej nie mo!na przedstawi' tej koncepcji w izolacji od
filozofii, historiografii i szeregu innych dyscyplin humanistycznych, które
Wilhelm Dilthey okre%lił jako nauki o duchu, a które od czasów Heinricha
Rickerta zostały obj"te wspóln# nazw# „nauka o kulturze”1.
Celem niniejszej publikacji jest analiza terminu i koncepcji kultury w uj"ciu socjologicznym. Przedmiotem szczegółowych rozwa!a& s# nast"puj#ce
problemy badawcze: definicje kultury (nominalistyczne, historyczne, normatywne, psychologiczne, strukturalistyczne, genetyczne), kultura przedmiotem
zainteresowania socjologów (typy, kategorie, układy przekazu tre%ci), kultura jako przedmiot bada& socjologii kultury (kultura symboliczna, kryteria
rozró!niania sfery zjawisk społecznych od kulturowych, okre%lenie wzajemnych zwi#zków tych dwóch sfer). Artykuł ko&cz# podsumowuj#ce wnioski.
Nie jest rzecz# mo!liw# zawrze' w jednym artykule całej istoty kultury
w uj"ciu socjologicznym, tote! jest on swoist# kompilacj# my%li i tekstów
wybranych socjologów, takich jak: Leon Dyczewski, Marian Filipiak, Marian
Golka, Norman Goodman, Antonina Kłoskowska, Jan Szczepa&ski. Artykuł
Dr MAŁGORZATA GRUCHOŁA – adiunkt Katedry Historii Kultury Intelektualnej w Instytucie
Kulturoznawstwa na Wydziale Filozofii KUL; adres do korespondencji: ul. Droga M"czenników
Majdanka 70, p. 212, 20-325 Lublin; e-mail: [email protected]
1
A. K ł o s k o w s k a. Kultura. W: H. K u b i a k (red.). Encyklopedia socjologii. T. 2. Warszawa: Oficyna Naukowa 2002 s. 99.
96
MAŁGORZATA GRUCHOŁA
kierowany jest do kulturoznawców, st#d podstawowe, cz"sto podr"cznikowe
tre%ci socjologiczne. Ze wzgl"du na ograniczone ramy publikacji w moich
analizach pomijam inne „nauki o kulturze”.
1. DEFINICJE KULTURY
Istnieje wiele definicji kultury, od lapidarnych: „charakterystyczny styl
!ycia danego ludu, sposób na !ycie”2, do enumeratywnych: „cało%' obejmuj#ca wiedz", wierzenia, sztuk", moralno%', prawo, zwyczaje i inne umiej"tno%ci nabywane przez człowieka jako członka społecze&stwa”3. Jedne
akcentuj# to, co dziedziczone, a inne to, co nowe; jedne mówi# wył#cznie
o procesach i czynno%ciach zwi#zanych z prac# lub z czasem wolnym od
pracy, inne natomiast uwzgl"dniaj# to jedynie, co stanowi sum" wytworów
przekazywanych z pokolenia na pokolenie; jedne definicje maj# charakter
opisowy, inne warto%ciuj#cy. Najogólniej rzecz ujmuj#c, „kultura to ogół
wytworów działalno%ci ludzkiej, materialnych i niematerialnych, warto%ci
i uznawanych sposobów post"powania, zobiektywizowanych i przyj"tych
w dowolnych zbiorowo%ciach, przekazywanych innym zbiorowo%ciom i nast"pnym pokoleniom” 4.
Wyró!nia si" dwa uj"cia kultury:
1) atrybutywne – kultura uniwersalna;
2) dystrybutywne – kultura jako zbiór cech kulturowych, okre%laj#cy
konkretne zbiorowo%ci (np. kultura polska, rosyjska czy szwajcarska).
Najpełniejsze polskie opracowanie zagadnienia definicji kultury zawarte
jest w ksi#!ce Antoniny Kłoskowskiej Socjologia kultury5. Najgruntowniejsza, jak dot#d, jakkolwiek bynajmniej niekompletna analiza ró!nych sposobów definiowania kultury zawarta jest w rozprawie Alfreda L. Kroebera
i Clyda Kluckhohna Culture. A Critical Review of Concepts and Definitions6. Autorzy przeprowadzili analiz" poj"cia kultury, zebrali 168 jej okre%le& i podzielili je na sze%' ró!nych typów definicji:
2
C. K l u c k h o h n. Mirror for Man. New York: Whittlesey House 1949.
F. T a y l o r. Principles of Scientific Management. New York–London: Harper & Brothers
1911.
4
J. S z c z e p a & s k i. Elementarne poj!cia socjologii. Warszawa: PWN 1963 s. 47.
5
A. K ł o s k o w s k a. Socjologia kultury. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN 2007.
6
A. K r o e b e r, C. K l u c k h o h n. Culture. A Critical Review of Concepts and Definitions.
Cambridge: Papers of Peabody Museum 1952. Cyt. za: K ł o s k o w s k a. Socjologia kultury
s. 20-21. Zob. te! tam!e s. 22-23.
3
KULTURA W UJ CIU SOCJOLOGICZNYM
97
! o p i s o w o - w y l i c z a j # c e (nominalistyczne) – definiowanie kultury
sprowadza si" tutaj do wyliczania jej cz"%ci składowych. Taki typ definicji kultury reprezentuje definicja Edwarda Burnetta Tylora: „Kultura, czyli cywilizacja jest to zło!ona cało%', która obejmuje wiedz",
wierzenia, sztuk", moralno%', prawo, obyczaje i inne zdolno%ci i przyzwyczajenia zdobyte przez człowieka jako członka społecze&stwa”7;
! h i s t o r y c z n e – kład# nacisk na czynnik tradycji konstytuuj#cy kultur"; u!ywaj# dla jej okre%lenia takich wyra!e&, jak dziedziczenie, dorobek. Przykładem mo!e by' definicja Stefana Czarnowskiego: „Kultura jest dobrem zbiorowym i zbiorowym dorobkiem, owocem twórczego i przetwórczego wysiłku niezliczonych pokole&. [...] Jest ni# całokształt zobiektywizowanych elementów dorobku społecznego, wspólnych szeregowi grup i z racji swej obiektywno%ci ustalonych i zdolnych rozszerza' si" przestrzennie”8;
! n o r m a t y w n e – akcentuj# podporz#dkowanie zachowa& człowieka
normom, wzorom, warto%ciom i modelom. Wzory, modele i zasady warto%ciowania s# traktowane jako elementy konstytutywne kultury, a podporz#dkowanie si" tym!e normom jako wła%ciwo%' zachowa& kulturowych. Do tego typu definicji kultury zbli!a si" uj"cie kultury sformułowane wspólnie przez Alfreda L. Kroebera i Talcotta Parsonsa, okre%laj#ce
j# jako „przekazane i wytworzone tre%ci i wzory warto%ci, idei i innych
symbolicznie znacz#cych systemów, b"d#ce czynnikami kształtuj#cymi
ludzkie zachowania oraz wytwory stanowi#ce produkt zachowania”9;
! p s y c h o l o g i c z n e – skupiaj# uwag" na psychicznych mechanizmach
kształtowania si" kultury (mechanizmy uczenia si", formowania nawyków kulturowych, internalizacji oraz wpływ kultury na kształtowanie
osobowo%ci). Główny nacisk poło!ony jest na uczenie si" i na%ladownictwo jako procesy przyswajania kultury. Przykładem tego typu definicji mo!e by' definicja Stanisława Ossowskiego: „kultura jest […]
pewnym zespołem dyspozycji psychicznych przekazywanych w łonie
danej zbiorowo%ci przez kontakt społeczny i uzale!niony od całego
systemu stosunków mi"dzyludzkich”10;
7
E.B. T y l o r. Cywilizacja pierwotna. Badania rozwoju mitologii, filozofii, wiary, mowy,
sztuki i zwyczajów. Warszawa: Drukarnia F. Csernaka 1896 s. 15.
8
S. C z a r n o w s k i. Kultura. Warszawa: Wydawnictwo Akademickie (ak 2005 s. 12.
9
A.L. K r o e b e r, T. P a r s o n s. The Concepts of Culture and of Social Systems, „American
Sociological Review” 1958 No. 3 s. 583.
10
S. O s s o w s k i. Z zagadnie psychologii społecznej. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe
PWN 2000 s. 154.
98
MAŁGORZATA GRUCHOŁA
! s t r u k t u r a l n e – staraj# si" uwypukli' struktur" konkretnej kultury
i ukaza' wzajemne powi#zania jej elementów. Definicje tego typu mówi# o okre%lonej kulturze lub o ró!nych kulturach, a nie o kulturze
w ogóle;
! g e n e t y c z n e – kład# nacisk na wyja%nienie pochodzenia kultury, jej
przeciwstawienie naturze, na jej charakter jako produkt społecznego
współ!ycia ludzi 11.
Definicje socjologiczne ł#czy kilka wspólnych elementów. Kultura jest
cech# społecze&stwa, a nie jednostki. Kształtuje !ycie społeczne i nadaje mu
odpowiedni# struktur". Kultur# jest wszystko, czego uczy si" człowiek
w trakcie !ycia społecznego i co jest przekazywane poprzez pokolenia. Mówi#c słowami Ralpha Lintona, kultura jest „społecznym dziedzictwem członków społecze&stwa”12. Norman Goodman i Gary T. Marx nazwali kultur"
„%wiadomym, społecznie przekazywanym dziedzictwem wytworów, wiedzy,
warto%ci i oczekiwa& normatywnych, które to dziedzictwo pomaga członkom
danego społecze&stwa radzi' sobie z pojawiaj#cymi si" problemami” 13.
2. KULTURA PRZEDMIOTEM ZAINTERESOWANIA
SOCJOLOGÓW
Kultura stanowi przedmiot zainteresowa& kilku dyscyplin. Zajmuj# si"
ni# m.in. antropologia, etnografia, filozofia, kulturoznawstwo i socjologia.
Ka!da z nich nieco inaczej wykre%la obszar kultury b"d#cy przedmiotem jej
docieka&, na czym innym koncentruje uwag" oraz stosuje odmienne procedury badawcze. Granice mi"dzy tymi dyscyplinami, tak jak mi"dzy wszystkimi innymi wchodz#cymi w zakres nauk społecznych, s# płynne.
Ogólnie rzecz ujmuj#c, kultura składa si" z dwóch głównych, wzajemnie
przenikaj#cych si" komponentów: kultury materialnej i kultury niematerialnej.
K u l t u r a m a t e r i a l n a, zwana tak!e kultur# bytu lub cywilizacji, s# to
wszystkie dotykalne, konkretne wytwory społecze&stwa, słu!#ce zaspokojeniu jego naturalnych bytowych potrzeb. Obejmuje narz"dzia pracy, przedmioty codziennego u!ytku, mieszkanie, %rodki komunikacji i transportu,
11
K ł o s k o w s k a. Socjologia kultury s. 21-22.
R. L i n t o n. Kulturowe podstawy osobowo-ci. Warszawa: PWN 1975 s. 67.
13
N. G o o d m a n, G.T. M a r x. Society Today. New York: Random Haus 1982 s. 85. Cyt. za:
N. G o o d m a n. Wst!p do socjologii. Tł. J. Polak, J. Ruszkowski, U. Zieli&ska. Pozna&: Wydawnictwo Zysk i S-ka 1997 s. 37.
12
KULTURA W UJ CIU SOCJOLOGICZNYM
99
odkrycia archeologiczne, obiekty u!yteczno%ci publicznej i indywidualnej itp.
Krótko mówi#c, ka!dy fizyczny przejaw !ycia ludzi jest cz"%ci# kultury
materialnej14. Jest wa!n# cz"%ci# fizycznego %rodowiska społecznego.
K u l t u r a n i e m a t e r i a l n a, zwana tak!e kultur# duchow# lub symboliczn#. Socjologowie koncentruj# si" na kulturze niematerialnej – duchowych wytworach społecze&stwa przekazywanych przez pokolenia. Kultura
niematerialna to wiedza i nauka, sztuka ze wszystkimi jej gał"ziami, religia,
mity, idee i ideologie, warto%ci i normy (obyczajowe, moralne i prawne).
Wa!niejszym elementem kultury jest j"zyk, który jest głównym %rodkiem
porozumiewania si", przekazywania bogactwa i ró!norodno%ci !ycia społecznego15. Podstawowymi wytworami kultury niematerialnej s# warto%ci,
normy i symbole. S#dzi si", !e to one wła%nie w głównej mierze decyduj#
o istocie !ycia społecznego i jednostkowego.
W przypadku współczesnych, wielorako zró!nicowanych społecze&stw,
w których stopniowo zanikaj# zbiorowo%ci ogarniaj#ce cało%' !ycia człowieka, ró!ne jego sfery rozdzielaj# si" i autonomizuj#. Powoduje to, !e cało%ciowe badanie ich kultury przestaje by' mo!liwe. W tej sytuacji stosowane
s# dwa rozwi#zania16. Jedno polega na tym, !e badacze dalej skupiaj# uwag"
na cało%ci kultury, ale ju! nie całego społecze&stwa, tylko jego segmentów,
wyró!nianych na podstawie rozmaitych kryteriów. Drugim rozwi#zaniem
jest wydzielanie w cało%ciowej kulturze ró!nych jej dziedzin, kategorii
i skupianie uwagi tylko na niektórych z nich.
Przez kategorie kultury rozumiany tu jest jeden z mo!liwych sposobów
taksonomicznego uj"cia kultury. S# to „wielkie, podstawowe działy tej kultury wyodr"bnione w uj"ciu synchronicznym, ró!ni#ce si" charakterem składaj#cych si" na nie elementów, w sposób uzasadniaj#cy z metodologicznych
i teoretycznych wzgl"dów ich odr"bne badanie”17. W%ród socjologów nie ma
zgody co do nazwy i zakresu poszczególnych kategorii. Alfred Weber w obr"bie kultury globalnej wyró!nił cywilizacj" zewn"trzn# (technika, technologia, wiedza stosowana) i cywilizacj" wewn"trzn# (pa&stwo, prawo i moralno%') oraz kultur" (sztuka, idee i religia)18. Alfred L. Kroeber podzielił j# na
kultur" rzeczywisto%ci, kultur" societaln# (societal) i kultur" warto%ci19.
14
S z c z e p a & s k i. Elementarne poj!cia socjologii s. 46.
T a m ! e s. 47.
16
B. S z a c k a. Wprowadzenie do socjologii. Warszawa: Oficyna Naukowa 2003 s. 86.
17
K ł o s k o w s k a. Socjologia kultury s. 69.
18
A. W e b e r. Ideen zur Staats und Kultursoziologie. Karlsruhe: Braun 1927.
19
A.L. K r o e b e r. Istota kultury. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN 2002.
15
100
MAŁGORZATA GRUCHOŁA
Leslie White zaproponował takie kategorie, jak technologia, społecze&stwo
i ideologia20, natomiast Antonina Kłoskowska wyró!niła kultur" bytu, kultur" społeczn# i kultur" symboliczn#21. Powy!sze kategorie b"d# przedmiotem moich dalszych rozwa!a&.
Kultura bytu okre%lana jest jako kultura materialna, cywilizacja zewn"trzna, porz#dek technologiczny, kultura rzeczywisto%ci, materialna forma działania; cz"sto przeciwstawia si" j# „wła%ciwej” kulturze. Obejmuje ona działania i wytwory techniczne zwi#zane z produkcj#, dystrybucj# i usługami,
słu!#ce zaspakajaniu naturalnych bytowych potrzeb człowieka. Podkre%la si"
materialn# i techniczn# natur" tej kategorii kultury22.
Kultura społeczna (kultura socjetalna), zdaniem Kłoskowskiej, „charakteryzuje si" tym, !e podmiotem i przedmiotem kulturalnie okre%lonych działa& s# tutaj sami ludzie, !e reguluj#cy wpływ kultury odnosi si" w tym przypadku nie do !adnych innych substancji lub warto%ci, lecz do stosunków, ról
i układów ludzi w ich wzajemnych powi#zaniach”23. Obejmuje: komunikowanie słu!#ce organizacji ludzkich stosunków oraz porz#dek społeczny,
który wyra!a si" w podziale władzy, własno%ci, dost"pu do dóbr kultury,
funkcji i pozycji społecznych.
Dla wielu autorów dopiero trzecia kategoria, czyli kultura symboliczna,
stanowi kultur" par excellence, ale jak dot#d nie sformułowano jasnego,
jednoznacznego kryterium jej wyodr"bnienia spo%ród pozostałych kategorii
kultury. Inne okre%lenia tej kategorii to kultura (sztuka, religia, idee), porz#dek kulturalny (sfera celów), kultura warto%ci, ideologia, kultura niematerialna, kultura duchowa oraz duchowa forma działania.
Kultura symboliczna to sfera czynno%ci, warto%ci i prze!y' autotelicznych24, niezwi#zanych z zaspokajaniem potrzeb człowieka jako istoty biologicznej i jako członka społecze&stwa. Do tej kategorii nale!# te zjawiska
kultury, powi#zane głównie ze sztuk#, zabaw#, nauk# i religi#, które spełniaj# funkcje estetyczne, poznawcze i ludyczne oraz które słu!# sublimacji
kultury bytu i kultury społecznej w stron" „ludzkiej twórczo%ci”, a nie konieczno%ci egzystencjalnej czy historycznej. Kultura ta nie jest czym% obok
kultury społecznej czy materialnej; przenika ona wszystkie sfery ludzkiej
20
L. W h i t e. The Science of Culture. New York: Farrar, Straus 1949.
K ł o s k o w s k a. Socjologia kultury s. 67-81.
22
Tam!e s. 70.
23
Tam!e s. 71-72.
24
Tam!e s. 72. Czynno%ci autoteliczne (samocelowe) to działania, których wykonywanie jest
$ródłem zadowolenia dla jednostki.
21
KULTURA W UJ CIU SOCJOLOGICZNYM
101
działalno%ci, tak materialnej, jak i społecznej. Podstawowe dziedziny kultury
symbolicznej to religia, nauka (w jej aspektach poznawczych, nie stosowanych), sztuka oraz zabawa 25.
Kultura symboliczna społecze&stwa nie jest nigdy jednolita. Na jej zró!nicowanie wpływaj# warunki społeczne i ekonomiczne, podziały klasowe
społecze&stwa, tradycje regionalne oraz zró!nicowanie narodowo%ciowe itd.
W społecze&stwach współistniej# zwłaszcza trzy charakterystyczne typy kultury symbolicznej: kultura ludowa, kultura elitarna lub wy!sza oraz kultura
popularna26. Podstaw# wyró!nienia powy!szych typów kultur mo!e by' element warto%ciuj#cy, gdy ocenia si" tre%ci tych kultur (uznaj#c, !e np. kultura
elitarna jest wy!sza od ludowej), oraz formalny, gdy skupia si" uwag" na
formalnych cechach kultury (jej twórców i odbiorców).
Kultura ludowa zwi#zana jest z tradycyjnymi społeczno%ciami lokalnymi,
głównie wiejskimi. Cechuje j# niezawodowa twórczo%' i bezpo%rednie przekazywanie w drodze tradycji ustnej. Jest komunikatywna i łatwa w odbiorze
dla członków danej społeczno%ci. Kto% obcy mo!e nie rozumie' symbolicznego przekazu tej kultury. Poszczególne elementy kultury symbolicznej
(sztuka, wierzenia i wiedza ludowa) przeplataj# si" ze sob# w kulturze ludowej i silnie przenikaj# cało%' !ycia społeczno%ci – prac", ład !ycia, zabaw".
Kultura ta jest „demokratyczna, tj. dost"pna bez ogranicze& dla wszystkich
członków społeczno%ci, spontaniczna, wolna od alienacji, nie jest czym% zewn"trznym, narzuconym, niezgodnym z ich filozofi# !ycia i hierarchi# warto%ci. Twórca i odbiorca w tej kulturze s# przenikni"ci t# sam# kultur#,
wspóln# tradycj# kulturow#”27.
Poj"cie kultury wy!szej odpowiada zakresem terminowi kultury uprawianej (legitime) oraz kultury elitarnej. Według Harolda Wilensky’ego odznacza si" tym, !e tworzona jest pod kontrol# elit działaj#cych w ramach
okre%lonej estetycznej i intelektualnej tradycji. Elity te zajmuj# naczelne
miejsce w systemie o%wiaty, sztuki i rozrywki, realizuj# warto%ci naczelne
tych systemów i dostarczaj# normatywnych modeli działania w ich obr"bie.
Podobnie definiuje kultur" elitarn# Russell Nye, stwierdzaj#c, !e jest ona
tworzona przez znanych artystów, w obr"bie %wiadomie przyj"tego kontekstu estetycznego, na zasadzie kanonu uznanych reguł i na podstawie normatywnego zestawu klasycznych dzieł. Zdaniem Antoniny Kłoskowskiej
25
Tam!e s. 215-245.
Tam!e s. 262.
27
M. F i l i p i a k. Wprowadzenie do socjologii kultury. Lublin: Wyd. UMCS 2009 s. 64;
K ł o s k o w s k a. Socjologia kultury s. 195-199.
26
102
MAŁGORZATA GRUCHOŁA
„kultura elitarna jest zogniskowana na wzajemnej relacji twórców i kwalifikowanych krytyków”28. Tworz# j# oryginalni twórcy profesjonalni, których
dzieła zostały uznane przez zawodowych krytyków i %rodowisko samych
twórców. W ramach kultury elitarnej powstaj# dzieła, które zyskuj# trwał#
warto%', a niektóre z nich, mianowicie arcydzieła, składaj# si" na dorobek
kulturalny ludzko%ci. Elitarny zasi"g tej kultury wynika ze stopnia trudno%ci
odbioru jej dzieł (muzycznych, plastycznych itp.), które szeroka publiczno%'
uwa!a za niezrozumiałe, trudne, a nawet dziwaczne29. Nie znaczy to jednak,
!e nie dociera w ogóle do szerszej publiczno%ci. Procesy homogenizacji mechanicznej i immanentnej wprowadzaj# znaczne zasoby kultury wy!szej
w szeroki obieg %rodków masowego komunikowania30.
Poj"cie kultury popularnej nasuwa, zdaniem Kłoskowskiej, nie mniej
w#tpliwo%ci ani!eli poprzednia kategoria znaczeniowa, czyli kultura wy!sza.
Cz"sto bywa ono po prostu niesłusznie uto!samiane z terminem „kultura masowa” jako okre%lenie faktycznej szerokiej cyrkulacji i odbioru standaryzowanych tre%ci, bez przes#dzania o charakterze tych tre%ci, o ich klasowej
proweniencji i adresie oraz ideologicznym obliczu. Przyjmuj#c, !e kultura
masowa oznacza ogół tre%ci przekazywanych przez %rodki masowego komunikowania o najszerszym obiegu, Kłoskowska nazw" kultury popularnej
odnosi do tej – na ogół dominuj#cej – cz"%ci jej przekazów, które zyskuj#
szersz# jej aprobat" m.in. dzi"ki łatwo%ci odbioru. T" cz"%' kultury masowej,
która rzeczywi%cie zyskuje popularno%', a wywodzi si" z tradycji warstw
ludowych, i której tre%ci szczególnie odpowiadaj# warto%ciom i interesom
tych warstw, autorka proponuje nazwa' populistyczn#31. Zdaniem Mariana
Golki „kultur" popularn# mo!na okre%li' jako tre%ci, które – niezale!nie od
%rodka przekazu – s# łatwe w odbiorze, cz"sto bardzo skonwencjonalizowane oraz które zawieraj# wyra$ne elementy rozrywkowe i tym samym
przyci#gaj# liczn# publiczno%'”32.
Analizuj#c relacj" mi"dzy tymi poj"ciami, trzeba podkre%li', !e nie nale!y uto!samia' kultury masowej33 i kultury popularnej. Cho' te poj"cia,
28
K ł o s k o w s k a. Socjologia kultury s. 262-263.
H. P o d e d w o r n a. Kultura i jej rola w ,yciu społecznym. W: A. P o l a k o w s k a - K u j a w a (red.). Socjologia ogólna. Wybrane problemy. Warszawa: PWN 1995 s. 21.
30
K ł o s k o w s k a. Socjologia kultury s. 262-263.
31
Tam!e s. 263-264.
32
M. G o l k a. Socjologia kultury. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe „Scholar” 2008 s. 146.
33
Zdaniem A. Kłoskowskiej kultura masowa obejmuje „zjawiska współczesnego przekazywania wielkim masom odbiorców identycznych tre%ci lub analogicznych tre%ci płyn#cych
z nielicznych $ródeł” (A. K ł o s k o w s k a. Kultura masowa. Krytyka i obrona. Warszawa: PWN
29
KULTURA W UJ CIU SOCJOLOGICZNYM
103
a wła%ciwie okre%lane przez nich zjawiska społeczno-kulturowe, wiele ł#czy,
to jednocze%nie wiele je dzieli. To, co je ł#czy, to du!a liczba odbiorców.
To, co dzieli te poj"cia, to mechanizm funkcjonowania kultury i komunikowania: w kulturze masowej jest on z natury rzeczy oparty na technicznych
%rodkach przekazu, w kulturze popularnej za% mo!e przejawia' si" w kontakcie bezpo%rednim – tak w ramach układu pierwotnego, jak i instytucjonalnego. Kultura masowa 34 znacznie ograniczyła jej zakres, ale nie wyparła
jej całkowicie35.
Drogi przekazu tre%ci kultury symbolicznej przebiegaj# w ró!nych formach, tzw. układach kultury. Po raz pierwszy dobitnie zwróciła na nie uwag"
Antonina Kłoskowska36. Ona te! stworzyła przekonuj#c# typologi" tych
form, opieraj#c si" na takich zało!eniach, jak kryterium kontaktu i typ wi"zi
społecznych.
Pierwszy układ, nazywany pierwotnym, to układ bezpo%rednich i osobistych stosunków społecznych. Tak przekazywane s# tre%ci kulturowe w społecze&stwach pierwotnych, jak równie! w rodzinach, grupach kole!e&skich
czy społeczno%ciach lokalnych. W tym układzie nie ma podziału na twórców
i odbiorców. Tworzenie kultury jest procesem spontanicznym, który zachodzi
w toku bezpo%rednich kontaktów i jest spleciony z codziennymi czynno%ciami.
W drugim układzie, instytucjonalnym, te! mamy do czynienia z przekazem
bezpo%rednim, ale sprofesjonalizowanym. Wyst"puje tu wyra$ny podział na
profesjonalnych twórców i odbiorców. Jedni i drudzy mog# zamienia' si"
miejscami. Kontakty mi"dzy twórc# a odbiorc# poddane s# okre%lonym regułom i odbywaj# si" w obr"bie organizacji takich jak teatr, filharmonia, galeria
sztuki. Ponadto twórcy legitymuj# si" formalnym wykształceniem, które
uprawnia do zajmowania si" dan# działalno%ci# twórcz#. W trzecim układzie
wyst"puje po%redni kontakt mi"dzy twórc# a odbiorc#, a przekaz tre%ci kulturowych odbywa si" przy u!yciu %rodków masowego przekazu.
W pó$niejszej, bardziej rozwini"tej wersji autorka wyró!niła cztery układy kultury: pierwotny i instytucjonalny, uzupełniony o układ %rodków maso2005 s. 87). Według Mariana Golki „kultura masowa to tre%ci przekazywane za pomoc# technicznych %rodków masowego przekazu (prasy, radia i telewizji), które cechuj# si", z jednej strony, du!ym scentralizowaniem procesu nadawania i, z drugiej strony, du!ym rozproszeniem bardzo licznych i ró!norodnych odbiorców” (G o l k a. Socjologia kultury s. 146).
34
D. M c Q u a i l. Mass Communication Theory. An Introduction. London: Sage 1994 s. 65.
Cechy kultury masowej: nietradycjonalna, nieelitarna, masowo produkowana, popularna, komercjalna i zhomogenizowana.
35
G o l k a. Socjologia kultury s. 148.
36
K ł o s k o w s k a. Socjologia kultury s. 330-370.
104
MAŁGORZATA GRUCHOŁA
wego przekazu oraz „zamiejscowy” układ kultury37. Układ %rodków masowego przekazu powstał w wyniku oddziaływania na odległo%' niektórych mediów (od prasy pocz#wszy, poprzez radio, na telewizji ko&cz#c). Przejawia
takie cechy jak: silne zinstytucjonalizowanie, scentralizowanie i stechnicyzowanie programów; po%rednio%' kontaktu wynikaj#ca z obecno%ci technicznych
urz#dze& nadawczych, po%rednicz#cych i odbiorczych; jednostronno%' przekazu wskutek ograniczonej reakcji zwrotnej oraz swoisty powrót do spontanicznego i niesformalizowanego, a przy tym powierzchownego odbioru38.
Ostatni układ, tzw. zamiejscowy, to układ bez wyra$nej to!samo%ci, jednak na
tyle charakterystyczny i rozwijaj#cy si", !e nie nale!y go pomija'. Dotyczy on
wszelkich kontaktów z wytworami kultury (i lud$mi) realizowanych poza
terytorialnymi granicami miejsca zamieszkania i pracy (np. wyjazdy na spektakle teatralne czy operowe, na koncerty lub wystawy). Obecnie nasila si"
wskutek rozwoju %rodków transportu i relatywnego wzrostu zamo!no%ci39.
W podej%ciu socjologicznym do zjawisk kultury, rozumianej zarówno
cało%ciowo, jak i uto!samianej z kultur# symboliczn#, wyró!ni' mo!na dwie
odmienne perspektywy badawcze. „Jedn# jest perspektywa zró!nicowania
społecznego, która prowadzi do zainteresowania zwi#zkami wzorów zachowania si", sposobów u!ywania j"zyka oraz stopnia przyswojenia kultury
symbolicznej z miejscem zajmowanym w hierarchii społecznej. Drug# – perspektywa spójno%ci grupy”40.
Analizowanie kultury jako czynnika zespalaj#cego grup" widoczne jest
zwłaszcza w rozwa!aniach i badaniach dotycz#cych kultury narodowej. Kultura narodowa – jak pisze Antonina Kłoskowska – „stanowi ona szeroki i zło!ony układ (syndrom) sposobów działania, norm, warto%ci i symboli, wierze&
i dzieł symbolicznych, który przez jak#% zbiorowo%' społeczn# uwa!any jest
za własny, jej w szczególno%ci przysługuj#cy, wyrosły z jej tradycji i historycznych do%wiadcze& oraz obowi#zuj#cy w jej obr"bie”41. Wa!nym przedmiotem uwagi socjologicznej jest tutaj kanon kultury narodowej, cz"sto okre%lany jako centrum kultury42. Jest on rozumiany jako „zespół dzieł artystycz37
K ł o s k o w s k a. Socjologia kultury s. 189-190, 193-214.
G o l k a. Socjologia kultury s. 130.
39
Tam!e s. 132.
40
S z a c k a. Wprowadzenie do socjologii s. 89.
41
A. K ł o s k o w s k a. Kultura narodowa. W: t a ! (red.). Encyklopedia kultury polskiej XX
wieku. Poj!cia i problemy wiedzy o kulturze. Wrocław: Wydawnictwo „Wiedza o Kulturze” s. 51.
42
L. D y c z e w s k i. Kultura polska w procesie przemian. Lublin: TN KUL 1995 s. 60. „Centrum kultury jest to zintegrowany zbiór centralnych (rdzennych) warto%ci kulturowych i utrwalaj#cych je wytworów oraz ukształtowane w zwi#zku z nimi wzory reakcji uczuciowych, struktury
38
KULTURA W UJ CIU SOCJOLOGICZNYM
105
nych, wiedzy, norm i zasad, których znajomo%' uwa!a si" za obowi#zuj#c#
członków zbiorowo%ci narodowej i która jest wpajana nowym pokoleniom
w procesie kulturalizacji, czyli wprowadzania w narodow# kultur" przez tradycj" rodzinn#, %rodowisko i specjalne instytucje o%wiatowe”43. Kształt tego
kanonu, jego zmiany w czasie, czynniki wpływaj#ce na te zmiany oraz stopie&
jego akceptacji i rzeczywistej znajomo%ci w ró!nych segmentach społeczno%ci
narodowej s# przedmiotem socjologicznych bada& empirycznych44. Obecnie
nie ma powszechnej zgody ze strony ró!nych %rodowisk na zawarto%' katalogu wytworów kulturowych tworz#cych korpus kultury narodowej. Definiowanie kultury narodowej sprowadza si" do wyliczania cz"%ci składowych tej
kultury, przy czym kryterium doboru nie jest tu wyra$nie sformułowane.
Kultura jest tworem zbiorowym, nie indywidualnym. Kultura powstaje
i rozwija si" w wyniku kontaktów mi"dzy osobnikami przekazuj#cymi sobie
ró!ne informacje i ucz#cymi si" od siebie nawzajem, jak reagowa' i zachowywa' si" w rozmaitych okoliczno%ciach. Pojedynczy człowiek mo!e wnie%'
znaczny wkład w tworzenie kultury, ale to, co sam wymy%li, stanie si"
cz"%ci# kultury dopiero wtedy, kiedy zostanie przyj"te przez innych i wprowadzone w obieg społeczny.
Kultur# jako zbiorowym tworem społecznym mo!na interesowa' si" dwojako. Po pierwsze, jako zobiektywizowanym systemem, jako czym% zewn"trznym w stosunku do ludzi, którzy j# wytworzyli. Analizuje si" wówczas powi#zania ró!nych elementów tego systemu oraz jego wewn"trzne
regularno%ci. Po drugie, jako procesem tworzenia kultury. Uwag" kieruje si"
wówczas na to, jak ludzie „w toku swego istnienia wynajduj# nowe sposoby
my%lenia i działania, zarówno w stosunkach wzajemnych, jak i w stosunku
do przyrody, która ich otacza, [i] tym sposobem produkuj# kultur"”45.
Kultura narasta i przekształca si" w czasie. Jest skumulowanym do%wiadczeniem przekazywanym z pokolenia na pokolenie w drodze pozagenetycznego dziedziczenia. Jest wi"c nieodł#cznie zwi#zana ze %wiadomo%ci# czasu
i istnienia w czasie, a tak!e z ró!nymi formami pami"ci przeszło%ci i sposobami jej utrwalania46.
my%lowe, wzory mi"dzyosobowych kontaktów wewn#trz społecze&stwa, jak te! tego społecze&stwa z innymi społecze&stwami” (tam!e).
43
K ł o s k o w s k a. Kultura narodowa s. 53.
44
S z a c k a. Wprowadzenie do socjologii s. 90.
45
M. C a r r i t h e r s. Dlaczego ludzie maj" kultury. Tł. A. Tanalska-Dul"ba. Warszawa: PIW
1992 s. 51. Cyt. za: S z a c k a. Wprowadzenie do socjologii s. 77.
46
Tam!e s. 76-77.
106
MAŁGORZATA GRUCHOŁA
Podobne atrybuty uwydatnia Marian Filipiak, według którego kultura jest
zwi#zana z człowiekiem, jest zjawiskiem społecznym i powtarzalnym oraz
zbiorem zjawisk wyuczonych47. Do istotnych cech zjawisk kulturowych Filipiak zalicza wymiar czasowy i przestrzenny, ponadto kultura jest systemem
oraz mechanizmem adaptacyjnym48. Norman Goodman49 podkre%la, !e kultura to ludzki wynalazek, jest cech# wył#cznie ludzk#. Inne gatunki, o ile
wiemy, nie wytworzyły kultury. Wi"kszo%' zachowa& zaobserwowanych
u zwierz#t jest funkcj# instynktu lub wynika z tresury zwierz"cia w trakcie
jego jednostkowego !ycia.
Kultura nakłada ograniczenia na zakres wolno%ci indywidualnej. Ludzie
nie zawsze mog# robi' to, co chc#. Prawo – wynalazek kultury – zabrania im
pewnych typów zachowa&, a innych od nich wymaga. Cho' m"!czyzna
i kobieta s# sobie biologicznie równi (mimo ró!nic), rzadko bywaj# równi
pod wzgl"dem kulturowym. W wielu społecze&stwach m"!czy$ni maj# wy!szy status społeczny i wi"kszy zakres władzy ni! kobiety. Kultura ogranicza
ludzi nierównomiernie.
Mimo ogranicze& kultura sprzyja wolno%ci. Wyzwala jednostk" od ograniczaj#cych j#, a wyznaczonych z góry zachowa& dyktowanych przez instynkt. Ludzie zmieniaj# działania w zale!no%ci od sytuacji, dokonuj# wyborów. Mimo !e kultura ma charakter restryktywny, cz"sto pozwala na wybór spo%ród wielu akceptowalnych opcji.
Kultura wyzwala człowieka od przymusu ci#głego odkrywania wszystkich niezb"dnych aspektów !ycia społecznego. Niezliczone czynno%ci rutynowe, jakie wykonuje codziennie, a tak!e liczne, potrzebne mu, wytwory
materialne s# produktami kultury, dzi"ki nim ma czas na rozwijanie kreatywno%ci i odkrywczo%ci50.
Według Mariana Golki najistotniejsze cechy socjologicznego pojmowania
kultury wyra!aj# si" w nast"puj#cych stwierdzeniach:
! kultura jest poj"ciem nader abstrakcyjnym (obejmuje wiele zjawisk,
cho' sama realnie nie istnieje); nie mo!na wskaza' !adnych faktów,
które byłyby jej desygnatami bez konwencji znaczeniowej, która definiuje kultur";
! kultura „składa si"” z wzorów zachowa& (idei, warto%ci, zasad), samych zachowa& i wytworów zachowa&;
47
M. F i l i p i a k. Socjologia kultury. Zarys zagadnie . Lublin: Wyd. UMCS 2000 s. 38-40.
Tam!e s. 40 -43.
49
G o o d m a n. Wst!p do socjologii s. 38.
50
Tam!e s. 38-39.
48
KULTURA W UJ CIU SOCJOLOGICZNYM
107
! kultura nie jest natur#, cho' jest zbudowana na naturze – wykorzystuj#c natur", zmienia j#;
! kultura posiada zdolno%' oderwania si" od swego bezpo%redniego wytwórcy, wynalazcy, pomysłodawcy, i mo!e zosta' przyj"ta przez innych ludzi i inne zbiorowo%ci;
! kultura jest nabywana od innych ludzi w procesie wychowywania
i współdziałania;
! kultura opiera si" na społecznym dziedziczeniu;
! kultura jest sfer# otaczaj#c# człowieka ze wszystkich stron i niemal
ka!de jego zachowanie jest wyznaczone albo współwyznaczone przez
wzory kulturowe, które s# obecne w danej zbiorowo%ci i jej kulturze;
! kultura jest zawsze wspólna pewnej liczbie ludzi, w której funkcjonuje, wi#!#c si" z jej cechami społecznymi;
! kultura obowi#zuje w danej zbiorowo%ci i jest zazwyczaj uznawana za
cenn#, po!#dan#;
! kultura posiada zdolno%' trwania w czasie, jednocze%nie posiada
wzgl"dn# zdolno%' przystosowania do zmieniaj#cych si" uwarunkowa&, do%wiadcze&, potrzeb, pokole&;
! kultura tworzy wzgl"dnie zintegrowan# cało%', która jest cz"sto naruszana i przekształcana51.
„Kultur# – według Golki – jest układ wzorów zachowa&, samych zachowa& i ich wytworów, które s# tworzone, nabywane, stosowane i przekształcane w procesie !ycia społecznego”52.
Na nieco inne aspekty kultury zwrócił uwag" Leon Dyczewski. Przyjmuj#c tez", !e zarówno w uj"ciu antropologicznym, jak i dystrybutywnym
kultura widziana jest jako swoista cało%', w swoich rozwa!aniach podj#ł
prób" odpowiedzi na nast"puj#ce pytania: „co rodzi ow# kulturow# cało%'
społecze&stwa, narodu, czy jakiejkolwiek grupy społecznej? Co jest istotne
dla ich kulturowej cało%ci? Co cało%' kulturow# jednej grupy, jednego społecze&stwa, jednego narodu odró!nia od cało%ci kulturowej innej grupy,
innego społecze&stwa, innego narodu? Odpowiedzi s# ró!ne, ale wszystkie
dadz# sprowadzi' si" do trzech grup. Jednocze%nie prezentuj# one odmienne
podej%cie badawcze do kultury grupy społecznej, społecze&stwa, narodu”53,
a mianowicie:
51
G o l k a. Socjologia kultury s. 54-55.
Tam!e s. 60.
53
D y c z e w s k i. Kultura polska w procesie przemian s. 35-41.
52
108
MAŁGORZATA GRUCHOŁA
1. K u l t u r a j a k o z b i ó r o r y g i n a l n y c h e l e m e n t ó w – z takiego
sposobu pojmowania kultury wyrosły tzw. opisowe i wyliczaj#ce definicje kultury, m.in. Edwarda Tylora54.
2. K u l t u r a j a k o s y s t e m e l e m e n t ó w i i c h p o w i # z a & – kultura
widziana jest tutaj nie tyle jako zbiór oryginalnych elementów (jak
w pierwszym uj"ciu kultury), ile przede wszystkim jako swoisty system
o sobie tylko wła%ciwej organizacji tych elementów. W ka!dym systemie
kultury wyró!nia si" cztery grupy elementów: materialno-techniczne,
społeczne, ideologiczne, psychologiczne (dotycz#ce uczu' i postaw).
Istotne s# nie same elementy, ale zwi#zki ł#czno%ci i zale!no%ci mi"dzy
nimi – zasada relacyjno%ci. O swoisto%ci i odr"bno%ci kultury społecze&stwa decyduje zatem nie mnogo%' elementów ani ich oryginalno%', ale
powi#zania mi"dzy nimi, ich ustrukturalizowanie, „ład kulturowy” czy
„ład aksjonormatywny”, jak to zjawisko okre%lał Florian Znaniecki.
„Ka!da kultura – pisał Clyde Kluckhohn – jest, mi"dzy innymi, zespołem
zale!no%ci, zbiorem uporz#dkowanych i powi#zanych ze sob# cz"%ci.
Cz"%ci te nie stanowi# przyczyn cało%ci, lecz składaj# si" na cało%' –
niekoniecznie w sensie doskonałej integracji, lecz jako daj#ce si" od niej
oddzieli' jedynie w drodze abstrakcji”55. Jest to systemowe lub strukturalne uj"cie kultury.
3. K u l t u r a j a k o s y s t e m z n a c z e & – trzecie podej%cie badawcze do
kultury doszukuje si" znacze&, czyli sensów kultury grupy, społecze&stwa. Tak!e ujmuje kultur" jako system powi#za& elementów, ale podkre%la, !e najistotniejszym zjawiskiem tych powi#za& jest to, !e nadaj#
one znaczenie poszczególnym elementom oraz ich zespołom. Wła%nie
powi#zania decyduj# o tym, ze cho' w wielu kulturach wyst"puj# identyczne elementy, to znacz# one co innego, wywołuj# odmienne prze!ycia,
pobudzaj# do odmiennych zachowa&. Powi#zania elementów tworz# swoiste kody znaczeniowe, tzn. poszczególne elementy i całe ich zespoły s#
zrozumiałe tylko dla tych, którzy nadaj# im znaczenie i nimi si" posługuj#. Tutaj systemowe rozumienie kultury wi#!e si" z komunikacj#
mi"dzyludzk#. Umberto Eco napisał: „Kultura to system znaków słu!#cych mi"dzyosobowej komunikacji” 56.
54
Tam!e s. 35-36.
Badanie kultury. W: W. D e r c z y & s k i, A. J a s i & s k a - K a n i a, J. S z a c k i (red.). Elementy teorii socjologicznych. Materiały do dziejów współczesnej socjologii zachodniej. Warszawa: PWN 1975 s. 35. Cyt. za: D y c z e w s k i. Kultura polska w procesie przemian s. 37.
56
U. E c o. Pejza, semiotyczny. Tł. A. Weinsberg. Warszawa: PIW 1972 s. 29.
55
KULTURA W UJ CIU SOCJOLOGICZNYM
109
Jest to semiotyczne rozumienie kultury. Za jego prekursora mo!e by'
uwa!any Florian Znaniecki, który podkre%lał, !e nie nale!y bada' samych
elementów kultury czy nawet ich powi#za&, ale to, jak s# one rozumiane
i jak# rol" odgrywaj# w motywowaniu ludzkich działa&. Sam Znaniecki takiego podej%cia w badaniu kultury nie nazywał semiotycznym (czyli znaczeniowym), lecz humanistycznym. Kultura w takim rozumieniu stanowi dla
członków jakiegokolwiek społecze&stwa, grupy, swoiste uniwersum symboliczne. W nim wzrastaj# i poruszaj# si" wszyscy, którzy do tej grupy, społecze&stwa nale!#. Jest ono dziełem wszystkich jego członków, zarówno
najwi"kszych twórców artystycznych, jak i przeci"tnych jednostek57.
*
Reasumuj#c rozwa!ania na temat kultury jako przedmiotu bada& socjologów, nale!y podkre%li', !e w socjologii jest szereg ró!norodnych stanowisk i interpretacji terminu „kultura”. W toku dyskusji nie tylko poj"cie
kultury, ale i jej przedmiot bywaj# kwestionowane. Neguje si" wspólno%'
kultury w obr"bie społecze&stwa, systemowe powi#zanie jej elementów oraz
strukturalny charakter. Uogólniaj#c powy!sze rozwa!ania, nasuwaj# si" nast"puj#ce wnioski:
1. Kultura jako przedmiot bada& socjologicznych musi by' przede wszystkim wyodr"bniona, wyró!niona w całym układzie zjawisk analizowanych
metodami socjologicznymi. Jej wyodr"bnienie nie oznacza oddzielenia. Kultura powinna by' odnoszona do innych zjawisk społecznych (struktur i procesów społecznych) i psychospołecznych (osobowo%ci, to!samo%ci).
2. Kryterium wyodr"bnienia jest okre%lenie kultury jako sfery zjawisk
semiotycznych – symbolicznych, to jest symboli i warto%ci o charakterze
autotelicznym. „Kultura o charakterze autotelicznym słu!y' mo!e funkcjom
wspólnotowym tak!e poza sfer# swych czysto autotelicznych odniesie&. Ale
same wspólnoty mog# pełni' funkcje autoteliczne, nie słu!#ce praktycznym
celom. W konkluzji mo!na si" odwoła' do sformułowania St. Ossowskiego,
który uznawał, !e czyni#c co% tylko dla samej kultury autotelicznej, mo!na
wła%nie słu!y' nie tylko kulturze. I to jest wła%ciwe dla socjologii uj"cie
kultury”58.
57
58
D y c z e w s k i. Kultura polska w procesie przemian. s. 41.
K ł o s k o w s k a. Kultura s. 109.
110
MAŁGORZATA GRUCHOŁA
Według Antoniny Kłoskowskiej przedmiotem bada& socjologii kultury
jest kultura symboliczna59. Istotn# jej problematyk" stanowi zwi#zek kultury
symbolicznej z kultur# społeczn#60, z przejawami !ycia grupowego ludzi61.
Socjologia kultury „interesuje si" przede wszystkim dziedzinami, które mo!na okre%li' jako sfery przerostu procesów semiotycznych ponad ich praktycznie u!yteczne zastosowanie, jak hipertrofi" semiozy” 62.
Natomiast Marian Golka definiuje socjologi" kultury jako „nauk" zajmuj#c# si" badaniem zwi#zków pomi"dzy !yciem społecznym a kultur#, ich
wzajemnych uwarunkowa&, zró!nicowania oraz zmian, jakim podlegaj#,
a tak!e badaniem jednostek ludzkich pod k#tem tego, jak s# one warunkowane przez kultur" i jak w niej funkcjonuj#”63. Zakres bada& socjologii
kultury obejmuje:
! teoretyczn# refleksj" nad poj"ciem kultury i jej zwi#zkami z !yciem
społecznym;
! społeczn# genez" i procesy nabywania kultury;
! komunikacyjne aspekty kultury symbolicznej;
! zwi#zki kultury i osobowo%ci;
! uczestnictwo w kulturze: „bycie w kulturze”, „bycie z kultur#”;
! zró!nicowanie społeczne;
! ocen" i porównywanie kultur;
! dynamik" kultury;
! dziedziny i przejawy kultury oraz ich specyfik";
! wzajemne powi#zania w sferze kultury 64.
Na tle innych dyscyplin naukowych zajmuj#cych si" kultur# socjologia
kultury przejawia własne walory, ale te! pewne niedomagania. Do słabych
jej stron Golka zalicza m.in.: brak solidnych podstaw teoretycznych, brak
rzetelnych (solidnych) monografii szczegółowych, brak przekonuj#cych generalizacji i syntez; wiedza cz#stkowa, zazwyczaj tworzona na ró!nych podstawach metodologicznych nie jest łatwa do uogólnienia, trudno%ci w okre%leniu relacji mi"dzy zmian# a stało%ci# w kulturze oraz brak bardziej subtelnych technik i narz"dzi badawczych65.
59
K ł o s k o w s k a. Socjologia kultury s. 104.
Tam!e s. 81.
61
F i l i p i a k. Socjologia kultury s. 52.
62
K ł o s k o w s k a. Socjologia kultury s. 105.
63
G o l k a. Socjologia kultury s. 13.
64
Tam!e s. 13-16.
65
Tam!e s. 19 -21.
60
KULTURA W UJ CIU SOCJOLOGICZNYM
111
Socjologia kultury ma tak!e interesuj#ce i wa!ne walory poznawcze. S#
to m.in.: dostrzeganie nierozerwalnego zwi#zku kultury z !yciem społecznym, definiowanie i badanie człowieka poprzez kultur", a kultury poprzez
człowieka oraz koncentracja uwagi na czynnikach oraz przejawach społecznego zró!nicowania kultury i jej zmian, a tak!e na współczesnych zjawiskach społeczno-kulturowych66. Trzeba tak!e pami"ta', !e do socjologii kultury nie mo!e odnosi' si" globalne, antropologiczne uj"cie kultury. Kultura,
przedmiot bada& socjologii, musi by' uj"ta selektywnie.
WNIOSKI
Za Janem Szczepa&skim mo!na przyj#', !e kultura „to ogół wytworów
działalno%ci ludzkiej, materialnych i niematerialnych, warto%ci i uznawanych
sposobów post"powania, zobiektywizowanych i przyj"tych w dowolnych
zbiorowo%ciach, przekazywanych innym zbiorowo%ciom i nast"pnym pokoleniom”67. Wyró!nia si" dwa uj"cia kultury: atrybutywne i dystrybutywne.
Najpełniejsze polskie opracowanie zagadnienia definicji kultury zawarte jest
w publikacji Antoniny Kłoskowskiej Socjologia kultury. Autorka wymienia
sze%' sposobów definiowania kultury: opisowo-wyliczaj#ce, historyczne,
normatywne, psychologiczne, strukturalne i genetyczne.
W socjologicznej teorii kultury panuje zmieszanie ró!norodnych stanowisk i interpretacji. Na gruncie polskim głównym przedmiotem zainteresowa& socjologii jest kultura symboliczna i jej zwi#zki z !yciem zbiorowym
ludzi. Socjologiczne definicje ł#czy kilka wspólnych elementów. Kultura jest
cech# społecze&stwa, a nie jednostki. Kształtuje !ycie społeczne i nadaje mu
odpowiedni# struktur". Społecze&stwo jest nierozł#czne z kultur#, a wszelka
kultura jest konstytuowana przez ludzi, czyli jest genetycznie, aktualnie lub
potencjalnie, społeczna. (ycie społeczne realizuje si" w interakcjach, których kształt okre%la kultura i które wyra!aj# kultur".
Jedn# z podstawowych dziedzin socjologii, zajmuj#c# si" przede wszystkim sfer# kultury symbolicznej, jest socjologia kultury. Niejednoznaczno%'
samego poj"cia kultury, szeroki i niejednorodny zakres, nasilenie postaw
warto%ciuj#cych odnosz#cych si" do zjawisk obj"tych tym poj"ciem oraz
ró!norodno%' tych postaw utrudniaj# zdefiniowanie socjologii kultury. W jej
66
67
Tam!e s. 21.
S z c z e p a & s k i. Elementarne poj!cia socjologii s. 47.
112
MAŁGORZATA GRUCHOŁA
polu zainteresowa& znajduj# si" takie zagadnienia jak warto%ci i symbole,
a tak!e typologie kultury symbolicznej: kultura ludowa, kultura popularna,
kultura elitarna (wysoka) oraz zagadnienia zwi#zane z przekazem tre%ci
kulturowych (tzw. układy). Problemem badawczym szeroko omawianym
przez socjologów kultury s# tak!e relacje mi"dzy systemem społecznym,
zbiorowo%ciami a systemem kulturowym, dziełami sztuki, kryteria rozró!niania sfery zjawisk społecznych od kulturowych oraz okre%lenie wzajemnych zwi#zków tych dwóch sfer.
Wpływ kultury na !ycie społeczne jednostek i zbiorowo%ci dokonuje si"
ró!nymi drogami, „głównie za% – jak pisze Jan Szczepa&ski – przez socjalizacj" i kształtowanie osobowo%ci jednostki, przez tworzenie i ustanawianie
warto%ci, przez wzory działania i wzory post"powania, przez stworzenie
modeli instytucji i systemów społecznych”68.
Główn# rol" w integracji jednostek z okre%lon# kultur# odgrywa socjalizacja. Jest to „ogół procesów nabywania pod wpływem otoczenia społecznego
dyspozycji psychicznych czyni#cych jednostk" zdoln# do !ycia w społecze&stwie cywilizowanym [...]. Kształtuje osobowo%' człowieka i przystosowuje
go do !ycia w zbiorowo%ci, umo!liwia porozumiewanie si" i inteligentne
działanie w jej ramach, uczy, jak si" zachowa', by osi#gn#' cele !yciowe”69.
Przykłady dzieci od najmłodszych lat opuszczonych przez rodziców i wychowywanych przez zwierz"ta pokazuj#, !e w przypadku braku socjalizacji jednostka b"dzie miała du!e trudno%ci z przystosowaniem si" i !yciem w społecze&stwie, gdy! nie posiada wła%ciwych kodów (zachowa&, j"zyka, zdolno%ci intelektualnych, zmysłu moralnego). Zako&czona sukcesem socjalizacja
przyczynia si" nie tylko do uspołecznienia jednostki i jej integracji ze społecze&stwem, ale równie!, na nieco ogólniejszym poziomie, do jednolito%ci
norm i warto%ci koniecznych dla spójno%ci całego społecze&stwa70.
Kultura ustanawia tak!e systemy warto%ci i kryteria okre%laj#ce hierarchie warto%ci, ustala tak!e, jakie wzory post"powania powinny stanowi' dla
jednostki i zbiorowo%ci przedmiot aspiracji, a jakie wzory nale!y odrzuci'
czy pot"pi'. Wpływa na !ycie społeczne przez ustalenie modeli zachowa&
instytucji, przedmiotów, dzieł sztuki itp. Społeczne funkcje kultury to propozycja tematu osobnego artykułu.
68
Tam!e s. 54.
Tam!e s. 94, 96.
70
A. B r é m o n d, J.F. C o u e t, A. D a v i e. Kompendium wiedzy o socjologii. Tł. K. Malaga.
Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN 2007 s. 79.
69
KULTURA W UJ CIU SOCJOLOGICZNYM
113
BIBLIOGRAFIA
Badanie kultury. W: W. D e r c z y & s k i, A. J a s i & s k a - K a n i a, J. S z a c k i. Elementy teorii
socjologicznych. Materiały do dziejów współczesnej socjologii zachodniej. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN 1975 s. 30-42.
B r é m o n d A., C o u e t J.F., D a v i e A.: Kompendium wiedzy o socjologii. Tł. K. Malaga.
Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN 2007.
C a r r i t h e r s M.: Dlaczego ludzie maj# kultury. Tł. A. Tanalska-Dul"ba. Warszawa: PIW 1992.
C z a r n o w s k i S.: Kultura. Warszawa: Wydawnictwo Akademickie (ak 2005.
D y c z e w s k i L.: Kultura polska w procesie przemian. Lublin: TN KUL 1995.
E c o U.: Pejza! semiotyczny. Tł. A. Weinsberg. Warszawa: PIW 1972.
F i l i p i a k M.: Socjologia kultury. Zarys zagadnie&. Lublin: Wyd. UMCS 2000.
— Wprowadzenie do socjologii kultury. Lublin: Wyd. UMCS 2009.
G o l k a M.: Socjologia kultury. Warszawa: Wyd. Naukowe „Scholar” 2008.
G o o d m a n N., M a r x G.T.: Society Today. New York: Random Haus 1982.
G o o d m a n N.: Wst"p do socjologii. Tł. J. Polak, J. Ruszkowski, U. Zieli&ska. Pozna&: Wydawnictwo Zysk i S-ka 1997.
K l u c k h o h n C.: Mirror for Man. New York: Whittlesey House 1949.
K ł o s k o w s k a A.: Kultura masowa. Krytyka i obrona. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe
PWN 2005.
— Kultura narodowa. W: t a ! (red.). Encyklopedia kultury polskiej XX wieku. Poj"cia i problemy wiedzy o kulturze. Wrocław: Wydawnictwo „Wiedza o Kulturze” s. 51-54.
— Kultura. W: K u b i a k H. (red.). Encyklopedia socjologii. T. 2. Warszawa: Oficyna Naukowa
2002 s. s. 97-110.
— Socjologia kultury. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN 1983, 2007.
K r o e b e r A., K l u c k h o h n C.: Culture. A Critical Review of Concepts and Definitions.
Cambridge: Papers of Peabody Museum 1952.
K r o e b e r A.L.: Istota kultury. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN 2002.
K r o e b e r A.L., P a r s o n s T.: The Concepts of Culture and of Social Systems. „American
Sociological Review” 1958 No. 3 s. 41-60.
K u b i a k H. (red.): Encyklopedia socjologii. T. 2. Warszawa: Oficyna Naukowa 2002.
L i n t o n R.: Kulturowe podstawy osobowo%ci. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN 1975.
M c Q u a i l D.: Mass Communication Theory. An Introduction. London: Sage 1994.
O s s o w s k i S.: Z zagadnie& psychologii społecznej. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN
2000.
P o d e d w o r n a H.: Kultura i jej rola w !yciu społecznym. W: A. P o l a k o w s k a - K u j a w a
(red.). Socjologia ogólna. Wybrane problemy. Warszawa: PWN 1995 s. 20-36.
S z a c k a B. Wprowadzenie do socjologii. Warszawa: Oficyna Naukowa 2003.
S z c z e p a & s k i J.: Elementarne poj"cia socjologii. Warszawa: PWN 1963.
T a y l o r F.: Principles of Scientific Management. New York, London: Harper & Brothers 1911.
T y l o r E.B.: Cywilizacja pierwotna. Badania rozwoju mitologii, filozofii, wiary, mowy, sztuki
i zwyczajów. Warszawa: Drukarnia F. Csernaka 1896.
W e b e r A.: Ideen zur Staats und Kultursoziologie. Karlsruhe: Braun 1927.
W h i t e L.: The Science of Culture. New York: Farrar, Straus 1949.