BŁĄD PRZYPADKOWEGO ZWIĄZKU
advertisement
DZIEŃ DOBRY! WITAM PAŃSTWA NA ZAJĘCIACH Z METODOLOGII EKONOMII, . 1 Bogusław Czarny [email protected] EKONOMIA JAKO NAUKA EMPIRYCZNA - WYBRANE PROBLEMY Slajdy do wykładu są dostepne w serwisie internetowym : www.podstawyekonomii.pl/metodologia/. PLAN ZAJEC: I. CO TO JEST EKONOMIA ? 1. Ekonomia – nauka o gospodarowaniu. 2. Metoda ekonomii, czyli jak powstaje wiedza o gospodarowaniu. a) Obserwacja. b) Indukcja. c) Dedukcja. d) Krytyka naukowa. II. KARL POPPER I IMRE LAKATOS 1. Karl Popper o metodologii nauki. 2. Imre Lakatos o metodologii nauki . III. OSOBLIWOŚCI EKONOMII JAKO NAUKI 1. Rola doświadczenia. 2. Ogólnikowość i niepewność prognoz. 3. Badanie zmienia badany proces. 4. Ekonomia a interesy. IV. CO TO ZNACZY EKONOMIA POZYTYWNA? 1. Sądy opisowe i sądy wartościujące. 2. Prawdziwość sądów opisowych i sądów wartościujących. 3. Ideał ekonomii wolnej od sądów wartościujących. V. CZY UPRAWIANIE EKONOMII POZYTYWNEJ JEST MOŻLIWE? 1. Metodologiczne sądy wartościujące . 2. Język ekonomisty a wartościowanie. 3. Polityka gospodarcza a sądy wartościujące. 4. Inne argumenty. VI. NOWE PRĄDY W EKONOMII – PKB, HDI, HI. 1. Krytyka PKB jako miary dobrobytu. 2. Human Development Index. 3. Happiness Index. VII. OSTATNIE ZAJĘCIA 1. Jeszcze o ekonomii szczęścia. 2. Sprawdzian. * Uwaga! Po zakończeniu zajęć odbędzie się krótki sprawdzian pisemny. Warszawa, 5 kwietnia 2013 roku WSTĘP O tym wykładzie: Zawsze interesowało mnie, co WŁAŚCIWIE ROBIĄ EKONOMIŚCI, a także, CZY USTALANA PRZEZ NICH WIEDZA JEST WIARYGODNA. To moje zainteresowanie brało się m. in. z obserwacji POMYŁEK ekonomistów i jawnie POZANAUKOWYCH FUNKCJI spełnianych przez ekonomię. 3 Np., w 12. wydaniu swojego słynnego podręcznika (ponad 4 mln sprzedanych egzemplarzy i 15 wydań w 41 głównych językach świata od 1948 do 1998 r.!) z 1985 r. jeden z największych autorytetów nowoczesnej ekonomii ‘głównego nurtu’, noblista Paul. A. Samuelson (wspólnie z Williamem. D. Nordhausem) twierdzili, że Związek Radziecki od 1928 r. rozwija się szybciej od Stanów Zjednoczonych, Niemiec i Japonii. Jeszcze na rok przed upadkiem muru berlińskiego (sic!) w wydaniu 13 pisali: ‘Gospodarka radziecka jest dowodem, że - wbrew przekonaniom wielu sceptyków - socjalistyczna gospodarka nakazowo-rozdzielcza może nie tylko działać, lecz nawet rozkwitać’ (zob. wydanie 13, s. 837). (Słowo ‘rozkwitać’ zniknęło dopiero w 14. wydaniu Economics Samuelsona, Nordhausa) (zob. wydanie 14, s. 389). 4 A przecież sumienie ekonomistów obarczają grzechy jeszcze cięższe, w tym m. in. motywowana interesem ideologicznym i (lub) materialnym propagandowa indoktrynacja całych pokoleń w krajach realnego socjalizmu, w tym w Polsce. Np., inny guru dwudziestowiecznej ekonomii Oskar Lange pisał w swojej popularnej swego czasu ‘Ekonomii politycznej’, że: ‘dopiero socjalistyczny sposób produkcji umożliwia zastosowanie zasady racjonalności w skali całego gospodarstwa społecznego, czyli społeczno-gospodarczą racjonalność gospodarowania’. -------------*Zob. O. Lange, Ekonomia polityczna, t. 1, PWN, Warszawa 1980, s. 217. 5 W innej zaś pracy Langego można znaleźć i takie słowa: ‘W pracy Stalina Ekonomiczne problemy socjalizmu w ZSRR z genialną prostotą i wnikliwością ujęte zostały charakter i natura praw ekonomicznych w warunkach socjalizmu: prawo koniecznej zgodności stosunków produkcji z charakterem sił wytwórczych i sposób działania tego prawa w socjalistycznym społeczeństwie, podstawowe prawo ekonomiczne socjalizmu oraz prawo planowego proporcjonalnego rozwoju gospodarki narodowej, rola produkcji towarowej i prawa wartości w warunkach socjalizmu, siły napędowe oraz wstępne warunki przejścia do komunizmu. (...) Dzięki pracy Stalina ekonomia polityczna socjalizmu stała się nauką o określonych podstawach, której główne pojęcia i prawa są ustalone.’ -------------Zob. O. Lange, Prawa ekonomiczne w świetle ostatniej pracy Józefa Stalina, w: Oskar Lange. Wybór pism, tom 1, Drogi do socjalizmu, PWN, Warszawa 1990, s. 405-406. * 6 Termin METODOLOGIA EKONOMII oznacza nawiązującą do filozofii i metodologii nauk empirycznych i nauk formalnych analizę ogólnych cech ekonomii jako nauki, czyli badanie jej pojęć, teorii oraz podstawowych zasad rozumowania o przedmiocie. 7 W szczególności chodzi m.in. o badanie: a) Celu działania ekonomistów. b) Ogólnych metod gromadzenia wiedzy stosowanych przez ekonomistów, w celu ich porównania z metodami przyrodników. c) Osobliwości przedmiotu zainteresowania ekonomistów, które odróżniają ekonomię od innych nauk (np. matematyki, fizyki, biologii, socjologii). d) Stopnia zaawansowania ekonomii na tle innych nauk. 8 Rozwijającej się gwałtownie od kilkudziesięciu lat „metodologii ekonomii” nie należy mylić z „metodyką ekonomii”, czyli ze szczegółową analizą czysto technicznych procedur stosowanych przez ekonomistów, rozwiązujących konkretne problemy (np. zmierzenie prostej cenowej elastyczności popytu na pewne dobro). 9 I. CO TO JEST EKONOMIA? 10 1. EKONOMIA – NAUKA O GOSPODAROWANIU. Wbrew pozorom nie jest łatwo powiedzieć „Co to jest ekonomia?” Istnieje wiele definicji ekonomii, np. Smitha, Marshalla, Robbinsa... 11 ADAM SMITH Nauka prowadząca „badania nad naturą i przyczynami bogactwa narodów” (1776). ALFRED MARSHALL Nauka o tym, jak ludzie żyją, działają i myślą w codziennym życiu gospodarczym (1890). LIONEL ROBBINS Nauka, która bada postępowanie człowieka jako stosunek między celami a ograniczonymi środkami, dającymi się stosować w różny sposób (1937). P.A. SAMUELSON, W.D. NORDHAUS Ekonomia bada, jak społeczeństwa używają swoich rzadkich, będących w niedoborze zasobów do wytwarzania wartościowych produktów oraz rozdzielania ich między poszczególne jednostki (1987). D. BEGG, S. FISCHER, R. DORNBUSCH Ekonomia bada, w jaki sposób społeczeństwo rozwiązuje problem wykorzystania rzadkich zasobów, decydując o tym, co, jak i dla kogo wytwarzać (2005). N.G. MANKIW, M. P. TAYLOR Ekonomia jest analizą tego, w jaki sposób społeczeństwo zarządza swoimi rzadkimi zasobami (2006). 12 EKONOMIA JEST NAUKĄ GROMADZĄCĄ I PORZĄDKUJĄCĄ OGÓLNĄ WIEDZĘ O GOSPODAROWANIU (PRODUKCJI I PODZIALE DÓBR). 13 Otóż (w odróżnieniu np. od matematyki) ekonomia jest NAUKĄ INDUKCYJNĄ (EMPIRYCZNĄ). NAUKI DEDUKCYJNE INDUKCYJNE 14 NAUKA DEDUKCYJNA (FORMALNA) to taka nauka, w której zdanie nie będące jej twierdzeniem pierwotnym zostaje tylko wtedy uznane za jej twierdzenie, kiedy zostanie ono za pomocą dedukcji wywnioskowane z twierdzeń poprzednio przyjętych. 15 NAUKA INDUKCYJNA (EMPIRYCZNA) to taka nauka, w której zdanie nie będące jej twierdzeniem pierwotnym zostaje wtedy uznane za jej twierdzenie, kiedy zostanie ono za pomocą dedukcji wywnioskowane z twierdzeń poprzednio przyjętych LUB kiedy zostanie ono wywnioskowane w drodze indukcji (uogólniania wyników obserwacji). 16 TWIERDZENIA PIERWOTNE: we wszystkich naukach przyjmuje się pewne zdania jako twierdzenia, mimo że się ich z innych twierdzeń w drodze wnioskowania nie wyprowadziło. 17 A zatem (w odróżnieniu np. od matematyki) ekonomia jest NAUKĄ INDUKCYJNĄ (EMPIRYCZNĄ). NAUKI DEDUKCYJNE INDUKCYJNE Przyrodnicze Społeczne EKONOMIA EKONOMIA JEST NAUKĄ GROMADZĄCĄ I PORZĄDKUJĄCĄ OGÓLNĄ WIEDZĘ O GOSPODAROWANIU (PRODUKCJI I PODZIALE DÓBR). 18 EKONOMIA JEST NAUKĄ GROMADZĄCĄ I PORZĄDKUJĄCĄ OGÓLNĄ WIEDZĘ O GOSPODAROWANIU (PRODUKCJI I PODZIALE DÓBR). KOMENTARZ 1 Taka definicja poza zakres ekonomii wyklucza wiedzę „technologiczną” (np. wiedzę o metodach obróbki metalu skrawaniem). 19 EKONOMIA JEST NAUKĄ GROMADZĄCĄ I PORZĄDKUJĄCĄ OGÓLNĄ WIEDZĘ O GOSPODAROWANIU (PRODUKCJI I PODZIALE DÓBR). KOMENTARZ 2 Chodzi o wiedzę PRAWDZIWĄ. 20 DYGRESJA Chodzi o wiedzę PRAWDZIWĄ… CO TO ZNACZY? Szukając odpowiedzi na to pytanie, niemiecki filozof Gadamer sięga do starozytnej Grecji. "Nauka grecka jest czymś nowym i odmiennym w porównaniu z tym, co przedtem wiedziano i uprawiano jako wiedzę. Stwarzając naukę Grecy oderwali Zachód od Wschodu i nadali mu jego własny kierunek rozwoju. Spowodował to szczególny pęd do wiedzy, poznania, badania tego, co nieznane, dziwne, osobliwe oraz równie szczególny sceptycyzm wobec tego, co ludzie mówią i co podają za prawdę". (Hans-Georg Gadamer, Cóż to jest prawda? W: Hans-Georg Gadamer, Rozum, słowo, dzieje. Szkice wybrane. PIW, Warszawa 1979, s. 34). 21 DYGRESJA CD. „[S]zczególny pęd do wiedzy, poznania, badania tego, co nieznane, dziwne, osobliwe oraz równie szczególnym sceptycyzmie wobec tego, co ludzie mówią i co podają za prawdę”… Ten pęd znajduje wyraz w samej greckiej nazwie "prawda"... ’Greckie "aletheia", oddawane zazwyczaj za pomocą łacińskiego "veritas" oraz za pomocą jego odpowiedników w językach nowożytnych, znaczy tyle co "prawda". (...) Jednakże "aletheia" ma sens negatywny, bo jest rzeczownikiem zaprzeczonym. Wywodzi się od przymiotnika "aiethes", którego rdzeń poprzedzony jest partykułą przeczącą (...) i znaczy: "nie ukryty", "nie zatajony", "nie zapomniany". (...) '[A]letheia" zatem to "to, co nieskrywane", "to, co niezatajone(...)’. ‘ http://www.nonpossumus.pl/biblioteka/jan_krokos/o_prawdzie _i_wolnosci/020.php. Za: Ks. Jan Krokos - "O prawdzie i wolności" 22 DYGRESJA CD. Prawda pojawia się także w tradycji chrześcijańskiej (Ewangelia wg św. Jana). „Piłat zatem powiedział do Niego: "A więc jesteś królem?" Odpowiedział Jezus: "Tak, jestem królem. Ja się na to narodziłem i na to przyszedłem na świat, aby dać świadectwo prawdzie. Każdy, kto jest z prawdy, słucha mojego głosu" Rzekł do Niego Piłat: Cóż to jest prawda?” [„λεγει αυτω ο πιλατος τι εστιν αληθεια και τουτο ειπων παλιν εξηλθεν προς τους ιουδαιους και λεγει αυτοις εγω ουδεμιαν αιτιαν ευρισκω εν αυτω”] . (Ewangelia wg św. Jana 18:37-38, wyd. III Biblii Tysiąclecia) 23 DYGRESJA CD. Istnieją przynajmniej trzy „teorie prawdy”, czyli odpowiedzi na pytanie: „Cóż to jest prawda”: Chodzi o KORESPONDENCYJNĄ (KLASYCZNĄ), KOHERENCYJNĄ i PRAGMATYCZNĄ teorię prawdy. According to a survey of professional philosophers and others on their philosophical views which was carried out in November 2009 (taken by 3226 respondents, including 1803 philosophy faculty members and/or PhDs and 829 philosophy graduate students) 44.9% of respondents accept or lean towards correspondence theories. (Zob.http://philpapers.org/surveys/results.pl?affil=All+respondents &areas0=0&areas_max=1&grain=medium). 24 DYGRESJA CD. KORESPONDENCYJNA (KLASYCZNA) teoria prawdy Veritas est adaequatio rei et intellectus (łac.) (Arystoteles, Tomasz z Akwinu (Summa Theologiae I, q.16 a.1) Ajdukiewicz: „Prawda myśli polega na jej zgodności z rzeczywistością. (…) Że jakieś twierdzenie jest zgodne z rzeczywistością – to znaczy, że jest tak właśnie, jak to twierdzenie głosi. A więc myśl, że Ziemia jest okrągła, jest zgodna z rzeczywistością, ponieważ Ziemia jest okrągła (…).” K. Ajdukiewicz, Zagadnienia i kierunki filozofii, Czytelnik, Warszawa 1983, s. 29, 39. 25 DYGRESJA CD. KOHERENCYJNA teoria prawdy Ajdukiewicz: „[K]oherencyjna teoria prawdy definiuje prawdę jako zgodność myśli między sobą. (…) [K]ryterium decydującym ostatecznie i nieodwołalnie o tym, czy jakieś twierdzenie uznać, czy odrzucić, jest zgodność tego twierdzenia z innymi twierdzeniami przyjętymi; zgodność polegająca na tym, że nie popada ono z nimi w sprzeczność i daje się harmonijnie włączyć w system, które one tworzą.” (K. Ajdukiewicz, Zagadnienia i kierunki filozofii, Czytelnik, Warszawa 1983, s. 33). 26 DYGRESJA CD. KOHERENCYJNA teoria prawdy, cd. Ajdukiewicz: „[K]oherencyjna teoria prawdy definiuje prawdę jako zgodność myśli między sobą. (…) [K]ryterium decydującym ostatecznie i nieodwołalnie o tym, czy jakieś twierdzenie uznać, czy odrzucić, jest zgodność tego twierdzenia z innymi twierdzeniami przyjętymi; zgodność polegająca na tym, że nie popada ono z nimi w sprzeczność i daje się harmonijnie włączyć w system, które one tworzą.” Czyżby każda konsekwentna i zwarta bajka mogła równym prawem uchodzić za prawdę jak teoria przyrodnicza oparta na żmudnych obserwacjach i eksperymentach? Otóż koherencjonistom idzie o zgodność danej myśli nie z byle jakimi innymi, ale o zgodność jej z twierdzeniami, za którymi opowiada się doświadczenie (K. Ajdukiewicz, Zagadnienia i kierunki filozofii, Czytelnik, Warszawa 1983, s. 33). 27 DYGRESJA CD. KOHERENCYJNA teoria prawdy, cd. Ajdukiewicz: „Ale i z tego materiału twierdzeń popartych świadectwem doświadczenia daje się nie jeden tylko system twierdzeń harmonizujących ze sobą zbudować. MOŻNA ICH UTWORZYĆ WIĘCEJ, PRZY CZYM DECYDUJĄC SIĘ NA JEDEN SYSTEM BĘDZIE SIĘ MUSIAŁO UZNAĆ ZA FAŁSZ, ZA ZŁUDZENIE, PEWNE NA DOŚWIADCZENIU OPARTE TWIERDZENIA, KTÓRE PRZY PRZYJĘCIU INNEGO SYSTEMU, JEŚLI Z NIM HARMONIZUJĄ, UZNAĆ BĘDZIE NALEŻAŁO ZA PRAWDĘ. Sama więc zgodność z doświadczeniem i harmonia wewnętrzna jeszcze nie wystarcza. Trzeba jeszcze jakiegoś dodatkowego kryterium wyboru między różnymi systemami harmonizujących ze sobą twierdzeń zgodnych z doświadczeniem.” (K. Ajdukiewicz, Zagadnienia i kierunki filozofii, Czytelnik, Warszawa 1983, s. 34). 28 DYGRESJA CD. „Ale i z tego materiału twierdzeń popartych świadectwem doświadczenia daje się nie jeden tylko system twierdzeń harmonizujących ze sobą zbudować. Można ich utworzyć więcej, przy czym decydując się na jeden system będzie się musialo uznać za fałsz, za złudzenie, pewne na doświadczeniu oparte twierdzenia, które przy przyjęciu innego systemu, jeśli z nim harmonizują, uznać będzie należalo za prawdę.”A --------------------------------------Ta myśl Ajdukiewicza z 1949 r. ma wiele wspólnego ze słynną metaforą Willarda Van Ormana Quine’a z jego pracy z 1954 roku Carnap and Logical Truth: „Wiedza naszych ojców jest materią utkaną ze zdań. W naszych rękach rozwija się ona i zmienia na skutek czynionych przez nas mniej lub bardziej dowolnych i świadomych rewizji i uzupełnień, mniej lub bardziej bezpośrednio powodowanych nieustanną stymulacją naszych organów zmysłowych. Jest to tkanina szara, biorąca czerń od faktów i biel od konwencji. Nie znajduję jednak ważnych powodów, by sądzić, że są w niej nici całkiem czarne lub też całkiem białe”. A 29 DYGRESJA CD. PRAGMATYCZNA teoria prawdy Ajdukiewicz: „Za (…) ostateczne kryterium (prawdziwości twierdzeń – B. Cz.) uważa (…) pragmatyzm (w swej radykalnej formie) pożyteczność danego twierdzenia w działaniu. (…) Jeżeli (…) wpływ naszych przekonań na nasze działanie czyni to działanie skutecznym, tzn. pozwala na osiągnięcie zamierzonego celu, to przekonanie to jest prawdziwe”. (K. Ajdukiewicz, Zagadnienia i kierunki filozofii, Czytelnik, Warszawa 1983, s. 37-38). 30 Czy istnieje jakiś związek KORESPONDENCYJNEJ, KOHERENCYJNEJ i PRAGMATYCZNEJ teorii prawdy? 31 Czy istnieje jakiś związek korespondencyjnej, koherencyjnej i pragmatycznej teorii prawdy? PO PIERWSZE, np. Oskar Lange sądził, że tzw. prawa logiki są po prostu bardzo ogólnymi prawami empirycznymi. 32 Czy istnieje jakiś związek korespondencyjnej, koherencyjnej i pragmatycznej teorii prawdy? Po pierwsze, np. Oskar Lange sądził, że tzw. prawa logiki są po prostu bardzo ogólnymi prawami empirycznymi. PO DRUGIE, zaś pragmatyczną teorię prawdy można sprowadzić do korespondencyjnej teorii prawdy, uznając, że skuteczne dzialanie umożliwia taka wiedza, która jest prawdziwa właśnie w sensie korespondencyjnej teorii prawdy. 33 II. O METODZIE GROMADZENIA WIEDZY O GOSPODAROWANIU… 34 Obserwując gospodarowanie, ekonomiści usiłują m. in. poznać charakterystyczne, powtarzające się cechy zachowania ludzi (REGULARNOŚCI ICH ZACHOWANIA). Są to tzw. PRAWA EKONOMICZNE. 35 Te PRAWA mogą być OGÓLNE (UNIWERSALNE) lub STATYSTYCZNE. Prawa naukowe przyjmują bądź postać twierdzeń ogólnych, że – w danych warunkach - STALE dzieje się tak a tak, lub występują pod postacią twierdzeń statystycznych, stawierdzających, że tak się dzieje Z TAKĄ A TAKĄ CZĘSTOŚCIĄ. 36 PRZYKŁADY PRAW EKONOMICZNYCH PRAWO POPYTU Kiedy cena się zmienia, ceteris paribus, zapotrzebowanie na dobro zmienia się w drugą stronę. 37 PRZYKŁADY PRAW EKONOMICZNYCH PRAWO OKUNA Zmiana wielkości produkcji o 2,0 – 2,5% powoduje skierowaną przeciwnie zmianę stopy bezrobocia o 1 p. proc. 38 PRZYKŁADY PRAW EKONOMICZNYCH PRAWO GRESHAMA Jeśli w obiegu znajduje sie pieniądz ‘lepszy’ (zawierający więcej kruszcu) i pieniądz ‘gorszy’ (zawierający mniej kruszcu), to w roli środka wymiany dóbr ludzie będą używali raczej pieniądza ‘gorszego’, a nie pieniądza ‘lepszego’”. 39 EKONOMIA JEST NAUKĄ GROMADZĄCĄ I PORZĄDKUJĄCĄ OGÓLNĄ WIEDZĘ O GOSPODAROWANIU (PRODUKCJI I PODZIALE DÓBR). Dążąc do prawdy, ekonomiści (naukowcy) posługują się metodą, która zapewnia INTERSUBIEKTYWNĄ SPRAWDZALNOŚĆ (OBIEKTYWNOŚĆ) osiąganej wiedzy. Oznacza to, że o prawdziwości tej wiedzy może się przekonać KAŻDY odpowiednio przygotowany [np. potrafiący czytać i (lub) posługiwać się analizą regresji liniowej] człowiek. 40 Ekonomiści posługują się przy tym metodą, która zapewnia INTERSUBIEKTYWNĄ SPRAWDZALNOŚĆ (OBIEKTYWNOŚĆ) osiąganej wiedzy. To właśnie ta metoda odróżnia naukowców od innych poszukiwaczy PRAWDY ufających np. w autorytet Mistrza, Kapłana lub Świętej Księgi… 41 Ekonomistów metoda badania gospodarki składa się w szczególności z następujących czynności: 1. OBSERWOWANIE gospodarowania. 2. UOGÓLNIANIE wyników obserwacji (INDUKCJA). 3. WNIOSKOWANIE (DEDUKCJA). 4. KRYTYKA powstałej wiedzy (test logiczny i empiryczny). 42 O tym, jak myślimy (na co dzień i badając gospodarkę), czyli MASZYNA DO PRODUKCJI WIEDZY… 43 O tym, jak myślimy, czyli MASZYNA DO PRODUKCJI WIEDZY… 44 Wbrew rozpowszechnionym poglądom OBSERWACJA NIE POLEGA NA BIERNYM REJESTROWANIU FAKTÓW. Wiedza obserwatora przynajmniej na dwa sposoby wpływa na wyniki obserwacji. 45 Wiedza obserwatora przynajmniej na DWA sposoby wpływa na wyniki obserwacji. PO PIERWSZE, wiedza ta decyduje O TYM, JAKIE PYTANIA STAWIA SOBIE OBSERWATOR, czyli co chce i co może obserwować. PO DRUGIE, wiedza ta wpływa na same wyniki obserwacji, które zostają w jej kontekście ZINTERPRETOWANE. 46 PO PIERWSZE, wiedza ta decyduje O TYM, JAKIE PYTANIA STAWIA SOBIE OBSERWATOR, czyli co chce i co może obserwować. Inaczej: to, co uznajemy za istniejące (a przez to, być może, godne obserwacji), zależy od tego, co mamy w głowach. Współczesny filozof ujmuje tę myśl w ten sposób: „Tworem zdrowego rozsądku jest również rudymentarna fizyka, postulująca istnienie ciał takich jak domy czy drzewa, i formułująca podstawowe prawidłowości zachowania się ciał. Nauka (…) [p]ostuluje (…) istnienie, oprócz ciał, także innych rodzajów przedmiotów, takich jak elektrony, neutrony, liczby i zbiory. Status przedmiotów każdego z tych rodzajow jest w istocie taki sam: wszystkie one są przedmiotami postulowanymi przez nas w toku konstrukcji teorii, która ma opisać i wyjaśnić nasze doświadczenie zmysłowe. (…) Póki akceptuje się naukę, nie moża konsekwentnie kwestionować realności przedmiotów, którym nauka przypisuje istnienie. (…) [R]ozwój nauki może doprowadzić do drzucenia postulowanych wcześniej przedmiotów – ze zdroworozsądkowymi ciałami włącznie – na rzecz przedmiotów innego rodzaju, pozwalających lepiej wyjaśnić nasze doświadczenie”. (Barbara Stanosz: Wstęp, w: Willard V. Quine, Granice wiedzy i inne eseje filozoficzne, PIW, warszawa 1986, s. 12-13). 47 „Póki akceptuje się naukę, nie moża konsekwentnie kwestionować realności przedmiotów, którym nauka przypisuje istnienie.” Na przykład, współczesny makroekonomista nie kwestionuje realności „produkcji potencjalnej” i „naturalnej stopy bezrobocia”, lecz wypowiada dotyczące „produkcji potencjalnej” i „naturalnej stopy bezrobocia” twierdzenia. Zupełnie inaczej niż czynili to np. Adam Smith i Alfred Marshall, którzy nie „postulowali” istnienia „produkcji potencjalnej” i „naturalnej stopy bezrobocia”. 48 PO DRUGIE: Nasza wiedza wpływa na same wyniki obserwacji, które zostają w jej kontekście ZINTERPRETOWANE. 49 Np. Michael Polanyi tak opisuje zmiany wrażeń studenta, który obserwuje zdjęcia rentgenowskie płuc. „Z początku student jest zupełnie zagubiony, ponieważ na zdjęciu rentgenowskim dostrzec potrafi jedynie cienie serca i żeber oraz kilka pajęczastych plam pomiędzy nimi. Wydaje mu się, że to, o czym mówią specjaliści, istnieje tylko w ich wyobraźni, bowiem on nic z tego nie potrafi zobaczyć. Potem, w miarę jak słucha przez kilka tygodni wykładów, oglądając uważnie ciągle nowe zdjęcia różnych przypadków chorobowych, pojawia się w nim pierwsze zrozumienie; powoli zapomina o żebrach i zaczyna widzieć płuca. Na koniec zaś, jeżeli stara się i jest bystry, dostrzeże bogatą panoramę szczegółów. Zobaczy anomalie fizjologiczne, zmiany patologiczne, blizny, ślady chronicznych infekcji i oznaki ostrej choroby”. 50 Podobnie, w Polsce po zmianie ustroju gospodarczego w 1990 r., studiując statystyki i obserwując gospodarkę, jedni widzieli raczej ekonomiczną katastrofę (zgodnie z danymi GUS PKB obniżył się w latach 1990–1992 o 19,5%), inni zaś – raczej ekonomiczny rozwój (ich zdaniem, poza polem widzenia statystyków pozostawał np. ten fakt, że przed 1989 rokiem pewną część produkcji wliczanej do PKB stanowiły dobra bardzo niskiej jakości; zaprzestanie ich produkcji nie spowodowało gorszego zaspokojenia potrzeb). W dodatku obserwatorzy ci uznawali spadek produkcji towarzyszący przemianie gospodarki nakazowo-rozdzielczej w gospodarkę prywatnorynkową za początek procesu, którego naturalnym ciągiem dalszym okaże się szybki wzrost gospodarczy. 51 Jest zatem tak oto … TEORIA 52 DYGRESJA Pomyślmy w tym miejscu o dorobku ekonomii w postaci JĘZYKA stworzonego przez ekonomistow i służącego do opisywania procesu gospodarowania. 53 DYGRESJA CD. Chodzi o ten dobrze znany studentom kończącym studia ekonomiczne na całym świecie zestaw terminów i klasyfikacji w rodzaju : •wskaźnika cen konsumenta, •wartości realnej i wartości nominalnej, •kosztów transakcyjnych, •kosztu alternatywnego, •korzyści skali, •równowago Nasha, •efektów zewnętrznych, •efektu gapowicza, •problemu pana i sługi, •nadwyżki : całkowitej, konsumenta i producenta, •asymetrii informacji, •dóbr pożądanych i niepożądanych społecznie, •kursu odpowiadającego parytetowi siły nabywczej, •produktu krajowego brutto, •mnożnika, •funkcji pieniądza, •bezrobocia naturalnego i przymusowego, •podatku inflacyjnego, •korzyści komparatywnych. •bilansu płatniczego 54 To właśnie m. in. dzięki temu językowi ekonomiści coraz zwięźlej i precyzyjniej opisują, analizują i wyjaśniają procesy gospodarcze. Te analizy miewają wielkie znaczenie praktyczne. W sposób oczywisty jest tak np. w przypadku polityki antymonopolowej (np.: to właśnie urząd ochrony konkurencji decyduje, czy Microsoft zostanie podzielony, czy nie zostanie podzielony) i analizy kosztów i korzyści (np.: to m. in. analiza kosztów i korzyści rozstrzyga o dokładnej lokalizacji budowanych przez państwo lotnisk, portów, autostrad). KONIEC DYGRESJI 55 O tym, jak myślimy (na co dzień i badając gospodarkę), czyli MASZYNA DO PRODUKCJI WIEDZY… TEORIA 56 TEORIĄ EKONOMICZNĄ nazywamy usystematyzowany, tzn. powiązany logicznie, zbiór hipotez, praw, definicji i klasyfikacji, sformułowanych w pewnym języku. (Np. teoria keynesowska, teoria monetarystyczna). 57 Dzięki wchodzącym w jej skład twierdzeniom teoria pozwala WYJAŚNIAĆ zdarzenia, a czasem umożliwia PROGNOZOWANIE zdarzeń. Wyjaśnienie dotyczy przeszłości, a prognoza – przyszłości. NP. PRAWO ENGLA („W miarę wzrostu dochodów udział wydatków na żywność w wydatkach ogółem się zmniejsza”) oraz zaobserwowany w pewnym kraju wzrost dochodów uzasadniają prognozę spadku udziału wydatków na żywność we wszystkich wydatkach w tym kraju. 58 O tym, jak myślimy, czyli MASZYNA DO PRODUKCJI WIEDZY PRAWDZIWEJ 59 O tym, jak myślimy, czyli MASZYNA DO PRODUKCJI WIEDZY… 60 O tym, jak myślimy, czyli MASZYNA DO PRODUKCJI WIEDZY… 61 O tym, jak myślimy, czyli MASZYNA DO PRODUKCJI WIEDZY… 62 63 PRZYKŁAD MODERNIZACJI ZAGROŻONEJ FALSYFIKACJĄ TEORII [zmiana definicji i (lub) hipotez] Oto wzór klasycznej „cenowej” krzywej Phillipsa (ang. Phillips curve). π=-α•(U-U*) π – stopa zmiany cen. α – parametr opisujący wrażliwość poziomu płac na odchylenia rzeczywistej stopy bezrobocia, U, od naturalnej stopy bezrobocia. U*. U – rzeczywista stopa bezrobocia. U*- naturalna stopa bezrobocia. 64 π=-α•(U-U*) Jak widać, warunkiem pojawienia się INFLACJI, π>0, jest spadek rzeczywistej stopy bezrobocia, U, poniżej naturalnej stopy bezrobocia, U* (π>0U<U*). 65 π=-α•(U-U*) Natomiast warunkiem pojawienia się DEFLACJI, π<0, jest wzrost rzeczywistej stopy bezrobocia, U, powyżej naturalnej stopy bezrobocia, U* (π<0U>U*). 66 TEST EMPIRYCZNY, CZĘŚĆ I Inflacja i bezrobocie w USA w latach 1961-1969 Krzywa Phillipsa Za: R. Dornbusch, S. Fischer, R. Startz, Macroeconomics, s. 119. 67 Skonfrontujmy „prostą” krzywą Phillipsa [π=-α•(U-U*)] z wynikami obserwacji. Inflacja i bezrobocie w USA w latach 1961-1969 Krzywa Phillipsa Za: R. Dornbusch, S. Fischer, R. Startz, Macroeconomics, s. 119. Te dane empiryczne DO PEWNEGO STOPNIA potwierdzają nasze ustalenia... W USA w 6. dekadzie XX w. (U* wynosiła wtedy ok. 5%) zmniejszenie się U do poziomu U<U* skutkowało wzrostem π; natomiast wzrost U do poziomu U>U* powodował SPADEK TEMPA INFLACJI, π (A NIE SPADEK POZIOMU CEN, P, CZYLI DEFLACJĘ). 68 TEST EMPIRYCZNY, CZĘŚĆ II Inflacja i bezrobocie w USA w latach 1961-2002 Za: R. Dornbusch, S. Fischer, R. Startz, Macroeconomics, s. 121. 69 W obliczu empirycznego zaprzeczenia twierdzenia Phillipsa, chcąc pogodzić krzywą Phillipsa z rzeczywistym obrazem gospodarki, ekonomiści uzupełnili teorię opisującą związki produkcji, bezrobocia i cen o hipotezę „oczekiwań inflacyjnych”, a w szczególności „ADAPTACYJNYCH OCZEKIWAŃ INFLACYJNYCH”. 70 Ludzie mają „ADAPTACYJNE OCZEKIWANIA INFLACYJNE”, jeśli sądzą, że TEMPO INFLACJI W PRZYSZŁOŚCI (πe) BĘDZIE PODOBNE DO OBECNEGO TEMPA INFLACJI (π). Zmiana obecnego tempa inflacji, π, powoduje wtedy POWOLNĄ zmianę oczekiwanego tempa inflacji, πe. Powstała w ten sposób KRZYWA PHILLIPSA UZUPEŁNIONA O OCZEKIWANIA INFLACYJNE (ang. inflation expectations augmented Phillips curve) 71 Mianowicie: skoro ludzie zdają sobie sprawę z istnienia inflacji, a nawet mają konkretne oczekiwania inflacyjne, w czasie negocjacji płacowych dążą do ustalenia poziomu REALNEJ, NIE NOMINALNEJ, podwyżki płac. To on zależy od skali odchylenia rzeczywistej stopy bezrobocia, U, od naturalnej stopy bezrobocia, U*. Jest nie takA: πw=-αW•(U-U*), czyli nie tak: π = -α•(U-U*), a tak: (πw–πe)=-α•(U-U*), czyli tak: (π–πe)=-α•(U-U*). ----------------------------------------------------------A π =π, bo wynagrodzenia są główną częścią kosztów produkcji. w 72 (π–πe)=-α•(U-U*) WNIOSKI: 1. Jeśli zatem rzeczywista stopa bezrobocia, U, spadnie poniżej stopy naturalnej, U<U*, to (π–πe)>0, więc π>πe, czyli ceny zaczną rosnąć SZYBCIEJ NIŻ SIĘ SPODZIEWANO. 73 (π–πe)=-α•(U-U*) WNIOSKI: 2. Natomiast jeśli U>U*, to (π–πe)< 0, więc π<πe, czyli ceny zaczną rosnąć WOLNIEJ NIŻ SIĘ SPODZIEWANO. 74 W przypadku „zmodernizowanej” krzywej Phillipsa uzupełnionej o adaptacyjne oczekiwania inflacyjne dane empiryczne dość dobrze potwierdzają teorię. Powiedzmy, że: πet = πt-1. Wtedy: πt– πet = -α•(Ut-U*) πet = πt-1 (πt– πt-1) = -α•(U-U*). 75 πt– πt-1 = -α•(U-U*) Tym razem obserwacja dość dobrze potwierdza teorię... Inflacja i bezrobocie w USA w latach 1961-2002 Za: R. Dornbusch, S. Fischer, R. Startz, Macroeconomics, s. 124. KONIEC PRZYKŁADU MODERNIZACJI ZAGROŻONEJ FALSYFIKACJĄ TEORII [zmiana definicji i (lub) hipotez] 76 MASZYNA DO PRODUKCJI WIEDZY PRAWDZIWEJ - poza opisanymi istnieją jeszcze inne kryteria akceptacji teorii… 77 „Brzytwa Ockhama „ (Wilhelm Ockham; ok. 1280-1349) 78 O ZASADZIE EKONOMII MYŚLENIA (KRYTERIUM PROSTOTY ) W NAUCE („BRZYTWA OCKHAMA”)… William Ockham (c. 1287-1347) Nie należy mnożyć bytów bez potrzeby. Non sunt multiplicanda entia preater necessitatem. (łac.) Bytów nie mnożyć, fikcyj nie tworzyć, tłumaczyć fakty jak najprościej. Pluralitas non est ponenda sine neccesitate. (łac.) Lub inaczej: We are to admit no more causes of natural things than such as are both true and sufficient to explain their appearances. (ang.) (Isaac Newton) Nie należy uznawać więcej przyczyn dla rzeczy naturalnych, niż takich, które są zarówno prawdziwe i wystarczające, by wyjaśnić ich cechy. 79 O tym, jak myślimy (na co dzień i badając gospodarkę), czyli MASZYNA DO PRODUKCJI WIEDZY PRAWDZIWEJ Naturalnie praca ekonomistów wymaga także INTUICJI, FANTAZJI I WIARY. To nimi m. in. kierujemy się, wybierając przedmiot badań, formułując hipotezy, planując ich testy i wybierając sposób prezentacji tego, co mamy do powiedzenia. Upodabnia to pracę naukową do sztuki. 80 MILTON FRIEDMAN (1912–2006) O EMPIRYCZNEJ (INDUKCYJNEJ) NAUCE EKONOMII: „(...) teoria powinna być osądzona ze względu na swą zdolność do formułowania prognoz dla klasy zjawisk, które chce „wyjaśnić”. Jedynie świadectwo faktów jest w stanie pokazać czy jest ona „prawdziwa”, czy też „fałszywa”, lub – ujmując to lepiej – przejściowo „akceptowana”, jako obowiązująca lub „odrzucona”. [Essay on the Methodology of Positive Economics (1953)] 81 ZAKOŃCZENIE Wiele szczegółów tego obrazu ekonomii jest niejasne. Dotyczy to np.: Tego, czy założenia w ekonomii mają być „realistyczne” (zob. np. dyskusje wokół „instrumentalizmu” Friedmana). 82 Wiele szczegółów tego obrazu ekonomii jest niejasne. Dotyczy to np.: Tego, czy założenia w ekonomii mają być „realistyczne” (zob. np. dyskusje wokół „instrumentalizmu” Friedmana). Roli indywidualizmu, doktryny verstehen, czyli - na przykład – dążenia do stworzenia micro foundations dla makroekonomii, np. w formie analizy „reprezentatywnych” gospodarstw domowych i firm w ramach real bussiness cycle theory. 83 Wiele szczegółów tego obrazu ekonomii jest niejasne. Dotyczy to np.: Tego, czy założenia w ekonomii mają być „realistyczne” (zob. np. dyskusje wokół „instrumentalizmu” Friedmana). Roli indywidualizmu, doktryny verstehen, czyli - na przykład – dążenia do stworzenia micro foundations dla makroekonomii, np. w formie analizy „reprezentatywnych” gospodarstw domowych i firm w ramach real bussiness cycle theory. Roli „sądów wartościujących” (np. „bezrobocie jest złe”, „należy zwalczać inflację”) w ekonomii. 84 Wiele szczegółów tego obrazu ekonomii jest niejasne. Dotyczy to np.: - Tego, czy założenia w ekonomii mają być „realistyczne” (zob. np. dyskusje wokół „instrumentalizmu” Friedmana). - Roli indywidualizmu, doktryny verstehen, czyli - na przykład – dążenia do stworzenia micro foundations dla makroekonomii, np. w formie analizy „reprezentatywnych” gospodarstw domowych i firm w ramach real bussiness cycle theory. - Roli „sądów wartościujących” (np. „bezrobocie jest złe”, „należy zwalczać inflację”) w ekonomii. Sądzę jednak, że te niejasności nie niszczą przedstawionego obrazu ekonomii. Mimo wszystkich zastrzeżeń nie znam obrazu ekonomii „dokładniejszego” (jako opis tego, co ekonomiści robią), a także „lepszego” (jako opis tego, co ekonomiści powinni robić). 85 NA ZAKÓNCZENIE POMÓWMY JESZCZE O MODELOWANIU I ZWIĄZKACH ZMIENNYCH EKONOMICZNYCH 86 Otóż ekonomistów bardzo interesują ZWIĄZKI OBSERWOWANYCH ZMIENNYCH (np. poziomu bezrobocia i wielkości inflacji). Znając te związki, można stworzyć UPROSZCZONY OBRAZ PROCESU GOSPODARCZEGO, czyli jego MODEL (np. słowny, rysunkowy, matematyczny, mechaniczny). MODEL przedstawia zależność części tego procesu, UŁATWIAJĄC MYŚLENIE I DZIAŁANIE. 87 PRZYKŁAD: W wyniku obserwacji gospodarki powstały dwa szeregi czasowe, opisujące zmiany produkcji i bezrobocia w pewnym kraju w pewnym okresie. Analiza tych danych ujawniła taki związek produkcji i bezrobocia: „ILEKROĆ PRODUKCJA SIĘ ZWIĘKSZA, Z PEWNYM OPÓŹNIENIEM ZMNIEJSZA SIĘ BEZROBOCIE”. W efekcie stworzono matematyczny model tego procesu: Ut = -1/2•Yt-1, gdzie: Ut – zmiana wielkości stopy bezrobocia w okresie t, (w p.proc.); Yt-1 – zmiana wielkości produkcji w okresie t-1 (w %). Znając ten związek, Prezydent doprowadził do wzrostu produkcji o 10%, co spowodowało spadek stopy bezrobocia o 5 p. proc. (z 15% do 10%). W efekcie Partia Prezydenta wygrała wybory! 88 A zatem, ekonomistów bardzo interesują PRZYCZYNOWE ZWIĄZKI OBSERWOWANYCH ZMIENNYCH. Kiedy właściwie zaobserwowaną regularność zmian zmiennych uznajemy za ZWIĄZEK PRZYPADKOWY, a kiedy za ZWIĄZEK PRZYCZYNOWY? 89 ZADANIE W którym z następujących przypadków chodzi tylko o przypadek, a w którym o związek przyczynowy? a) Już kilka razy wzrostowi cen samochodów w Polsce towarzyszył spadek liczby kupowanych przez Polaków nowych samochodów. 90 W którym z następujących przypadków chodzi tylko o przypadek, a w którym o związek przyczynowy? a) Już kilka razy wzrostowi cen samochodów w Polsce towarzyszył spadek liczby kupowanych przez Polaków nowych samochodów. Związek przyczynowy. b) Zauważyłem, że liczba bocianów i liczba dzieci, które rodzą się w tej wsi, zmieniają się w tym samym kierunku. 91 W którym z następujących przypadków chodzi tylko o przypadek, a w którym o związek przyczynowy? a) Już kilka razy wzrostowi cen samochodów w Polsce towarzyszył spadek liczby kupowanych przez Polaków nowych samochodów. Związek przyczynowy. b) Zauważyłem, że liczba bocianów i liczba dzieci, które rodzą się w tej wsi, zmieniają się w tym samym kierunku. Przypadek. c) Kiedy euro jest drogie, import samochodów do Polski maleje. 92 W którym z następujących przypadków chodzi tylko o przypadek, a w którym o związek przyczynowy? a) Już kilka razy wzrostowi cen samochodów w Polsce towarzyszył spadek liczby kupowanych przez Polaków nowych samochodów. Związek przyczynowy. b) Zauważyłem, że liczba bocianów i liczba dzieci, które rodzą się w tej wsi, zmieniają się w tym samym kierunku. Przypadek. c) Kiedy euro jest drogie, import samochodów do Polski maleje. Związek przyczynowy. d) Jakim kryterium kierowałeś się, udzielając odpowiedzi? Odpowiedz szczegółowo. 93 W którym z następujących przypadków chodzi tylko o przypadek, a w którym o związek przyczynowy? a) Już kilka razy wzrostowi cen samochodów w Polsce towarzyszył spadek liczby kupowanych przez Polaków nowych samochodów. Związek przyczynowy. b) Zauważyłem, że liczba bocianów i liczba dzieci, które rodzą się w tej wsi, zmieniają się w tym samym kierunku. Przypadek. c) Kiedy euro jest drogie, import samochodów do Polski maleje. Związek przyczynowy. d) Jakim kryterium kierowałeś się, udzielając odpowiedzi? Odpowiedz szczegółowo. d) Istotne dla mnie było to, CZY ZAOBSERWOWANA REGULARNOŚĆ ZMIAN JEST, CZY TEŻ NIE JEST WYJAŚNIANA PRZEZ WIARYGODNĄ TEORIĘ, ZGODNIE Z KTÓRĄ JEDNA ZMIENNA STANOWI PRZYCZYNĘ, A DRUGA - SKUTEK. 94 O PUŁAPKACH CZYHAJĄCYCH NA POSZUKIWACZY ZWIĄZKÓW PRZYCZYNOWYCH… 95 ZADANIE Na czym polega : a) „Błąd przypadkowego związku”? 96 Na czym polega: a) „Błąd przypadkowego związku”? „Błąd przypadkowego związku” oznacza, że za przyczynę pewnego zdarzenia błędnie uznajemy inne zdarzenie, które jedynie PRZYPADKOWO towarzyszyło temu pierwszemu zdarzeniu. b) „Błąd odwróconej przyczynowości”? 97 Na czym polega: a) „Błąd przypadkowego związku”? „Błąd przypadkowego związku” oznacza, że za przyczynę pewnego zdarzenia błędnie uznajemy inne zdarzenie, które jedynie PRZYPADKOWO towarzyszyło temu pierwszemu zdarzeniu. b) „Błąd odwróconej przyczynowości”? „Błąd odwróconej przyczynowości” oznacza, że uznajemy skutek za przyczynę, a przyczynę za skutek. c) „Błąd ukrytej zmiennej”? 98 Na czym polega: a) „Błąd przypadkowego związku”? „Błąd przypadkowego związku” oznacza, że za przyczynę pewnego zdarzenia błędnie uznajemy inne zdarzenie, które jedynie PRZYPADKOWO towarzyszyło temu pierwszemu zdarzeniu. b) „Błąd odwróconej przyczynowości”? „Błąd odwróconej przyczynowości” oznacza, że uznajemy skutek za przyczynę, a przyczynę za skutek. c) „Błąd ukrytej zmiennej”? „Błąd ukrytej zmiennej” oznacza, że za przyczynę zdarzenia A błędnie uznajemy jedynie towarzyszące zdarzeniu A zdarzenie B, w sytuacji, w której zarówno zdarzenie A, jak i zdarzenie B jest powodowane przez (ukrytą) wspólną przyczynę C. d) Podaj przykłady tych błędów. 99 d) Podaj przykłady tych błędów. da) „BŁĄD PRZYPADKOWEGO ZWIĄZKU” Przyczyną ubóstwa mieszkańców Mongolii jest to, że są oni rasy żółtej. Bogate są kraje, których mieszkańcy są rasy białej. (Nie, np. Japonia i Korea Południowa są bogatsze np. od Bułgarii i Polski). 100 d) Podaj przykłady tych błędów. da) „BŁĄD PRZYPADKOWEGO ZWIĄZKU” Przyczyną ubóstwa mieszkańców Mongolii jest to, że są oni rasy żółtej. Bogate są kraje, których mieszkańcy są rasy białej. (Nie, np. Japonia i Korea Południowa są bogatsze np. od Bułgarii i Polski). db) „BŁĄD ODWRÓCONEJ PRZYCZYNOWOŚCI” Przyczyną spadku produkcji jest zwykle zwiększenie się bezrobocia. Przecież, kiedy ludzie nie pracują, nie wytwarzają dóbr. (Zazwyczaj to zmniejszenie się produkcji jest przyczyną bezrobocia, a nie odwrotnie). 101 d) Podaj przykłady tych błędów. da) „BŁĄD PRZYPADKOWEGO ZWIĄZKU” Przyczyną ubóstwa mieszkańców Mongolii jest to, że są oni rasy żółtej. Bogate są kraje, których mieszkańcy są rasy białej. (Nie, np. Japonia i Korea Południowa są bogatsze np. od Bułgarii i Polski). db) „BŁĄD ODWRÓCONEJ PRZYCZYNOWOŚCI” Przyczyną spadku produkcji jest zwykle zwiększenie się bezrobocia. Przecież, kiedy ludzie nie pracują, nie wytwarzają dóbr. (Zazwyczaj to zmniejszenie się produkcji jest przyczyną bezrobocia, a nie odwrotnie). dc) „BŁĄD UKRYTEJ ZMIENNEJ” Przyczyną zamożności Szwedów są ich wysokie płace. Przecież to dzięki nim przeciętny Szwed może sobie kupić o wiele więcej niż przeciętny Polak. (W tym przypadku „ukrytą przyczyną” zarówno zamożności Szwedów, jak i ich wysokich płac jest umiejętność Szwedów wytwarzania dużej, np. w porównaniu z Polakami, ilości dóbr). 102 „KIEDY NA RYSUNKU OBOK POPYT PB ZWIĘKSZYŁ SIĘ Z D DO D1, WZROST OFEROWANEJ NA SPRZEDAŻ ILOŚCI P * 1 DOBRA SPOWODOWAŁ WZROST CEP* NY TEGO DOBRA”. a) Opisz rzeczywistą kolejność zdarzeń i związek przyczynowy popytu, oferowanej na sprzedaż ilości dob0 ra i ceny tego dobra w tej sytuacji. S E E1 D1 D Q* Q1 Q 103 „KIEDY NA RYSUNKU OBOK POPYT PB ZWIĘKSZYŁ SIĘ Z D DO D1, WZROST OFEROWANEJ NA SPRZEDAŻ ILOŚCI P * 1 DOBRA SPOWODOWAŁ WZROST CEP* NY TEGO DOBRA”. a) Opisz rzeczywistą kolejność zdarzeń i związek przyczynowy popytu, oferowanej na sprzedaż ilości dob0 ra i ceny tego dobra w tej sytuacji. S E E1 D1 D Q* Q1 Q Najpierw zwiększył się popyt. Następnie nadwyżka zapotrzebowania nad ofertą spowodowała wzrost ceny, a potem wzrost ceny, stał się przyczyną zwiększenia oferowanej na sprzedaż ilości dobra. 104 „KIEDY NA RYSUNKU OBOK POPYT PB ZWIĘKSZYŁ SIĘ Z D DO D1, WZROST OFEROWANEJ NA SPRZEDAŻ ILOŚCI P * 1 DOBRA SPOWODOWAŁ WZROST CEP* NY TEGO DOBRA”. a) Opisz rzeczywistą kolejność zdarzeń i związek przyczynowy popytu, oferowanej na sprzedaż ilości dob0 ra i ceny tego dobra w tej sytuacji. S E E1 D1 D Q* Q1 Q Najpierw zwiększył się popyt. Następnie nadwyżka zapotrzebowania nad ofertą spowodowała wzrost ceny, a potem wzrost ceny, stał się przyczyną zwiększenia oferowanej na sprzedaż ilości dobra. b) Czy to prawda, że Autor tej wypowiedzi popełnił „błąd przypadkowego związku”? 105 „KIEDY NA RYSUNKU OBOK POPYT PB ZWIĘKSZYŁ SIĘ Z D DO D1, WZROST OFEROWANEJ NA SPRZEDAŻ ILOŚCI P * 1 DOBRA SPOWODOWAŁ WZROST CEP* NY TEGO DOBRA”. a) Opisz rzeczywistą kolejność zdarzeń i związek przyczynowy popytu, oferowanej na sprzedaż ilości dob0 ra i ceny tego dobra w tej sytuacji. S E E1 D1 D Q* Q1 Q Najpierw zwiększył się popyt. Następnie nadwyżka zapotrzebowania nad ofertą spowodowała wzrost ceny, a potem wzrost ceny, stał się przyczyną zwiększenia oferowanej na sprzedaż ilości dobra. b) Czy to prawda, że Autor tej wypowiedzi popełnił „błąd przypadkowego związku”? To nie jest prawda. Przecież to nie jest przypadek, że w analizowanej sytuacji jednocześnie doszło do wzrostu oferowanej na sprzedaż ilości dobra oraz wzrostu ceny tego dobra. Pierwotną przyczyną obu tych wzrostów było zwiększenie się popytu. 106 „KIEDY NA RYSUNKU OBOK POPYT PB ZWIĘKSZYŁ SIĘ Z D DO D1, WZROST OFEROWANEJ NA SPRZEDAŻ ILOŚCI P * 1 DOBRA SPOWODOWAŁ WZROST CEP* NY TEGO DOBRA”. a) Opisz rzeczywistą kolejność zdarzeń i związek przyczynowy popytu, oferowanej na sprzedaż ilości dob0 ra i ceny tego dobra w tej sytuacji. S E E1 D1 D Q* Q1 Q Najpierw zwiększył się popyt. Następnie nadwyżka zapotrzebowania nad ofertą spowodowała wzrost ceny, a potem wzrost ceny, stał się przyczyną zwiększenia oferowanej na sprzedaż ilości dobra. b) Czy to prawda, że Autor tej wypowiedzi popełnił „błąd przypadkowego związku”? To nie jest prawda. Przecież to nie jest przypadek, że w analizowanej sytuacji jednocześnie doszło do wzrostu oferowanej na sprzedaż ilości dobra oraz wzrostu ceny tego dobra. Pierwotną przyczyną obu tych wzrostów było zwiększenie się popytu. c) Czy to prawda, że Autor tej wypowiedzi popełnił „błąd ukrytej zmiennej? 107 „KIEDY NA RYSUNKU OBOK POPYT PB ZWIĘKSZYŁ SIĘ Z D DO D1, WZROST OFEROWANEJ NA SPRZEDAŻ ILOŚCI P * 1 DOBRA SPOWODOWAŁ WZROST CEP* NY TEGO DOBRA”. a) Opisz rzeczywistą kolejność zdarzeń i związek przyczynowy popytu, oferowanej na sprzedaż ilości dob0 ra i ceny tego dobra w tej sytuacji. S E E1 D1 D Q* Q1 Q Najpierw zwiększył się popyt. Następnie nadwyżka zapotrzebowania nad ofertą spowodowała wzrost ceny, a potem wzrost ceny, stał się przyczyną zwiększenia oferowanej na sprzedaż ilości dobra. b) Czy to prawda, że Autor tej wypowiedzi popełnił „błąd przypadkowego związku”? To nie jest prawda. Przecież to nie jest przypadek, że w analizowanej sytuacji jednocześnie doszło do wzrostu oferowanej na sprzedaż ilości dobra oraz wzrostu ceny tego dobra. Pierwotną przyczyną obu tych wzrostów było zwiększenie się popytu. c) Czy to prawda, że Autor tej wypowiedzi popełnił „błąd ukrytej zmiennej? To nie jest prawda. W analizowanej sytuacji wzrost oferowanej na sprzedaż ilości dobra oraz wzrost ceny tego dobra nie nastąpiły bezpośrednio na skutek działania wspólnej „ukrytej przyczyny”. Wzrost popytu nie był bezpośrednią przyczyną wzrostu oferowanej na sprzedaż ilości dobra. 108 „KIEDY NA RYSUNKU OBOK POPYT PB ZWIĘKSZYŁ SIĘ Z D DO D1, WZROST OFEROWANEJ NA SPRZEDAŻ ILOŚCI P * 1 DOBRA SPOWODOWAŁ WZROST CEP* NY TEGO DOBRA”. a) Opisz rzeczywistą kolejność zdarzeń i związek przyczynowy popytu, oferowanej na sprzedaż ilości dob0 ra i ceny tego dobra w tej sytuacji. S E E1 D1 D Q* Q1 Q Najpierw zwiększył się popyt. Następnie nadwyżka zapotrzebowania nad ofertą spowodowała wzrost ceny, a potem wzrost ceny, stał się przyczyną zwiększenia oferowanej na sprzedaż ilości dobra. b) Czy to prawda, że Autor tej wypowiedzi popełnił „błąd przypadkowego związku”? To nie jest prawda. Przecież to nie jest przypadek, że w analizowanej sytuacji jednocześnie doszło do wzrostu oferowanej na sprzedaż ilości dobra oraz wzrostu ceny tego dobra. Pierwotną przyczyną obu tych wzrostów było zwiększenie się popytu. c) Czy to prawda, że Autor tej wypowiedzi popełnił „błąd ukrytej zmiennej? To nie jest prawda. W analizowanej sytuacji wzrost oferowanej na sprzedaż ilości dobra oraz wzrost ceny tego dobra nie nastąpiły bezpośrednio na skutek działania wspólnej „ukrytej przyczyny”. Wzrost popytu nie był bezpośrednią przyczyną wzrostu oferowanej na sprzedaż ilości dobra. d) Czy to prawda, że Autor tej wypowiedzi popełnił „błąd odwróconej przyczynowości”? 109 „KIEDY NA RYSUNKU OBOK POPYT PB ZWIĘKSZYŁ SIĘ Z D DO D1, WZROST OFEROWANEJ NA SPRZEDAŻ ILOŚCI P * 1 DOBRA SPOWODOWAŁ WZROST CEP* NY TEGO DOBRA”. a) Opisz rzeczywistą kolejność zdarzeń i związek przyczynowy popytu, oferowanej na sprzedaż ilości dob0 ra i ceny tego dobra w tej sytuacji. S E E1 D1 D Q* Q1 Q Najpierw zwiększył się popyt. Następnie nadwyżka zapotrzebowania nad ofertą spowodowała wzrost ceny, a potem wzrost ceny, stał się przyczyną zwiększenia oferowanej na sprzedaż ilości dobra. b) Czy to prawda, że Autor tej wypowiedzi popełnił „błąd przypadkowego związku”? To nie jest prawda. Przecież to nie jest przypadek, że w analizowanej sytuacji jednocześnie doszło do wzrostu oferowanej na sprzedaż ilości dobra oraz wzrostu ceny tego dobra. Pierwotną przyczyną obu tych wzrostów było zwiększenie się popytu. c) Czy to prawda, że Autor tej wypowiedzi popełnił „błąd ukrytej zmiennej? To nie jest prawda. W analizowanej sytuacji wzrost oferowanej na sprzedaż ilości dobra oraz wzrost ceny tego dobra nie nastąpiły bezpośrednio na skutek działania wspólnej „ukrytej przyczyny”. Wzrost popytu nie był bezpośrednią przyczyną wzrostu oferowanej na sprzedaż ilości dobra. d) Czy to prawda, że Autor tej wypowiedzi popełnił „błąd odwróconej przyczynowości”? Tak, to jest prawda. W analizowanej sytuacji rzeczywiście „wzrost ceny dobra spowodował wzrost oferowanej na sprzedaż ilości dobra. 110 Rysunek 2. Liczba samobójstw i liczba bezrobotnych (w tys.) w Polsce, 1990-2003 ( Źródła: dane o bezrobociu z Urzędów Pracy - stan na 31 XII każdego roku, dane o samobójstwach z Komendy Głównej Policji) Liczba dokonanych samobójstw a liczba bezrobotnych (w tys.) w Polsce, 1990-2003 6000 5000 4000 3000 2000 1000 0 1990 1991 1992 1993 1994 1995 liczba samobójstw 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 liczba bezrobotnych (w tys.) Rysunek przedstawia zmiany liczby bezrobotnych i liczby samobójstw w Polsce w latach 1990-2003. a) Podaj argumenty, które mogą przemawiać za hipotezą o przyczynowej zależności samobójstw od bezrobocia w Polsce w tym okresie. 111 Rysunek 2. Liczba samobójstw i liczba bezrobotnych (w tys.) w Polsce, 1990-2003 ( Źródła: dane o bezrobociu z Urzędów Pracy - stan na 31 XII każdego roku, dane o samobójstwach z Komendy Głównej Policji) Liczba dokonanych samobójstw a liczba bezrobotnych (w tys.) w Polsce, 1990-2003 6000 5000 4000 3000 2000 1000 0 1990 1991 1992 1993 1994 1995 liczba samobójstw 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 liczba bezrobotnych (w tys.) Rysunek przedstawia zmiany liczby bezrobotnych i liczby samobójstw w Polsce w latach 1990-2003. a) Podaj argumenty, które mogą przemawiać za hipotezą o przyczynowej zależności samobójstw od bezrobocia w Polsce w tym okresie. Zależność zmian obu zmiennych jest wyraźna (zob. rysunek). W dodatku istnieje oczywista teoria, zgodnie z którą zmiany poziomu bezrobocia powodują podobnie skierowane zmiany liczby samobójstw. Oto ona: bezrobocie tak silnie pogarsza życiową sytuację bezrobotnego, że może go skłonić do samobójstwa. 112 Rysunek 2. Liczba samobójstw i liczba bezrobotnych (w tys.) w Polsce, 1990-2003 Liczba( Źródła: dokonanych samobójstw liczba bezrobotnych dane o bezrobociu z Urzędów Pracya - stan na 31 XII każdego roku, dane o (w tys.) w Polsce, 1990-2003 samobójstwach z Komendy Głównej Policji) 6000 5000 4000 3000 2000 1000 0 1990 1991 1992 1993 1994 1995 liczba samobójstw 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 liczba bezrobotnych (w tys.) Rysunek przedstawia zmiany liczby bezrobotnych i liczby samobójstw w Polsce w latach 1990-2003. a) Podaj argumenty, które mogą przemawiać za hipotezą o przyczynowej zależności samobójstw od bezrobocia w Polsce w tym okresie. Zależność zmian obu zmiennych jest wyraźna (zob. rysunek). W dodatku istnieje oczywista teoria, zgodnie z którą zmiany poziomu bezrobocia powodują podobnie skierowane zmiany liczby samobójstw. Oto ona: bezrobocie tak silnie pogarsza życiową sytuację bezrobotnego, że może go skłonić do samobójstwa. Zarzuć argumentacji z podpunktu (a): b) „Błąd odwróconej przyczynowości”. (Uwaga! Po spełnieniu poleceń (b), (c) i (d) każdorazowo oceń, czy Twój wywód jest przekonujący). 113 Rysunek 2. Liczba samobójstw i liczba bezrobotnych (w tys.) w Polsce, 1990-2003 Liczba( Źródła: dokonanych samobójstw liczba bezrobotnych dane o bezrobociu z Urzędów Pracya - stan na 31 XII każdego roku, dane o (w tys.) w Polsce, 1990-2003 samobójstwach z Komendy Głównej Policji) 6000 5000 4000 3000 2000 1000 0 1990 1991 1992 1993 1994 1995 liczba samobójstw 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 liczba bezrobotnych (w tys.) Rysunek przedstawia zmiany liczby bezrobotnych i liczby samobójstw w Polsce w latach 1990-2003. a) Podaj argumenty, które mogą przemawiać za hipotezą o przyczynowej zależności samobójstw od bezrobocia w Polsce w tym okresie. Zależność zmian obu zmiennych jest wyraźna (zob. rysunek). W dodatku istnieje oczywista teoria, zgodnie z którą zmiany poziomu bezrobocia powodują podobnie skierowane zmiany liczby samobójstw. Oto ona: bezrobocie tak silnie pogarsza życiową sytuację bezrobotnego, że może go skłonić do samobójstwa. Zarzuć argumentacji z podpunktu (a): b) „Błąd odwróconej przyczynowości”. (Uwaga! Po spełnieniu poleceń (b), (c) i (d) każdorazowo oceń, czy Twój wywód jest przekonujący). Oto żądana próba: „To nie bezrobocie jest przyczyną samobójstw, lecz samobójstwa są przyczyną bezrobocia”. KOMENTARZ: Takie wyjaśnienie nie ma sensu (kto nie żyje, nie może być bezrobotnym). 114 Rysunek 2. Liczba samobójstw i liczba bezrobotnych (w tys.) w Polsce, 1990-2003 Liczba( Źródła: dokonanych samobójstw liczba bezrobotnych dane o bezrobociu z Urzędów Pracya - stan na 31 XII każdego roku, dane o (w tys.) w Polsce, 1990-2003 samobójstwach z Komendy Głównej Policji) 6000 5000 4000 3000 2000 1000 0 1990 1991 1992 1993 1994 1995 liczba samobójstw 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 liczba bezrobotnych (w tys.) Rysunek przedstawia zmiany liczby bezrobotnych i liczby samobójstw w Polsce w latach 1990-2003. a) Podaj argumenty, które mogą przemawiać za hipotezą o przyczynowej zależności samobójstw od bezrobocia w Polsce w tym okresie. Zależność zmian obu zmiennych jest wyraźna (zob. rysunek). W dodatku istnieje oczywista teoria, zgodnie z którą zmiany poziomu bezrobocia powodują podobnie skierowane zmiany liczby samobójstw. Oto ona: bezrobocie tak silnie pogarsza życiową sytuację bezrobotnego, że może go skłonić do samobójstwa. Zarzuć argumentacji z podpunktu (a): b) „Błąd odwróconej przyczynowości”. (Uwaga! Po spełnieniu poleceń (b), (c) i (d) każdorazowo oceń, czy Twój wywód jest przekonujący.) Oto żądana próba: „To nie bezrobocie jest przyczyną samobójstw, lecz samobójstwa są przyczyną bezrobocia”. KOMENTARZ: Takie wyjaśnienie nie ma sensu (kto nie żyje, nie może być bezrobotnym). c) „Błąd przypadkowego związku”. 115 Rysunek 2. Liczba samobójstw i liczba bezrobotnych (w tys.) w Polsce, 1990-2003 Liczba( Źródła: dokonanych samobójstw liczba bezrobotnych dane o bezrobociu z Urzędów Pracya - stan na 31 XII każdego roku, dane o (w tys.) w Polsce, 1990-2003 samobójstwach z Komendy Głównej Policji) 6000 5000 4000 3000 2000 1000 0 1990 1991 1992 1993 1994 1995 liczba samobójstw 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 liczba bezrobotnych (w tys.) c) „Błąd przypadkowego związku”. „Ta zależność jest przypadkowa. Na wiadomą decyzję wpływa wiele okoliczności (np. zdrowie, religia, zawiedziona miłość, sytuacja rodzinna, sytuacja ekonomiczna). Nie można z jednej z nich czynić głównego powodu samobójstwa”. KOMENTARZ: To prawda, na wiadomą decyzję rzeczywiście wpływa bardzo wiele okoliczności. Nie znaczy to jednak, że jest ona przypadkowa. Przeczą temu wyniki obserwacji, których streszczeniem jest rysunek, a także teoria przedstawiona w odpowiedzi na pytanie (a). Problematyczna jest jedynie SIŁA tej zależności. Przydałaby się dalsza analiza, np. studia konkretnych przypadków samobójstw, obserwacja zmian liczby nieudanych zamachów samobójczych*. --------------------------------------------------*Zob. B.Czarny, A.Kurowska: Horror oeconomicus, czyli prywatny koszt bezrobocia w Polsce... w serwisie (http://www.ksap.gov.pl/BSP/rynek_pracy). 116 BEZROBOCIE A NIEUDANE SAMOBÓJSTWA W POLSCE (Zob. Kurowska, A. Bezrobocie a zamachy samobójcze, „Ekonomista”, nr 3; 2006 r. ) Rysunek 2. Liczba samobójstw i liczba bezrobotnych (w tys.) w Polsce, 1990-2003 Liczba( Źródła: dokonanych samobójstw liczba bezrobotnych dane o bezrobociu z Urzędów Pracya - stan na 31 XII każdego roku, dane o (w tys.) w Polsce, 1990-2003 samobójstwach z Komendy Głównej Policji) 6000 5000 4000 3000 2000 1000 0 1990 1991 1992 1993 1994 1995 liczba samobójstw 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 liczba bezrobotnych (w tys.) d) „Błąd ukrytej zmiennej” (wskazówka: z niektórych badań wynika, iż duża część samobójców (do 90%) cierpi na zaburzenia psychiczne, najczęściej depresję i alkoholizm). 118 Rysunek 2. Liczba samobójstw i liczba bezrobotnych (w tys.) w Polsce, 1990-2003 Liczba( Źródła: dokonanych samobójstw liczba bezrobotnych dane o bezrobociu z Urzędów Pracya - stan na 31 XII każdego roku, dane o (w tys.) w Polsce, 1990-2003 samobójstwach z Komendy Głównej Policji) 6000 5000 4000 3000 2000 1000 0 1990 1991 1992 1993 1994 1995 liczba samobójstw 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 liczba bezrobotnych (w tys.) d) „Błąd ukrytej zmiennej” (wskazówka: z niektórych badań wynika, iż duża część samobójców (do 90%) cierpi na zaburzenia psychiczne, najczęściej depresję i alkoholizm). „Skoro wielu samobójców cierpiało na zaburzenia psychiczne, to może nie bezrobocie, a choroba jest przyczyną zamachu samobójczego? Jednocześnie choroba może być przyczyną utraty pracy, co tłumaczy istnienie korelacji między samobójstwami i bezrobociem”. KOMENTARZ: To prawda. Jednak taka teoria wymaga wyjaśnienia zmian liczby zachorowań na choroby psychiczne po 1990 roku. 119
