π = -α - Podstawy Ekonomii

DZIEŃ DOBRY! WITAM PAŃSTWA NA ZAJĘCIACH Z
METODOLOGII EKONOMII, .
1
Bogusław Czarny
[email protected]
EKONOMIA JAKO NAUKA EMPIRYCZNA - WYBRANE
PROBLEMY
Slajdy do wykładu są dostepne w serwisie internetowym : www.podstawyekonomii.pl/metodologia/.
PLAN ZAJEC:
I.
CO TO JEST EKONOMIA ?
1. Ekonomia – nauka o gospodarowaniu.
2. Metoda ekonomii, czyli jak powstaje wiedza o gospodarowaniu.
3. Karl Popper i Imre Lakatos o metodologii nauki.
II. OSOBLIWOŚCI EKONOMII JAKO NAUKI
1. Rola doświadczenia.
2. Ogólnikowość i niepewność prognoz.
3. Badanie zmienia badany proces.
4. Ekonomia a interesy.
III. EKONOMIA W POLSCE W LATACH 1949-1989 JAKO PSEUDONAUKA
1. Nauka a pseudonauka.
2. Ekonomia w Polskiej Rzeczpospolitej Ludowej jako pseudonauaka.
3. Funkcje pseudonauki.
IV. CZY UPRAWIANIE EKONOMII POZYTYWNEJ JEST MOŻLIWE?
1. Ideał ekonomii wolnej od sądów wartościujących.
2. Metodologiczne sądy wartościujące .
3. Język ekonomisty a wartościowanie.
4. Polityka gospodarcza a sądy wartościujące.
5. Inne argumenty.
V. NOWE PRĄDY W EKONOMII – PKB, HDI, HI.
1. Krytyka PKB jako miary dobrobytu.
2. Human Development Index.
3. Happiness Index.
Warszawa, 26 kwietnia 2015
WSTĘP
O tym wykładzie:
Zawsze interesowało mnie, co WŁAŚCIWIE ROBIĄ EKONOMIŚCI, a także, CZY USTALANA PRZEZ NICH WIEDZA JEST WIARYGODNA. To moje zainteresowanie brało się m. in. z obserwacji
POMYŁEK ekonomistów i jawnie POZANAUKOWYCH FUNKCJI spełnianych przez ekonomię.
3
Np., w 12. wydaniu swojego słynnego podręcznika (ponad 4 mln
sprzedanych egzemplarzy i 15 wydań w 41 głównych językach
świata od 1948 do 1998 r.!) z 1985 r. jeden z największych autorytetów nowoczesnej ekonomii ‘głównego nurtu’, noblista Paul. A.
Samuelson (wspólnie z Williamem. D. Nordhausem) twierdzili, że
Związek Radziecki od 1928 r. rozwija się szybciej od Stanów Zjednoczonych, Niemiec i Japonii. Jeszcze na rok przed upadkiem muru
berlińskiego (sic!) w wydaniu 13 pisali:
‘Gospodarka radziecka jest dowodem, że - wbrew przekonaniom wielu
sceptyków - socjalistyczna gospodarka nakazowo-rozdzielcza może nie
tylko działać, lecz nawet rozkwitać’ (zob. wydanie 13, s. 837). (Słowo
‘rozkwitać’ zniknęło dopiero w 14. wydaniu Economics Samuelsona,
Nordhausa) (zob. wydanie 14, s. 389).
4
A przecież sumienie ekonomistów obarczają grzechy jeszcze cięższe,
w tym m. in. motywowana interesem ideologicznym i (lub) materialnym propagandowa indoktrynacja całych pokoleń w krajach realnego socjalizmu, w tym w Polsce.
Np., inny guru dwudziestowiecznej ekonomii Oskar Lange
pisał w swojej popularnej swego czasu ‘Ekonomii politycznej’, że:
‘dopiero socjalistyczny sposób produkcji umożliwia zastosowanie zasady racjonalności w skali całego gospodarstwa społecznego, czyli społeczno-gospodarczą racjonalność gospodarowania’.
-------------*Zob.
O. Lange, Ekonomia polityczna, t. 1, PWN, Warszawa 1980, s. 217.
5
W innej zaś pracy Langego można znaleźć i takie słowa:
‘W pracy Stalina Ekonomiczne problemy socjalizmu w ZSRR z genialną prostotą i wnikliwością ujęte zostały charakter i natura praw
ekonomicznych w warunkach socjalizmu: prawo koniecznej zgodności
stosunków produkcji z charakterem sił wytwórczych i sposób działania
tego prawa w socjalistycznym społeczeństwie, podstawowe prawo ekonomiczne socjalizmu oraz prawo planowego proporcjonalnego rozwoju gospodarki narodowej, rola produkcji towarowej i prawa wartości w
warunkach socjalizmu, siły napędowe oraz wstępne warunki przejścia
do komunizmu. (...) Dzięki pracy Stalina ekonomia polityczna socjalizmu stała się nauką o określonych podstawach, której główne pojęcia
i prawa są ustalone.’
-------------Zob. O. Lange, Prawa ekonomiczne w świetle ostatniej pracy Józefa Stalina, w: Oskar
Lange. Wybór pism, tom 1, Drogi do socjalizmu, PWN, Warszawa 1990, s. 405-406.
*
6
Termin METODOLOGIA EKONOMII oznacza nawiązującą do filozofii i metodologii nauk empirycznych i nauk formalnych analizę
ogólnych cech ekonomii jako nauki, czyli badanie jej pojęć, teorii
oraz podstawowych zasad rozumowania o przedmiocie.
7
W szczególności chodzi m.in. o badanie:
a) Celu działania ekonomistów.
b) Ogólnych metod gromadzenia wiedzy stosowanych przez ekonomistów, w celu ich porównania z metodami przyrodników.
c) Osobliwości przedmiotu zainteresowania ekonomistów, które
odróżniają ekonomię od innych nauk (np. matematyki, fizyki,
biologii, socjologii).
d) Stopnia zaawansowania ekonomii na tle innych nauk.
8
Rozwijającej się gwałtownie od kilkudziesięciu lat „metodologii
ekonomii” nie należy mylić z „metodyką ekonomii”, czyli ze szczegółową analizą czysto technicznych procedur stosowanych przez
ekonomistów, rozwiązujących konkretne problemy (np. zmierzenie
prostej cenowej elastyczności popytu na pewne dobro).
9
I. CO TO JEST EKONOMIA?
10
1. EKONOMIA – NAUKA O GOSPODAROWANIU.
Wbrew pozorom nie jest łatwo powiedzieć „Co to jest ekonomia?”
Istnieje wiele definicji ekonomii, np. Smitha, Marshalla, Robbinsa...
11
ADAM SMITH
Nauka prowadząca „badania nad naturą i przyczynami bogactwa
narodów” (1776).
ALFRED MARSHALL
Nauka o tym, jak ludzie żyją, działają i myślą w codziennym życiu
gospodarczym (1890).
LIONEL ROBBINS
Nauka, która bada postępowanie człowieka jako stosunek między
celami a ograniczonymi środkami, dającymi się stosować w różny
sposób (1937).
P.A. SAMUELSON, W.D. NORDHAUS
Ekonomia bada, jak społeczeństwa używają swoich rzadkich, będących w niedoborze zasobów do wytwarzania wartościowych produktów oraz rozdzielania ich między poszczególne jednostki (1987).
D. BEGG, S. FISCHER, R. DORNBUSCH
Ekonomia bada, w jaki sposób społeczeństwo rozwiązuje problem
wykorzystania rzadkich zasobów, decydując o tym, co, jak i dla
kogo wytwarzać (2005).
N.G. MANKIW, M. P. TAYLOR
Ekonomia jest analizą tego, w jaki sposób społeczeństwo zarządza
swoimi rzadkimi zasobami (2006).
12
EKONOMIA JEST NAUKĄ GROMADZĄCĄ I PORZĄDKUJĄCĄ OGÓLNĄ WIEDZĘ O GOSPODAROWANIU (PRODUKCJI I
PODZIALE DÓBR).
13
Otóż (w odróżnieniu np. od matematyki) ekonomia jest NAUKĄ
INDUKCYJNĄ (EMPIRYCZNĄ).
NAUKI
DEDUKCYJNE
INDUKCYJNE
14
NAUKA DEDUKCYJNA (FORMALNA) to taka nauka, w której
zdanie nie będące jej twierdzeniem pierwotnym zostaje tylko
wtedy uznane za jej twierdzenie, kiedy zostanie ono za pomocą
dedukcji wywnioskowane z twierdzeń poprzednio przyjętych.
15
NAUKA INDUKCYJNA (EMPIRYCZNA) to taka nauka, w
której zdanie nie będące jej twierdzeniem pierwotnym zostaje
wtedy uznane za jej twierdzenie, kiedy zostanie ono za pomocą
dedukcji wywnioskowane z twierdzeń poprzednio przyjętych
LUB kiedy zostanie ono wywnioskowane w drodze indukcji
(uogólniania wyników obserwacji).
16
TWIERDZENIA PIERWOTNE: we wszystkich naukach przyjmuje się pewne zdania jako twierdzenia, mimo że się ich z innych
twierdzeń w drodze wnioskowania nie wyprowadziło.
17
A zatem (w odróżnieniu np. od matematyki) ekonomia jest
NAUKĄ INDUKCYJNĄ (EMPIRYCZNĄ).
NAUKI
DEDUKCYJNE
INDUKCYJNE
Przyrodnicze
Społeczne
EKONOMIA
EKONOMIA JEST NAUKĄ GROMADZĄCĄ I PORZĄDKUJĄCĄ OGÓLNĄ WIEDZĘ O GOSPODAROWANIU (PRODUKCJI I
PODZIALE DÓBR).
18
EKONOMIA JEST NAUKĄ GROMADZĄCĄ I PORZĄDKUJĄCĄ OGÓLNĄ WIEDZĘ O GOSPODAROWANIU (PRODUKCJI I
PODZIALE DÓBR).
KOMENTARZ 1
Taka definicja poza zakres ekonomii wyklucza wiedzę „technologiczną” (np. wiedzę o metodach obróbki metalu skrawaniem).
19
EKONOMIA JEST NAUKĄ GROMADZĄCĄ I PORZĄDKUJĄCĄ OGÓLNĄ WIEDZĘ O GOSPODAROWANIU (PRODUKCJI I
PODZIALE DÓBR).
KOMENTARZ 2
Chodzi o wiedzę PRAWDZIWĄ.
20
DYGRESJA
Chodzi o wiedzę PRAWDZIWĄ… CO TO ZNACZY?
Szukając odpowiedzi na to pytanie, niemiecki filozof Gadamer sięga do starozytnej Grecji.
"Nauka grecka jest czymś nowym i odmiennym w porównaniu z tym, co przedtem wiedziano i uprawiano jako wiedzę. Stwarzając naukę Grecy oderwali Zachód od Wschodu
i nadali mu jego własny kierunek rozwoju. Spowodował to
szczególny pęd do wiedzy, poznania, badania tego, co nieznane, dziwne, osobliwe oraz równie szczególny sceptycyzm
wobec tego, co ludzie mówią i co podają za prawdę".
(Hans-Georg Gadamer, Cóż to jest prawda? W: Hans-Georg
Gadamer, Rozum, słowo, dzieje. Szkice wybrane. PIW, Warszawa 1979, s. 34).
21
DYGRESJA CD.
„[S]zczególny pęd do wiedzy, poznania, badania tego, co nieznane, dziwne, osobliwe oraz równie szczególny sceptycyzm
wobec tego, co ludzie mówią i co podają za prawdę”…
Ten pęd znajduje wyraz w samej greckiej nazwie "prawda"...
’Greckie "aletheia", oddawane zazwyczaj za pomocą łacińskiego "veritas" oraz za pomocą jego odpowiedników w językach nowożytnych, znaczy tyle co "prawda". (...) Jednakże "aletheia" ma sens negatywny, bo jest rzeczownikiem
zaprzeczonym. Wywodzi się od przymiotnika "aiethes", którego rdzeń poprzedzony jest partykułą przeczącą (...) i znaczy: "nie ukryty", "nie zatajony", "nie zapomniany". (...)
'[A]letheia" zatem to "to, co nieskrywane", "to, co niezatajone(...)’.
‘
http://www.nonpossumus.pl/biblioteka/jan_krokos/o_prawdzie
_i_wolnosci/020.php. Za: Ks. Jan Krokos - "O prawdzie i wolności"
22
DYGRESJA CD.
Pytanie o prawdę pojawia się także w tradycji chrześcijańskiej (Ewangelia wg św. Jana).
„Piłat zatem powiedział do Niego: "A więc jesteś królem?"
Odpowiedział Jezus: "Tak, jestem królem. Ja się na to narodziłem i na to przyszedłem na świat, aby dać świadectwo
prawdzie. Każdy, kto jest z prawdy, słucha mojego głosu"
Rzekł do Niego Piłat: Cóż to jest prawda?” [„λεγει αυτω ο
πιλατος τι εστιν αληθεια και τουτο ειπων παλιν εξηλθεν προς
τους ιουδαιους και λεγει αυτοις εγω ουδεμιαν αιτιαν ευρισκω
εν αυτω”] .
(Ewangelia wg św. Jana 18:37-38, wyd. III Biblii Tysiąclecia)
23
DYGRESJA CD.
Istnieją przynajmniej trzy „teorie prawdy”, czyli odpowiedzi na
pytanie: „CÓŻ TO JEST PRAWDA”:
Chodzi o KORESPONDENCYJNĄ (KLASYCZNĄ), KOHERENCYJNĄ i PRAGMATYCZNĄ teorię prawdy.
According to a survey of professional philosophers and others on their
philosophical views which was carried out in November 2009 (taken by
3226 respondents, including 1803 philosophy faculty members and/or
PhDs and 829 philosophy graduate students) 44.9% of respondents
accept or lean towards correspondence theories.
(Zob.http://philpapers.org/surveys/results.pl?affil=All+respondents
&areas0=0&areas_max=1&grain=medium).
24
DYGRESJA CD.
KORESPONDENCYJNA (KLASYCZNA) teoria prawdy
Veritas est adaequatio rei et intellectus (łac.) (Arystoteles, Tomasz z
Akwinu (Summa Theologiae I, q.16 a.1)
Ajdukiewicz:
„Prawda myśli polega na jej zgodności z rzeczywistością. (…) Że jakieś
twierdzenie jest zgodne z rzeczywistością – to znaczy, że jest tak
właśnie, jak to twierdzenie głosi. A więc myśl, że Ziemia jest okrągła,
jest zgodna z rzeczywistością, ponieważ Ziemia jest okrągła (…).”
K. Ajdukiewicz, Zagadnienia i kierunki filozofii, Czytelnik, Warszawa 1983, s. 29, 39.
25
DYGRESJA CD.
KOHERENCYJNA teoria prawdy
Ajdukiewicz:
„[K]oherencyjna teoria prawdy definiuje prawdę jako zgodność
myśli między sobą. (…) [K]ryterium decydującym ostatecznie i
nieodwołalnie o tym, czy jakieś twierdzenie uznać, czy odrzucić, jest
zgodność tego twierdzenia z innymi twierdzeniami przyjętymi;
zgodność polegająca na tym, że nie popada ono z nimi w sprzeczność i daje się harmonijnie włączyć w system, które one tworzą.”
(K. Ajdukiewicz, Zagadnienia i kierunki filozofii, Czytelnik, Warszawa 1983, s. 33).
26
DYGRESJA CD.
KOHERENCYJNA teoria prawdy, cd.
Ajdukiewicz:
„[K]oherencyjna teoria prawdy definiuje prawdę jako zgodność
myśli między sobą. (…) [K]ryterium decydującym ostatecznie i
nieodwołalnie o tym, czy jakieś twierdzenie uznać, czy odrzucić, jest
zgodność tego twierdzenia z innymi twierdzeniami przyjętymi;
zgodność polegająca na tym, że nie popada ono z nimi w sprzeczność i daje się harmonijnie włączyć w system, które one tworzą.”
Czyżby każda konsekwentna i zwarta bajka mogła równym prawem uchodzić za prawdę jak teoria przyrodnicza oparta na
żmudnych obserwacjach i eksperymentach? Otóż koherencjonistom idzie o zgodność danej myśli nie z byle jakimi innymi, ale o
zgodność jej z twierdzeniami, za którymi opowiada się doświadczenie
(K. Ajdukiewicz, Zagadnienia i kierunki filozofii, Czytelnik, Warszawa 1983, s. 33).
27
DYGRESJA CD.
KOHERENCYJNA teoria prawdy, cd.
Ajdukiewicz:
„Ale i z tego materiału twierdzeń popartych świadectwem doświadczenia daje się nie jeden tylko system twierdzeń harmonizujących ze
sobą zbudować. MOŻNA ICH UTWORZYĆ WIĘCEJ, PRZY
CZYM DECYDUJĄC SIĘ NA JEDEN SYSTEM BĘDZIE SIĘ
MUSIAŁO UZNAĆ ZA FAŁSZ, ZA ZŁUDZENIE, PEWNE NA
DOŚWIADCZENIU OPARTE TWIERDZENIA, KTÓRE PRZY
PRZYJĘCIU INNEGO SYSTEMU, JEŚLI Z NIM HARMONIZUJĄ, UZNAĆ BĘDZIE NALEŻAŁO ZA PRAWDĘ. Sama więc zgodność z doświadczeniem i harmonia wewnętrzna jeszcze nie wystarcza. Trzeba jeszcze jakiegoś dodatkowego kryterium wyboru między
różnymi systemami harmonizujących ze sobą twierdzeń zgodnych z
doświadczeniem.”
(K. Ajdukiewicz, Zagadnienia i kierunki filozofii, Czytelnik, Warszawa 1983, s. 34).
28
DYGRESJA CD.
„Ale i z tego materiału twierdzeń popartych świadectwem doświadczenia daje się nie jeden tylko system twierdzeń harmonizujących ze
sobą zbudować. Można ich utworzyć więcej, przy czym decydując
się na jeden system będzie się musialo uznać za fałsz, za złudzenie,
pewne na doświadczeniu oparte twierdzenia, które przy przyjęciu
innego systemu, jeśli z nim harmonizują, uznać będzie należalo za
prawdę.”A
--------------------------------------Ta myśl Ajdukiewicza z 1949 r. ma wiele wspólnego ze słynną metaforą
Willarda Van Ormana Quine’a z jego pracy z 1954 roku Carnap and Logical
Truth:
„Wiedza naszych ojców jest materią utkaną ze zdań. W naszych rękach rozwija się ona i zmienia na skutek czynionych przez nas mniej lub bardziej dowolnych i świadomych rewizji i uzupełnień, mniej lub bardziej bezpośrednio powodowanych nieustanną stymulacją naszych organów zmysłowych.
Jest to tkanina szara, biorąca czerń od faktów i biel od konwencji. Nie znajduję
jednak ważnych powodów, by sądzić, że są w niej nici całkiem czarne lub też
całkiem białe”.
A
29
DYGRESJA CD.
PRAGMATYCZNA teoria prawdy
Ajdukiewicz:
„Za (…) ostateczne kryterium (prawdziwości twierdzeń – B. Cz.)
uważa (…) pragmatyzm (w swej radykalnej formie) pożyteczność
danego twierdzenia w działaniu. (…) Jeżeli (…) wpływ naszych
przekonań na nasze działanie czyni to działanie skutecznym, tzn.
pozwala na osiągnięcie zamierzonego celu, to przekonanie to jest
prawdziwe”.
(K. Ajdukiewicz, Zagadnienia i kierunki filozofii, Czytelnik, Warszawa 1983, s. 37-38).
30
Czy istnieje jakiś związek KORESPONDENCYJNEJ, KOHERENCYJNEJ i PRAGMATYCZNEJ teorii prawdy?
31
Czy istnieje jakiś związek korespondencyjnej, koherencyjnej i pragmatycznej teorii prawdy?
PO PIERWSZE, np. Oskar Lange sądził, że tzw. prawa logiki są po
prostu bardzo ogólnymi prawami empirycznymi.
32
Czy istnieje jakiś związek korespondencyjnej, koherencyjnej i pragmatycznej teorii prawdy?
Po pierwsze, np. Oskar Lange sądził, że tzw. prawa logiki są po
prostu bardzo ogólnymi prawami empirycznymi.
PO DRUGIE, zaś pragmatyczną teorię prawdy można sprowadzić
do korespondencyjnej teorii prawdy, uznając, że skuteczne dzialanie
umożliwia taka wiedza, która jest prawdziwa właśnie w sensie korespondencyjnej teorii prawdy.
33
II. O METODZIE GROMADZENIA WIEDZY O GOSPODAROWANIU…
34
Obserwując gospodarowanie, ekonomiści usiłują m. in. poznać charakterystyczne, powtarzające się cechy zachowania ludzi (REGULARNOŚCI ICH ZACHOWANIA). Są to tzw. PRAWA EKONOMICZNE.
35
Te PRAWA mogą być OGÓLNE (UNIWERSALNE) lub STATYSTYCZNE.
Prawa naukowe przyjmują bądź postać twierdzeń ogólnych, że –
w danych warunkach - STALE dzieje się tak a tak, lub występują
pod postacią twierdzeń statystycznych, stawierdzających, że tak
się dzieje Z TAKĄ A TAKĄ CZĘSTOŚCIĄ.
36
PRZYKŁADY PRAW EKONOMICZNYCH
PRAWO POPYTU
Kiedy cena się zmienia, ceteris paribus, zapotrzebowanie na dobro zmienia się w drugą stronę.
37
PRZYKŁADY PRAW EKONOMICZNYCH
PRAWO OKUNA
Zmiana wielkości produkcji o 2,0 – 2,5% powoduje skierowaną
przeciwnie zmianę stopy bezrobocia o 1 p. proc.
38
PRZYKŁADY PRAW EKONOMICZNYCH
PRAWO GRESHAMA
Jeśli w obiegu znajduje sie pieniądz ‘lepszy’ (zawierający więcej
kruszca) i pieniądz ‘gorszy’ (zawierający mniej kruszca), to w
roli środka wymiany dóbr ludzie będą używali raczej pieniądza
‘gorszego’, a nie pieniądza ‘lepszego’”.
39
EKONOMIA JEST NAUKĄ GROMADZĄCĄ I PORZĄDKUJĄCĄ OGÓLNĄ WIEDZĘ O GOSPODAROWANIU (PRODUKCJI I
PODZIALE DÓBR).
Dążąc do prawdy, ekonomiści (naukowcy) posługują się metodą,
która zapewnia INTERSUBIEKTYWNĄ SPRAWDZALNOŚĆ (OBIEKTYWNOŚĆ) osiąganej wiedzy.
Oznacza to, że o prawdziwości tej wiedzy może się przekonać KAŻDY odpowiednio przygotowany [np. potrafiący czytać i
(lub) posługiwać się analizą regresji liniowej] człowiek.
40
Ekonomiści posługują się przy tym metodą, która zapewnia INTERSUBIEKTYWNĄ SPRAWDZALNOŚĆ (OBIEKTYWNOŚĆ)
osiąganej wiedzy.
To właśnie ta metoda odróżnia naukowców od innych poszukiwaczy PRAWDY ufających np. w autorytet Mistrza, Kapłana
lub Świętej Księgi…
41
Ekonomistów metoda badania gospodarki składa się w szczególności
z następujących czynności:
1. OBSERWOWANIE gospodarowania.
2. UOGÓLNIANIE wyników obserwacji (INDUKCJA).
3. WNIOSKOWANIE (DEDUKCJA).
4. KRYTYKA powstałej wiedzy (test logiczny i empiryczny).
42
O tym, jak myślimy, czyli MASZYNA DO PRODUKCJI WIEDZY…
43
O tym, jak myślimy, czyli MASZYNA DO PRODUKCJI WIEDZY…
44
Wbrew rozpowszechnionym poglądom OBSERWACJA NIE POLEGA NA BIERNYM REJESTROWANIU FAKTÓW. Wiedza obserwatora przynajmniej na dwa sposoby wpływa na wyniki obserwacji.
45
Wiedza obserwatora przynajmniej na DWA sposoby wpływa na
wyniki obserwacji.
PO PIERWSZE, wiedza ta decyduje O TYM, JAKIE
PYTANIA STAWIA SOBIE OBSERWATOR, czyli co chce i co
może obserwować.
PO DRUGIE, wiedza ta wpływa na same wyniki obserwacji, które zostają w jej kontekście ZINTERPRETOWANE.
46
PO PIERWSZE, wiedza ta decyduje O TYM, JAKIE PYTANIA
STAWIA SOBIE OBSERWATOR, czyli co chce i co może obserwować.
Inaczej: to, co uznajemy za istniejące (a przez to, być może, godne obserwacji), zależy od tego, co mamy w głowach. Współczesny
filozof ujmuje tę myśl w ten sposób:
„Tworem zdrowego rozsądku jest również rudymentarna fizyka,
postulująca istnienie ciał takich jak domy czy drzewa, i formułująca podstawowe prawidłowości zachowania się ciał. Nauka (…)
[p]ostuluje (…) istnienie, oprócz ciał, także innych rodzajów przedmiotów, takich jak elektrony, neutrony, liczby i zbiory. Status
przedmiotów każdego z tych rodzajow jest w istocie taki sam:
wszystkie one są przedmiotami postulowanymi przez nas w toku
konstrukcji teorii, która ma opisać i wyjaśnić nasze doświadczenie
zmysłowe. (…) Póki akceptuje się naukę, nie moża konsekwentnie
kwestionować realności przedmiotów, którym nauka przypisuje istnienie. (…) [R]ozwój nauki może doprowadzić do drzucenia postulowanych wcześniej przedmiotów – ze zdroworozsądkowymi ciałami
włącznie – na rzecz przedmiotów innego rodzaju, pozwalających lepiej wyjaśnić nasze doświadczenie”A.
(Barbara Stanosz: Wstęp, w: Willard V. Quine, Granice wiedzy i
inne eseje filozoficzne, PIW, warszawa 1986, s. 12-13).
---------------------A/ Teoria flogistonu – teoria spalania powstała w XVII w., wywodząca się z koncepcji alchemicznych. Zakładała występowanie w
ciałach palnych substancji zwanej flogistonem. Obecnie jest
uważana za błędną.
47
„Póki akceptuje się naukę, nie moża konsekwentnie kwestionować
realności przedmiotów, którym nauka przypisuje istnienie.”
Na przykład, współczesny makroekonomista nie kwestionuje realności „produkcji potencjalnej” i „naturalnej stopy bezrobocia”, lecz wypowiada dotyczące „produkcji potencjalnej” i
„naturalnej stopy bezrobocia” twierdzenia. Zupełnie inaczej niż
czynili to np. Adam Smith i Alfred Marshall, którzy nie „postulowali” istnienia „produkcji potencjalnej” i „naturalnej stopy
bezrobocia”.
48
PO DRUGIE: Nasza wiedza wpływa na same wyniki obserwacji,
które zostają w jej kontekście ZINTERPRETOWANE.
49
Np. Michael Polanyi tak opisuje zmiany wrażeń studenta, który
obserwuje zdjęcia rentgenowskie płuc.
„Z początku student jest zupełnie zagubiony, ponieważ na zdjęciu
rentgenowskim dostrzec potrafi jedynie cienie serca i żeber oraz
kilka pajęczastych plam pomiędzy nimi. Wydaje mu się, że to, o
czym mówią specjaliści, istnieje tylko w ich wyobraźni, bowiem on
nic z tego nie potrafi zobaczyć. Potem, w miarę jak słucha przez
kilka tygodni wykładów, oglądając uważnie ciągle nowe zdjęcia
różnych przypadków chorobowych, pojawia się w nim pierwsze
zrozumienie; powoli zapomina o żebrach i zaczyna widzieć płuca.
Na koniec zaś, jeżeli stara się i jest bystry, dostrzeże bogatą panoramę szczegółów. Zobaczy anomalie fizjologiczne, zmiany patologiczne, blizny, ślady chronicznych infekcji i oznaki ostrej choroby”.
50
Podobnie, w Polsce po zmianie ustroju gospodarczego w 1990 r.,
studiując statystyki i obserwując gospodarkę, jedni widzieli raczej
ekonomiczną katastrofę (zgodnie z danymi GUS PKB obniżył się w
latach 1990–1992 o 19,5%), inni zaś – raczej ekonomiczny rozwój
(ich zdaniem, poza polem widzenia statystyków pozostawał np. ten
fakt, że przed 1989 rokiem pewną część produkcji wliczanej do PKB
stanowiły dobra bardzo niskiej jakości; zaprzestanie ich produkcji
nie spowodowało gorszego zaspokojenia potrzeb). W dodatku obserwatorzy ci uznawali spadek produkcji towarzyszący przemianie gospodarki nakazowo-rozdzielczej w gospodarkę prywatnorynkową za
początek procesu, którego naturalnym ciągiem dalszym okaże się
szybki wzrost gospodarczy.
51
Jest zatem tak oto …
TEORIA
52
DYGRESJA
Pomyślmy w tym miejscu o dorobku ekonomii w postaci JĘZYKA
stworzonego przez ekonomistow i służącego do opisywania procesu
gospodarowania.
53
DYGRESJA CD.
Chodzi o ten dobrze znany studentom kończącym studia ekonomiczne na całym świecie zestaw terminów i klasyfikacji w rodzaju :
•wskaźnika cen konsumenta,
•wartości realnej i wartości nominalnej,
•kosztów transakcyjnych,
•kosztu alternatywnego,
•korzyści skali,
•równowago Nasha,
•efektów zewnętrznych,
•efektu gapowicza,
•problemu pana i sługi,
•nadwyżki : całkowitej, konsumenta i producenta,
•asymetrii informacji,
•dóbr pożądanych i niepożądanych społecznie,
•kursu odpowiadającego parytetowi siły nabywczej,
•produktu krajowego brutto,
•mnożnika,
•funkcji pieniądza,
•bezrobocia naturalnego i przymusowego,
•podatku inflacyjnego,
•korzyści komparatywnych.
•bilansu płatniczego
54
To właśnie m. in. dzięki temu językowi ekonomiści coraz zwięźlej i
precyzyjniej opisują, analizują i wyjaśniają procesy gospodarcze.
Te analizy miewają wielkie znaczenie praktyczne.
W sposób oczywisty jest tak np. w przypadku polityki antymonopolowej (np.: to właśnie urząd ochrony konkurencji decyduje, czy Microsoft zostanie podzielony, czy nie zostanie podzielony) i analizy kosztów i korzyści (np.: to m. in. analiza kosztów i
korzyści rozstrzyga o dokładnej lokalizacji budowanych przez
państwo lotnisk, portów, autostrad).
KONIEC DYGRESJI
55
O tym, jak myślimy, czyli MASZYNA DO PRODUKCJI WIEDZY…
TEORIA
56
TEORIĄ EKONOMICZNĄ nazywamy usystematyzowany, tzn.
powiązany logicznie, zbiór hipotez, praw, definicji i klasyfikacji,
sformułowanych w pewnym języku. (Np. teoria keynesowska,
teoria monetarystyczna).
57
Dzięki wchodzącym w jej skład twierdzeniom teoria pozwala
WYJAŚNIAĆ zdarzenia, a czasem umożliwia PROGNOZOWANIE zdarzeń. Wyjaśnienie dotyczy przeszłości, a prognoza –
przyszłości.
NP. PRAWO ENGLA („W miarę wzrostu dochodów udział wydatków na żywność w wydatkach ogółem się zmniejsza”) oraz zaobserwowany w pewnym kraju wzrost dochodów uzasadniają
prognozę spadku udziału wydatków na żywność we wszystkich
wydatkach w tym kraju.
58
O tym, jak myślimy, czyli MASZYNA DO PRODUKCJI WIEDZY…
59
O tym, jak myślimy, czyli MASZYNA DO PRODUKCJI WIEDZY…
60
O tym, jak myślimy, czyli MASZYNA DO PRODUKCJI WIEDZY…
61
O tym, jak myślimy, czyli MASZYNA DO PRODUKCJI WIEDZY…
62
63
PRZYKŁAD MODERNIZACJI ZAGROŻONEJ FALSYFIKACJĄ
TEORII [zmiana definicji i (lub) hipotez]
Oto wzór klasycznej „cenowej” krzywej Phillipsa (ang. Phillips
curve).
π=-α•(U-U*)
π – stopa zmiany cen.
α – parametr opisujący wrażliwość poziomu płac na odchylenia
rzeczywistej stopy bezrobocia, U, od naturalnej stopy bezrobocia.
U*.
U – rzeczywista stopa bezrobocia.
U*- naturalna stopa bezrobocia.
64
π=-α•(U-U*)
Jak widać, warunkiem pojawienia się INFLACJI, π>0, jest spadek
rzeczywistej stopy bezrobocia, U, poniżej naturalnej stopy bezrobocia, U* (π>0U<U*).
65
π=-α•(U-U*)
Natomiast warunkiem pojawienia się DEFLACJI, π<0, jest wzrost
rzeczywistej stopy bezrobocia, U, powyżej naturalnej stopy bezrobocia, U* (π<0U>U*).
66
TEST EMPIRYCZNY, CZĘŚĆ I
Inflacja i bezrobocie w USA w latach 1961-1969
Krzywa Phillipsa
Za: R. Dornbusch, S. Fischer, R. Startz, Macroeconomics, 9th
edition, s. 119.
67
Skonfrontujmy „prostą” krzywą Phillipsa [π=-α•(U-U*)] z wynikami obserwacji.
Inflacja i bezrobocie w USA w latach 1961-1969
Krzywa Phillipsa
Za: R. Dornbusch, S. Fischer, R. Startz, Macroeconomics, 9th
edition, s. 119.
Te dane empiryczne DO PEWNEGO STOPNIA potwierdzają nasze ustalenia...
W USA w 6. dekadzie XX w. (U* wynosiła wtedy ok. 5%)
zmniejszenie się U do poziomu U<U* skutkowało wzrostem π; natomiast wzrost U do poziomu U>U* powodował SPADEK TEMPA
INFLACJI, π (A NIE SPADEK POZIOMU CEN, P, CZYLI DEFLACJĘ).
68
TEST EMPIRYCZNY, CZĘŚĆ II
Inflacja i bezrobocie w USA w latach 1961-2002
Za: R. Dornbusch, S. Fischer, R. Startz, Macroeconomics, 9th
edition, s. 121.
69
W obliczu empirycznego zaprzeczenia twierdzenia Phillipsa, chcąc
pogodzić krzywą Phillipsa z rzeczywistym obrazem gospodarki,
ekonomiści uzupełnili teorię opisującą związki produkcji, bezrobocia i cen o hipotezę „oczekiwań inflacyjnych”, a w szczególności
„ADAPTACYJNYCH OCZEKIWAŃ INFLACYJNYCH”.
70
Ludzie mają „ADAPTACYJNE OCZEKIWANIA INFLACYJNE”, jeśli sądzą, że TEMPO INFLACJI W PRZYSZŁOŚCI (πe)
BĘDZIE PODOBNE DO OBECNEGO TEMPA INFLACJI (π).
Zmiana obecnego tempa inflacji, π, powoduje wtedy POWOLNĄ
zmianę oczekiwanego tempa inflacji, πe.
Powstała w ten sposób KRZYWA PHILLIPSA UZUPEŁNIONA O
OCZEKIWANIA INFLACYJNE (ang. inflation expectations augmented Phillips curve)
71
Mianowicie: skoro ludzie zdają sobie sprawę z istnienia inflacji, a nawet mają konkretne oczekiwania inflacyjne, w czasie
negocjacji płacowych dążą do ustalenia poziomu REALNEJ,
NIE NOMINALNEJ, podwyżki płac. To on zależy od skali
odchylenia rzeczywistej stopy bezrobocia, U, od naturalnej
stopy bezrobocia, U*.
Jest nie takA:
πw=-αW•(U-U*), czyli nie tak: π = -α•(U-U*),
a tak:
(πw–πe)=-α•(U-U*), czyli tak: (π–πe)=-α•(U-U*).
----------------------------------------------------------A π =π, bo wynagrodzenia są główną częścią kosztów produkcji.
w
72
(π–πe)=-α•(U-U*)
WNIOSKI:
1. Jeśli zatem rzeczywista stopa bezrobocia, U, spadnie poniżej stopy naturalnej, U<U*, to (π–πe)>0, więc π>πe, czyli
ceny zaczną rosnąć SZYBCIEJ NIŻ SIĘ SPODZIEWANO.
73
(π–πe)=-α•(U-U*)
WNIOSKI:
2. Natomiast jeśli U>U*, to (π–πe)< 0, więc π<πe, czyli ceny
zaczną rosnąć WOLNIEJ NIŻ SIĘ SPODZIEWANO.
74
W przypadku „zmodernizowanej” krzywej Phillipsa uzupełnionej o adaptacyjne oczekiwania inflacyjne dane empiryczne dość dobrze potwierdzają teorię.
Powiedzmy, że: πet = πt-1.
Wtedy:
πt– πet = -α•(Ut-U*)
πet = πt-1
 (πt– πt-1) = -α•(U-U*).
75
πt– πt-1 = -α•(U-U*)
Tym razem obserwacja dość dobrze potwierdza teorię...
Inflacja i bezrobocie w USA w latach 1961-2002
Za: R. Dornbusch, S. Fischer, R. Startz, Macroeconomics, s. 124.
KONIEC PRZYKŁADU MODERNIZACJI ZAGROŻONEJ FALSYFIKACJĄ TEORII [zmiana definicji i (lub) hipotez]
76
MASZYNA DO PRODUKCJI WIEDZY - poza opisanymi istnieją
jeszcze inne kryteria akceptacji teorii…
77
„Brzytwa Ockhama „ (Wilhelm Ockham; ok. 1285-1347)
78
O ZASADZIE EKONOMII MYŚLENIA (KRYTERIUM PROSTOTY ) W NAUCE („BRZYTWA OCKHAMA”)…
William Ockham (c. 1285-1347)
Nie należy mnożyć bytów bez potrzeby. Non sunt multiplicanda entia
preater necessitatem. (łac.)
Bytów nie mnożyć, fikcyj nie tworzyć, tłumaczyć fakty jak najprościej. Pluralitas non est ponenda sine neccesitate. (łac.)
Lub inaczej:
We are to admit no more causes of natural things than such as are
both true and sufficient to explain their appearances. (ang.) (Isaac
Newton)
Nie należy uznawać więcej przyczyn dla rzeczy naturalnych, niż
takich, które są zarówno prawdziwe i wystarczające, by wyjaśnić
ich cechy.
79
O tym, jak myślimy, czyli MASZYNA DO PRODUKCJI WIEDZY…
Naturalnie praca ekonomistów wymaga także INTUICJI, FANTAZJI I WIARY.
To nimi m. in. kierujemy się, wybierając przedmiot badań, formułując hipotezy, planując ich testy i wybierając sposób prezentacji
tego, co mamy do powiedzenia. Upodabnia to pracę naukową do
sztuki.
80
MILTON FRIEDMAN (1912–2006) O EMPIRYCZNEJ (INDUKCYJNEJ) NAUCE EKONOMII:
„(...) teoria powinna być osądzona ze względu na swą zdolność do
formułowania prognoz dla klasy zjawisk, które chce „wyjaśnić”. Jedynie świadectwo faktów jest w stanie pokazać czy jest ona „prawdziwa”, czy też „fałszywa”, lub – ujmując to lepiej – przejściowo
„akceptowana”, jako obowiązująca lub „odrzucona”.
[Essay on the Methodology of Positive Economics (1953)]
81
ZAKOŃCZENIE
Wiele szczegółów tego obrazu ekonomii jest niejasne. Dotyczy to
np.:
Tego, czy założenia w ekonomii mają być „realistyczne” (zob.
np. dyskusje wokół „instrumentalizmu” Friedmana).
82
Wiele szczegółów tego obrazu ekonomii jest niejasne. Dotyczy to
np.:
Tego, czy założenia w ekonomii mają być „realistyczne” (zob.
np. dyskusje wokół „instrumentalizmu” Friedmana).
Roli indywidualizmu, doktryny verstehen, czyli - na przykład
– dążenia do stworzenia micro foundations dla makroekonomii, np. w formie analizy „reprezentatywnych” gospodarstw
domowych i firm w ramach real bussiness cycle theory.
83
Wiele szczegółów tego obrazu ekonomii jest niejasne. Dotyczy to
np.:
Tego, czy założenia w ekonomii mają być „realistyczne” (zob.
np. dyskusje wokół „instrumentalizmu” Friedmana).
Roli indywidualizmu, doktryny verstehen, czyli - na przykład
– dążenia do stworzenia micro foundations dla makroekonomii, np. w formie analizy „reprezentatywnych” gospodarstw
domowych i firm w ramach real bussiness cycle theory.
Roli „sądów wartościujących” (np. „bezrobocie jest złe”, „należy zwalczać inflację”) w ekonomii.
84
Wiele szczegółów tego obrazu ekonomii jest niejasne. Dotyczy to
np.:
-
Tego, czy założenia w ekonomii mają być „realistyczne” (zob.
np. dyskusje wokół „instrumentalizmu” Friedmana).
-
Roli indywidualizmu, doktryny verstehen, czyli - na przykład
– dążenia do stworzenia micro foundations dla makroekonomii, np. w formie analizy „reprezentatywnych” gospodarstw
domowych i firm w ramach real bussiness cycle theory.
-
Roli „sądów wartościujących” (np. „bezrobocie jest złe”, „należy zwalczać inflację”) w ekonomii.
Sądzę jednak, że te niejasności nie niszczą przedstawionego obrazu
ekonomii. Mimo wszystkich zastrzeżeń nie znam obrazu ekonomii „dokładniejszego” (jako opis tego, co ekonomiści ROBIĄ), a także „lepszego” (jako opis tego, co ekonomiści POWINNI ROBIĆ).
85
NA ZAKOŃCZENIE POMÓWMY JESZCZE O MODELOWANIU
I ZWIĄZKACH ZMIENNYCH EKONOMICZNYCH
86
Otóż ekonomistów bardzo interesują ZWIĄZKI OBSERWOWANYCH ZMIENNYCH (np. wielkości produkcji oraz poziomu
bezrobocia i wielkości inflacji).
Znając te związki, można stworzyć UPROSZCZONY OBRAZ
PROCESU GOSPODARCZEGO, czyli jego MODEL (np. słowny,
rysunkowy, matematyczny, mechaniczny). MODEL przedstawia zależność części tego procesu, UŁATWIAJĄC MYŚLENIE I
DZIAŁANIE.
87
PRZYKŁAD:
W wyniku obserwacji gospodarki powstały dwa szeregi czasowe,
opisujące zmiany produkcji i bezrobocia w pewnym kraju w pewnym okresie.
Analiza tych danych ujawniła taki związek produkcji i bezrobocia: „ILEKROĆ PRODUKCJA SIĘ ZWIĘKSZA, Z PEWNYM
OPÓŹNIENIEM ZMNIEJSZA SIĘ BEZROBOCIE”. W efekcie
stworzono matematyczny model tego procesu:
Ut = -1/2•Yt-1,
gdzie: Ut – zmiana wielkości stopy bezrobocia w okresie t, (w
p.proc.); Yt-1 – zmiana wielkości produkcji w okresie t-1 (w %).
Znając ten związek, Prezydent doprowadził do wzrostu produkcji o 10%, co spowodowało spadek stopy bezrobocia o 5 p. proc.
(z 15% do 10%). W efekcie Partia Prezydenta wygrała wybory! 
88
A zatem, ekonomistów bardzo interesują PRZYCZYNOWE
ZWIĄZKI OBSERWOWANYCH ZMIENNYCH.
Kiedy właściwie zaobserwowaną regularność zmian zmiennych
uznajemy za ZWIĄZEK PRZYPADKOWY, a kiedy za ZWIĄZEK
PRZYCZYNOWY?
89
ZADANIE
W którym z następujących przypadków chodzi tylko o przypadek, a
w którym o związek przyczynowy? a) Już kilka razy wzrostowi cen
samochodów w Polsce towarzyszył spadek liczby kupowanych przez
Polaków nowych samochodów.
90
W którym z następujących przypadków chodzi tylko o przypadek, a
w którym o związek przyczynowy? a) Już kilka razy wzrostowi cen
samochodów w Polsce towarzyszył spadek liczby kupowanych przez
Polaków nowych samochodów.
Związek przyczynowy.
b) Zauważyłem, że liczba bocianów i liczba dzieci, które rodzą się w
tej wsi, zmieniają się w tym samym kierunku.
91
W którym z następujących przypadków chodzi tylko o przypadek, a
w którym o związek przyczynowy? a) Już kilka razy wzrostowi cen
samochodów w Polsce towarzyszył spadek liczby kupowanych przez
Polaków nowych samochodów.
Związek przyczynowy.
b) Zauważyłem, że liczba bocianów i liczba dzieci, które rodzą się w
tej wsi, zmieniają się w tym samym kierunku.
Przypadek.
c) Kiedy euro jest drogie, import samochodów do Polski maleje.
92
W którym z następujących przypadków chodzi tylko o przypadek, a
w którym o związek przyczynowy? a) Już kilka razy wzrostowi cen
samochodów w Polsce towarzyszył spadek liczby kupowanych przez
Polaków nowych samochodów.
Związek przyczynowy.
b) Zauważyłem, że liczba bocianów i liczba dzieci, które rodzą się w
tej wsi, zmieniają się w tym samym kierunku.
Przypadek.
c) Kiedy euro jest drogie, import samochodów do Polski maleje.
Związek przyczynowy.
d) Jakim kryterium kierowałeś się, udzielając odpowiedzi? Odpowiedz szczegółowo.
93
W którym z następujących przypadków chodzi tylko o przypadek, a
w którym o związek przyczynowy? a) Już kilka razy wzrostowi cen
samochodów w Polsce towarzyszył spadek liczby kupowanych przez
Polaków nowych samochodów.
Związek przyczynowy.
b) Zauważyłem, że liczba bocianów i liczba dzieci, które rodzą się w
tej wsi, zmieniają się w tym samym kierunku.
Przypadek.
c) Kiedy euro jest drogie, import samochodów do Polski maleje.
Związek przyczynowy.
d) Jakim kryterium kierowałeś się, udzielając odpowiedzi? Odpowiedz szczegółowo.
d)
Istotne dla mnie było to, CZY ZAOBSERWOWANA REGULARNOŚĆ ZMIAN JEST, CZY TEŻ NIE JEST WYJAŚNIANA PRZEZ
WIARYGODNĄ TEORIĘ, ZGODNIE Z KTÓRĄ JEDNA ZMIENNA STANOWI PRZYCZYNĘ, A DRUGA - SKUTEK.
94
O PUŁAPKACH CZYHAJĄCYCH NA POSZUKIWACZY
ZWIĄZKÓW PRZYCZYNOWYCH…
95
ZADANIE
Na czym polega : a) „Błąd przypadkowego związku”?
96
Na czym polega: a) „Błąd przypadkowego związku”?
„Błąd przypadkowego związku” oznacza, że za przyczynę pewnego
zdarzenia błędnie uznajemy inne zdarzenie, które jedynie PRZYPADKOWO towarzyszyło temu pierwszemu zdarzeniu.
b) „Błąd odwróconej przyczynowości”?
97
Na czym polega: a) „Błąd przypadkowego związku”?
„Błąd przypadkowego związku” oznacza, że za przyczynę pewnego
zdarzenia błędnie uznajemy inne zdarzenie, które jedynie PRZYPADKOWO towarzyszyło temu pierwszemu zdarzeniu.
b) „Błąd odwróconej przyczynowości”?
„Błąd odwróconej przyczynowości” oznacza, że uznajemy skutek za
przyczynę, a przyczynę za skutek.
c) „Błąd ukrytej zmiennej”?
98
Na czym polega: a) „Błąd przypadkowego związku”?
„Błąd przypadkowego związku” oznacza, że za przyczynę pewnego
zdarzenia błędnie uznajemy inne zdarzenie, które jedynie PRZYPADKOWO towarzyszyło temu pierwszemu zdarzeniu.
b) „Błąd odwróconej przyczynowości”?
„Błąd odwróconej przyczynowości” oznacza, że uznajemy skutek za
przyczynę, a przyczynę za skutek.
c) „Błąd ukrytej zmiennej”?
„Błąd ukrytej zmiennej” oznacza, że za przyczynę zdarzenia A
błędnie uznajemy jedynie towarzyszące zdarzeniu A zdarzenie B, w
sytuacji, w której zarówno zdarzenie A, jak i zdarzenie B jest
powodowane przez (ukrytą) wspólną przyczynę C.
d) Podaj przykłady tych błędów.
99
d) Podaj przykłady tych błędów.
da) „BŁĄD PRZYPADKOWEGO ZWIĄZKU”
Przyczyną ubóstwa mieszkańców Mongolii jest to, że są oni rasy
żółtej. Bogate są kraje, których mieszkańcy są rasy białej. (Nie, np.
Japonia i Korea Południowa są bogatsze np. od Bułgarii i Polski).
100
d) Podaj przykłady tych błędów.
da) „BŁĄD PRZYPADKOWEGO ZWIĄZKU”
Przyczyną ubóstwa mieszkańców Mongolii jest to, że są oni rasy
żółtej. Bogate są kraje, których mieszkańcy są rasy białej. (Nie, np.
Japonia i Korea Południowa są bogatsze np. od Bułgarii i Polski).
db) „BŁĄD ODWRÓCONEJ PRZYCZYNOWOŚCI”
Przyczyną spadku produkcji jest zwykle zwiększenie się bezrobocia.
Przecież, kiedy ludzie nie pracują, nie wytwarzają dóbr. (Zazwyczaj
to zmniejszenie się produkcji jest przyczyną bezrobocia, a nie odwrotnie).
101
d) Podaj przykłady tych błędów.
da) „BŁĄD PRZYPADKOWEGO ZWIĄZKU”
Przyczyną ubóstwa mieszkańców Mongolii jest to, że są oni rasy
żółtej. Bogate są kraje, których mieszkańcy są rasy białej. (Nie, np.
Japonia i Korea Południowa są bogatsze np. od Bułgarii i Polski).
db) „BŁĄD ODWRÓCONEJ PRZYCZYNOWOŚCI”
Przyczyną spadku produkcji jest zwykle zwiększenie się bezrobocia.
Przecież, kiedy ludzie nie pracują, nie wytwarzają dóbr. (Zazwyczaj
to zmniejszenie się produkcji jest przyczyną bezrobocia, a nie odwrotnie).
dc) „BŁĄD UKRYTEJ ZMIENNEJ”
Przyczyną zamożności Szwedów są ich wysokie płace. Przecież to
dzięki nim przeciętny Szwed może sobie kupić o wiele więcej niż
przeciętny Polak. (W tym przypadku „ukrytą przyczyną” zarówno
zamożności Szwedów, jak i ich wysokich płac jest umiejętność
Szwedów wytwarzania dużej, np. w porównaniu z Polakami, ilości
dóbr).
102
„KIEDY NA RYSUNKU OBOK POPYT PB
ZWIĘKSZYŁ SIĘ Z D DO D1, WZROST
OFEROWANEJ NA SPRZEDAŻ ILOŚCI P *
1
DOBRA SPOWODOWAŁ WZROST CEP*
NY TEGO DOBRA”. a) Opisz rzeczywistą
kolejność zdarzeń i związek przyczynowy
popytu, oferowanej na sprzedaż ilości dob0
ra i ceny tego dobra w tej sytuacji.
S
E
E1
D1
D
Q* Q1
Q
103
„KIEDY NA RYSUNKU OBOK POPYT PB
ZWIĘKSZYŁ SIĘ Z D DO D1, WZROST
OFEROWANEJ NA SPRZEDAŻ ILOŚCI P *
1
DOBRA SPOWODOWAŁ WZROST CEP*
NY TEGO DOBRA”. a) Opisz rzeczywistą
kolejność zdarzeń i związek przyczynowy
popytu, oferowanej na sprzedaż ilości dob0
ra i ceny tego dobra w tej sytuacji.
S
E
E1
D1
D
Q* Q1
Q
Najpierw zwiększył się popyt. Następnie nadwyżka zapotrzebowania
nad ofertą spowodowała wzrost ceny, a potem wzrost ceny, stał się
przyczyną zwiększenia oferowanej na sprzedaż ilości dobra.
104
„KIEDY NA RYSUNKU OBOK POPYT PB
ZWIĘKSZYŁ SIĘ Z D DO D1, WZROST
OFEROWANEJ NA SPRZEDAŻ ILOŚCI P *
1
DOBRA SPOWODOWAŁ WZROST CEP*
NY TEGO DOBRA”. a) Opisz rzeczywistą
kolejność zdarzeń i związek przyczynowy
popytu, oferowanej na sprzedaż ilości dob0
ra i ceny tego dobra w tej sytuacji.
S
E
E1
D1
D
Q* Q1
Q
Najpierw zwiększył się popyt. Następnie nadwyżka zapotrzebowania
nad ofertą spowodowała wzrost ceny, a potem wzrost ceny, stał się
przyczyną zwiększenia oferowanej na sprzedaż ilości dobra.
b) Czy to prawda, że Autor tej wypowiedzi popełnił „błąd przypadkowego związku”?
105
„KIEDY NA RYSUNKU OBOK POPYT PB
ZWIĘKSZYŁ SIĘ Z D DO D1, WZROST
OFEROWANEJ NA SPRZEDAŻ ILOŚCI P *
1
DOBRA SPOWODOWAŁ WZROST CEP*
NY TEGO DOBRA”. a) Opisz rzeczywistą
kolejność zdarzeń i związek przyczynowy
popytu, oferowanej na sprzedaż ilości dob0
ra i ceny tego dobra w tej sytuacji.
S
E
E1
D1
D
Q* Q1
Q
Najpierw zwiększył się popyt. Następnie nadwyżka zapotrzebowania
nad ofertą spowodowała wzrost ceny, a potem wzrost ceny, stał się
przyczyną zwiększenia oferowanej na sprzedaż ilości dobra.
b) Czy to prawda, że Autor tej wypowiedzi popełnił „błąd przypadkowego związku”?
To nie jest prawda. Przecież to nie jest przypadek, że w analizowanej sytuacji jednocześnie doszło do wzrostu oferowanej na sprzedaż ilości dobra oraz wzrostu ceny tego dobra. Pierwotną przyczyną
obu tych wzrostów było zwiększenie się popytu.
106
„KIEDY NA RYSUNKU OBOK POPYT PB
ZWIĘKSZYŁ SIĘ Z D DO D1, WZROST
OFEROWANEJ NA SPRZEDAŻ ILOŚCI P *
1
DOBRA SPOWODOWAŁ WZROST CEP*
NY TEGO DOBRA”. a) Opisz rzeczywistą
kolejność zdarzeń i związek przyczynowy
popytu, oferowanej na sprzedaż ilości dob0
ra i ceny tego dobra w tej sytuacji.
S
E
E1
D1
D
Q* Q1
Q
Najpierw zwiększył się popyt. Następnie nadwyżka zapotrzebowania
nad ofertą spowodowała wzrost ceny, a potem wzrost ceny, stał się
przyczyną zwiększenia oferowanej na sprzedaż ilości dobra.
b) Czy to prawda, że Autor tej wypowiedzi popełnił „błąd przypadkowego związku”?
To nie jest prawda. Przecież to nie jest przypadek, że w analizowanej sytuacji jednocześnie doszło do wzrostu oferowanej na sprzedaż ilości dobra oraz wzrostu ceny tego dobra. Pierwotną przyczyną
obu tych wzrostów było zwiększenie się popytu.
c) Czy to prawda, że Autor tej wypowiedzi popełnił „błąd ukrytej
zmiennej?
107
„KIEDY NA RYSUNKU OBOK POPYT PB
ZWIĘKSZYŁ SIĘ Z D DO D1, WZROST
OFEROWANEJ NA SPRZEDAŻ ILOŚCI P *
1
DOBRA SPOWODOWAŁ WZROST CEP*
NY TEGO DOBRA”. a) Opisz rzeczywistą
kolejność zdarzeń i związek przyczynowy
popytu, oferowanej na sprzedaż ilości dob0
ra i ceny tego dobra w tej sytuacji.
S
E
E1
D1
D
Q* Q1
Q
Najpierw zwiększył się popyt. Następnie nadwyżka zapotrzebowania
nad ofertą spowodowała wzrost ceny, a potem wzrost ceny, stał się
przyczyną zwiększenia oferowanej na sprzedaż ilości dobra.
b) Czy to prawda, że Autor tej wypowiedzi popełnił „błąd przypadkowego związku”?
To nie jest prawda. Przecież to nie jest przypadek, że w analizowanej sytuacji jednocześnie doszło do wzrostu oferowanej na sprzedaż ilości dobra oraz wzrostu ceny tego dobra. Pierwotną przyczyną
obu tych wzrostów było zwiększenie się popytu.
c) Czy to prawda, że Autor tej wypowiedzi popełnił „błąd ukrytej
zmiennej?
To nie jest prawda. W analizowanej sytuacji wzrost oferowanej na
sprzedaż ilości dobra oraz wzrost ceny tego dobra nie nastąpiły
bezpośrednio na skutek działania wspólnej „ukrytej przyczyny”.
Wzrost popytu nie był bezpośrednią przyczyną wzrostu oferowanej
na sprzedaż ilości dobra.
108
„KIEDY NA RYSUNKU OBOK POPYT PB
ZWIĘKSZYŁ SIĘ Z D DO D1, WZROST
OFEROWANEJ NA SPRZEDAŻ ILOŚCI P *
1
DOBRA SPOWODOWAŁ WZROST CEP*
NY TEGO DOBRA”. a) Opisz rzeczywistą
kolejność zdarzeń i związek przyczynowy
popytu, oferowanej na sprzedaż ilości dob0
ra i ceny tego dobra w tej sytuacji.
S
E
E1
D1
D
Q* Q1
Q
Najpierw zwiększył się popyt. Następnie nadwyżka zapotrzebowania
nad ofertą spowodowała wzrost ceny, a potem wzrost ceny, stał się
przyczyną zwiększenia oferowanej na sprzedaż ilości dobra.
b) Czy to prawda, że Autor tej wypowiedzi popełnił „błąd przypadkowego związku”?
To nie jest prawda. Przecież to nie jest przypadek, że w analizowanej sytuacji jednocześnie doszło do wzrostu oferowanej na sprzedaż ilości dobra oraz wzrostu ceny tego dobra. Pierwotną przyczyną
obu tych wzrostów było zwiększenie się popytu.
c) Czy to prawda, że Autor tej wypowiedzi popełnił „błąd ukrytej
zmiennej?
To nie jest prawda. W analizowanej sytuacji wzrost oferowanej na
sprzedaż ilości dobra oraz wzrost ceny tego dobra nie nastąpiły
bezpośrednio na skutek działania wspólnej „ukrytej przyczyny”.
Wzrost popytu nie był bezpośrednią przyczyną wzrostu oferowanej
na sprzedaż ilości dobra.
d) Czy to prawda, że Autor tej wypowiedzi popełnił „błąd odwróconej przyczynowości”?
109
„KIEDY NA RYSUNKU OBOK POPYT PB
ZWIĘKSZYŁ SIĘ Z D DO D1, WZROST
OFEROWANEJ NA SPRZEDAŻ ILOŚCI P *
1
DOBRA SPOWODOWAŁ WZROST CEP*
NY TEGO DOBRA”. a) Opisz rzeczywistą
kolejność zdarzeń i związek przyczynowy
popytu, oferowanej na sprzedaż ilości dob0
ra i ceny tego dobra w tej sytuacji.
S
E
E1
D1
D
Q* Q1
Q
Najpierw zwiększył się popyt. Następnie nadwyżka zapotrzebowania
nad ofertą spowodowała wzrost ceny, a potem wzrost ceny, stał się
przyczyną zwiększenia oferowanej na sprzedaż ilości dobra.
b) Czy to prawda, że Autor tej wypowiedzi popełnił „błąd przypadkowego związku”?
To nie jest prawda. Przecież to nie jest przypadek, że w analizowanej sytuacji jednocześnie doszło do wzrostu oferowanej na sprzedaż ilości dobra oraz wzrostu ceny tego dobra. Pierwotną przyczyną
obu tych wzrostów było zwiększenie się popytu.
c) Czy to prawda, że Autor tej wypowiedzi popełnił „błąd ukrytej
zmiennej?
To nie jest prawda. W analizowanej sytuacji wzrost oferowanej na
sprzedaż ilości dobra oraz wzrost ceny tego dobra nie nastąpiły
bezpośrednio na skutek działania wspólnej „ukrytej przyczyny”.
Wzrost popytu nie był bezpośrednią przyczyną wzrostu oferowanej
na sprzedaż ilości dobra.
d) Czy to prawda, że Autor tej wypowiedzi popełnił „błąd odwróconej przyczynowości”?
Tak, to jest prawda. W rzeczywistości w analizowanej sytuacji to
„wzrost ceny dobra spowodował wzrost oferowanej na sprzedaż
ilości dobra.
110
Rysunek 2. Liczba samobójstw i liczba bezrobotnych (w tys.) w Polsce, 1990-2003
( Źródła: dane o bezrobociu z Urzędów Pracy - stan na 31 XII każdego roku, dane o
samobójstwach z Komendy Głównej Policji)
Liczba dokonanych samobójstw a liczba bezrobotnych (w tys.) w
Polsce, 1990-2003
6000
5000
4000
3000
2000
1000
0
1990
1991
1992
1993
1994
1995
liczba samobójstw
1996
1997
1998
1999
2000
2001
2002
2003
liczba bezrobotnych (w tys.)
Rysunek przedstawia zmiany liczby bezrobotnych i liczby samobójstw w Polsce w latach 1990-2003. a) Podaj argumenty, które mogą przemawiać za hipotezą o przyczynowej zależności samobójstw
od bezrobocia w Polsce w tym okresie.
111
Rysunek 2. Liczba samobójstw i liczba bezrobotnych (w tys.) w Polsce, 1990-2003
( Źródła: dane o bezrobociu z Urzędów Pracy - stan na 31 XII każdego roku, dane o
samobójstwach z Komendy Głównej Policji)
Liczba dokonanych samobójstw a liczba bezrobotnych (w tys.) w
Polsce, 1990-2003
6000
5000
4000
3000
2000
1000
0
1990
1991
1992
1993
1994
1995
liczba samobójstw
1996
1997
1998
1999
2000
2001
2002
2003
liczba bezrobotnych (w tys.)
Rysunek przedstawia zmiany liczby bezrobotnych i liczby samobójstw w Polsce w latach 1990-2003. a) Podaj argumenty, które mogą przemawiać za hipotezą o przyczynowej zależności samobójstw
od bezrobocia w Polsce w tym okresie.
Zależność zmian obu zmiennych jest wyraźna (zob. rysunek). W dodatku istnieje oczywista teoria, zgodnie z którą zmiany poziomu
bezrobocia powodują podobnie skierowane zmiany liczby samobójstw. Oto ona: bezrobocie tak silnie pogarsza życiową sytuację
bezrobotnego, że może go skłonić do samobójstwa.
112
Rysunek 2. Liczba samobójstw i liczba bezrobotnych (w tys.) w Polsce, 1990-2003
Liczba( Źródła:
dokonanych
samobójstw
liczba
bezrobotnych
dane o bezrobociu
z Urzędów Pracya
- stan
na 31 XII
każdego roku, dane o (w tys.) w
Polsce, 1990-2003 samobójstwach z Komendy Głównej Policji)
6000
5000
4000
3000
2000
1000
0
1990
1991
1992
1993
1994
1995
liczba samobójstw
1996
1997
1998
1999
2000
2001
2002
2003
liczba bezrobotnych (w tys.)
Rysunek przedstawia zmiany liczby bezrobotnych i liczby samobójstw w Polsce w latach 1990-2003. a) Podaj argumenty, które mogą przemawiać za hipotezą o przyczynowej zależności samobójstw
od bezrobocia w Polsce w tym okresie.
Zależność zmian obu zmiennych jest wyraźna (zob. rysunek). W dodatku istnieje oczywista teoria, zgodnie z którą zmiany poziomu
bezrobocia powodują podobnie skierowane zmiany liczby samobójstw. Oto ona: bezrobocie tak silnie pogarsza życiową sytuację
bezrobotnego, że może go skłonić do samobójstwa.
Zarzuć argumentacji z podpunktu (a): b) „Błąd odwróconej przyczynowości”. (Uwaga! Po spełnieniu poleceń (b), (c) i (d) każdorazowo oceń, czy Twój wywód jest przekonujący).
113
Rysunek 2. Liczba samobójstw i liczba bezrobotnych (w tys.) w Polsce, 1990-2003
Liczba( Źródła:
dokonanych
samobójstw
liczba
bezrobotnych
dane o bezrobociu
z Urzędów Pracya
- stan
na 31 XII
każdego roku, dane o (w tys.) w
Polsce, 1990-2003 samobójstwach z Komendy Głównej Policji)
6000
5000
4000
3000
2000
1000
0
1990
1991
1992
1993
1994
1995
liczba samobójstw
1996
1997
1998
1999
2000
2001
2002
2003
liczba bezrobotnych (w tys.)
Rysunek przedstawia zmiany liczby bezrobotnych i liczby samobójstw w Polsce w latach 1990-2003. a) Podaj argumenty, które mogą przemawiać za hipotezą o przyczynowej zależności samobójstw
od bezrobocia w Polsce w tym okresie.
Zależność zmian obu zmiennych jest wyraźna (zob. rysunek). W dodatku istnieje oczywista teoria, zgodnie z którą zmiany poziomu
bezrobocia powodują podobnie skierowane zmiany liczby samobójstw. Oto ona: bezrobocie tak silnie pogarsza życiową sytuację
bezrobotnego, że może go skłonić do samobójstwa.
Zarzuć argumentacji z podpunktu (a): b) „Błąd odwróconej przyczynowości”. (Uwaga! Po spełnieniu poleceń (b), (c) i (d) każdorazowo oceń, czy Twój wywód jest przekonujący).
Oto żądana próba: „To nie bezrobocie jest przyczyną samobójstw,
lecz samobójstwa są przyczyną bezrobocia”.
KOMENTARZ:
Takie wyjaśnienie nie ma sensu (kto nie żyje, nie może być bezrobotnym).
114
Rysunek 2. Liczba samobójstw i liczba bezrobotnych (w tys.) w Polsce, 1990-2003
Liczba( Źródła:
dokonanych
samobójstw
liczba
bezrobotnych
dane o bezrobociu
z Urzędów Pracya
- stan
na 31 XII
każdego roku, dane o (w tys.) w
Polsce, 1990-2003 samobójstwach z Komendy Głównej Policji)
6000
5000
4000
3000
2000
1000
0
1990
1991
1992
1993
1994
1995
liczba samobójstw
1996
1997
1998
1999
2000
2001
2002
2003
liczba bezrobotnych (w tys.)
Rysunek przedstawia zmiany liczby bezrobotnych i liczby samobójstw w Polsce w latach 1990-2003. a) Podaj argumenty, które mogą przemawiać za hipotezą o przyczynowej zależności samobójstw
od bezrobocia w Polsce w tym okresie.
Zależność zmian obu zmiennych jest wyraźna (zob. rysunek). W dodatku istnieje oczywista teoria, zgodnie z którą zmiany poziomu
bezrobocia powodują podobnie skierowane zmiany liczby samobójstw. Oto ona: bezrobocie tak silnie pogarsza życiową sytuację
bezrobotnego, że może go skłonić do samobójstwa.
Zarzuć argumentacji z podpunktu (a): b) „Błąd odwróconej przyczynowości”. (Uwaga! Po spełnieniu poleceń (b), (c) i (d) każdorazowo oceń, czy Twój wywód jest przekonujący.)
Oto żądana próba: „To nie bezrobocie jest przyczyną samobójstw,
lecz samobójstwa są przyczyną bezrobocia”.
KOMENTARZ:
Takie wyjaśnienie nie ma sensu (kto nie żyje, nie może być bezrobotnym).
c) „Błąd przypadkowego związku”.
115
Rysunek 2. Liczba samobójstw i liczba bezrobotnych (w tys.) w Polsce, 1990-2003
Liczba( Źródła:
dokonanych
samobójstw
liczba
bezrobotnych
dane o bezrobociu
z Urzędów Pracya
- stan
na 31 XII
każdego roku, dane o (w tys.) w
Polsce, 1990-2003 samobójstwach z Komendy Głównej Policji)
6000
5000
4000
3000
2000
1000
0
1990
1991
1992
1993
1994
1995
liczba samobójstw
1996
1997
1998
1999
2000
2001
2002
2003
liczba bezrobotnych (w tys.)
c) „Błąd przypadkowego związku”.
„Ta zależność jest przypadkowa. Na wiadomą decyzję wpływa wiele
okoliczności (np. zdrowie, religia, zawiedziona miłość, sytuacja rodzinna, sytuacja ekonomiczna). Nie można z jednej z nich czynić
głównego powodu samobójstwa”.
KOMENTARZ:
To prawda, na wiadomą decyzję rzeczywiście wpływa bardzo wiele
okoliczności. Nie znaczy to jednak, że jest ona przypadkowa. Przeczą temu wyniki obserwacji, których streszczeniem jest rysunek, a
także teoria przedstawiona w odpowiedzi na pytanie (a). Problematyczna jest jedynie SIŁA tej zależności. Przydałaby się dalsza analiza, np. studia konkretnych przypadków samobójstw, obserwacja
zmian liczby nieudanych zamachów samobójczych*.
--------------------------------------------------*Zob. B.Czarny, A.Kurowska: Horror oeconomicus, czyli prywatny koszt bezrobocia w Polsce... w serwisie (http://www.ksap.gov.pl/BSP/rynek_pracy). 116
BEZROBOCIE A NIEUDANE SAMOBÓJSTWA W POLSCE
(Zob. Kurowska, A. Bezrobocie a zamachy samobójcze, „Ekonomista”, nr 3; 2006
r. )
Rysunek 2. Liczba samobójstw i liczba bezrobotnych (w tys.) w Polsce, 1990-2003
Liczba( Źródła:
dokonanych
samobójstw
liczba
bezrobotnych
dane o bezrobociu
z Urzędów Pracya
- stan
na 31 XII
każdego roku, dane o (w tys.) w
Polsce, 1990-2003 samobójstwach z Komendy Głównej Policji)
6000
5000
4000
3000
2000
1000
0
1990
1991
1992
1993
1994
1995
liczba samobójstw
1996
1997
1998
1999
2000
2001
2002
2003
liczba bezrobotnych (w tys.)
d) „Błąd ukrytej zmiennej” (wskazówka: z niektórych badań wynika,
iż duża część samobójców (do 90%) cierpi na zaburzenia psychiczne,
najczęściej depresję i alkoholizm).
118
Rysunek 2. Liczba samobójstw i liczba bezrobotnych (w tys.) w Polsce, 1990-2003
Liczba( Źródła:
dokonanych
samobójstw
liczba
bezrobotnych
dane o bezrobociu
z Urzędów Pracya
- stan
na 31 XII
każdego roku, dane o (w tys.) w
Polsce, 1990-2003 samobójstwach z Komendy Głównej Policji)
6000
5000
4000
3000
2000
1000
0
1990
1991
1992
1993
1994
1995
liczba samobójstw
1996
1997
1998
1999
2000
2001
2002
2003
liczba bezrobotnych (w tys.)
d) „Błąd ukrytej zmiennej” (wskazówka: z niektórych badań wynika,
iż duża część samobójców (do 90%) cierpi na zaburzenia psychiczne,
najczęściej depresję i alkoholizm).
„Skoro wielu samobójców cierpiało na zaburzenia psychiczne, to
może nie bezrobocie, a choroba jest przyczyną zamachu samobójczego? Jednocześnie choroba może być przyczyną utraty pracy, co
tłumaczy istnienie korelacji między samobójstwami i bezrobociem”.
KOMENTARZ:
To prawda. Jednak taka teoria wymaga wyjaśnienia zmian liczby
zachorowań na choroby psychiczne po 1990 roku.
119
KARL POPPER I IMRE LAKATOS
120
Pamiętasz? O tym, jak myślimy, czyli MASZYNA DO PRODUKCJI
WIEDZY…
121
I. Karl Popper o metodologii nauki (wybrane problemy)
122
DWA POSTULATY KARLA POPPERA (1902-1994)
1.
Zdaniem Poppera należy formułować takie hipotezy, które są
ŁATWO FALSYFIKOWALNE. Falsyfikowalne są hipotezy, których obalenie za pomocą testu logicznego lub testu empirycznego
jest możliwe.
123
DWA POSTULATY KARLA POPPERA (1902-1994)
1.
Zdaniem Poppera należy formułować takie hipotezy, które są
ŁATWO FALSYFIKOWALNE. Falsyfikowalne są hipotezy, których obalenie za pomocą testu logicznego lub testu empirycznego
jest możliwe.
2.
Popper domaga się poddawania falsyfikowalnych hipotez MOŻLIWIE NAJSUROWSZYM TESTOM SPRAWDZAJĄCYM. Chodzi
o skoncentrowanie wysiłków badawczych nie na poszukiwaniu
faktów potwierdzających sprawdzane hipotezy, lecz na poszukiwaniu faktów im zaprzeczających.
124
OTO UZASADNIENIE PIERWSZEGO POSTULATU POPPERA.
1.
„Zdaniem Poppera należy formułować takie hipotezy, które są
ŁATWO FALSYFIKOWALNE. Falsyfikowalne są hipotezy, których obalenie za pomocą testu logicznego lub testu empirycznego
jest możliwe.”
125
Tylko twiedzenia falsyfikowalne stwierdzają coś o świecie i mogą
być włączone do zasobu wiedzy naukowej.
126
To Poppera „KRYTERIUM DEMARKACJI” eliminuje z nauki takie wypowiedzi, jak:
-„Trucizny trują”,
-„Obrazy Rembrandta są piękne”,
- „Życie jest świętością”.
Popper twierdzi, że takie opinie są POZBAWIONE TREŚCI lub stanowią FORMĘ UZEWNĘTRZNIANIA NIE NADAJĄCYCH SIĘ DO INTERSUBIEKTYWNEGO SPRAWDZENIA
GUSTÓW I EMOCJI LUDZI.
127
Przyjrzyjmy się przykładom nieprzestrzegania przez ekonomistów
1. postulatu Poppera.
Falsyfikowalność twierdzeń kłóci się z takimi cechami wypowiedzi
jak:
- WIELOZNACZNOŚĆ,
- NIEDOPOWIEDZENIE (ELIPTYCZNOŚĆ),
- NIEOSTROŚĆ,
- NIEOBALALNOŚĆ.
Hamują one gromadzenie prawdziwej wiedzy o gospodarce, bo utrudniają (lub uniemożliwiają) obserwacyjne sprawdzenie wypowiadanych tez.
128
WIELOZNACZNOŚĆ sprawia, że wypowiedź może być rozumiana na wiele sposobów. WIELOZNACZNOŚĆ jest spowodowana
posługiwaniem się różnymi definicjami jednego terminu.
129
Oto przykład:
„Ponieważ całość to więcej niż suma części, państwo powinno
aktywnie ingerować w przebieg gospodarowania”.
Otóż to twierdzenie jest prawdziwe lub fałszywe, zależnie od sposobu zdefiniowania występujących w nim terminów.
Jeżeli np. „całość” oznacza zbiór liczb, „części” to także
zbiory liczb, a termin „suma” nazywa wynik dodawania zbiorów
liczb, to jest ono fałszywe.
Jeżeli zaś „całość” oznacza firmę, a „części” to ludzie,
maszyny, surowce itp., to jest ono prawdziwe (nie każdy zbiór
ludzi i zasobów jest firmą; produkcja dóbr wymaga zorganizowania). A
-----------------------------------------------------------------------------
Zob. E. Nagel, On the Statement „The Whole Is More Than the
Sum of Its Parts”, w: The Language of Social Research, red. P. F.
Lazarsfeld, M. Rosenberg, Glencoe 1955.
A
130
W efekcie przesłanka rozważanego twierdzenia („Ponieważ całość
to więcej niż suma części, państwo powinno aktywnie ingerować w
przebieg gospodarowania”) może się okazać prawdziwa lub fałszywa, zależnie od okoliczności.
Utrudnia to ocenę prawdziwości całego twierdzenia: „Ponieważ całość to więcej niż suma części, państwo powinno aktywnie
ingerować w przebieg gospodarowania”.
131
NIEDOPOWIEDZENIE (ELIPTYCZNOŚĆ) oznacza, że opuszczono ważną część wypowiedzi.
Np., autor opinii: „Przedsiębiorstwo prywatne jest bardziej efektywne niż przedsiębiorstwo publiczne” nie sprecyzował,
jakie dokładnie przedsiębiorstwo ma na myśli.
W efekcie jego wypowiedź może się okazać prawdziwa
lub fałszywa, zależnie od tego, jaka firma i w jakich okolicznościach zostanie poddana obserwacji.
132
NIEOSTROŚĆ oznacza, że znaczenie terminu nie zostało precyzyjnie określone. Nieostrość pojawia się, gdy definicje terminów
nie pozwalają na dokładne przyporządkowanie obiektów nazwom.
Np., polscy ekonomiści nie umówili się, czy „inflacja
galopująca” oznacza taki wzrost cen dóbr konsumpcyjnych, którego tempo przekracza 30%, 40%, czy może 50% rocznie.
W efekcie spór o to, czy „w Polsce w 1992 roku trwała
galopująca inflacja”, nie jest możliwy do rozstrzygnięcia (w 1993 r.
roczne tempo wzrostu cen wyniosło 43,0%).
133
NIEOBALALNOŚĆ oznacza, że wypowiedzi nie da się zaprzeczyć
z powodu cech języka, w którym ją wypowiedziano.
NIEOBALALNOŚĆ może być skutkiem:
TAUTOLOGICZNOŚCI wypowiedzi …
134
NIEOBALALNOŚĆ oznacza, że wypowiedzi nie da się zaprzeczyć
z powodu cech języka, w którym ją wypowiedziano.
NIEOBALALNOŚĆ może być skutkiem:
TAUTOLOGICZNOŚCI wypowiedzi
lub
użycia NAZW, KTÓRYM NIE ODPOWIADAJĄ MOŻLIWE DO
ZAOBSERWOWANIA OBIEKTY.
135
Prawdziwość TAUTOLOGII wynika z definicji użytych nazw. Np.,
obserwacja nieustannie potwierdza tezę:
„Nie ulega wątpliwości, że (…) brak poczucia więzi, solidarności,
rozpierzchanie się celów, nie są czynnikami sprzyjającymi wspólnej celowości (…)” (zob. J. Pajestka, Świadome kształtowanie procesów społeczno-gospodarczych w gospodarce socjalistycznej, „Ekonomista” nr 1, 1977, s. 19).
Podobnie jak twierdzenia:
„Konsument dąży do szczęścia”
lub
„Kwadrat ma cztery kąty proste”,
teza Pajestki jest zawsze prawdziwa z powodu znaczenia użytych
terminów. Jest oczywiste, że „rozpierzchanie się celów” „nie
sprzyja wspólnej celowości”; podobnie: każde zachowanie konsumenta (łącznie z samobójstwem) można uznać za „dążenie do
szczęścia”.
136
Zaś twierdzenia Karola Marksa:
„W warunkach konkurencji ceny rynkowe towaru oscylują wokół
wartości społecznie niezbędnego czasu pracy, potrzebnego do wyprodukowania towaru”,
nie da się obalić z innych powodów. Po prostu nie potrafimy zmierzyć „wartości społecznie niezbędnego czasu pracy”, o którym pisze autor Kapitału. (Zob. L. Kołakowski, Die Philosophie des Positivismus, München 1971, s. 271 – 280)
.
Analogicznie nie jest możliwe do obalenia twierdzenie:
„Wydajność pracy przeciętnego skrzata płci męskiej jest w przybliżeniu o 34,6% wyższa od wydajności pracy skrzata płci żeńskiej”.
137
WIELOZNACZNOŚĆ, NIEDOPOWIEDZENIE, NIEOSTROŚĆ,
NIEOBALALNOŚĆ utrudniają obserwacyjną weryfikację twierdzeń, a także ich krytykę (falsyfikację).
Skutkiem są zbędne spory, pochopna akceptacja fałszywych opinii, wyjaśnienia pozorne, czyli – spowolnienie procesu
gromadzenia rzetelnej wiedzy o gospodarowaniu.
138
OTO ZAŚ UZASADNIENIE DRUGIEGO POSTULATU POPPERA...
2.
„Popper żąda poddawania falsyfikowalnych hipotez MOŻLIWIE
NAJSUROWSZYM TESTOM SPRAWDZAJĄCYM. Chodzi o
skoncentrowanie wysiłków badawczych nie na poszukiwaniu faktów potwierdzających sprawdzane hipotezy, lecz na poszukiwaniu
faktów im zaprzeczających”.
139
Z fałszu może wynikać prawda. Istnieje mało absurdalnych twierdzeń, których nie da się potwierdzić kilkoma obserwacjami. (Np.:
„Ministrowie finansów płci męskiej są niekompetentni”). POTWIERDZENIA HIPOTEZY NIE ROZSTRZYGAJĄ ZATEM
KWESTII ICH PRAWDZIWOŚCI!
140
Natomiast z prawdy nie może wynikać fałsz. OBSERWACYJNE
ZAPRZECZENIE HIPOTEZY PRZESĄDZA ZATEM O JEJ
FAŁSZYWOŚCI!
141
Popper nie chce więc szukać potwierdzeń teorii. Nie rozstrzygają
one o prawdziwości sprawdzanej wiedzy. Natomiast zaobserwowanie zdarzenia, zaprzeczającego wnioskom, które wynikają z teorii, oznacza, że jest ona fałszywa.
142
Dążenie do falsyfikacji PRZYŚPIESZA ZATEM GROMADZENIE WIEDZY.
Teoria zasługuje na uznanie nie wtedy, kiedy zgadza się z
wieloma faktami, lecz wtedy gdy – mimo prób - nie zdołano jeszcze
wskazać faktu, który by jej zaprzeczył.
143
A teraz przyjrzyjmy się przykładowi nieprzestrzegania przez
ekonomistów 2. postulatu Poppera. (Popper domaga się w nim
konsekwencji w dążeniu do obalenia, a nie potwierdzenia, sprawdzanych twierdzeń).
144
Przykladem takim jest prowadzona w Polsce w II połowie XX w.
dyskusja o tzw. racjonalności gospodarowania.
Wygłaszane przez jej uczestników (np. Oskar Lange,
Władysław Baka. Aleksander Łukaszewicz, Józef Pajestka) twierdzenia o „społecznej własności środków produkcji” i wynikającej z
niej - rzekomo - „makroracjonalności gospodarki socjalistycznej”
(czyli gospodarki za czasów PRL) przez dziesięciolecia nie
spotykały się z powszechniejszą krytyką naukową.
Odwrotnie, trafiły one do podręczników akademickich i
encyklopedii, przyczyniając się do utrwalenia niedemokratycznego systemu politycznego w Polsce.
145
A przecież, zgodnie z 2. postulatem Poppera, mimo zaobserwowania np. w PRL przykładów potwierdzających tezę, że gospodarka
realnosocjalistyczna podporządkowana została celowi najlepszego
zaspokojenia potrzeb społecznych (np. w Polsce darmowa edukacja w latach 50., 60., 70. i 80. XX w.) Lange i epigoni powinni skoncentrować się na poszukiwaniu argumentów logicznych i empirycznych zaprzeczających takim opiniom.
Doprowadziłoby to do szybkiego obalenia tych opinii, np.
przez wskazanie przykładów powszechnego w krajach realnego
socjalizmu marnotrawstwa A.
-------------------------------------------A Zob. Czarny, B. (2014) Max Weber, Oskar Lange i epigoni o racjonalności gospodarowania (ekonomia w państwie totalitarnym), OW
SGH, Warszawa.
146
Zwróćmy jeszcze uwagę na pokrewieństwo falsyfikacjonizmu z
darwinowską teorią ewolucji...
147
U Poppera miejsce „walczących o byt” gatunków zajmują teorie
naukowe, walczące z zagrożeniem falsyfikacją.
148
U Poppera miejsce „walczących o byt” gatunków zajmują teorie
naukowe, walczące z zagrożeniem falsyfikacją.
Przypadkowym mutacjom, za sprawą których powstają
nowe gatunki, biorące udział w walce o przetrwanie, odpowiada
nieustanne tworzenie przez naukowców nowych teorii.
149
U Poppera miejsce „walczących o byt” gatunków zajmują teorie
naukowe, walczące z zagrożeniem falsyfikacją.
Przypadkowym mutacjom, za sprawą których powstają
nowe gatunki, biorące udział w walce o przetrwanie, odpowiada
nieustanne tworzenie przez naukowców nowych teorii.
Biologiczna ewolucja skutkuje doskonaleniem się zdolnych do przetrwania organizmów według kryterium najlepszego
przystosowania do środowiska. Zaś opisywana przez Poppera ewolucja wiedzy skutkuje ulepszaniem wiedzy naukowej, coraz trafniej opisującej regularności zjawisk.
150
Zauważ: u Poppera NIE MA PRAWDY...
Dla Poppera w danym momencie istnieją tylko TEORIE JESZCZE
NIESFALSYFIKOWANE (a nie - TEORIE PRAWDZIWE).
151
152
Nie oznacza to, że nie możemy dążyć do ulepszenia naszej prowizorycznej wiedzy, czyli do jej zbliżenia do rzeczywistości.
Co prawda nie można powiedzieć o teorii, że jest PRAWDZIWA, choćby dobrze sprawowała się w sprawdzianach. O teorii
można jwdnak powiedzieć, że jest LEPSZA OD INNEJ teorii, jeżeli
przeszła sprawdziany, które spowodowały obalenie tamtej teorii.
153
Falsyfikacjonizm NAIWNY i WYRAFINOWANY
„Późny” Popper nie jest „FALSYFIKACJONISTĄ NAIWNYM”,
lecz „FALSYFIKACJONISTĄ WYRAFINOWANYM”. Oznacza
to m.in., że zdaje sobie sprawę z tego, iż OBALANIE HIPOTEZ
JEST TRUDNE, A CZASEM NIEMOŻLIWE.
Ma to kilka powodów (np. TEZA DUHEMA-QUINE’A ,
„ADHOKERIA”.
154
TEZA DUHEMA-QUINE’A
Żadne twierdzenie (żadna teoria) nie może nigdy zostać
sfalsyfikowane przez pojedyncze doświadczenie.
Np., jeśli obserwacja ujawnia, że wzrostowi ceny
towarzyszy zwiększanie się zapotrzebowania (a nie jego
spadek, co wynikałoby z prawa popytu), może to oznaczać
albo falsyfikację prawa popytu albo falsyfikację jednego z
twierdzeń, których prawdziwość zakładają zwolennicy prawa popytu (np. twierdzenia o stałości dochodu, cen dóbr
pokrewnych lub gustów konsumenta).
155
W praktyce próbom falsyfikacji poddawane są całe kompleksy powiązanych ze sobą logicznie hipotez, twierdzeń i
teorii, co często czyni falsyfikację konkretnej hipotezy lub
twierdzenia trudną.
W ekonomii jest to szczególnie ważny problem, z
powodu naturalnej złożoności i zmienności gospodarki.
Wymuszają one stosowanie licznych założeń upraszczających (np. ceteris paribus, doskonała informacja, malejące
przychody z kapitału, niewystępowanie efektów zewnętrznych, założenie, że konsument jest w stanie ocenić wszystkie
dostępne koszyki dóbr).
156
W efekcie często empiryczne zaprzeczenie hipotezy sformułowanej przy wszystkich tych założeniach nie może być
uznane za skuteczne, bo nie jest oczywiste, że jego przyczyną nie była nieprawdziwość któregoś z tych założeń.
157
PRZYKŁAD - TEZA DUHEMA-QUINE’A I SPORY WOKÓŁ TEORII RACJONALNYCH OCZEKIWAŃ INFLACYJNYCH
HIPOTEZA RACJONALNYCH OCZEKIWAŃ INFLACYJNYCH
Ludzie są racjonalni i formując swoje oczekiwania inflacyjne
SZYBKO wykorzystują WSZELKIE dostępne informacje na
temat przyszłej inflacji.
158
WNIOSEK 1
Po wzroście tempa wzrostu nominalnej podaży pieniądza,
MSN, NOWE oczekiwania inflacyjne, πe’, zrównają się z
przewidywanym nowym tempem inflacji π (πe’=π). Powoduje to, że rzeczywiste tempo inflacji, π, wzrasta.
Wszak:
π - πe = -α•(U-U*) → π = πe -α•(U-U*).
π – rzeczywiste tempo inflacji.
πe - oczekiwane tempo inflacji.
α – parametr opisujący wpływ odchyleń rzeczywistego bezrobocia
od naturalnej stopy bezrobocia na stopę inflacji cenowej.
U – rzeczywista stopa bezrobocia.
U* - naturalna stopa bezrobocia.
159
WNIOSEK 2
Tempo inflacji, π, SZYBKO osiąga nowy poziom, π, zrównując się z nowymi, wyższymi, oczekiwaniami inflacyjnymi,
πe’=π.
Kiedy rosną inflacyjne oczekiwania, πe, pracownicy
SZYBKO wymuszają na pracodawcach (którzy także spodziewają się wzrostu cen wytwarzanych przez siebie produktów!) odpowiednio wyższe tempo wzrostu płac nominalnych,
πW, więc wzrasta również tempo wzrostu cen, rzeczywiście
osiągając poziom π=πe’.
160
Jednak skoro: πe’= π oraz π - πe = -α•(U-U*),
to:
U=U*, ponieważ πe’=πU=U*.
Zatem - mimo wzrostu tempa wzrostu nominalnej podaży
pieniądza, MSN – rzeczywista stopa bezrobocia, U, nie
odchyla się od naturalnej stopy bezrobocia, U=U*(przecież:
πe’=π!). Oznacza to, że REALNA PODAŻ PIENIĄDZA, MS,
SIĘ NIE ZMIENIA.
161
Zatem, po spowodowanym przez bank centralny pozytywnym makroekonomicznym szoku popytowym WZROST
TEMPA INFLACJI, π, CAŁKOWICIE KOMPENSUJE
WZROST TEMPA WZROSTU NOMINALNEJ PODAŻY
PIENIĄDZA, MSN.
KIEDY OCZEKIWANIA INFLACYJNE SĄ RACJONALNE, POLITYKA PIENIĘŻNA TRACI SKUTECZNOŚĆA!
---------A Zauważ, że ten wniosek NIE DOTYCZY SYTUACJI, KIEDY
ZMIANY POLITYKI PIENIĘŻNEJ SĄ NIEOCZEKIWANE, co
uniemożliwia ludziom ich przewidzenie i szybkie dostosowanie się
do nich.
162
Jednak test empiryczny NIE (sic!) potwierdza opinii o braku
wpływu przewidywanych zmian polityki pieniężnej na produkcję i bezrobocie i o nieistnieniu krótkookresowej krzywej
Phillipsa…
163
DYGRESJA
Dornbusch, Fischer, Starz piszą:
„The only really good argument against the notion that monetary
policy is ineffective except when it surprises people lies in data.
When we observe the world we see that monetary policy does have
real effects for significant periods.” (R. Dornbusch, S. Fischer, R.
Starz, MACROECONOMICS, 9th edition, s. 125).
I w innym miejscu:
„The rational expectations model has the very strong prediction
that anticipated monetary policy should have no effect on output.
Early studies seemed consistent with this view, finding evidence
that only unanticipated changes in the money stock increase
output (…). However, these results did not stand up to further
testing (…).” (s. 549-550)
„[T]here is a strong positive relation between anticipated money
growth and output growth (…).” (s. 551)
I dalej:
„Christina Romer i David Romer wskazali sześć okresów, kiedy celem polityki pieniężnej (w USA – B.Cz.) było zahamowanie inflacji.
Wedle ich ustaleń po każdym z tych przypadków restrykcyjnej polityki pieniężnej następowała recesja (zob. Ch.D.Romer, D.Romer,
Does Monetary Policy Matter? A New Test in the Spirit of Friedman
and Schwartz, NBER Macroeconomics Annual, 1989)”. (s. 551)
KONIEC DYGRESJI
164
Jednak test empiryczny NIE (sic!) potwierdza opinii o braku
krótkookresowej krzywej Phillipsa…
W tej sytuacji obrońcy poglądu o racjonalych oczekiwaniach inflacyjnych bronią go, twierdząc np., że w wyniku obserwacji sfalsyfikowana została nie teza o racjonalych
oczekiwaniach inflacyjnych, lecz teza, że roszczenia płacowe
powodują SZYBKI wzrost płac, kosztów produkcji i cen.
165
KOMENTARZ DORNBUSCHA/FISCHERA/STERZA:
„Why doesn’t rational expectations explain how the world
operates? (…) One answer is that some prices simply can’t
be adjusted quickly. For example, labor contracts often set
wages for 3 years in advance. Another piece of the answer is
that even fully rational agents learn slowly. It has also been
pointed out that the benefit of setting prices perfectly right
may be less than the cost of making the necessary price
changes. In honesty, a very significant puzzle remains.”
R. Dornbusch, S. Fischer, R. Starz, MACROECONOMICS, 9th
edition, s. 121.
KONIEC PRZYKŁADU (TEZA DUHEMA-QUINE’A I
SPORY WOKÓŁ TEORII RACJONALNYCH OCZEKIWAŃ INFLACYJNYCH)
166
„ADHOKERIA” (ang. adhockery)
Obrońcy zagrożonej falsyfikacją teorii stosują zabiegi ochronne ad hoc.
Chodzi o dokonywane w obliczu zagrożenia zaprzeczeniem takie modyfikacje treści tej teorii, których JEDYNYM CELEM JEST JEJ OCHRONA.
Modyfikacja teorii ma charakter ad hoc, jeśli jej celem jest
wyjaśnienie TYCH I TYLKO TYCH wyników obserwacji,
które i tak zostały wyjaśnione przez teorię wcześniejszą,
oraz – dodatkowo - TYCH wyników obserwacji, które zaprzeczyły teorii wcześniejszej.
167
PRZYKŁAD (MIKROEKONOMICZNA TEORIA POPYTU I „ADHOKERIA”)
Prawo popytu:
Zapotrzebowanie na dobro zmienia się – ceteris paribus – w
odwrotną stronę – niż cena dobra.
168
A oto ANOMALIA OBSERWACYJNA…
„(...) [D]yr. Lucjan Exner z Unimilu mówi, że nie opłaca się
obniżać ceny prezerwatyw: - Generalnie kupuje się drogie.
Są dwie takie kategorie produktów: prezerwatywy i przeciery dla dzieci w słoiczkach, w których konsument kieruje
się ceną, aby była jak najwyższa.”A
-----------------------------------------------------------------------------
Zob. W. Staszewski, Najniższa półka, „Gazeta Wyborcza” z
22 kwietnia 2008 r. (wydanie internetowe).
A
169
ZAUWAŻ:
1. Przeciery (lub prezerwatywy) to nie są „dobra Veblena”
(ang. Veblen goods).
Nie uważam, aby zakup DROŻEJĄCYCH przecierów (lub
prezerwatyw) (w odróżnieniu np. od samochodu Jaguar)
zwiększał prestiż nabywcy.
170
ZAUWAŻ:
2. Przeciery (lub prezerwatywy) to nie są dobra, których dotyczy „efekt owczego pędu” (ang. bandwagon effect).
Nie uważam, aby ludzie zwiększali zakupy drożejących przecierów (lub prezerwatyw) dlatego, że inni też kupują ich
coraz więcej, zapewne sądząc, że także w przyszłości będą
one drożeć.
Fenomenu przecierów i prezerwatyw nie wyjaśnia
więc ZALEŻNOŚĆ PREFERENCJI OD CENY LUB OD
LICZBY SPRZEDANYCH JEDNOSTEK DOBRA (ang. INTERACTION EFFECTS)A.
----------------------------------------------------------------------------A H. Leibenstein (1950): Bandwagon, Snob, and Veblen Effects
in the Theory of Consumers’ Demand, w: Quarterly Journal of
Economics, 64, s. 183–207.
171
ZAUWAŻ:
3. Przeciery (lub prezerwatywy) to nie są dobra Giffena (ang.
Giffen goods).
W dodatku nie są to także dobra Giffena, czyli hipotetyczne
dobra niższego rzędu, na które nabywcy wydają znaczną
część swych dochodów, co sprawia, że skierowany odwrotnie
niż efekt substytucyjny efekt dochodowy zmiany ceny jest
bardzo silny.
172
Dlaczego zatem w przypadku przecierów (lub prezerwatyw)
wzrost ceny może spowodować zwiększenie się zapotrzebowania?
173
Dlaczego zatem w przypadku przecierów (lub prezerwatyw)
wzrost ceny może spowodować zwiększenie się zapotrzebowania?
Oto stosowna HIPOTEZA AD HOC…
174
Chodzi o „sygnalizowanie” (ang. signalling) jakości towaru
wysoką ceną. Zapewne, nabywcy przecierów (lub prezerwatyw), którym - ze względu na naturę potrzeb zaspokajanych
przez wchodzące w grę dobro - bardzo zależy na jakości,
sądzą, że wysoka cena zwiększa prawdopodobieństwo wysokiej jakości produktu. Zwiększają zatem zapotrzebowanie
wraz ze wzrostem ceny.
KONIEC PRZYKŁADU (MIKROEKONOMICZNA TEORIA POPYTU I „ADHOKERIA”)
175
Popper krytykował ADHOKERIĘ (czyli stosowanie „założeń
pomocniczych ad hoc”, „zabiegów konwencjonalistycznych”,
„zabiegów ochronnych”).
W celu uniknięcia ADHOKERII zalecał dodatkowy,
niezależny sprawdzian empiryczny, wprowadzanych do teorii
twierdzeń ad hoc.
Ponieważ możliwość poddania twierdzenia niezależnemu sprawdzianowi jest równoznaczna z możliwością wyprowadzenia zeń prognozy nowych, nieznanych wcześniej
faktów, unikanie ADHOKERII oraz nowatorstwo twierdzeń
są tożsame .
176
Co wynika z tych zaleceń Poppera w przypadku przykładu z
obroną mikroekonomicznej teorii popytu przed anomalią
obserwacyjną za pomocą hipotezy o sygnalizacji?
Otóż, aby użycie hipotezy o sygnalizacji nie okazało
się ADHOKERIĄ, należałoby tę hipotezę poddać „niezależnemu sprawdzianowi empirycznemu”, czyli „wyprowadzić z
niej prognozy nieznanych wcześniej faktów”, a także obserwacyjnie sprawdzić te prognozy.
177
Co wynika z tych zaleceń Poppera w przypadku przykładu z
obroną mikroekonomicznej teorii popytu przed anomalią
obserwacyjną za pomocą hipotezy o sygnalizacji?
Otóż, aby użycie hipotezy o sygnalizacji nie okazało
się ADHOKERIĄ, należałoby tę hipotezę poddać „niezależnemu sprawdzianowi empirycznemu”, czyli „wyprowadzić z
niej prognozy nieznanych wcześniej faktów”, a także obserwacyjnie sprawdzić te prognozy.
Trzeba znaleźć dobra, w przypadku których nabywcom w sposób oczywisty zależy na jakości, i sprawdzić, czy
również wtedy wzrost ceny powoduje wzrost zapotrzebowania.
178
II. Imre Lakatos o metodologii nauki
179
Pamiętasz? O tym, jak myślimy, czyli MASZYNA DO PRODUKCJI
WIEDZY…
180
Poglądy Poppera rozwijał m. in. jego uczeń Imre Lakatos
(1922–1974).
181
Według Lakatosa ewoluujące teorie naukowe (lub grupy powiązanych ze sobą, ewoluujących teorii), czyli NAUKOWE
PROGRAMY BADAWCZE, ang. SCIENTIFIC RESEARCH
PROGRAMMES, mają CHARAKTERYSTYCZNĄ STRUKTURĘ WEWNĘTRZNĄ.
182
PO PIERWSZE, u Lakatosa w skład NAUKOWYCH PROGRAMÓW BADAWCZYCH wchodzi zestaw podstawowych
założeń twórców programu, czyli TWARDY RDZEŃ (ang.
hard core).
Na podstawie arbitralnej decyzji zwolenników danego programu badawczego założenia te w zasadzie NIE SĄ
poddawane próbom falsyfikacji.
TWARDY RDZEŃ składa się z bardzo ogólnych hipotez, które stanowią bazę umożliwiającą rozwój programu.
183
PO DRUGIE, „twardy rdzeń” jest otoczony PASEM OCHRONNYM (ang. protective belt) hipotez pomocniczych, a także założeń przyjmowanych przy okazji opisywania warunków początkowych i formułowania sprawozdań z obserwacji.
Części PASA OCHRONNEGO SĄ narażone na falsyfikację w konfrontacji z wynikami obserwacji. Elementów
„twardego rdzenia”, ze względu na ich ogólność, zagrożenie
to dotyczy w małym stopniu.
184
Np., Mark Blaug pisze, że w przypadku mikroekonomii
„głównego nurtu” składnikami TWARDEGO RDZENIA są
hipotezy o maksymalizowaniu przez firmy i konsumentów,
odpowiednio, zysku i użyteczności.
Zaś PAS OCHRONNY tego naukowego programu
badawczego składa się z bardziej konkretnych twierdzeń, np.
o zrównywaniu przez firmy kosztu krańcowego z utargiem
krańcowym, a także o ujemnym nachyleniu linii popytu rynkowego.
185
Lakatos twierdzi również, że częściami naukowego programu badawczego (w szczególności: częściami „twardego rdzenia”) są również:
„HEURYSTYKA POZYTYWNA”
i
„HEURYSTYKA NEGATYWNA”.
Chodzi o zalecenia, które dotyczą tego, co uczony –
odpowiednio – POWINIEN robić, a także tego, czego robić
NIE POWINIEN.
186
HEURYSTYKA POZYTYWNA składa się z sugestii, określających sposób modyfikowania i uzupełniania obalanych
twierdzeń, tworzących „pas ochronny”. Zwolennikom programu umożliwia ona planowanie badań.
Przykłady Rogera Backhouse’a:
„Wyjaśniaj przypadki nieefektywnej w sensie Pareta alokacji
zasobów, szukając brakujących rynków”.
„Analizę zaczynaj, zakładając istnienie identycznych podmiotów i doskonałą informację, jeśli to konieczne, odrzucając te założenia.”
187
HEURYSTYKA NEGATYWNA chroni „twardy rdzeń”, zabraniając odrzucania i zmieniania składających się nań podstawowych założeń.
Oto przykłady Rogera Backhouse’a:
„Nie twórz teorii, w przypadku których istotną rolę odgrywa
zachowanie irracjonalne.”
„Chroń należące do ‘twardego rdzenia’ założenie, że ‘przy
danych ograniczeniach podmioty gospodarcze wybierają optymalny wariant działania’ ” .
188
Powtarzam:
Dla zwolenników konkretnego programu badawczego odpowiedzialność za ewentualne empiryczne zaprzeczenia twierdzeń, składających się na ten program, obciąża nie „twardy
rdzeń”, a elementy „pasa ochronnego”.
Kiedy zaprzeczenia takie się pojawiają, konieczna staje się
zmiana części „pasa ochronnego”, aby dostosować go do wyników obserwacji.
189
POCZĄTKOWO rozwój nowego programu badawczego polega na rozbudowie „pasa ochronnego”, a także na tworzeniu
nowych technik badawczych (eksperymentalnych i matematycznych).
ANOMALIA OBSERWACYJNE, czyli wyniki obserwacji
zaprzeczające twierdzeniom wchodzącym w skład „pasa ochronnego”, nie odgrywają wtedy ważnej roli i są po prostu ignorowane.
190
POCZĄTKOWO rozwój nowego programu badawczego polega na rozbudowie „pasa ochronnego”, a także na tworzeniu
nowych technik badawczych (eksperymentalnych i matematycznych).
ANOMALIA OBSERWACYJNE, czyli wyniki obserwacji
zaprzeczające twierdzeniom wchodzącym w skład „pasa ochronnego”, nie odgrywają wtedy ważnej roli i są po prostu ignorowane.
Dopiero W FAZIE DOJRZAŁEJ programu falsyfikacje stają
się dla zwolenników programu problemem poznawczym.
Wymusza on zmianę twierdzeń składających się na „pas ochronny”.
191
Lakatos wyróżnia POSTĘPOWE i DEGENERUJĄCE SIĘ
naukowe programy badawcze.
192
Konkretny program jest TEORETYCZNIE POSTĘPOWY,
kiedy jego kolejne wersje zawierają NOWĄ TREŚĆ EMPIRYCZNĄ, czyli „prognozę pewnego zupełnie nowego, wcześniej nieoczekiwanego faktu”.
193
Konkretny program jest TEORETYCZNIE POSTĘPOWY,
kiedy jego kolejne wersje zawierają NOWĄ TREŚĆ EMPIRYCZNĄ, czyli „prognozę pewnego zupełnie nowego, wcześniej nieoczekiwanego faktu”.
Jeśli prognoza ta zostaje obserwacyjnie potwierdzona, program okazuje się także EMPIRYCZNIE POSTĘPOWY.
194
Natomiast kiedy kolejne wersje programu coraz częściej zawierają jedynie zmiany o charakterze ad hoc, tłumaczące tylko odkryte niezależnie nowe i niewygodne fakty, program
jest PROGRAMEM SIĘ DEGENERUJĄCYM.
195
Lakatos nie sformułował kryterium umożliwiającego – w
konkretnych okolicznościach – jednoznaczną identyfikację
„degenerujących się” programów badawczych.
Jego studia z zakresu historii nauki pokazują, że
umiejętna zmiana elementów „pasa ochronnego” może zapoczątkować kolejną „postępową” fazę, zdawałoby się nieodwołalnie „zdegenerowanego”, programu badawczego.
Ocena konkurujących ze sobą programów badawczych możliwa jest jedynie ex post.
196
Zapewne wskazanie takiego pojedynczego kryterium jest po
prostu niemożliwe.
Mark Blaug:
„Niestety, kiedy ulepszamy nasze sfalsyfikowane teorie, usiłując zwiększyć ich zawartość empiryczną, nigdy nie wiemy,
kiedy się zatrzymać, a kiedy pracować dalej. Nie ma złotej
reguły zdolnej powiedzieć nam, kiedy ostatecznie porzucić
teorię, której wielokrotne już przydarzyły się zaprzeczenia, i
która jest ciągle ulepszana, lecz naturalnie decyzja zależy od
tego, jak sprawowała się ta teoria w przeszłości, a także od
dostępności alternatywnych teorii”.
Ocena teorii zależy od wielu dodatkowych kryteriów, a nie
tylko od stopnia jej obserwacyjnego potwierdzenia.
197
Ocena teorii zależy od wielu dodatkowych kryteriów, a nie
tylko od stopnia jej obserwacyjnego potwierdzenia (PAMIĘTASZ „BRZYTWĘ OCKHAMA”?). Na przykład:
Pewne teorie wydają się naukowcom bardziej „obiecujące”
od innych.
198
Ocena teorii zależy od wielu dodatkowych kryteriów, a nie
tylko od stopnia jej obserwacyjnego potwierdzenia (PAMIĘTASZ „BRZYTWĘ OCKHAMA”?). Na przykład:
Pewne teorie wydają się naukowcom bardziej „obiecujące”
od innych.
Pewnymi teoriami łatwiej się jest posługiwać lub łatwiej jest
ich nauczać.
199
Ocena teorii zależy od wielu dodatkowych kryteriów, a nie
tylko od stopnia jej obserwacyjnego potwierdzenia (PAMIĘTASZ „BRZYTWĘ OCKHAMA”?). Na przykład:
Pewne teorie wydają się naukowcom bardziej „obiecujące”
od innych.
Pewnymi teoriami łatwiej się jest posługiwać lub łatwiej jest
ich nauczać.
Pewne teorie lepiej niż inne dają się uzgodnić z utrwalonymi
mocno metafizycznymi lub religijnymi przekonaniami lub z
innymi gałęziami nauki.
200
DYGRESJA
Backhause tak pisze o powodach popularności „ujęcia Poppera-Lakatosa” wśród ekonomistów u schyłku XX wieku:
„Oferowało ono nadzieję znalezienia ścisłych ram pojęciowych, umożliwiających badanie konkretnych epizodów z historii ekonomii (…). Odpowiadająca mu kombinacja opisu i
oceny wydawała się lepsza od proponowanej przez Thomasa
Kuhna w Strukturze rewolucji naukowych (1970) (…).
Ujęcie to zakreślało również ramy pojęciowe, w
których – jak sądzono – możliwe będzie rozwiązanie starych
zagadek, w rodzaju tej, dlaczego doszło do rewolucji keynesowskiej. Wydawało się również oferować kryterium oceny
mniej wymagające niż falsyfikacjonizm Poppera, lecz dość
rygorystyczne, aby umożliwić rozróżnienie dobrej i złej ekonomii.”
[Zob. Backhouse, R. (2004) The Methodology of Scientific Research
Programmes, w: The Elgar Companion to Economics and Phillosophy, Edward Elgar, Cheltenham, s. 181)].
Nic dziwnego, że od końca lat 70. XX w. zaczęto
publikować coraz więcej analiz konkretnych epizodów z historii ekonomii, przeprowadzanych w pojęciowych ramach
zaproponowanych przez Poppera i Lakatosa [listę takich anglojęzycznych ekonomicznych studiów przypadku podaje
Neil de Marchi w: De Marchi, N.K., Blaug, M. (1991) Appraising Economic Theories. Studies in the Methodology of Research Programmes, Edward Elgar, Aldershot, s. 29–30)].
201
Nie oznacza to, że brakuje głosów krytycznych wobec „ujęcia Poppera-Lakatosa”. Jednak nawet Backhouse,
który pisze, że zdaniem wielu metodologów ekonomii, „metodologia naukowych programów badawczych (ang. Methodology of Scientific Research Programmes, MSRP – B.Cz.)
jest zdyskredytowana”, dodaje zaraz, że jednak „(…) ciągle
może ona być użyteczna przy rozwiązywaniu zagadek z historii ekonomii. (…) [D]ziś wykorzystanie Lakatosiańskich
pomysłów może wymagać wyjścia poza MSRP. Mimo to ciągle pozostaje ona ważnym punktem wyjścia i źródłem inspiracji”.
[Zob. Backhouse, R. (2004) The Methodology of Scientific Research Programmes, w: The Elgar Companion to Economics
and Phillosophy, Edward Elgar, Cheltenham, s. 193-4)].
KONIEC DYGRESJI
202
DYGRESJA
Poglądy Lakatosa na rozwój nauki przypominają poglądy Thomasa
Kuhna (1922–1996). Na przykład, PARADYGMATEM nazywa
Kuhn podobny do Lakatosa: „twardego rdzenia” oraz heurystyk
pozytywnej i negatywnej zespół szczegółowych poglądów, regulujących sposób uprawiania nauki w konkretnej dziedzinie.
Jednak Kuhn podkreśla NIECIĄGŁOŚĆ ROZWOJU
NAUKI. Jego zdaniem przejście od jednego „paradygmatu” do innego następuje pod wpływem m.in. sądów wartościujących i zmian
przekonań o charakterze metafizycznym. Swoją gwałtownością
przejście to przypomina rewolucję. Bywa, że zwolennicy nowego
„paradygmatu” na skutek zmiany używanego języka nie są w stanie
nawet porozumieć się ze zwolennikami starego „paradygmatu”.
Między REWOLUCJAMI NAUKOWYMI, pisze Kuhn,
uprawiana jest NORMALNA NAUKA, co polega na rozwiązywaniu
przez zwolenników panującego aktualnie w danej dziedzinie nauki
„paradygmatu”, pojawiających się problemów szczegółowych
(„ZAGADEK”) (ang. „puzzles”).
KONIEC DYGRESJI
203