szkoła i rodzice wobec zachowań ryzykownych dzieci i młodzieży
advertisement
RODZAJE ZACHOWAŃ, PRZYCZYNY, PROFILAKTYKA PIERWSZORZĘDOWA Wzrastająca w ostatnich latach liczba zaburzeń zachowania wśród dzieci i młodzieży jest bardzo niepokojąca. Coraz częściej słyszy się w mediach i zauważamy wokół siebie różne zachowania ryzykowne, a więc takie, które niosą za sobą ryzyko negatywnych konsekwencji zarówno dla zdrowia fizycznego i psychicznego dziecka, jak i dla otoczenia społecznego. Problem ten dotyczy grupy wiekowej 10 – 18 lat, a zdarza się, że również młodszych dzieci. W dzisiejszych czasach problem uzależnienia wśród dzieci i młodzieży staje się powszechny. Spowodowane to zostało przede wszystkim postępem współczesnej cywilizacji, który pomimo, iż doprowadził do wielu pozytywnych osiągnięć w różnych dziedzinach życia oraz licznych udogodnień, takich jak : Rozwój środków masowego przekazu Rozwój komunikacji Osiągnięcia w medycynie To spowodowało skutki negatywne takie jak: Konflikty interpersonalne Napięcia emocjonalne Objawy nerwicowe Lista niepokojących zachowań jest bardzo długa. Do najczęściej spotykanych zachowań ryzykownych dzieci i młodzieży zalicza się: palenie tytoniu, używanie alkoholu, używanie innych środków psychoaktywnych (narkotyków, leków!), zachowania agresywne i przestępcze. Liczne badania wykazały, że zachowania ryzykowne najczęściej ze sobą współwystępują. Ponadto jedno zachowanie pociąga za sobą inne. Na przykład picie alkoholu czy odurzanie się narkotykami albo, co jest ostatnio bardzo popularne dostępnymi bez recepty lekami, często współwystępuje z zachowaniami agresywnymi. Pierwszym z zachowań ryzykownych dzieci jest palenie tytoniu. Fakt palenia stosunkowo łatwo jest ukryć przed dorosłymi, długo też nie widać też żadnych skutków ubocznych takiego zachowania. Kolejnym krokiem jest alkohol. Pod wpływem alkoholu dzieci czy też młodzi ludzie podejmują szereg innych zachowań ryzykownych. Osłabiona alkoholem zdolność kontrolowania własnych zachowań (i tak niewielka w okresie dorasta­nia) umożliwia przekraczanie pozostałych jeszcze granic. Najczęstsze przyczyny zachowań ryzykownych to: dopasować się do kolegów, poczuć się dorosłym, być „spoko i na luzie”, zapomnieć o kłopotach, przestać być nieśmiałym, sprawdzić „jak to jest”, złamać zakaz, dobrze się bawić. Zachowania ryzykowne są sposobami na załatwienie bardzo ważnych spraw życiowych, których dzieci czy młodzież nie mogą lub nie potrafią załatwić inaczej. Różne zachowania problemowe umożliwiają zaspokojenie: o najważniejszych potrzeb psychologicznych (miłości, akceptacji, uznania, bezpieczeństwa, przynależności), o realizację ważnych celów rozwojowych (np. określenie własnej tożsamości, uzyskanie niezależności od dorosłych), o radzenie sobie z przeżywanymi trudnościami życiowymi (redukcja lęku i frustracji). Jeśli dziecko czy młody człowiek czuje, że nie jest kochany w domu, uważa też, że jest mało atrakcyjny dla rówieśników, może próbować poprawić swoją pozycję w grupie, a tym samym zyskać akceptację za pomocą papierosa, alkoholu, substancji odurzających czy łamaniu zasad ogólnie przyjętych w grupie, np. w szkole albo w domu rodzinnym. Jeżeli takie zachowanie wywołuje uznanie rówieśników, dziecko z niską pozycją w grupie rówieśniczej może je wybrać celowo dla poprawienia swojej pozycji. Jeżeli ma liczne urazy do swoich rodziców, a wie, że rodzice boją się, aby dziecko nie „wpadło w złe towarzystwo”, może wybrać właśnie takie zachowanie jako skuteczne narzędzie „w porachunkach” z rodziną. Do czynników zewnętrznych oddziałujących na dziecko zaliczamy: strukturę rodziny, wykształcenie, zawód, wyznanie rodziców, ich system przekonań i religijność, klimat domowy (kontrola i wymagania), wpływy rówieśników wpływy mediów. Czynniki wewnętrzne to: system osobowości dziecka, osobiste przekonania (w tym krytycyzm, samoocena, poczucie kontroli), samokontrola (np. religijność, tolerancja) system spostrzegania środowiska. W tym ostatnim ważne jest, w jaki sposób dziecko widzi, ocenia swoją rodzinę i rówieśników (jak odczuwa wsparcie i kontrolę ze strony rodziców i rówieśników oraz jak spostrzega wzorce rówieśnicze). Niektóre cechy jednostki i jej środowiska sprzyjają powstawaniu zachowań ryzykownych, inne natomiast je hamują. Wśród licznych czynników ryzyka i chroniących za najważniejsze uważa się: związane z sytuacją rodzinną, związane z sytuacją szkolną, czynniki osobowościowe, związane z grupą rówieśniczą, zaangażowanie religijne. słabe kierowanie rodziną (brak stawiania dziecku jasnych i wyraźnych wymagań co do jego zachowań, brak przekazywania reguł postępowania, brak kontroli lub też bardzo surowa dyscyplina, niekonsekwencja), wysoki poziom konfliktów w rodzinie, brak bliskości pomiędzy rodzicami i dziećmi (brak więzi), tolerancja rodziców wobec używania przez dzieci alkoholu i innych środków odurzających, uzależnienia w domu rodzinnym, matka zmienna emocjonalnie, rozwód lub separacja rodziców (jawna lub ukryta). Powyższy obraz rodziny nie wypełnia więc swoich dwóch ważnych funkcji: socjalizacyjno-wychowawczej i psychologicznej (rozumianej jako zaspokojenie potrzeb psychologicznych swoich członków). Toruje to drogę różnym zachowaniom ryzykownym u dzieci; odurzaniu się alkoholem lub narkotykami, agresji bądź też innymi zachowaniami ryzykownymi. Można powiedzieć, że dzieci wychowane w podobnej rodzinie mają wiele powodów, by zachowywać się nieprawidłowo. Przeżywane poczucie odrzucenia przez rodziców, brak rozeznania, co jest dobre, a co złe, brak znajomości reguł postępowania w życiu społecznym, silny stres wywołany trudnymi do przewidzenia reakcjami rodziców wywołują ciągłe napięcie psychiczne dziecka. Według psychoterapeutów i specjalistów w dziedzinie psychoprofilaktyki na zachowania dzieci mają wpływ dwa decydujące czynniki: więź pomiędzy rodzicami i dziećmi oraz wyznaczanie granic dla zachowań dziecka Wśród czynników chroniących przed zaburzeniami zachowania na pierwszym miejscu figuruje silna więź w relacjach rodzice - dziecko. Z kolei brak lub zaburzenie tej więzi należy do najpoważniejszych czynników ryzyka. Im słabsza więź, tym większy wpływ rówieśników i mediów. Czynnik ten jest wymieniany jako główny w przypadku różnych zaburzeń emocjonal­nych, a także niektórych poważnych zaburzeń klinicznych o charakterze psychotycznym. Odbudowa lub wzmocnienie więzi w rodzinie staje się głównym celem działań zarówno terapeutycznych, jak i profilaktycznych. Warto więc poznać jej elementy składowe i mechanizmy powstawania zaburzeń. Bliskie relacje pomiędzy ludźmi w dużej mierze polegają na wzajemnym zaspokajaniu potrzeb, dzięki czemu dochodzi do rozwoju więzi. Brak zaspokojenia potrzeb, zwłaszcza tych najważniejszych, prowadzi do zaburzenia więzi. Od osób bliskich dziecko oczekuje przede wszystkim zaspokojenia potrzeby miłości. Oczekiwania związane z tym uczuciem wiążą się z doświadczaniem czułości, szczęścia, zadowolenia, zainteresowania i bezpieczeństwa. Brak lub utrata takich doświadczeń powodują patologizowanie się więzi prowadzące do wystąpienia zespołu odtrącenia, a następnie utraty poczucia bezpieczeństwa i obniżenia poczucia własnej wartości. Dziecko odrzucone czuje się samotne, zagrożone i gorsze. Może się to objawiać w postaci symptomów depresji (smutek, apatia), nerwicy (lęk) lub zaburzeń zachowania (agresja). Uważa się obecnie, że granice i reguły są dzieciom niezbędne dla zachowania poczucia bezpieczeństwa. Są one również niezbędnym elementem prawi­dłowego procesu socjalizacji. Rodzice, wyznaczając dziecku jego terytorium ("to jest twoje łóżko lub pokój, a to moje" lub "wolno ci wrócić do domu najpóźniej o 22:00"), komuniku­jąc swoje poglądy i uczucia i respektując poglądy i uczucia dziecka, umożliwiają mu zbudowanie własnych wewnętrznych granic. Dziecko, którego rodzice respektują jego poglądy i uczucia, ma szansę na zbudowanie zdrowych granic intelektualnych i emocjonalnych. Zdrowe granice intelektualne pozwalają nam być krytycznym, ufać własnym spostrzeżeniom, odrzucać to, co jest zbędne (opierać się manipulacjom, reklamie itp.) i mieć własne zdanie w wielu sprawach. W tym momencie dużą rolę mają umiejętności asertywne. Zdrowe granice emocjonalne pozwalają rozpoznawać, uczciwie określać własne uczucia, chronią od przewrażliwienia. Granice fizyczne decydują o tym, jak dalece pozwalamy innym ludziom zbliżać się do siebie fizycznie. Brak kar fizycznych w wychowaniu buduje w dziecku przekonanie o nietykalności fizycznej innych ludzi i eliminuje przemoc z jego zachowań. Pozbawione granic dziecko nie jest zabezpieczone przed nadużyciami ze strony innych, ale także zupełnie nie liczy się z innymi ludźmi, narażając się na odrzucenie. Jego zachowanie bywa określane jako bezmyślne, nietaktowne, bezczelne, chamskie lub agresywne, co ogromnie utrudnia mu kontakty spo­łeczne i naraża na przeżywanie licznych frustracji. Dziecko to „swoisty zbiornik emocjonalny” -aby mogło normalnie funkcjonować- musi mieć ciągle uzupełniany „zapas paliwa”, a tym paliwem jest bezwarunkowa miłość rodziców. Stanowi ona podstawę więzi między rodzicami a dzieckiem. Gdy zbiornik jest pusty, dziecko zaczyna wykazywać zaburzenia. Dzieci dorastają w świecie stworzonym przez ludzi dorosłych i uczą się obowiązujących w nim reguł. Wychowując , pamiętajmy zawsze o tym, że dzieci oddają i odbijają to, co otrzymują i co obserwują. Nastolatek pragnie przygód, rzeczy nowych, ekscytujących. Lubi ryzyko i nienawidzi nudy. Zachowania ryzykowne przez chwilę pomagają mu poczuć się " ważnym", "tajemniczym", "dorosłym", może też bez odrobiny wysiłku ze swojej strony, odczuwać przyjemność i dreszczyk emocji. Chce czuć się silny, pasować do ogólnie lansowanego przez media wzorca: człowieka wyluzowanego, silnego, nie przejmującego się problemami korzystającego z szybkich i natychmiastowych rozwiązań. Zasadniczej rangi nabiera więc zagadnienie profilaktyki, która będzie szeregiem działań mających na celu uchronienie nas przed konkretnymi uzależnieniami, chorobami, zaburzeniami rozwoju czy patologiami społecznymi Zgodnie z definicją FLOYD-a profilaktyka ma charakter ciągły, który dostarcza jednostkom i organizacjom sposobności do: Wzbogacenia wiedzy lub świadomości osobistych i grupowych możliwości Rozwijania umiejętności wykorzystywania osobistych potencjałów Twórczego wykorzystywania pomocy z zewnątrz w celu nabycia zdolności do radzenia sobie z problemami życiowymi, aby tym samym skutecznie zapobiegać problemom psychicznym, emocjonalnym czy społecznym sprzyjającym sięganiu po środki odurzające. Zgodnie więc z powyższą definicją wnioskować można, że aby zapobiegać uzależnieniom należy: wspomagać rozwój wzbogacać rozwijać środowisko sprzyjające zachowaniu abstynencji współpracować w tworzeniu zdrowego i wolnego od środków odurzających stylu życia Działania profilaktyczne przebiegają na trzech poziomach Zapobiegania pierwszorzędowego albo profilaktyki w ścisłym tego słowa znaczeniu, niedopuszczania do powstania problemów. Zapobiegania drugorzędowego albo wczesnej interwencji (byłyby to działania w przypadku osób zagrożonych wystąpieniem u nich różnych problemów). Zapobiegania trzeciorzędowego, tzn. działania w zakresie następstw nadużywania alkoholu. Do zadań szkoły należy profilaktyka pierwszorzędowa, czyli działania mające na celu z jednej strony promocję zdrowia i przedłużanie życia człowieka, z drugiej zaś- zapobieganie pojawieniu się problemów związanych z używaniem i nadużywaniem środków odurzających. Szczególnie wyraźnie tutaj akcentuje się budowanie i rozwijanie różnych umiejętności radzenia sobie z wymogami życia. Główne cele profilaktyki pierwszorzędowej w szkole to : edukacja środowiska uczniów, specyficznych środowisk oraz jednostek w zakresie ryzyka zdrowotnego związanego z używaniem środków odurzających, zmiana norm społecznych dotyczących używania środków odurzających, opóźnianie wieku inicjacji tytoniowej, alkoholowej, narkotykowej i seksualnej, propagowanie postaw wolnych od uzależnień oraz zdrowego stylu życia redukowanie zagrożenia uzależnieniami w grupach wysokiego ryzyka, na przykład w środowisku dzieci uzależnionych rodziców, redukowanie używania środków odurzających w sytuacjach wysokiego ryzyka, nasilanie świadomości społecznej, że wszelkie używki to również środki odurzające. Rodzina i szkoła, to najważniejsze środowiska, w których wychowuje się, kształtuje swoją osobowość i tożsamość młody człowiek. Od najwcześniejszych lat przedszkolnych dziecko przyswaja zasady, normy społeczne, nawyki, kształtuje swoje cechy, wyrabia samoocenę, określa swoje miejsce w świecie rówieśniczym a potem w życiu dorosłym. Niezwykle ważnym jest, aby poznać i zrozumieć swoje dziecko, dając mu zapewnienie bezpieczeństwa, miłości, rozumienia jego potrzeb a z drugiej strony kształtowania w nim mocnych zasad normatywnych, realnej samooceny i bezwarunkowej miłości. Są to podstawy prawidłowych relacji i więzi rodzic-dziecko. Jeśli dziecko nie znajdzie tego wśród najbliższych, będzie szukało zrozumienia i akceptacji wśród innych: rówieśników, znajomych, kolegów, w multimediach. W tych jednak środowiskach nie ma miejsca na prawdziwe więzi, natomiast ważne staje się dostosowanie do grupy i podniesienie swojej pozycji zarówno w swoich oczach jak i w oczach otoczenia m.in. poprzez eksperymentowanie ze środkami odurzającymi, zachowania destrukcyjne, naśladowanie złych wzorów i poszukiwanie swojej tożsamości. Zarówno rodzicom zależy na sukcesie wychowawczym jak i szkole na dobrych efektach działań wychowawczych i profilaktycznych, dlatego współpraca jest kluczem do osiągnięcia wspólnego celu, którym jest dziecko wolne od zachowań ryzykownych. Na podstawie książki Joanny Szymańskiej „Programy profilaktyczne – Podstawy profesjonalnej psychoprofilaktyki”/ Centrum Metodyczne Pomocy Psychologiczno – Pedagogicznej, Warszawa 2002 oraz materiałów szkoleniowych z ODN w Łomży przygotowała: Ewa Zielińska Dziękuję za uwagę
